| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
२५-२८. पटिसम्भिदाञाणनिद्देसवण्णना
25-28. Paṭisambhidāñāṇaniddesavaṇṇanā
७६. पटिसम्भिदाञाणनिद्देसे यस्मा धम्मे अवुत्ते तस्स किच्चं न सक्का वत्तुं, तस्मा उद्दिट्ठानं पटिपाटिं अनादियित्वा पठमं धम्मा निद्दिट्ठा। धम्मादीनं अत्था वुत्तायेव। सद्धिन्द्रियं धम्मोतिआदीहि धम्मसद्दपरियापन्ने धम्मे वत्वा नानत्तसद्दस्स अत्थं दस्सेन्तो अञ्ञो सद्धिन्द्रियं धम्मोतिआदिमाह। ‘‘अञ्ञो धम्मो’’ति हि वुत्ते धम्मानं नानत्तं दस्सितं होति। पटिविदिताति अभिमुखभावेन विदिता पाकटा नाम होन्ति। तेन पटिसम्भिदापदस्स अत्थो वुत्तो। अधिमोक्खट्ठो अत्थोतिआदीहि तेसं सद्धादीनं अधिमुच्चनादिकिच्चं अत्थो नामाति दस्सेति। सन्दस्सेतुन्ति परं ञापेतुकामस्स परं सन्दस्सेतुं। परस्स पन वचनं सुणन्तस्सापि लब्भतियेव। ब्यञ्जननिरुत्ताभिलापाति नामब्यञ्जनं नामनिरुत्ति नामाभिलापो। नामञ्हि अत्थं ब्यञ्जयतीति ब्यञ्जनं, ‘‘सङ्खतमभिसङ्खरोन्तीति खो, भिक्खवे, तस्मा सङ्खाराति वुच्चन्ती’’ति (सं॰ नि॰ ३.७९) एवं निद्धारेत्वा सहेतुकं कत्वा वुच्चमानत्ता निरुत्ति, अभिलपीयति एतेन अत्थोति अभिलापोति वुच्चति।
76. Paṭisambhidāñāṇaniddese yasmā dhamme avutte tassa kiccaṃ na sakkā vattuṃ, tasmā uddiṭṭhānaṃ paṭipāṭiṃ anādiyitvā paṭhamaṃ dhammā niddiṭṭhā. Dhammādīnaṃ atthā vuttāyeva. Saddhindriyaṃ dhammotiādīhi dhammasaddapariyāpanne dhamme vatvā nānattasaddassa atthaṃ dassento añño saddhindriyaṃ dhammotiādimāha. ‘‘Añño dhammo’’ti hi vutte dhammānaṃ nānattaṃ dassitaṃ hoti. Paṭividitāti abhimukhabhāvena viditā pākaṭā nāma honti. Tena paṭisambhidāpadassa attho vutto. Adhimokkhaṭṭho atthotiādīhi tesaṃ saddhādīnaṃ adhimuccanādikiccaṃ attho nāmāti dasseti. Sandassetunti paraṃ ñāpetukāmassa paraṃ sandassetuṃ. Parassa pana vacanaṃ suṇantassāpi labbhatiyeva. Byañjananiruttābhilāpāti nāmabyañjanaṃ nāmanirutti nāmābhilāpo. Nāmañhi atthaṃ byañjayatīti byañjanaṃ, ‘‘saṅkhatamabhisaṅkharontīti kho, bhikkhave, tasmā saṅkhārāti vuccantī’’ti (saṃ. ni. 3.79) evaṃ niddhāretvā sahetukaṃ katvā vuccamānattā nirutti, abhilapīyati etena atthoti abhilāpoti vuccati.
