| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
पटिच्चवारो
Paṭiccavāro
पच्चयपच्चनीयवण्णना
Paccayapaccanīyavaṇṇanā
८६-८७. रूपसमुट्ठापकवसेनेव वेदितब्बन्ति इदं अट्ठकथावचनं अनन्तरं ‘‘चित्तसमुट्ठानञ्च रूप’’न्ति पाळियं आगतत्ता वुत्तं, पञ्चविञ्ञाणानं पन अहेतुकपटिसन्धिचित्तानञ्च वसेन योजना सम्भवतीति कत्वा वुत्तं ‘‘सब्बसङ्गाहिकवसेन पनेतं न न सक्का योजेतु’’न्ति।
86-87. Rūpasamuṭṭhāpakavasenevaveditabbanti idaṃ aṭṭhakathāvacanaṃ anantaraṃ ‘‘cittasamuṭṭhānañca rūpa’’nti pāḷiyaṃ āgatattā vuttaṃ, pañcaviññāṇānaṃ pana ahetukapaṭisandhicittānañca vasena yojanā sambhavatīti katvā vuttaṃ ‘‘sabbasaṅgāhikavasena panetaṃ na na sakkā yojetu’’nti.
९३. सहजातपुरेजातपच्चयाति इदं पच्चयेन पच्चयधम्मोपलक्खणन्ति दस्सेतुं ‘‘सहजाता च हेतुआदयो…पे॰… अत्थो दट्ठब्बो’’ति वत्वा ‘‘न ही’’तिआदिना तमेवत्थं समत्थेति।
93. Sahajātapurejātapaccayāti idaṃ paccayena paccayadhammopalakkhaṇanti dassetuṃ ‘‘sahajātā ca hetuādayo…pe… attho daṭṭhabbo’’ti vatvā ‘‘na hī’’tiādinā tamevatthaṃ samattheti.
९४-९७. सो पच्चयोति सो पटिच्चट्ठफरणको पच्चयो।
94-97. So paccayoti so paṭiccaṭṭhapharaṇako paccayo.
९९-१०२. चित्तसमुट्ठानादयोति आदि-सद्देन बाहिररूपआहारसमुट्ठानादयो रूपकोट्ठासा सङ्गय्हन्ति। तस्साति मग्गपच्चयं लभन्तस्स रूपस्स। एवमेव पनाति इमिना यथा नमग्गपच्चये वुत्तं, एवमेव नहेतुपच्चयादीसु यं हेतुपच्चयं लभति, तस्स परिहीनत्ताति इममत्थं उपसंहरति। तेनाह ‘‘एकच्चरूपस्स पच्चयुप्पन्नता दट्ठब्बा’’ति।
99-102. Cittasamuṭṭhānādayoti ādi-saddena bāhirarūpaāhārasamuṭṭhānādayo rūpakoṭṭhāsā saṅgayhanti. Tassāti maggapaccayaṃ labhantassa rūpassa. Evameva panāti iminā yathā namaggapaccaye vuttaṃ, evameva nahetupaccayādīsu yaṃ hetupaccayaṃ labhati, tassa parihīnattāti imamatthaṃ upasaṃharati. Tenāha ‘‘ekaccarūpassa paccayuppannatā daṭṭhabbā’’ti.
१०७-१३०. सब्बत्थाति पन्नरसमूलकादीसु सब्बेसु नयेसु। कामं सुद्धिकनयादीसु विसदिसविस्सज्जना, इधाधिप्पेतत्थं पन दस्सेतुं ‘‘एकेसू’’तिआदि वुत्तं। इधाति एतेसु नाहारमूलकादिनयेसु। गणनायेव न सरूपदस्सनन्ति सुद्धिकनये विय गणनाय एव न सरूपदस्सनं अधिप्पेतन्ति अत्थो।
107-130. Sabbatthāti pannarasamūlakādīsu sabbesu nayesu. Kāmaṃ suddhikanayādīsu visadisavissajjanā, idhādhippetatthaṃ pana dassetuṃ ‘‘ekesū’’tiādi vuttaṃ. Idhāti etesu nāhāramūlakādinayesu. Gaṇanāyeva na sarūpadassananti suddhikanaye viya gaṇanāya eva na sarūpadassanaṃ adhippetanti attho.
