| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi |
९. पातिमोक्खट्ठपनक्खन्धकं
9. Pātimokkhaṭṭhapanakkhandhakaṃ
१. पातिमोक्खुद्देसयाचनकथा
1. Pātimokkhuddesayācanakathā
३८३. पातिमोक्खट्ठपनक्खन्धके नन्दिमुखिया रत्तियाति एत्थ नन्दियति तुसियतीति नन्दि, इकारन्तोयं नपुंसकलिङ्गो। ‘‘नन्दिसेनो (जा॰ अट्ठ॰ ३.४.१) नन्दिविसालो’’तिआदीसु इकारन्तोयं पुल्लिङ्गो होति, इध पन मुखं अपेक्खित्वा इकारन्तो नपुंसकलिङ्गो होति। अरुणुट्ठितकाले ओदातदिसामुखताय नन्दि मुखं एतिस्सं रत्तियन्ति नन्दिमुखी, रत्ति, ताय नन्दिमुखिया रत्तिया, तेन वुत्तं ‘‘अरुणुट्ठितकालेपि हि नन्दीमुखा विय रत्ति खायती’’ति। अन्तोपूतिन्ति एत्थ कायस्स अन्तो कुणपपूतिन्ति अत्थं पटिपक्खिपन्तो आह ‘‘अत्तचित्तसन्ताने’’तिआदि। ‘‘किलेसवस्सनवसेना’’ति इमिना उदकवस्सनवसेनाति अत्थं पटिक्खिपति। अवस्सुतन्ति तिन्तं, किलिन्नन्ति अत्थो। कसम्बुजातन्ति एत्थ कसम्बूति सङ्कारो। सो हि सम्मुञ्चनिया कसियमाने विलेखियमाने सम्बति सद्दं करोतीति कसम्बु, तं विय जातन्ति कसम्बुजातन्ति अत्थो दट्ठब्बो। अट्ठकथायं पन अधिप्पायवसेन ‘‘आकिलिट्ठजात’’न्ति वुत्तं, अतिविय किलिट्ठजातन्ति अत्थो। ‘‘आकिण्णदोसताय किलिट्ठजात’’न्तिपि पाठो। ‘‘याव बाहागहणापि नामा’’ति इमिना पाठेन दस्सेतीति सम्बन्धो। हीति पदपूरणमत्तं। तेनाति मोघपुरिसेन। ‘‘यावा’’ति निपातपयोगत्ता ‘‘बाहागहणापी’’ति एत्थ पञ्चमीविभत्ति अवधिअत्थे होति। नाम-सद्दो गरहत्थजोतको, तस्स पयोगत्ता ‘‘आगमेस्सती’’ति एत्थ अतीतत्थे अनागतवचनं (सद्दनीतिसुत्तमालाय ८९३ सुत्ते)। आगमेस्सति नामाति योजना। आगमेस्सतीति ईसं अधिवासेस्सति। ‘‘आतो गमुईसमधिवासने’’ति हि धातुपाठेसु (सद्दनीतिधातुमालायं १८ मकारन्तधातु) वुत्तं।
383. Pātimokkhaṭṭhapanakkhandhake nandimukhiyā rattiyāti ettha nandiyati tusiyatīti nandi, ikārantoyaṃ napuṃsakaliṅgo. ‘‘Nandiseno (jā. aṭṭha. 3.4.1) nandivisālo’’tiādīsu ikārantoyaṃ pulliṅgo hoti, idha pana mukhaṃ apekkhitvā ikāranto napuṃsakaliṅgo hoti. Aruṇuṭṭhitakāle odātadisāmukhatāya nandi mukhaṃ etissaṃ rattiyanti nandimukhī, ratti, tāya nandimukhiyā rattiyā, tena vuttaṃ ‘‘aruṇuṭṭhitakālepi hi nandīmukhā viya ratti khāyatī’’ti. Antopūtinti ettha kāyassa anto kuṇapapūtinti atthaṃ paṭipakkhipanto āha ‘‘attacittasantāne’’tiādi. ‘‘Kilesavassanavasenā’’ti iminā udakavassanavasenāti atthaṃ paṭikkhipati. Avassutanti tintaṃ, kilinnanti attho. Kasambujātanti ettha kasambūti