| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / खुद्दसिक्खा-मूलसिक्खा • Khuddasikkhā-mūlasikkhā |
५. पत्तनिद्देसवण्णना
5. Pattaniddesavaṇṇanā
६०. इदानि भाजनविकतिं दस्सेतुं ‘‘पत्तो चा’’ति उद्धटं। एत्थ पन पठमगाथा सुविञ्ञेय्या।
60. Idāni bhājanavikatiṃ dassetuṃ ‘‘patto cā’’ti uddhaṭaṃ. Ettha pana paṭhamagāthā suviññeyyā.
६१. दुतिये ‘‘मगधनाळिद्वयतण्डुलसाधित’’न्ति वत्तब्बे विभत्तिलोपं अकत्वा गाथाबन्धसुखत्थं ‘‘मगधे नाळिद्वयतण्डुलसाधित’’न्ति वुत्तं, पचितन्ति अत्थो। एत्थ (पारा॰ ६०२; पारा॰ अट्ठ॰ २.६०२; कङ्खा॰ अट्ठ॰ पत्तसिक्खापदवण्णना) मगधनाळि नाम अड्ढतेरसपलं गण्हाति। ओदनन्ति एत्थ सब्बप्पकारसम्पन्नं अवस्सावितोदनं गहेतब्बं। ओदनस्स चतुत्थभागप्पमाणं नातिघनं नातितनुकं हत्थहारियमुग्गसूपञ्च आलोपस्स आलोपस्स अनुरूपं याव चरिमकालोपप्पहोनकं मच्छमंसादिब्यञ्जनञ्च यो पत्तो गण्हाति, सो उक्कट्ठो नामाति अत्थो। सप्पितेलतक्करसकञ्जिकादीनि पन गणनूपगानि न होन्ति, तानि हि ओदनगतिकानेव होन्ति, नेव हापेतुं, न वड्ढेतुं सक्कोन्ति। एवमेतं सब्बं पक्खित्तं सचे पत्तस्स हेट्ठिमराजिसमं तिट्ठति, सुत्तेन वा हीरेन वा छिन्दन्तस्स सुत्तस्स वा हीरस्स वा हेट्ठिमन्तं फुसति, अयं उक्कट्ठो नाम पत्तो। सचे तं राजिं अतिक्कमित्वा थूपीकतं तिट्ठति, अयं उक्कट्ठोमको नाम पत्तो। सचे तं राजिं न सम्पापुणाति, अन्तोगतमेव होति, अयं उक्कट्ठुक्कट्ठो नाम पत्तो।
61. Dutiye ‘‘magadhanāḷidvayataṇḍulasādhita’’nti vattabbe vibhattilopaṃ akatvā gāthābandhasukhatthaṃ ‘‘magadhe nāḷidvayataṇḍulasādhita’’nti vuttaṃ, pacitanti attho. Ettha (pārā. 602; pārā. aṭṭha. 2.602; kaṅkhā. aṭṭha. pattasikkhāpadavaṇṇanā) magadhanāḷi nāma aḍḍhaterasapalaṃ gaṇhāti. Odananti ettha sabbappakārasampannaṃ avassāvitodanaṃ gahetabbaṃ. Odanassa catutthabhāgappamāṇaṃ nātighanaṃ nātitanukaṃ hatthahāriyamuggasūpañca ālopassa ālopassa anurūpaṃ yāva carimakālopappahonakaṃ macchamaṃsādibyañjanañca yo patto gaṇhāti, so ukkaṭṭho nāmāti attho. Sappitelatakkarasakañjikādīni pana gaṇanūpagāni na honti, tāni hi odanagatikāneva honti, neva hāpetuṃ, na vaḍḍhetuṃ sakkonti. Evametaṃ sabbaṃ pakkhittaṃ sace pattassa heṭṭhimarājisamaṃ tiṭṭhati, suttena vā hīrena vā chindantassa suttassa vā hīrassa vā heṭṭhimantaṃ phusati, ayaṃ ukkaṭṭho nāma patto. Sace taṃ rājiṃ atikkamitvā thūpīkataṃ tiṭṭhati, ayaṃ ukkaṭṭhomako nāma patto. Sace taṃ rājiṃ na sampāpuṇāti, antogatameva hoti, ayaṃ ukkaṭṭhukkaṭṭho nāma patto.
