| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विभङ्ग-अनुटीका • Vibhaṅga-anuṭīkā |
१५. पटिसम्भिदाविभङ्गो
15. Paṭisambhidāvibhaṅgo
१. सुत्तन्तभाजनीयं
1. Suttantabhājanīyaṃ
१. सङ्गहवारवण्णना
1. Saṅgahavāravaṇṇanā
७१८. ‘‘एसेव नयो’’ति धम्मादीसु कतो अतिदेसो सङ्खेपतो तेसं दस्सनं होतीति आह ‘‘सङ्खेपेन दस्सेत्वा’’ति। तेसं निरुत्तिपटिभानानं विसया तब्बिसया, तेसं, निरुत्तिपटिभानविसयभूतानन्ति अत्थो। पच्चयुप्पन्नादिभेदेहीति पच्चयुप्पन्ननिब्बानभासितत्थादिभेदेहि।
718. ‘‘Eseva nayo’’ti dhammādīsu kato atideso saṅkhepato tesaṃ dassanaṃ hotīti āha ‘‘saṅkhepena dassetvā’’ti. Tesaṃ niruttipaṭibhānānaṃ visayā tabbisayā, tesaṃ, niruttipaṭibhānavisayabhūtānanti attho. Paccayuppannādibhedehīti paccayuppannanibbānabhāsitatthādibhedehi.
दुक्खहेतुफलजातादिधम्मजरामरणानि दुक्खादीनि। सच्चहेतुधम्मपच्चयाकारवारेसु दुक्खसमुदयादिपरियायेन आगतो फलनिब्बत्तको हेतु, सच्चपच्चयाकारवारेसु अरियमग्गो, परियत्तिवारे भासितं, अभिधम्मभाजनीये कुसलं, अकुसलन्ति एवं पाळियं वुत्तानंयेव वसेन पञ्च धम्मा वेदितब्बाति इममत्थमाह ‘‘तथा धम्मा चा’’ति इमिना।
Dukkhahetuphalajātādidhammajarāmaraṇāni dukkhādīni. Saccahetudhammapaccayākāravāresu dukkhasamudayādipariyāyena āgato phalanibbattako hetu, saccapaccayākāravāresu ariyamaggo, pariyattivāre bhāsitaṃ, abhidhammabhājanīye kusalaṃ, akusalanti evaṃ pāḷiyaṃ vuttānaṃyeva vasena pañca dhammā veditabbāti imamatthamāha ‘‘tathā dhammā cā’’ti iminā.
निब्बत्तकहेतुआदीनन्ति निब्बत्तकसम्पापकञापकानं। पुरिमोति पवत्तनत्थो। तस्मिन्ति मग्गे। पच्छिमोति पापनत्थो दट्ठब्बो।
Nibbattakahetuādīnanti nibbattakasampāpakañāpakānaṃ. Purimoti pavattanattho. Tasminti magge. Pacchimoti pāpanattho daṭṭhabbo.
अविपरीतनिरुत्तीति बुद्धादीहि आचिण्णा तस्स तस्स अत्थस्स वाचकभावे निरुळ्हा याथावनिरुत्ति। यस्मा विञ्ञत्तिविकारसहितो सद्दो पञ्ञत्तीति अत्तनो अधिप्पायो, तस्मा परमततो तं दस्सेन्तो ‘‘अवचनभूताया’’ति विसेसेत्वा ‘‘केचि वण्णयन्ती’’ति आह। एवं सतीति एवं निरुत्तिया पञ्ञत्तिभावे सति। पञ्ञत्ति अभिलपितब्बाति आपज्जतीति वुत्ते, होतु, को दोसो तस्सा वचनीयभावतोति कदाचि वदेय्याति आसङ्कन्तो आह ‘‘न च वचनतो…पे॰… उच्चारेतब्बं अत्थी’’ति। तेसं अत्थधम्मानं। न वचनन्ति अवचनं अवचनसभावं। एवंपकारन्ति एवंविधं एवं नियतलिङ्गविसेसजोतनाकारं।
Aviparītaniruttīti buddhādīhi āciṇṇā tassa tassa atthassa vācakabhāve niruḷhā yāthāvanirutti. Yasmā viññattivikārasahito saddo paññattīti attano adhippāyo, tasmā paramatato taṃ dassento ‘‘avacanabhūtāyā’’ti visesetvā ‘‘keci vaṇṇayantī’’ti āha. Evaṃ satīti evaṃ niruttiyā paññattibhāve sati. Paññatti abhilapitabbāti āpajjatīti vutte, hotu, ko doso tassā vacanīyabhāvatoti kadāci vadeyyāti āsaṅkanto āha ‘‘na ca vacanato…pe… uccāretabbaṃ atthī’’ti. Tesaṃ atthadhammānaṃ. Na vacananti avacanaṃ avacanasabhāvaṃ. Evaṃpakāranti evaṃvidhaṃ evaṃ niyataliṅgavisesajotanākāraṃ.
