| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / कङ्खावितरणी-अभिनव-टीका • Kaṅkhāvitaraṇī-abhinava-ṭīkā |
३. पत्तवग्गो
3. Pattavaggo
१. पत्तसिक्खापदवण्णना
1. Pattasikkhāpadavaṇṇanā
अविकप्पितोति ‘‘इमं पत्तं तुय्हं विकप्पेमी’’तिआदिना नयेन अविकप्पितो। अड्ढाळ्हकोदनं गण्हातीति मगधनाळिया द्विन्नं तण्डुलनाळीनं ओदनं गण्हाति। ‘‘मगधनाळि नाम अड्ढतेरसपला होती’’ति अन्धकट्ठकथायं वुत्तं। ‘‘सीहळदीपे पकतिनाळि महन्ता, दमिळनाळि खुद्दका, मगधनाळि पमाणयुत्ता, ताय मगधनाळिया दियड्ढनाळि एका सीहळनाळि होती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.६०२) महाअट्ठकथायं वुत्तं। अनुत्तण्डुलन्ति पाकतो उक्कन्तं तण्डुलं उत्तण्डुलं, न उत्तण्डुलं अनुत्तण्डुलं। सब्बसम्भारसङ्खतोति जीरकादिसब्बसम्भारेहि सङ्खतो। आलोपस्स चतुत्थभागप्पमाणं ब्यञ्जनं आलोपस्स अनुरूपब्यञ्जनं।
Avikappitoti ‘‘imaṃ pattaṃ tuyhaṃ vikappemī’’tiādinā nayena avikappito. Aḍḍhāḷhakodanaṃ gaṇhātīti magadhanāḷiyā dvinnaṃ taṇḍulanāḷīnaṃ odanaṃ gaṇhāti. ‘‘Magadhanāḷi nāma aḍḍhaterasapalā hotī’’ti andhakaṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. ‘‘Sīhaḷadīpe pakatināḷi mahantā, damiḷanāḷi khuddakā, magadhanāḷi pamāṇayuttā, tāya magadhanāḷiyā diyaḍḍhanāḷi ekā sīhaḷanāḷi hotī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.602) mahāaṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. Anuttaṇḍulanti pākato ukkantaṃ taṇḍulaṃ uttaṇḍulaṃ, na uttaṇḍulaṃ anuttaṇḍulaṃ. Sabbasambhārasaṅkhatoti jīrakādisabbasambhārehi saṅkhato. Ālopassa catutthabhāgappamāṇaṃ byañjanaṃ ālopassa anurūpabyañjanaṃ.
एवं उक्कट्ठपत्तं दस्सेत्वा इदानि मज्झिमोमकानि दस्सेतुं ‘‘उक्कट्ठतो’’तिआदिमाह। तत्रायं नयो – सचे नाळिकोदनादि सब्बम्पि पक्खित्तं वुत्तनयेनेव हेट्ठिमराजिसमं तिट्ठति, अयं मज्झिमो नाम पत्तो। सचे तं राजिं अतिक्कम्म थूपीकतं तिट्ठति, अयं मज्झिमोमको नाम पत्तो। सचे तं राजिं न सम्पापुणाति, अन्तोगधमेव होति, अयं मज्झिमुक्कट्ठो नाम पत्तो। सचे पत्तोदनादि सब्बम्पि पक्खित्तं हेट्ठिमराजिसमं तिट्ठति, अयं ओमको नाम पत्तो। सचे तं राजिं अतिक्कम्म थूपीकतं तिट्ठति, अयं ओमकोमको नाम पत्तो। सचे तं राजिं न सम्पापुणाति, अन्तोगधमेव होति, अयं ओमकुक्कट्ठो नाम पत्तोति। तेनाह ‘‘तेसम्पि वुत्तनयेनेव भेदो वेदितब्बो’’ति।
Evaṃ ukkaṭṭhapattaṃ dassetvā idāni majjhimomakāni dassetuṃ ‘‘ukkaṭṭhato’’tiādimāha. Tatrāyaṃ nayo – sace nāḷikodanādi sabbampi pakkhittaṃ vuttanayeneva heṭṭhimarājisamaṃ tiṭṭhati, ayaṃ majjhimo nāma patto. Sace taṃ rājiṃ atikkamma thūpīkataṃ tiṭṭhati, ayaṃ majjhimomako nāma patto. Sace taṃ rājiṃ na sampāpuṇāti, antogadhameva hoti, ayaṃ majjhimukkaṭṭho nāma patto. Sace pattodanādi sabbampi pakkhittaṃ heṭṭhimarājisamaṃ tiṭṭhati, ayaṃ omako nāma patto. Sace taṃ rājiṃ atikkamma thūpīkataṃ tiṭṭhati, ayaṃ omakomako nāma patto. Sace taṃ rājiṃ na sampāpuṇāti, antogadhameva hoti, ayaṃ omakukkaṭṭho nāma pattoti. Tenāha ‘‘tesampi vuttanayeneva bhedo veditabbo’’ti.