६२. ‘‘मज्झिमो नाम पत्तो नाळिकोदनं गण्हाती’’ति वुत्तत्ता ‘‘मज्झिमो तस्सुपड्ढो वा’’ति वुत्तं। एत्थापि वुत्तप्पकारेन मज्झिमो मज्झिमोमको मज्झिमुक्कट्ठोति पत्तत्तिकं वेदितब्बं। ‘‘ओमको नाम पत्तो पत्थोदनं गण्हाती’’ति (पारा॰ ६०२) वचनतो ‘‘ततोपड्ढो’’ति वुत्तं। मगधनाळिया उपड्ढनाळिकोदनञ्च तदूपियं सूपं ब्यञ्जनञ्च गण्हाति, सो ओमको नाम। इधापि ओमको ओमकोमको ओमकुक्कट्ठोति पत्तत्तिकं वेदितब्बं। इमेसु पन नवसु पत्तेसु उक्कट्ठुक्कट्ठो च ओमकोमको च अपत्तो। एतेसु अधिट्ठातब्बकिच्चं नत्थि, सेसा सत्त पत्ता अधिट्ठातब्बा, विकप्पेतब्बा चाति अत्थो।
62. ‘‘Majjhimo nāma patto nāḷikodanaṃ gaṇhātī’’ti vuttattā ‘‘majjhimo tassupaḍḍho vā’’ti vuttaṃ. Etthāpi vuttappakārena majjhimo majjhimomako majjhimukkaṭṭhoti pattattikaṃ veditabbaṃ. ‘‘Omako nāma patto patthodanaṃ gaṇhātī’’ti (pārā. 602) vacanato ‘‘tatopaḍḍho’’ti vuttaṃ. Magadhanāḷiyā upaḍḍhanāḷikodanañca tadūpiyaṃ sūpaṃ byañjanañca gaṇhāti, so omako nāma. Idhāpi omako omakomako omakukkaṭṭhoti pattattikaṃ veditabbaṃ. Imesu pana navasu pattesu ukkaṭṭhukkaṭṭho ca omakomako ca apatto. Etesu adhiṭṭhātabbakiccaṃ natthi, sesā satta pattā adhiṭṭhātabbā, vikappetabbā cāti attho.
६३. अतिरेकपत्तोति (पारा॰ ६०१) अनधिट्ठितो अविकप्पितो। सकोति ससन्तको। कप्पोति कप्पियो। अयमेवेत्थ सङ्खेपो – यो पत्तो काकणिकमत्तस्सापि मूलस्स दातब्बस्स नत्थिताय सको। अयोपत्तो पञ्चहि पाकेहि मत्तिकापत्तो द्वीहि पाकेहि पक्कत्ता कप्पो। सो दसाहपरमं कालं अनधिट्ठितो अविकप्पितो धारेय्योति।
63.Atirekapattoti (pārā. 601) anadhiṭṭhito avikappito. Sakoti sasantako. Kappoti kappiyo. Ayamevettha saṅkhepo – yo patto kākaṇikamattassāpi mūlassa dātabbassa natthitāya sako. Ayopatto pañcahi pākehi mattikāpatto dvīhi pākehi pakkattā kappo. So dasāhaparamaṃ kālaṃ anadhiṭṭhito avikappito dhāreyyoti.