पच्चयपच्चनीयवण्णना निट्ठिता।
Paccayapaccanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
पच्चयानुलोमपच्चनीयवण्णना
Paccayānulomapaccanīyavaṇṇanā
१३१-१८९. तिण्णन्ति हेतु अधिपति मग्गोति इमेसं तिण्णं पच्चयानं। साधारणानन्ति ये तेसं तिण्णं साधारणा पच्चया पच्चनीकतो न लब्भन्ति, यस्मा तेसं सङ्गण्हनवसेन वुत्तं, तस्मा। मग्गपच्चयेति मग्गपच्चये अनुलोमतो ठिते। इतरेहीति हेतुअधिपतिपच्चयेहि। साधारणा सत्तेवाति मग्गपच्चयवज्जे सत्तेव। हेतुपच्चयोपि पच्चनीयतो न लब्भतीति हेतुरहितेसु अधिपतिनो अभावा। सो पनाति हेतुपच्चयो असाधारणोति कत्वा न वुत्तो साधारणानं अलब्भमानानं वुच्चमानत्ता। न हि हेतुपच्चयो मग्गपच्चयस्स साधारणो। येहीति येहि पच्चयेहि। तेति अनन्तरपच्चयादयो। एकन्तिकत्ताति अविनाभावतो। अरूपट्ठानिकाति अरूपपच्चया अरूपधम्मानंयेव पच्चयभूता अनन्तरपच्चयादयो। तेनाति ‘‘एकन्तिकानं अरूपट्ठानिका’’ति इधाधिप्पेतत्ता। तेहीति पुरेजातासेवनपच्चयेहि। तेसं वसेनाति तेसं ऊनतरगणनानं एककादीनं वसेन। तस्स तस्साति पच्चनीयतो योजितस्स तस्स तस्स दुकादिकस्स बहुगणनस्स। गणनाति ऊनतरगणना। अनुलोमतो ठितस्सपीति पि-सद्देन अनुलोमतो ठितो वा होतु पच्चनीयतो योजितो वा, ऊनतरगणनाय समानन्ति दस्सेति। नयिदं लक्खणं एकन्तिकन्ति इमिना यथावुत्तलक्खणं येभुय्यवसेन वुत्तन्ति दस्सेति।
131-189. Tiṇṇanti hetu adhipati maggoti imesaṃ tiṇṇaṃ paccayānaṃ. Sādhāraṇānanti ye tesaṃ tiṇṇaṃ sādhāraṇā paccayā paccanīkato na labbhanti, yasmā tesaṃ saṅgaṇhanavasena vuttaṃ, tasmā. Maggapaccayeti maggapaccaye anulomato ṭhite. Itarehīti hetuadhipatipaccayehi. Sādhāraṇā sattevāti maggapaccayavajje satteva. Hetupaccayopi paccanīyato na labbhatīti heturahitesu adhipatino abhāvā. So panāti hetupaccayo asādhāraṇoti katvā na vutto sādhāraṇānaṃ alabbhamānānaṃ vuccamānattā. Na hi hetupaccayo maggapaccayassa sādhāraṇo. Yehīti yehi paccayehi. Teti anantarapaccayādayo. Ekantikattāti avinābhāvato. Arūpaṭṭhānikāti arūpapaccayā arūpadhammānaṃyeva paccayabhūtā anantarapaccayādayo. Tenāti ‘‘ekantikānaṃ arūpaṭṭhānikā’’ti idhādhippetattā. Tehīti purejātāsevanapaccayehi. Tesaṃ vasenāti tesaṃ ūnataragaṇanānaṃ ekakādīnaṃ vasena. Tassa tassāti paccanīyato yojitassa tassa tassa dukādikassa bahugaṇanassa. Gaṇanāti ūnataragaṇanā. Anulomato ṭhitassapīti pi-saddena anulomato ṭhito vā hotu paccanīyato yojito vā, ūnataragaṇanāya samānanti dasseti. Nayidaṃ lakkhaṇaṃ ekantikanti iminā yathāvuttalakkhaṇaṃ yebhuyyavasena vuttanti dasseti.
पच्चयानुलोमपच्चनीयवण्णना निट्ठिता।
Paccayānulomapaccanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
पच्चयपच्चनीयानुलोमवण्णना
Paccayapaccanīyānulomavaṇṇanā
१९०. सब्बेसुपीति पच्छाजातं ठपेत्वा सब्बेसुपि पच्चयेसु। सो हि अनुलोमतो अलब्भमानभावेन गहितो ‘‘सब्बेसू’’ति एत्थ सङ्गहं न लभति। अरूपावचरविपाकस्स आरुप्पे उप्पन्नलोकुत्तरविपाकस्स च पुरेजातासेवनानं अलब्भनतोति ‘‘किञ्चि निदस्सनवसेन दस्सेन्तो’’ति आह।
190. Sabbesupīti pacchājātaṃ ṭhapetvā sabbesupi paccayesu. So hi anulomato alabbhamānabhāvena gahito ‘‘sabbesū’’ti ettha saṅgahaṃ na labhati. Arūpāvacaravipākassa āruppe uppannalokuttaravipākassa ca purejātāsevanānaṃ alabbhanatoti ‘‘kiñci nidassanavasena dassento’’ti āha.