नामञ्च नामेतं चतुब्बिधं – सामञ्ञनामं, गुणनामं, कित्तिमनामं, ओपपातिकनामन्ति। तत्थ पठमकप्पिकेसु महाजनेन सम्मन्नित्वा ठपितत्ता ‘‘महासम्मतो’’ति रञ्ञो नामं सामञ्ञनामं। यं सन्धाय वुत्तं ‘‘महाजनसम्मतोति खो, वासेट्ठ, ‘महासम्मतो महासम्मतो’त्वेव पठमं अक्खरं उपनिब्बत्त’’न्ति (दी॰ नि॰ ३.१३१)। ‘‘धम्मकथिको पंसुकूलिको विनयधरो तिपिटकधरो सद्धो सतो’’ति एवरूपं गुणतो आगतनामं गुणनामं। ‘‘भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो’’तिआदीनिपि तथागतस्स अनेकानि नामसतानि गुणनामानेव। तेन वुत्तं –
Nāmañca nāmetaṃ catubbidhaṃ – sāmaññanāmaṃ, guṇanāmaṃ, kittimanāmaṃ, opapātikanāmanti. Tattha paṭhamakappikesu mahājanena sammannitvā ṭhapitattā ‘‘mahāsammato’’ti rañño nāmaṃ sāmaññanāmaṃ. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘mahājanasammatoti kho, vāseṭṭha, ‘mahāsammato mahāsammato’tveva paṭhamaṃ akkharaṃ upanibbatta’’nti (dī. ni. 3.131). ‘‘Dhammakathiko paṃsukūliko vinayadharo tipiṭakadharo saddho sato’’ti evarūpaṃ guṇato āgatanāmaṃ guṇanāmaṃ. ‘‘Bhagavā arahaṃ sammāsambuddho’’tiādīnipi tathāgatassa anekāni nāmasatāni guṇanāmāneva. Tena vuttaṃ –
‘‘असङ्ख्येय्यानि नामानि, सगुणेन महेसिनो।
‘‘Asaṅkhyeyyāni nāmāni, saguṇena mahesino;
गुणेहि नाममुद्धेय्यं, अपि नामसहस्सतो’’ति॥
Guṇehi nāmamuddheyyaṃ, api nāmasahassato’’ti.
यं पन जातस्स कुमारकस्स नामग्गहणदिवसे दक्खिणेय्यानं सक्कारं कत्वा समीपे ठिता ञातका कप्पेत्वा पकप्पेत्वा ‘‘अयं असुको नामा’’ति नामं करोन्ति, इदं कित्तिमनामं। या पन पुरिमपञ्ञत्ति अपरपञ्ञत्तियं पतति, पुरिमवोहारो पच्छिमवोहारे पतति। सेय्यथिदं, पुरिमकप्पेपि चन्दो चन्दोयेव नाम, एतरहिपि चन्दोयेव। अतीते सूरियो, समुद्दो, पथवी, पब्बतो पब्बतोयेव नाम, एतरहिपि पब्बतोयेवाति, इदं ओपपातिकनामं। इदं चतुब्बिधम्पि नामं एकं नाममेव होति , तं लोकसङ्केतमत्तसिद्धं परमत्थतो अविज्जमानं। अञ्ञे पन ‘‘नामं नाम अत्थजोतको सद्दो’’ति वदन्ति। बलबोज्झङ्गमग्गङ्गानं वुत्तनयानुसारेनेव अत्थो वेदितब्बो।
Yaṃ pana jātassa kumārakassa nāmaggahaṇadivase dakkhiṇeyyānaṃ sakkāraṃ katvā samīpe ṭhitā ñātakā kappetvā pakappetvā ‘‘ayaṃ asuko nāmā’’ti nāmaṃ karonti, idaṃ kittimanāmaṃ. Yā pana purimapaññatti aparapaññattiyaṃ patati, purimavohāro pacchimavohāre patati. Seyyathidaṃ, purimakappepi cando candoyeva nāma, etarahipi candoyeva. Atīte sūriyo, samuddo, pathavī, pabbato pabbatoyeva nāma, etarahipi pabbatoyevāti, idaṃ opapātikanāmaṃ. Idaṃ catubbidhampi nāmaṃ ekaṃ nāmameva hoti , taṃ lokasaṅketamattasiddhaṃ paramatthato avijjamānaṃ. Aññe pana ‘‘nāmaṃ nāma atthajotako saddo’’ti vadanti. Balabojjhaṅgamaggaṅgānaṃ vuttanayānusāreneva attho veditabbo.
पटिसम्भिदाञाणनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Paṭisambhidāñāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / २५-२८. पटिसम्भिदाञाणनिद्देसो • 25-28. Paṭisambhidāñāṇaniddeso