६४. अच्छेदादयो चीवरे वुत्तप्पभेदायेव। छिद्देनाति (पारा॰ अट्ठ॰ २.६०८; कङ्खा॰ अट्ठ॰ पत्तसिक्खापदवण्णना) एत्थ यस्स पत्तस्स मुखवट्टितो हेट्ठा द्वङ्गुलप्पदेसे येन छिद्देन कङ्गुसित्थं निक्खमति, तत्तकेन छिद्देन भिज्जति। तस्मिं पन अयचुण्णादीहि पटिपाकतिके कते दसाहब्भन्तरे पुन अधिट्ठातब्बं। पत्ताधिट्ठानमुज्झतीति पत्तो अधिट्ठानं उज्झति।
64.Acchedādayo cīvare vuttappabhedāyeva. Chiddenāti (pārā. aṭṭha. 2.608; kaṅkhā. aṭṭha. pattasikkhāpadavaṇṇanā) ettha yassa pattassa mukhavaṭṭito heṭṭhā dvaṅgulappadese yena chiddena kaṅgusitthaṃ nikkhamati, tattakena chiddena bhijjati. Tasmiṃ pana ayacuṇṇādīhi paṭipākatike kate dasāhabbhantare puna adhiṭṭhātabbaṃ. Pattādhiṭṭhānamujjhatīti patto adhiṭṭhānaṃ ujjhati.
६५. इदानि परिहरणविधिं दस्सेतुं ‘‘पत्तं न पटिसामेय्य सोदक’’न्तिआदि आरद्धं। सोदकं (चूळव॰ २५४) पत्तं न पटिसामेय्य, आतपे च सोदकं पत्तं न ओतपेति अधिप्पायो। न निदहेति निरुदकं कत्वापि अतिकालं न निदहेति अधिप्पायो। भुम्याति भूमियं। न ठपेति तट्टिकाचम्मखण्डादीसु येन केनचि अनत्थताय पंसुसक्खरमिस्साय भूमिया न ठपेय्याति अत्थो। नो च लग्गयेति एत्थपि नागदन्तादीसु (चूळव॰ २५४) यत्थ कत्थचि लग्गन्तस्स दुक्कटमेव।
65. Idāni pariharaṇavidhiṃ dassetuṃ ‘‘pattaṃ na paṭisāmeyya sodaka’’ntiādi āraddhaṃ. Sodakaṃ (cūḷava. 254) pattaṃ na paṭisāmeyya, ātape ca sodakaṃ pattaṃ na otapeti adhippāyo. Na nidaheti nirudakaṃ katvāpi atikālaṃ na nidaheti adhippāyo. Bhumyāti bhūmiyaṃ. Na ṭhapeti taṭṭikācammakhaṇḍādīsu yena kenaci anatthatāya paṃsusakkharamissāya bhūmiyā na ṭhapeyyāti attho. No ca laggayeti etthapi nāgadantādīsu (cūḷava. 254) yattha katthaci laggantassa dukkaṭameva.
६६. मिड्ढन्तेति (चूळव॰ २५४; चूळव॰ अट्ठ॰ २५४) मिड्ढपरियन्ते। सचे पन परिवत्तेत्वा तत्थेव पतिट्ठाति, एवरूपाय वित्थिण्णाय मिड्ढिया अब्भन्तरपरिच्छेदे ठपेतुं वट्टति, न परियन्ते। परिभण्डन्तेति बाहिरपस्से कताय तनुकमिड्ढिया अन्तेति अत्थो। अङ्के वाति (चूळव॰ २५४) द्विन्नं ऊरूनं मज्झे। एत्थ पन अंसबद्धके अंसकूटे लग्गेत्वा अङ्के ठपेतुं वट्टति, न इतरथा। आतपत्तकेति छत्ते। एत्थ भत्तपूरोपि अंसकूटे लग्गितपत्तोपि ठपेतुं न वट्टति।
66.Miḍḍhanteti (cūḷava. 254; cūḷava. aṭṭha. 254) miḍḍhapariyante. Sace pana parivattetvā tattheva patiṭṭhāti, evarūpāya vitthiṇṇāya miḍḍhiyā abbhantaraparicchede ṭhapetuṃ vaṭṭati, na pariyante. Paribhaṇḍanteti bāhirapasse katāya tanukamiḍḍhiyā anteti attho. Aṅke vāti (cūḷava. 254) dvinnaṃ ūrūnaṃ majjhe. Ettha pana aṃsabaddhake aṃsakūṭe laggetvā aṅke ṭhapetuṃ vaṭṭati, na itarathā. Ātapattaketi chatte. Ettha bhattapūropi aṃsakūṭe laggitapattopi ṭhapetuṃ na vaṭṭati.