अवसेसानं लाभमत्तन्ति अवसेसानं एकच्चानं लाभं। तेनाह ‘‘न सब्बेसं अवसेसानं लाभ’’न्ति । पच्छाजाते पसङ्गो नत्थीति पच्छाजातो अनुलोमतो तिट्ठतीति अयं पसङ्गो एव नत्थि। पुरेजा…पे॰… लब्भतीति इमिना विप्पयुत्ते पच्चनीयतो ठिते पुरेजातो लब्भतीति अयम्पि अत्थतो आपन्नो होतीति तं निद्धारेत्वा तत्थ यं वत्तब्बं, तं दस्सेतुं ‘‘पुरेजातो पन विप्पयुत्ते पच्चनीयतो ठिते अनुलोमतो लब्भतीति इदम्पी’’तिआदि वुत्तं। तत्थ ‘‘अवसेसा सब्बेपीति अत्थे गय्हमाने आपज्जेय्या’’ति इदं तस्सा अत्थापत्तिया सब्भावदस्सनमत्तं दट्ठब्बं, अत्थो पन तादिसो न उपलब्भतीति अयमेत्थ अधिप्पायो। तेनाह ‘‘यम्पि केची’’तिआदि।
Avasesānaṃ lābhamattanti avasesānaṃ ekaccānaṃ lābhaṃ. Tenāha ‘‘na sabbesaṃ avasesānaṃ lābha’’nti . Pacchājāte pasaṅgo natthīti pacchājāto anulomato tiṭṭhatīti ayaṃ pasaṅgo eva natthi. Purejā…pe… labbhatīti iminā vippayutte paccanīyato ṭhite purejāto labbhatīti ayampi atthato āpanno hotīti taṃ niddhāretvā tattha yaṃ vattabbaṃ, taṃ dassetuṃ ‘‘purejāto pana vippayutte paccanīyato ṭhite anulomato labbhatīti idampī’’tiādi vuttaṃ. Tattha ‘‘avasesā sabbepīti atthe gayhamāne āpajjeyyā’’ti idaṃ tassā atthāpattiyā sabbhāvadassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ, attho pana tādiso na upalabbhatīti ayamettha adhippāyo. Tenāha ‘‘yampi kecī’’tiādi.
तत्थ केचीति पदकारे सन्धायाह। ते हि ‘‘अरूपधातुया चवित्वा कामधातुं उपपज्जन्तस्स गतिनिमित्तं आरम्मणपुरेजातं होतीति ञापेतुं ‘नविप्पयुत्तपच्चया पुरेजाते’ति अयमत्थो निद्धारितो’’ति वदन्ति, तं न युज्जति आरुप्पे रूपं आरब्भ चित्तुप्पादस्स असम्भवतो। तथा हेके असञ्ञभवानन्तरस्स विय आरुप्पानन्तरस्स कामावचरपटिसन्धिविञ्ञाणस्स पुरिमानुपट्ठितारम्मणं इच्छन्ति। तेनेवाह ‘‘तम्पि तेसं रुचिमत्तमेवा’’तिआदि। युज्जमानकपच्चयुप्पन्नवसेन वाति यस्मिं यस्मिं पच्चये अनुलोमतो ठिते यं यं पच्चयुप्पन्नं भवितुं युज्जति, तस्स तस्स वसेनाति अत्थो। न विचारितं सुविञ्ञेय्यत्ताति अधिप्पायो। नवाति आरम्मणअनन्तरसमनन्तरूपनिस्सयपुरेजातासेवनसम्पयुत्तनत्थिविगतपच्चया। तम्पि तेसं नवन्नं पच्चयानं अनुलोमतो अलब्भमानतं।
Tattha kecīti padakāre sandhāyāha. Te hi ‘‘arūpadhātuyā cavitvā kāmadhātuṃ upapajjantassa gatinimittaṃ ārammaṇapurejātaṃ hotīti ñāpetuṃ ‘navippayuttapaccayā purejāte’ti ayamattho niddhārito’’ti vadanti, taṃ na yujjati āruppe rūpaṃ ārabbha cittuppādassa asambhavato. Tathā heke asaññabhavānantarassa viya āruppānantarassa kāmāvacarapaṭisandhiviññāṇassa purimānupaṭṭhitārammaṇaṃ icchanti. Tenevāha ‘‘tampi tesaṃ rucimattamevā’’tiādi. Yujjamānakapaccayuppannavasena vāti yasmiṃ yasmiṃ paccaye anulomato ṭhite yaṃ yaṃ paccayuppannaṃ bhavituṃ yujjati, tassa tassa vasenāti attho. Na vicāritaṃ suviññeyyattāti adhippāyo. Navāti ārammaṇaanantarasamanantarūpanissayapurejātāsevanasampayuttanatthivigatapaccayā. Tampi tesaṃ navannaṃ paccayānaṃ anulomato alabbhamānataṃ.