परतोति परभागे अनन्तरमनोद्वारे। सद्दग्गहणानुसारेन गहिताय नामनिरुत्तियं निरुत्तिपटिसम्भिदा पवत्ततीति वदन्ति। यदि एवं कस्मा पाळियं ‘‘निरुत्तिपटिसम्भिदा पच्चुप्पन्नारम्मणा’’ति वुत्ताति आह ‘‘निरुत्ति…पे॰… सन्धाय वुत्त’’न्ति। पच्छा जाननन्ति सद्दग्गहणुत्तरकालं नामनिरुत्तिया जाननं। एवन्ति एवं सद्दग्गहणतो पच्छा नामनिरुत्तिं आरब्भ पवत्तं ञाणं निरुत्तिपटिसम्भिदाति गय्हमाने। एवं निरुत्तिया नामपञ्ञत्तिपक्खे पाळिया, अट्ठकथाय च विरोधं दस्सेत्वा सद्दपक्खे तदभावं दस्सेन्तो ‘‘यथा पना’’तिआदिमाह। तंतंसद्दविभावकन्ति यथा तस्स तस्स सद्दप्पभेदनिच्छयस्स पच्चयभूतं दिब्बसोतञाणं सद्दारम्मणमेव तं तं सद्दं विभूतं करोति, एवं निरुत्तिप्पभेदनिच्छयस्स पच्चयभूतं निरुत्तिसद्दारम्मणमेव निरुत्तिपटिसम्भिदाञाणं तं विभूतं करोतीति तस्स पच्चुप्पन्नारम्मणता वुत्ता। सद्दं पन विभावेन्तं एकन्ततो सद्दूपनिबन्धं पञ्ञत्तिम्पि विभावेतियेव, यतो सभावासभावविसेसविभावनं सम्पज्जति। अञ्ञथा हि सद्दमत्तग्गहणे विसेसावबोधो एव न सियाति पोराणा पञ्ञत्तिविभावनम्पि तस्स इच्छन्ति। तंविभावकन्ति निरुत्तिसद्दविभावकं। न पाळिविरोधो होतीति यदिपि अभिधम्मभाजनीये ‘‘याय निरुत्तिया तेसं धम्मानं पञ्ञत्ति होती’’ति (विभ॰ ७२७) वुत्तं, तम्पि सभावनिरुत्तिसद्देन धम्मानं पबोधनमेव सन्धाय वुत्तं, न तब्बिनिमुत्तं पञ्ञत्तिन्ति ‘‘निरुत्तिसद्दारम्मणा निरुत्तिपटिसम्भिदा’’ति वुच्चमाने पाळिया विरोधो न होतीति अत्थो। ‘‘पच्चवेक्खन्तस्सा’’ति वुत्तत्ता सद्दं गहेत्वा पच्छा गहिताय पञ्ञत्तिया पच्चवेक्खणेन भवितब्बन्ति आसङ्केय्याति तदासङ्कानिवत्तनत्थमाह ‘‘तं सभावनिरुत्तिं सद्दं आरम्मणं कत्वा’’तिआदि। सभावनिरुत्तिं विभावेन्तंयेवाति सभावनिरुत्तिविसयस्स सम्मोहस्स पगेव विद्धंसितत्ता अत्थसाधनवसेन अभिञ्ञाञाणं विय तं विभावेन्तमेव पवत्तति। तेनाह ‘‘निरुत्तिं भिन्दन्तं पटिविज्झन्तमेव उप्पज्जती’’ति। पभेदगमनञ्चेत्थ अनवसेसतो निरुत्तिविभागजाननं। तथा सेसेसु। सक्कटनामादीति सक्कटवसेन वुत्तनामाख्यातादि। निपातपदं नामादिपदानि विय अत्थं न वदति, अथ खो ब्यञ्जेति जोतेतीति ‘‘ब्यञ्जन’’न्ति वुत्तं निपातपदं।
Paratoti parabhāge anantaramanodvāre. Saddaggahaṇānusārena gahitāya nāmaniruttiyaṃ niruttipaṭisambhidā pavattatīti vadanti. Yadi evaṃ kasmā pāḷiyaṃ ‘‘niruttipaṭisambhidā paccuppannārammaṇā’’ti vuttāti āha ‘‘nirutti…pe… sandhāya vutta’’nti. Pacchā jānananti saddaggahaṇuttarakālaṃ nāmaniruttiyā jānanaṃ. Evanti evaṃ saddaggahaṇato pacchā nāmaniruttiṃ ārabbha pavattaṃ ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidāti gayhamāne. Evaṃ niruttiyā nāmapaññattipakkhe pāḷiyā, aṭṭhakathāya ca virodhaṃ dassetvā saddapakkhe tadabhāvaṃ dassento ‘‘yathā panā’’tiādimāha. Taṃtaṃsaddavibhāvakanti yathā tassa tassa saddappabhedanicchayassa