saṅkāro. So hi sammuñcaniyā kasiyamāne vilekhiyamāne sambati saddaṃ karotīti kasambu, taṃ viya jātanti kasambujātanti attho daṭṭhabbo. Aṭṭhakathāyaṃ pana adhippāyavasena ‘‘ākiliṭṭhajāta’’nti vuttaṃ, ativiya kiliṭṭhajātanti attho. ‘‘Ākiṇṇadosatāya kiliṭṭhajāta’’ntipi pāṭho. ‘‘Yāva bāhāgahaṇāpi nāmā’’ti iminā pāṭhena dassetīti sambandho. Hīti padapūraṇamattaṃ. Tenāti moghapurisena. ‘‘Yāvā’’ti nipātapayogattā ‘‘bāhāgahaṇāpī’’ti ettha pañcamīvibhatti avadhiatthe hoti. Nāma-saddo garahatthajotako, tassa payogattā ‘‘āgamessatī’’ti ettha atītatthe anāgatavacanaṃ (saddanītisuttamālāya 893 sutte). Āgamessati nāmāti yojanā. Āgamessatīti īsaṃ adhivāsessati. ‘‘Āto gamuīsamadhivāsane’’ti hi dhātupāṭhesu (saddanītidhātumālāyaṃ 18 makārantadhātu) vuttaṃ.
३८४. न आयतकेनेव पपातोति एत्थ दीघेनेव पपातोति दस्सेन्तो आह ‘‘न पठममेव गम्भीरो’’ति। आयतसद्दो हि दीघपरियायो। ‘‘न आयतकेन गीतस्सरेन धम्मो गायितब्बो’’तिआदीसु (चूळव॰ २४९) विय पपातो दीघेन तीरस्स आदिम्हि न होतीति वुत्तं होति। पठममेवाति तीरस्स आदिम्हियेव। ‘‘अनुपुब्बेन गम्भीरो’’ति इमिना ‘‘न पठममेव गम्भीरो’’ति वचनस्स अधिप्पायत्थं दस्सेति। ठितधम्मोति तीरस्स अन्तोयेव ठितसभावो । वेलं नातिवत्ततीति एत्थ वेलासद्दस्स तीरमरियादत्थेसु पवत्तभावं दस्सेन्तो आह ‘‘ओसक्कनकन्दरं मरियादवेल’’न्ति। तत्थ ‘‘ओसक्कनकन्दर’’इति पदेन तीरत्थं दस्सेति, ‘‘मरियाद’’ इति पदेन मरियादत्थं। केन उदकेन दरितब्बोति कन्दरो, उदकेन ओसक्कनो कन्दरो एत्थाति ओसक्कनकन्दरं, तीरं। ओसक्कनकन्दरभूतञ्च मरियादभूतञ्च वेलं तीरं नातिक्कमतीति अत्थो। तीरं वाहेतीति एत्थ वहधातुया पापुणनत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘तीरं अप्पेती’’ति। तत्थ अप्पेतीति पापुणापेति। ‘‘उस्सारेती’’ति इमिना पाळियं ‘‘थलं उस्सारेती’’ति पदेन ‘‘तीरं वाहेती’’ति पदस्स अत्थं दस्सेतीति अत्थो दस्सितो। उस्सारेतीति उद्धरित्वा गमापेति। अञ्ञापटिवेधोति एत्थ आजानाति, आजानित्थाति वा अञ्ञं अरहत्तमग्गो वा अरहत्तफलं वा, तस्स पटिविज्झनं अञ्ञापटिवेधो, सुखुच्चारणत्थं मज्झे दीघो, अञ्ञापटिवेधो नाम अरहत्तुप्पत्तियेव होति। तेन वुत्तं ‘‘अरहत्तुप्पत्ती’’ति।