६७. उच्छिट्ठोदकं (चूळव॰ २५५; चूळव॰ अट्ठ॰ २५५) नाम मुखविक्खालनोदकं, तं पत्ते निट्ठुभित्वा पत्तेन न नीहरेय्याति अत्थो। चलकञ्च अट्ठिकञ्च चलकट्ठिकं। एतेसु यं किञ्चि पत्तेन नीहरन्तस्स दुक्कटं। पत्तं पटिग्गहं कत्वा हत्थं धोवितुम्पि न लभति। हत्थधोवितवत्थधोवितउदकम्पि पत्ते आकिरित्वा नीहरितुं न वट्टति। अनुच्छिट्ठपत्तं उच्छिट्ठहत्थेन गहेतुम्पि न वट्टति। हत्थं पन बहि धोवित्वा गहेतुं वट्टति। मच्छमंसफलाफलादीनि खादन्तो यं मुखेन लुञ्चित्वा लुञ्चित्वा खादति, तं वा तेसं अट्ठिआदिकं वा मुखतो नीहटं पुन अखादितुकामो छड्डेतुकामो पत्ते ठपेतुं न लभति। सिङ्गिवेरनाळिकेरखण्डादीनि खादन्तेहि डंसित्वा डंसित्वा पुन ठपेतुं लभति। ‘‘न भिक्खवे पत्तहत्थेन कवाटं पणामेतब्बं, यो पणामेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (चूळव॰ २५५) वुत्तत्ता येन केनचि सरीरावयवेन पत्तं गहेत्वा ठितो येन केनचि सरीरावयवेन कवाटं पणामेतुं न लभति, तस्मा ‘‘पत्तहत्थोवा’’ति वुत्तं। अंसकूटे लग्गित्वा ठितस्स वट्टति।
67.Ucchiṭṭhodakaṃ (cūḷava. 255; cūḷava. aṭṭha. 255) nāma mukhavikkhālanodakaṃ, taṃ patte niṭṭhubhitvā pattena na nīhareyyāti attho. Calakañca aṭṭhikañca calakaṭṭhikaṃ. Etesu yaṃ kiñci pattena nīharantassa dukkaṭaṃ. Pattaṃ paṭiggahaṃ katvā hatthaṃ dhovitumpi na labhati. Hatthadhovitavatthadhovitaudakampi patte ākiritvā nīharituṃ na vaṭṭati. Anucchiṭṭhapattaṃ ucchiṭṭhahatthena gahetumpi na vaṭṭati. Hatthaṃ pana bahi dhovitvā gahetuṃ vaṭṭati. Macchamaṃsaphalāphalādīni khādanto yaṃ mukhena luñcitvā luñcitvā khādati, taṃ vā tesaṃ aṭṭhiādikaṃ vā mukhato nīhaṭaṃ puna akhāditukāmo chaḍḍetukāmo patte ṭhapetuṃ na labhati. Siṅgiveranāḷikerakhaṇḍādīni khādantehi ḍaṃsitvā ḍaṃsitvā puna ṭhapetuṃ labhati. ‘‘Na bhikkhave pattahatthena kavāṭaṃ paṇāmetabbaṃ, yo paṇāmeyya, āpatti dukkaṭassā’’ti (cūḷava. 255) vuttattā yena kenaci sarīrāvayavena pattaṃ gahetvā ṭhito yena kenaci sarīrāvayavena kavāṭaṃ paṇāmetuṃ na labhati, tasmā ‘‘pattahatthovā’’ti vuttaṃ. Aṃsakūṭe laggitvā ṭhitassa vaṭṭati.