paccayabhūtaṃ dibbasotañāṇaṃ saddārammaṇameva taṃ taṃ saddaṃ vibhūtaṃ karoti, evaṃ niruttippabhedanicchayassa paccayabhūtaṃ niruttisaddārammaṇameva niruttipaṭisambhidāñāṇaṃ taṃ vibhūtaṃ karotīti tassa paccuppannārammaṇatā vuttā. Saddaṃ pana vibhāventaṃ ekantato saddūpanibandhaṃ paññattimpi vibhāvetiyeva, yato sabhāvāsabhāvavisesavibhāvanaṃ sampajjati. Aññathā hi saddamattaggahaṇe visesāvabodho eva na siyāti porāṇā paññattivibhāvanampi tassa icchanti. Taṃvibhāvakanti niruttisaddavibhāvakaṃ. Na pāḷivirodho hotīti yadipi abhidhammabhājanīye ‘‘yāya niruttiyā tesaṃ dhammānaṃ paññatti hotī’’ti (vibha. 727) vuttaṃ, tampi sabhāvaniruttisaddena dhammānaṃ pabodhanameva sandhāya vuttaṃ, na tabbinimuttaṃ paññattinti ‘‘niruttisaddārammaṇā niruttipaṭisambhidā’’ti vuccamāne pāḷiyā virodho na hotīti attho. ‘‘Paccavekkhantassā’’ti vuttattā saddaṃ gahetvā pacchā gahitāya paññattiyā paccavekkhaṇena bhavitabbanti āsaṅkeyyāti tadāsaṅkānivattanatthamāha ‘‘taṃ sabhāvaniruttiṃ saddaṃ ārammaṇaṃ katvā’’tiādi. Sabhāvaniruttiṃ vibhāventaṃyevāti sabhāvaniruttivisayassa sammohassa pageva viddhaṃsitattā atthasādhanavasena abhiññāñāṇaṃ viya taṃ vibhāventameva pavattati. Tenāha ‘‘niruttiṃ bhindantaṃ paṭivijjhantameva uppajjatī’’ti. Pabhedagamanañcettha anavasesato niruttivibhāgajānanaṃ. Tathā sesesu. Sakkaṭanāmādīti sakkaṭavasena vuttanāmākhyātādi. Nipātapadaṃ nāmādipadāni viya atthaṃ na vadati, atha kho byañjeti jotetīti ‘‘byañjana’’nti vuttaṃ nipātapadaṃ.
बोधि ञाणं मण्डभूतं एत्थाति बोधिमण्डो, महाबोधिट्ठानं। तेनाह ‘‘पठमाभिसम्बुद्धट्ठाने’’ति। अञ्ञेन पकारेनाति उग्गहादिप्पकारेन।
Bodhi ñāṇaṃ maṇḍabhūtaṃ etthāti bodhimaṇḍo, mahābodhiṭṭhānaṃ. Tenāha ‘‘paṭhamābhisambuddhaṭṭhāne’’ti. Aññena pakārenāti uggahādippakārena.
अञ्ञथा होन्तीति पुरिसयुगे पुरिसयुगे एकदेसेन परिवत्तन्ता कालन्तरे अञ्ञाकारा भवन्ति। विनस्सन्तीति तंतंभासानं मनुस्सानं विनासेन न पञ्ञायन्ति, मनुस्सानं दुरुग्गहणादिना कत्थचि कदाचि परिवत्तन्तीपि ब्रह्मलोकादीसु यथासभावेनेव अवट्ठानतो न सब्बत्थ, सब्बदा, सब्बथा च परिवत्तति। तेनाह ‘‘कप्पविनासेपि तिट्ठतियेवा’’ति। एतस्स निरुत्तिपटिसम्भिदाञाणस्स।
Aññathā hontīti purisayuge purisayuge ekadesena parivattantā kālantare aññākārā bhavanti. Vinassantīti taṃtaṃbhāsānaṃ manussānaṃ vināsena na paññāyanti, manussānaṃ duruggahaṇādinā katthaci kadāci parivattantīpi brahmalokādīsu yathāsabhāveneva avaṭṭhānato na sabbattha, sabbadā, sabbathā ca parivattati. Tenāha ‘‘kappavināsepi tiṭṭhatiyevā’’ti. Etassa niruttipaṭisambhidāñāṇassa.