१९१-१९५. न अञ्ञमञ्ञेन घटितस्स मूलस्साति अञ्ञमञ्ञपच्चयेन पच्चनीयतो ठितेन योजितस्स सत्तमस्स मूलस्स वित्थारितत्ता। सब्बं सदिसन्ति सब्बपाळिगमनं सदिसं।
191-195. Na aññamaññena ghaṭitassa mūlassāti aññamaññapaccayena paccanīyato ṭhitena yojitassa sattamassa mūlassa vitthāritattā. Sabbaṃ sadisanti sabbapāḷigamanaṃ sadisaṃ.
इमस्मिं…पे॰… वेदितब्बोति एत्थ इमस्मिं एत्थाति द्वे भुम्मनिद्देसा। तेसु पठमस्स विसयो पच्चनीयानुलोमेति अट्ठकथायमेव दस्सितोति अदस्सितस्स विसयं दस्सेतुं ‘‘एतेसू’’तिआदि वुत्तं। पि-सद्देनाति ‘‘इमेसम्पी’’ति एत्थ पि-सद्देन। किस्मिञ्चि पच्चये। कम्मपच्चयं लभन्तानिपि चक्खादीनि विपाकविञ्ञाणादीनि च इन्द्रियं न लभन्तीति कत्वा ‘‘येभुय्येना’’ति वुत्तं, कतिपयं न लभतीति वुत्तं होति। मग्गपच्चयन्तिआदीसुपि एसेव नयो। यथावुत्तानीति पञ्चवोकारपवत्तिअसञ्ञभवपरियापन्नानि कटत्तारूपानेव वदति, न चित्तसमुट्ठानरूपानीति अधिप्पायो। ये रूपधम्मानं पच्चया होन्तीति ये हेतुअधिपतिसहजातादिपच्चया रूपधम्मानं पच्चया होन्ति, एतेयेव हेतुअधिपतिआदिके छ पच्चये न लभन्ति। एतेयेवाति वचनेन अञ्ञे कतिपये लभन्तीति सिद्धं होतीति तं दस्सेन्तो ‘‘पच्छाजाता…पे॰… लभती’’ति आह। अयञ्च पच्चयलाभो न जनकवसेन वेदितब्बोति दस्सेतुं ‘‘लब्भमाना…पे॰… दस्सन’’न्ति वुत्तं। धम्मवसेनाति पच्चयुप्पन्नधम्मवसेन। इन्द्रियन्ति इन्द्रियपच्चयं। यदि एवन्ति कटत्तारूपं यं यं न लभति, तं तं यदि वत्तब्बं, एवं सन्ते रूपधम्मेसु भूतरूपानियेव अञ्ञमञ्ञपच्चयं लभन्तीति आह ‘‘उपादारूपानि…पे॰… वत्तब्ब’’न्ति। तं पन उपादारूपानं अञ्ञमञ्ञपच्चयालाभवचनं। अरूपिन्द्रियालाभन्ति अरूपीनं इन्द्रियानं वसेन इन्द्रियपच्चयालाभं।
Imasmiṃ…pe… veditabboti ettha imasmiṃ etthāti dve bhummaniddesā. Tesu paṭhamassa visayo paccanīyānulometi aṭṭhakathāyameva dassitoti adassitassa visayaṃ dassetuṃ ‘‘etesū’’tiādi vuttaṃ. Pi-saddenāti ‘‘imesampī’’ti ettha pi-saddena. Kismiñci paccaye. Kammapaccayaṃ labhantānipi cakkhādīni vipākaviññāṇādīni ca indriyaṃ na labhantīti katvā ‘‘yebhuyyenā’’ti vuttaṃ, katipayaṃ na labhatīti vuttaṃ hoti. Maggapaccayantiādīsupi eseva nayo. Yathāvuttānīti pañcavokārapavattiasaññabhavapariyāpannāni kaṭattārūpāneva vadati, na cittasamuṭṭhānarūpānīti adhippāyo. Ye rūpadhammānaṃ paccayā hontīti ye hetuadhipatisahajātādipaccayā rūpadhammānaṃ paccayā honti, eteyeva hetuadhipatiādike cha paccaye na labhanti. Eteyevāti vacanena aññe katipaye labhantīti siddhaṃ hotīti taṃ dassento ‘‘pacchājātā…pe… labhatī’’ti āha. Ayañca paccayalābho na janakavasena veditabboti dassetuṃ ‘‘labbhamānā…pe… dassana’’nti vuttaṃ. Dhammavasenāti paccayuppannadhammavasena. Indriyanti indriyapaccayaṃ. Yadi evanti kaṭattārūpaṃ yaṃ yaṃ na labhati, taṃ taṃ yadi vattabbaṃ, evaṃ sante rūpadhammesu bhūtarūpāniyeva aññamaññapaccayaṃ labhantīti āha ‘‘upādārūpāni…pe… vattabba’’nti. Taṃ pana upādārūpānaṃ aññamaññapaccayālābhavacanaṃ. Arūpindriyālābhanti arūpīnaṃ indriyānaṃ vasena indriyapaccayālābhaṃ.