इदानि तेसु अधिट्ठानविकप्पनानधिट्ठानाविकप्पनुपगे दस्सेतुं ‘‘इच्चेतेसू’’तिआदिमाह। तत्थ उक्कट्ठुक्कट्ठोति उक्कट्ठतो उक्कट्ठो। ततो हि सो ‘‘अपत्तो’’ति वुत्तो। ओमकोमकोति ओमकतो ओमको। ततो हि सो ‘‘अपत्तो’’ति वुत्तो। एते पन भाजनपरिभोगेन परिभुञ्जितब्बा, न अधिट्ठानुपगा न विकप्पनुपगा, इतरे पन सत्त अधिट्ठहित्वा वा विकप्पेत्वा वा परिभुञ्जितब्बा। तेनाह ‘‘सेसा सत्त पत्ता पमाणयुत्ता नामा’’ति।
Idāni tesu adhiṭṭhānavikappanānadhiṭṭhānāvikappanupage dassetuṃ ‘‘iccetesū’’tiādimāha. Tattha ukkaṭṭhukkaṭṭhoti ukkaṭṭhato ukkaṭṭho. Tato hi so ‘‘apatto’’ti vutto. Omakomakoti omakato omako. Tato hi so ‘‘apatto’’ti vutto. Ete pana bhājanaparibhogena paribhuñjitabbā, na adhiṭṭhānupagā na vikappanupagā, itare pana satta adhiṭṭhahitvā vā vikappetvā vā paribhuñjitabbā. Tenāha ‘‘sesā satta pattā pamāṇayuttā nāmā’’ti.
तस्माति यस्मा सत्त पत्ता पमाणयुत्ता, तस्मा। समणसारुप्पेन पक्कन्ति एत्थ अयोपत्तो पञ्चहि पाकेहि (पारा॰ अट्ठ॰ २.६०८) पक्को समणसारुप्पेन पक्को होति, मत्तिकापत्तो द्वीहि पाकेहि। सचे एको पाको ऊनो होति, न अधिट्ठानुपगो। यथा च समणसारुप्पेन पक्कोयेव अधिट्ठानुपगो, तथा उभोपि यं मूलं दातब्बं, तस्मिं दिन्नेयेव अधिट्ठानुपगा। यदि पन अप्पकम्पि अदिन्नं होति, न अधिट्ठानुपगा। तेनाह ‘‘सचे पना’’तिआदि। ‘‘काकणिकमत्तं नाम दियड्ढवीही’’ति वदन्ति। सचेपि पत्तसामिको वदति ‘‘यदा तुम्हाकं मूलं भविस्सति, तदा दस्सथ, अधिट्ठहित्वा परिभुञ्जथा’’ति, नेव अधिट्ठानुपगो होति। पाकस्स हि ऊनत्ता पत्तसङ्खं न गच्छति। मूलस्स सकलस्स वा एकदेसस्स वा अदिन्नत्ता सकभावं न उपेति, अञ्ञस्सेव सन्तको होति। तस्मा पाके च मूले च निट्ठितेयेव अधिट्ठानुपगो होति। यो अधिट्ठानुपगो, स्वेव विकप्पनुपगो च। तेनाह ‘‘अपच्चुद्धरन्तेना’’तिआदि। अपच्चुद्धरन्तेन विकप्पेतब्बोति पुराणपत्तं अपच्चुद्धरन्तेन नवो पत्तो विकप्पेतब्बोति अत्थो, ठपेतब्बोति अधिप्पायो। कङ्गुसित्थन्ति सत्तन्नं धञ्ञानं लामकधञ्ञसित्थन्ति आह ‘‘कङ्गुसित्थनिक्खमनमत्तेन छिद्देना’’ति।
Tasmāti yasmā satta pattā pamāṇayuttā, tasmā. Samaṇasāruppena pakkanti ettha ayopatto pañcahi pākehi (pārā. aṭṭha. 2.608) pakko samaṇasāruppena pakko hoti, mattikāpatto dvīhi pākehi. Sace eko pāko ūno hoti, na adhiṭṭhānupago. Yathā ca samaṇasāruppena pakkoyeva adhiṭṭhānupago, tathā ubhopi yaṃ mūlaṃ dātabbaṃ, tasmiṃ dinneyeva adhiṭṭhānupagā. Yadi pana appakampi adinnaṃ hoti, na adhiṭṭhānupagā. Tenāha ‘‘sace panā’’tiādi. ‘‘Kākaṇikamattaṃ nāma diyaḍḍhavīhī’’ti vadanti. Sacepi pattasāmiko vadati ‘‘yadā tumhākaṃ mūlaṃ bhavissati, tadā dassatha, adhiṭṭhahitvā paribhuñjathā’’ti, neva adhiṭṭhānupago hoti. Pākassa hi ūnattā pattasaṅkhaṃ na gacchati. Mūlassa sakalassa vā ekadesassa vā adinnattā sakabhāvaṃ na upeti, aññasseva santako hoti. Tasmā pāke ca mūle ca niṭṭhiteyeva adhiṭṭhānupago hoti. Yo adhiṭṭhānupago, sveva vikappanupago ca. Tenāha ‘‘apaccuddharantenā’’tiādi. Apaccuddharantena vikappetabboti purāṇapattaṃ apaccuddharantena navo patto vikappetabboti attho, ṭhapetabboti adhippāyo. Kaṅgusitthanti sattannaṃ dhaññānaṃ lāmakadhaññasitthanti āha ‘‘kaṅgusitthanikkhamanamattena chiddenā’’ti.
पत्तसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Pattasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