अत्थादीसु ञाणन्ति अत्थपटिसम्भिदादि। अत्थधम्मनिरुत्तिवसेन तीसु। अत्थधम्मनिरुत्तिपटिभानवसेन चतूसुपि वा। अत्थधम्मादिना अत्तना जोतेतब्बेन सह अत्थेनाति सात्थकानि। सब्बो अत्थधम्मादिको अत्थो विसयभूतो एतस्स ञाणस्स अत्थीति सब्बत्थकं। सब्बस्मिं अत्थादिके विसये खित्तं अत्तनो पच्चयेहि ठपितं पवत्तितं। अरहत्तप्पत्तिया विसदा होन्ति पटिपक्खधम्मानं सब्बसो विद्धंसितत्ता। पञ्चन्नन्ति अधिगमपरियत्तिसवनपरिपुच्छापुब्बयोगानं। यथायोगन्ति यं यं यस्स पुग्गलस्स विसदताय युज्जति, तथा योजेतब्बं।
Atthādīsu ñāṇanti atthapaṭisambhidādi. Atthadhammaniruttivasena tīsu. Atthadhammaniruttipaṭibhānavasena catūsupi vā. Atthadhammādinā attanā jotetabbena saha atthenāti sātthakāni. Sabbo atthadhammādiko attho visayabhūto etassa ñāṇassa atthīti sabbatthakaṃ. Sabbasmiṃ atthādike visaye khittaṃ attano paccayehi ṭhapitaṃ pavattitaṃ. Arahattappattiyā visadā honti paṭipakkhadhammānaṃ sabbaso viddhaṃsitattā. Pañcannanti adhigamapariyattisavanaparipucchāpubbayogānaṃ. Yathāyoganti yaṃ yaṃ yassa puggalassa visadatāya yujjati, tathā yojetabbaṃ.
परिपुच्छाहेतु पवत्ता कथा परिपुच्छाति वुत्ताति आह ‘‘पुच्छाय…पे॰… परिपुच्छाति वुत्ता’’ति।
Paripucchāhetu pavattā kathā paripucchāti vuttāti āha ‘‘pucchāya…pe… paripucchāti vuttā’’ti.
तेहीति मग्गेहि। पटिलाभो नाम पुब्बयोगसम्पत्तिया अत्थादिविसयस्स सम्मोहस्स समुच्छिन्दनं, तं पन मग्गकिच्चमेवाति आह ‘‘सो लोकुत्तरो’’ति। अत्थादीनं पभेदतो सल्लक्खणविभावनववत्थापना यथारहं परित्तकुसलमहाकिरियचित्तवसेन होतीति वुत्तं ‘‘पभेदो कामावचरो’’ति। यथा पुब्बयोगो अधिगमस्स बलवपच्चयो सभावहेतुभावतो, न तथा पभेदस्स असभावहेतुताय, परम्परपच्चयताय चाति अधिप्पायो। परियत्तिआदीनं पभेदस्स बलवपच्चयताय , अधिगमस्स च तदभावे एसेव नयो। तत्थाति निमित्तत्थे भुम्मं, तासु परियत्तिसवनपरिपुच्छासु निमित्तभूतासूति अत्थो। यं वुत्तं होतीति ‘‘एतेसु पना’’तिआदिना अट्ठकथावचनेन यं अत्थजातं वुत्तं होति। तं दस्सेन्तोति तं निद्धारेत्वा दस्सेन्तो। ‘‘पुब्बयोगाधिगमा’’ति वत्वा ‘‘द्वेपी’’ति वचनं अधिगमसहितोयेव पुब्बयोगो पभेदस्स बलवपच्चयो, न केवलोति दस्सनत्थं। तेन वुत्तं अट्ठकथायं ‘‘द्वेपि एकतो हुत्वा’’ति (विभ॰ अट्ठ॰ ७१८)। ‘‘द्वेपि विसदकारणा’’ति वुत्ते पुब्बयोगस्सापि विसदकारणत्तं लब्भतेवाति आह ‘‘द्वेपि विसदकारणाति…पे॰… वुत्त’’न्ति।