१९६-१९७. बहुगणनम्पि ऊनतरगणनेन योजितं ऊनतरगणमेव होतीति कत्वा वुत्तं ‘‘यदिपि तिकादीसु ‘हेतुया पञ्चा’ति इदं नत्थी’’ति। अनुत्तानं दुविञ्ञेय्यताय गम्भीरं। यथा च भूतरूपानि नारम्मणपच्चया अञ्ञमञ्ञपच्चया उप्पज्जन्ति, एवं पटिसन्धिक्खणे वत्थुरूपन्ति आह ‘‘वत्थुपि पन लभती’’ति। यथा हेट्ठा एकमूलकं ‘‘दुमूलक’’न्ति वुत्तं, एवं इधापि दुमूलकं ‘‘तिमूलक’’न्ति वदन्ति।
196-197. Bahugaṇanampi ūnataragaṇanena yojitaṃ ūnataragaṇameva hotīti katvā vuttaṃ ‘‘yadipi tikādīsu ‘hetuyā pañcā’ti idaṃ natthī’’ti. Anuttānaṃ duviññeyyatāya gambhīraṃ. Yathā ca bhūtarūpāni nārammaṇapaccayā aññamaññapaccayā uppajjanti, evaṃ paṭisandhikkhaṇe vatthurūpanti āha ‘‘vatthupi pana labhatī’’ti. Yathā heṭṭhā ekamūlakaṃ ‘‘dumūlaka’’nti vuttaṃ, evaṃ idhāpi dumūlakaṃ ‘‘timūlaka’’nti vadanti.
२०३-२३३. चेतनामत्तसङ्गाहकेति चेतनामत्तंयेव पच्चयुप्पन्नं गहेत्वा ठिते पञ्हे। तत्थ हि ‘‘नकम्मपच्चया हेतुपच्चया’’ति वत्तुं सक्का। एवंपकारेति इदं ‘‘तीणीतिआदीसू’’ति एत्थ आदि-सद्दस्स अत्थवचनन्ति दस्सेन्तो ‘‘आदि-सद्दो हि पकारत्थोव होती’’ति आह। रूपम्पि लब्भति चेतनामत्तमेव असङ्गण्हनतो।
203-233. Cetanāmattasaṅgāhaketi cetanāmattaṃyeva paccayuppannaṃ gahetvā ṭhite pañhe. Tattha hi ‘‘nakammapaccayā hetupaccayā’’ti vattuṃ sakkā. Evaṃpakāreti idaṃ ‘‘tīṇītiādīsū’’ti ettha ādi-saddassa atthavacananti dassento ‘‘ādi-saddo hi pakāratthova hotī’’ti āha. Rūpampi labbhati cetanāmattameva asaṅgaṇhanato.
पच्चयपच्चनीयानुलोमवण्णना निट्ठिता।
Paccayapaccanīyānulomavaṇṇanā niṭṭhitā.
पटिच्चवारवण्णना निट्ठिता।
Paṭiccavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / पट्ठानपाळि • Paṭṭhānapāḷi / १. कुसलत्तिकं • 1. Kusalattikaṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / १. पटिच्चवारवण्णना • 1. Paṭiccavāravaṇṇanā