६८. भूमिआधारकेति एत्थ दन्तवल्लिवेत्तवाकादीहि कते वलयाधारके। दारुदण्डाधारेति एकदारुना कतआधारके च बहूहि दण्डेहि कतआधारके चाति अत्थो। तिदण्डे न वट्टति। एतेसु पन सुसज्जितेसु एकं पत्तं ठपेत्वाव तस्सुपरि एकं ठपेतुं वट्टति, तयो पन न वट्टन्ति। एकं निक्कुज्जित्वाव भूमियन्ति एत्थ भूमियं कटसारकादीसु अञ्ञतरं पत्थरित्वा तस्सुपरि निक्कुज्जित्वा वा उक्कुज्जित्वा वा एकं ठपेय्य, द्वे ठपेतुं न वट्टतीति अधिप्पायो। द्वे पन ठपेन्तेन उपरि ठपितपत्तं एकेन पस्सेन भूमियं फुसापेत्वा ठपेतुं वट्टतीति वदन्ति।
68.Bhūmiādhāraketi ettha dantavallivettavākādīhi kate valayādhārake. Dārudaṇḍādhāreti ekadārunā kataādhārake ca bahūhi daṇḍehi kataādhārake cāti attho. Tidaṇḍe na vaṭṭati. Etesu pana susajjitesu ekaṃ pattaṃ ṭhapetvāva tassupari ekaṃ ṭhapetuṃ vaṭṭati, tayo pana na vaṭṭanti. Ekaṃ nikkujjitvāva bhūmiyanti ettha bhūmiyaṃ kaṭasārakādīsu aññataraṃ pattharitvā tassupari nikkujjitvā vā ukkujjitvā vā ekaṃ ṭhapeyya, dve ṭhapetuṃ na vaṭṭatīti adhippāyo. Dve pana ṭhapentena upari ṭhapitapattaṃ ekena passena bhūmiyaṃ phusāpetvā ṭhapetuṃ vaṭṭatīti vadanti.
६९-७०. इदानि अकप्पियपत्ते दस्सेतुं ‘‘दारुरूपियसोवण्णा’’तिआदि आरद्धं। तत्थ मणिवेळुरियामयाति (चूळव॰ २५२; चूळव॰ अट्ठ॰ २५२) मणीति इन्दनीलकबरकतादि। सचे गहट्ठा भत्तग्गे सुवण्णरूपियतट्टकादीसु सूपब्यञ्जनं कत्वा उपनामेन्ति, आमसितुम्पि न वट्टति। घटिकटाहजा (चूळव॰ २५५; चूळव॰ अट्ठ॰ २५५) च तुम्बकटाहजा च घटितुम्बकटाहजा। एत्थ तुम्बकटाहजानाम अलाबु। पत्तविनिच्छयो।
69-70. Idāni akappiyapatte dassetuṃ ‘‘dārurūpiyasovaṇṇā’’tiādi āraddhaṃ. Tattha maṇiveḷuriyāmayāti (cūḷava. 252; cūḷava. aṭṭha. 252) maṇīti indanīlakabarakatādi. Sace gahaṭṭhā bhattagge suvaṇṇarūpiyataṭṭakādīsu sūpabyañjanaṃ katvā upanāmenti, āmasitumpi na vaṭṭati. Ghaṭikaṭāhajā (cūḷava. 255; cūḷava. aṭṭha. 255) ca tumbakaṭāhajā ca ghaṭitumbakaṭāhajā. Ettha tumbakaṭāhajānāma alābu. Pattavinicchayo.
पत्तनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Pattaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