Tehīti maggehi. Paṭilābho nāma pubbayogasampattiyā atthādivisayassa sammohassa samucchindanaṃ, taṃ pana maggakiccamevāti āha ‘‘so lokuttaro’’ti. Atthādīnaṃ pabhedato sallakkhaṇavibhāvanavavatthāpanā yathārahaṃ parittakusalamahākiriyacittavasena hotīti vuttaṃ ‘‘pabhedo kāmāvacaro’’ti. Yathā pubbayogo adhigamassa balavapaccayo sabhāvahetubhāvato, na tathā pabhedassa asabhāvahetutāya, paramparapaccayatāya cāti adhippāyo. Pariyattiādīnaṃ pabhedassa balavapaccayatāya , adhigamassa ca tadabhāve eseva nayo. Tatthāti nimittatthe bhummaṃ, tāsu pariyattisavanaparipucchāsu nimittabhūtāsūti attho. Yaṃ vuttaṃ hotīti ‘‘etesu panā’’tiādinā aṭṭhakathāvacanena yaṃ atthajātaṃ vuttaṃ hoti. Taṃ dassentoti taṃ niddhāretvā dassento. ‘‘Pubbayogādhigamā’’ti vatvā ‘‘dvepī’’ti vacanaṃ adhigamasahitoyeva pubbayogo pabhedassa balavapaccayo, na kevaloti dassanatthaṃ. Tena vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘dvepi ekato hutvā’’ti (vibha. aṭṭha. 718). ‘‘Dvepi visadakāraṇā’’ti vutte pubbayogassāpi visadakāraṇattaṃ labbhatevāti āha ‘‘dvepi visadakāraṇāti…pe… vutta’’nti.
सङ्गहवारवण्णना निट्ठिता।
Saṅgahavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
२. सच्चवारादिवण्णना
2. Saccavārādivaṇṇanā
७१९. कालत्तयेपीति अतीतादीसु तीसुपि कालेसु। हेतुफलधम्मा हेतूनं फलभूता धम्मा, पच्चयनिब्बत्ताति अत्थो। तेसञ्च हेतुधम्माति तेसं हेतुफलानं पच्चयनिब्बत्तानं हेतुभूता धम्मा ‘‘धम्मा’’ति वुत्ताति योजना। विनेय्यवसेनाति तथाविनेतब्बपुग्गलज्झासयवसेन। उप्पन्ना समुप्पन्नातिआदि न वुत्तन्ति उप्पन्ना समुप्पन्ना उट्ठिता समुट्ठिता पच्चुप्पन्नातिआदि न वुत्तं एकन्तपच्चुप्पन्नस्सेव सङ्गाहकत्ता। तंनिब्बत्तकाति तेसं अत्थभावेन वुत्तानं निप्फादका। धम्माति वुत्ता धम्मभावेन कथिता।
719. Kālattayepīti atītādīsu tīsupi kālesu. Hetuphaladhammā hetūnaṃ phalabhūtā dhammā, paccayanibbattāti attho. Tesañca hetudhammāti tesaṃ hetuphalānaṃ paccayanibbattānaṃ hetubhūtā dhammā ‘‘dhammā’’ti vuttāti yojanā. Vineyyavasenāti tathāvinetabbapuggalajjhāsayavasena. Uppannā samuppannātiādi na vuttanti uppannā samuppannā uṭṭhitā samuṭṭhitā paccuppannātiādi na vuttaṃ ekantapaccuppannasseva saṅgāhakattā. Taṃnibbattakāti tesaṃ atthabhāvena vuttānaṃ nipphādakā. Dhammāti vuttā dhammabhāvena kathitā.
सच्चवारादिवण्णना निट्ठिता।
Saccavārādivaṇṇanā niṭṭhitā.