384.Na āyatakeneva papātoti ettha dīgheneva papātoti dassento āha ‘‘na paṭhamameva gambhīro’’ti. Āyatasaddo hi dīghapariyāyo. ‘‘Na āyatakena gītassarena dhammo gāyitabbo’’tiādīsu (cūḷava. 249) viya papāto dīghena tīrassa ādimhi na hotīti vuttaṃ hoti. Paṭhamamevāti tīrassa ādimhiyeva. ‘‘Anupubbena gambhīro’’ti iminā ‘‘na paṭhamameva gambhīro’’ti vacanassa adhippāyatthaṃ dasseti. Ṭhitadhammoti tīrassa antoyeva ṭhitasabhāvo . Velaṃ nātivattatīti ettha velāsaddassa tīramariyādatthesu pavattabhāvaṃ dassento āha ‘‘osakkanakandaraṃ mariyādavela’’nti. Tattha ‘‘osakkanakandara’’iti padena tīratthaṃ dasseti, ‘‘mariyāda’’ iti padena mariyādatthaṃ. Kena udakena daritabboti kandaro, udakena osakkano kandaro etthāti osakkanakandaraṃ, tīraṃ. Osakkanakandarabhūtañca mariyādabhūtañca velaṃ tīraṃ nātikkamatīti attho. Tīraṃ vāhetīti ettha vahadhātuyā pāpuṇanatthaṃ dassento āha ‘‘tīraṃ appetī’’ti. Tattha appetīti pāpuṇāpeti. ‘‘Ussāretī’’ti iminā pāḷiyaṃ ‘‘thalaṃ ussāretī’’ti padena ‘‘tīraṃ vāhetī’’ti padassa atthaṃ dassetīti attho dassito. Ussāretīti uddharitvā gamāpeti. Aññāpaṭivedhoti ettha ājānāti, ājānitthāti vā aññaṃ arahattamaggo vā arahattaphalaṃ vā, tassa paṭivijjhanaṃ aññāpaṭivedho, sukhuccāraṇatthaṃ majjhe dīgho, aññāpaṭivedho nāma arahattuppattiyeva hoti. Tena vuttaṃ ‘‘arahattuppattī’’ti.
३८५. छन्नमतिवस्सतीति उदानपाळिया सन्धायभासितपाळिभावं दस्सेन्तो आह ‘‘आपत्ति’’न्तिआदि। तत्थ इदन्ति ‘‘छन्नमतिवस्सती’’ति वचनं वुत्तन्ति सम्बन्धो। एतन्ति नवापत्तिआपज्जनं सन्धायाति सम्बन्धो।
385.Channamativassatīti udānapāḷiyā sandhāyabhāsitapāḷibhāvaṃ dassento āha ‘‘āpatti’’ntiādi. Tattha idanti ‘‘channamativassatī’’ti vacanaṃ vuttanti sambandho. Etanti navāpattiāpajjanaṃ sandhāyāti sambandho.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / चूळवग्गपाळि • Cūḷavaggapāḷi
१. पातिमोक्खुद्देसयाचना • 1. Pātimokkhuddesayācanā
२. महासमुद्देअट्ठच्छरियं • 2. Mahāsamuddeaṭṭhacchariyaṃ
३. इमस्मिंधम्मविनयेअट्ठच्छरियं • 3. Imasmiṃdhammavinayeaṭṭhacchariyaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / चूळवग्ग-अट्ठकथा • Cūḷavagga-aṭṭhakathā / पातिमोक्खुद्देसयाचनकथा • Pātimokkhuddesayācanakathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā
पातिमोक्खुद्देसयाचनकथावण्णना • Pātimokkhuddesayācanakathāvaṇṇanā
महासमुद्दे अट्ठच्छरियकथावण्णना • Mahāsamudde aṭṭhacchariyakathāvaṇṇanā
इमस्मिं धम्मविनये अट्ठच्छरियकथावण्णना • Imasmiṃ dhammavinaye aṭṭhacchariyakathāvaṇṇanā