सुत्तन्तभाजनीयवण्णना निट्ठिता।
Suttantabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
२. अभिधम्मभाजनीयवण्णना
2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
७२५. सामञ्ञेन वत्वा विसेसेन अवुत्तत्ताति ‘‘तेसं विपाके’’ति यथावुत्तकुसलविपाकतादिसामञ्ञेन वत्वा सहेतुकाहेतुकादिविसेसेन अवुत्तत्ता, सरूपेन निद्धारेत्वा अवुत्तत्ताति अत्थो। अविपाकत्ताति अविपाकधम्मत्ता। यदि एवन्ति पच्चयभावतो लब्भमानोपि धम्मभावो अविपाकधम्मताय किरियानं यदि न वुत्तो, एवं सति। सतिपि पच्चयुप्पन्नभावे अविपाकभावतो अत्थभावोपि न वत्तब्बो। तेनाह ‘‘विपाका न होन्तीति अत्थभावो च न वत्तब्बो’’ति। एवञ्चेति यदि पच्चयुप्पन्नत्ता किरियानं अत्थभावो वुत्तो। नप्पटिसिद्धो इच्छितोवाति अत्थो। यदि एवं कस्मा न वुत्तोति आह ‘‘विपाकस्स पना’’तिआदि। तेसन्ति कुसलाकुसलानं, विपाककिरियधम्मानञ्च। अत्थधम्मताति वुत्तनयेन लब्भमानोपि यथाक्कमं अत्थभावो, धम्मभावो च न वुत्तो। पच्चयभावं सत्तिविसेसं सनिप्फादेतब्बतन्ति पदत्तयेनापि विपाकधम्मतमेवाह। सा हि विपाकानं हेतुभावतो पच्चयभावो, तदुप्पादनसमत्थताय सत्तिविसेसो, तेहि सगब्भा विय होतीति ‘‘सनिप्फादेतब्बता’’ति च वुच्चति। तं पस्सन्ती निप्फादकविसेसापि निप्फादेतब्बापेक्खा होति धम्मपटिसम्भिदा। तंसम्बन्धेनाति निप्फादेतब्बसम्बन्धेन। धम्मपटिसम्भिदं वदन्तेन अत्थपटिसम्भिदापि वुत्ता।
725. Sāmaññenavatvā visesena avuttattāti ‘‘tesaṃ vipāke’’ti yathāvuttakusalavipākatādisāmaññena vatvā sahetukāhetukādivisesena avuttattā, sarūpena niddhāretvā avuttattāti attho. Avipākattāti avipākadhammattā. Yadi evanti paccayabhāvato labbhamānopi dhammabhāvo avipākadhammatāya kiriyānaṃ yadi na vutto, evaṃ sati. Satipi paccayuppannabhāve avipākabhāvato atthabhāvopi na vattabbo. Tenāha ‘‘vipākā na hontīti atthabhāvo ca na vattabbo’’ti. Evañceti yadi paccayuppannattā kiriyānaṃ atthabhāvo vutto. Nappaṭisiddho icchitovāti attho. Yadi evaṃ kasmā na vuttoti āha ‘‘vipākassa panā’’tiādi. Tesanti kusalākusalānaṃ, vipākakiriyadhammānañca. Atthadhammatāti vuttanayena labbhamānopi yathākkamaṃ atthabhāvo, dhammabhāvo ca na vutto. Paccayabhāvaṃ sattivisesaṃ sanipphādetabbatanti padattayenāpi vipākadhammatamevāha. Sā hi vipākānaṃ hetubhāvato paccayabhāvo, taduppādanasamatthatāya sattiviseso, tehi sagabbhā viya hotīti ‘‘sanipphādetabbatā’’ti ca vuccati. Taṃ passantī nipphādakavisesāpi nipphādetabbāpekkhā hoti dhammapaṭisambhidā. Taṃsambandhenāti nipphādetabbasambandhena. Dhammapaṭisambhidaṃ vadantena atthapaṭisambhidāpi vuttā.
सभावधम्मे पञ्ञत्ति सभावपञ्ञत्तीति आह ‘‘न सत्तादिपञ्ञत्तिया’’ति। सभावेन, निरुत्तियेव वा सभावपञ्ञत्तीति वुत्ताति आह ‘‘अविपरीतपञ्ञत्तिया वा’’ति।
Sabhāvadhamme paññatti sabhāvapaññattīti āha ‘‘na sattādipaññattiyā’’ti. Sabhāvena, niruttiyeva vā sabhāvapaññattīti vuttāti āha ‘‘aviparītapaññattiyā vā’’ti.
७४६. वोहारभूमिं, अधिगमभूमिञ्च एकज्झं कत्वा आह ‘‘कामावचरा, लोकुत्तरा च भूमि भूमी’’ति। चित्तुप्पादा वा पवत्तिट्ठानभावतो भूमि।
746. Vohārabhūmiṃ, adhigamabhūmiñca ekajjhaṃ katvā āha ‘‘kāmāvacarā, lokuttarā ca bhūmi bhūmī’’ti. Cittuppādā vā pavattiṭṭhānabhāvato bhūmi.
अभिधम्मभाजनीयवण्णना निट्ठिता।
Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
३. पञ्हपुच्छकवण्णना
3. Pañhapucchakavaṇṇanā
७४७. सब्बञाणारम्मणतायाति पटिसम्भिदापटिसम्भिदाञाणारम्मणताय। ‘‘सुत्तन्तभाजनीये पन…पे॰… सिया’’ति इदं अभिधम्मभाजनीयेन विरुज्झति, तस्स वा सावसेसदेसनता आपज्जतीति चोदनं मनसि कत्वा आह ‘‘अभिधम्मभाजनीये’’तिआदि। निरवसेसकथनन्ति असेसेत्वा कथनं। तेन चित्तुप्पादसङ्गहिते अत्थे असेसेत्वा देसना इध अभिधम्मभाजनीयस्स भारो, न सब्बञेय्यधम्मेति दस्सेति। यथादस्सितविसयवचनवसेनाति दस्सितप्पकारविसयस्स कथनवसेन, धम्मत्थवसेन दस्सिते तंतंचित्तुप्पादे तत्थ धम्मनिरुत्ताभिलापेन ञाणस्स कथनवसेनाति अत्थो। अञ्ञारम्मणतं न पटिसेधेति अतप्परभावतोति अधिप्पायो। न निरवसेसेन कथनं अचित्तुप्पादपरियापन्नस्स विसयस्स अकथितत्ता। एवं पटिभानपटिसम्भिदाविसयस्सापि न निरवसेसेन कथनन्ति सुत्तन्तभाजनीये अविसेसवचनेन सब्बञाणारम्मणतंयेव पटिभानपटिसम्भिदाय पतिट्ठापेति। तथा तिस्सो पटिसम्भिदातिआदिपञ्हपुच्छकपाळियापि। तिस्सोति अत्थधम्मपटिभानपटिसम्भिदा। निरुत्तिपटिसम्भिदा हि ‘‘परित्तारम्मणा’’तेव वुत्ता।
747. Sabbañāṇārammaṇatāyāti paṭisambhidāpaṭisambhidāñāṇārammaṇatāya. ‘‘Suttantabhājanīye pana…pe… siyā’’ti idaṃ abhidhammabhājanīyena virujjhati, tassa vā sāvasesadesanatā āpajjatīti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘abhidhammabhājanīye’’tiādi. Niravasesakathananti asesetvā kathanaṃ. Tena cittuppādasaṅgahite atthe asesetvā desanā idha abhidhammabhājanīyassa bhāro, na sabbañeyyadhammeti dasseti. Yathādassitavisayavacanavasenāti dassitappakāravisayassa kathanavasena, dhammatthavasena dassite taṃtaṃcittuppāde tattha dhammaniruttābhilāpena ñāṇassa kathanavasenāti attho. Aññārammaṇataṃ na paṭisedheti atapparabhāvatoti adhippāyo. Na niravasesena kathanaṃ acittuppādapariyāpannassa visayassa akathitattā. Evaṃ paṭibhānapaṭisambhidāvisayassāpi na niravasesena kathananti suttantabhājanīye avisesavacanena sabbañāṇārammaṇataṃyeva paṭibhānapaṭisambhidāya patiṭṭhāpeti. Tathā tisso paṭisambhidātiādipañhapucchakapāḷiyāpi. Tissoti atthadhammapaṭibhānapaṭisambhidā. Niruttipaṭisambhidā hi ‘‘parittārammaṇā’’teva vuttā.
यदिपि सिया न तस्सा महग्गतारम्मणताति सम्बन्धो। ‘‘न हि मग्गो पच्चयुप्पन्नो न होती’’ति इमिना ‘‘अत्थपटिसम्भिदा न मग्गारम्मणा’’ति वचनस्स यथावुत्तत्थसाधकतं विभावेति। तस्साति पटिभानपटिसम्भिदाय न महग्गतारम्मणता सम्भवति ननु नयं अनुस्सरन्तस्साति अधिप्पायो। द्वेपीति ‘‘अत्थपटिसम्भिदा न मग्गारम्मणा, तिस्सो पटिसम्भिदा सिया परित्तारम्मणा, सिया महग्गतारम्मणा, सिया अप्पमाणारम्मणा’’ति च द्वेपि एता पाळियो। तासु बलवतराय ठानस्स, इतराय अधिप्पायमग्गनस्स च उपायदस्सनमुखेन तासं अञ्ञमञ्ञं अविरोधं दस्सेतुं ‘‘कुसलाकुसलानं पना’’तिआदिमाह। ‘‘निप्परियाया तत्थ धम्मपटिसम्भिदा’’ति एतेन तत्थ अत्थपटिसम्भिदाय परियायभावमाह। तथा विपाककिरियानन्तिआदि यथाधिप्पेतस्स अत्थस्स विसदिसूदाहरणदस्सनं। उभयेनपि ‘‘अत्थपटिसम्भिदा न मग्गारम्मणा’’ति (विभ॰ ७४९) वचनं सुत्तन्तनयानुगतं निप्परियायत्थस्स तत्थ अधिप्पेतत्ताति दीपेति। किञ्चि पन ञाणन्तिआदि ‘‘तिस्सो पटिसम्भिदा’’तिआदिपाळिया समत्थकं। यथाधिप्पेतस्स अत्थस्स पटिभानं दीपनं पटिभानं। तेनाह ‘‘ञेय्यप्पकासनतो’’ति। इति या ‘‘तिस्सो पटिसम्भिदा’’ति पाळि, तस्सा बलवभावविभावनेन इतराय अधिप्पायमग्गनं कतन्ति वेदितब्बं। निप्परियायाति परियायरहिता उजुकं सरूपेनेव पवत्ता। निप्परियाय…पे॰… पवत्तियन्ति एकन्तिकअत्थारम्मणं ञाणं अत्थपटिसम्भिदा, ञाणारम्मणं पटिभानपटिसम्भिदाति गहेत्वा देसनायं।
Yadipi siyā na tassā mahaggatārammaṇatāti sambandho. ‘‘Na hi maggo paccayuppanno na hotī’’ti iminā ‘‘atthapaṭisambhidā na maggārammaṇā’’ti vacanassa yathāvuttatthasādhakataṃ vibhāveti. Tassāti paṭibhānapaṭisambhidāya na mahaggatārammaṇatā sambhavati nanu nayaṃ anussarantassāti adhippāyo. Dvepīti ‘‘atthapaṭisambhidā na maggārammaṇā, tisso paṭisambhidā siyā parittārammaṇā, siyā mahaggatārammaṇā, siyā appamāṇārammaṇā’’ti ca dvepi etā pāḷiyo. Tāsu balavatarāya ṭhānassa, itarāya adhippāyamagganassa ca upāyadassanamukhena tāsaṃ aññamaññaṃ avirodhaṃ dassetuṃ ‘‘kusalākusalānaṃ panā’’tiādimāha. ‘‘Nippariyāyā tattha dhammapaṭisambhidā’’ti etena tattha atthapaṭisambhidāya pariyāyabhāvamāha. Tathā vipākakiriyānantiādi yathādhippetassa atthassa visadisūdāharaṇadassanaṃ. Ubhayenapi ‘‘atthapaṭisambhidā na maggārammaṇā’’ti (vibha. 749) vacanaṃ suttantanayānugataṃ nippariyāyatthassa tattha adhippetattāti dīpeti. Kiñci pana ñāṇantiādi ‘‘tisso paṭisambhidā’’tiādipāḷiyā samatthakaṃ. Yathādhippetassa atthassa paṭibhānaṃ dīpanaṃ paṭibhānaṃ. Tenāha ‘‘ñeyyappakāsanato’’ti. Iti yā ‘‘tisso paṭisambhidā’’ti pāḷi, tassā balavabhāvavibhāvanena itarāya adhippāyamagganaṃ katanti veditabbaṃ. Nippariyāyāti pariyāyarahitā ujukaṃ sarūpeneva pavattā. Nippariyāya…pe… pavattiyanti ekantikaatthārammaṇaṃ ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, ñāṇārammaṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidāti gahetvā desanāyaṃ.
सो एवाति परस्स अभिलापसद्दो एव। अनुवत्तमानता चस्स निरुत्तिपटिसम्भिदा पच्चुप्पन्नमेव सद्दं आरम्मणं करोन्ती, सद्दं सुत्वा ‘‘अयं सभावनिरुत्ति, अयं न सभावनिरुत्ती’’ति जानन्तीति च आदिवचनवसेन वेदितब्बो।
So evāti parassa abhilāpasaddo eva. Anuvattamānatā cassa niruttipaṭisambhidā paccuppannameva saddaṃ ārammaṇaṃ karontī, saddaṃ sutvā ‘‘ayaṃ sabhāvanirutti, ayaṃ na sabhāvaniruttī’’ti jānantīti ca ādivacanavasena veditabbo.
पञ्हपुच्छकवण्णना निट्ठिता।
Pañhapucchakavaṇṇanā niṭṭhitā.
पटिसम्भिदाविभङ्गवण्णना निट्ठिता।
Paṭisambhidāvibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / विभङ्गपाळि • Vibhaṅgapāḷi / १५. पटिसम्भिदाविभङ्गो • 15. Paṭisambhidāvibhaṅgo
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / सम्मोहविनोदनी-अट्ठकथा • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā
१. सुत्तन्तभाजनीयं • 1. Suttantabhājanīyaṃ
२. अभिधम्मभाजनीयवण्णना • 2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
३. पञ्हापुच्छकवण्णना • 3. Pañhāpucchakavaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-मूलटीका • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / १५. पटिसम्भिदाविभङ्गो • 15. Paṭisambhidāvibhaṅgo
