| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / กงฺขาวิตรณี-อภินว-ฎีกา • Kaṅkhāvitaraṇī-abhinava-ṭīkā |
๓. ปตฺตวโคฺค
3. Pattavaggo
๑. ปตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา
1. Pattasikkhāpadavaṇṇanā
อวิกปฺปิโตติ ‘‘อิมํ ปตฺตํ ตุยฺหํ วิกเปฺปมี’’ติอาทินา นเยน อวิกปฺปิโตฯ อฑฺฒาฬฺหโกทนํ คณฺหาตีติ มคธนาฬิยา ทฺวินฺนํ ตณฺฑุลนาฬีนํ โอทนํ คณฺหาติฯ ‘‘มคธนาฬิ นาม อฑฺฒเตรสปลา โหตี’’ติ อนฺธกฎฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ‘‘สีหฬทีเป ปกตินาฬิ มหนฺตา, ทมิฬนาฬิ ขุทฺทกา, มคธนาฬิ ปมาณยุตฺตา, ตาย มคธนาฬิยา ทิยฑฺฒนาฬิ เอกา สีหฬนาฬิ โหตี’’ติ (ปารา. อฎฺฐ. ๒.๖๐๒) มหาอฎฺฐกถายํ วุตฺตํฯ อนุตฺตณฺฑุลนฺติ ปากโต อุกฺกนฺตํ ตณฺฑุลํ อุตฺตณฺฑุลํ, น อุตฺตณฺฑุลํ อนุตฺตณฺฑุลํฯ สพฺพสมฺภารสงฺขโตติ ชีรกาทิสพฺพสมฺภาเรหิ สงฺขโตฯ อาโลปสฺส จตุตฺถภาคปฺปมาณํ พฺยญฺชนํ อาโลปสฺส อนุรูปพฺยญฺชนํฯ
Avikappitoti ‘‘imaṃ pattaṃ tuyhaṃ vikappemī’’tiādinā nayena avikappito. Aḍḍhāḷhakodanaṃ gaṇhātīti magadhanāḷiyā dvinnaṃ taṇḍulanāḷīnaṃ odanaṃ gaṇhāti. ‘‘Magadhanāḷi nāma aḍḍhaterasapalā hotī’’ti andhakaṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. ‘‘Sīhaḷadīpe pakatināḷi mahantā, damiḷanāḷi khuddakā, magadhanāḷi pamāṇayuttā, tāya magadhanāḷiyā diyaḍḍhanāḷi ekā sīhaḷanāḷi hotī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.602) mahāaṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. Anuttaṇḍulanti pākato ukkantaṃ taṇḍulaṃ uttaṇḍulaṃ, na uttaṇḍulaṃ anuttaṇḍulaṃ. Sabbasambhārasaṅkhatoti jīrakādisabbasambhārehi saṅkhato. Ālopassa catutthabhāgappamāṇaṃ byañjanaṃ ālopassa anurūpabyañjanaṃ.
เอวํ อุกฺกฎฺฐปตฺตํ ทเสฺสตฺวา อิทานิ มชฺฌิโมมกานิ ทเสฺสตุํ ‘‘อุกฺกฎฺฐโต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺรายํ นโย – สเจ นาฬิโกทนาทิ สพฺพมฺปิ ปกฺขิตฺตํ วุตฺตนเยเนว เหฎฺฐิมราชิสมํ ติฎฺฐติ, อยํ มชฺฌิโม นาม ปโตฺตฯ สเจ ตํ ราชิํ อติกฺกมฺม ถูปีกตํ ติฎฺฐติ, อยํ มชฺฌิโมมโก นาม ปโตฺตฯ สเจ ตํ ราชิํ น สมฺปาปุณาติ, อโนฺตคธเมว โหติ, อยํ มชฺฌิมุกฺกโฎฺฐ นาม ปโตฺตฯ สเจ ปโตฺตทนาทิ สพฺพมฺปิ ปกฺขิตฺตํ เหฎฺฐิมราชิสมํ ติฎฺฐติ, อยํ โอมโก นาม ปโตฺตฯ สเจ ตํ ราชิํ อติกฺกมฺม ถูปีกตํ ติฎฺฐติ, อยํ โอมโกมโก นาม ปโตฺตฯ สเจ ตํ ราชิํ น สมฺปาปุณาติ, อโนฺตคธเมว โหติ, อยํ โอมกุกฺกโฎฺฐ นาม ปโตฺตติฯ เตนาห ‘‘เตสมฺปิ วุตฺตนเยเนว เภโท เวทิตโพฺพ’’ติฯ
Evaṃ ukkaṭṭhapattaṃ dassetvā idāni majjhimomakāni dassetuṃ ‘‘ukkaṭṭhato’’tiādimāha. Tatrāyaṃ nayo – sace nāḷikodanādi sabbampi pakkhittaṃ vuttanayeneva heṭṭhimarājisamaṃ tiṭṭhati, ayaṃ majjhimo nāma patto. Sace taṃ rājiṃ atikkamma thūpīkataṃ tiṭṭhati, ayaṃ majjhimomako nāma patto. Sace taṃ rājiṃ na sampāpuṇāti, antogadhameva hoti, ayaṃ majjhimukkaṭṭho nāma patto. Sace pattodanādi sabbampi pakkhittaṃ heṭṭhimarājisamaṃ tiṭṭhati, ayaṃ omako nāma patto. Sace taṃ rājiṃ atikkamma thūpīkataṃ tiṭṭhati, ayaṃ omakomako nāma patto. Sace taṃ rājiṃ na sampāpuṇāti, antogadhameva hoti, ayaṃ omakukkaṭṭho nāma pattoti. Tenāha ‘‘tesampi vuttanayeneva bhedo veditabbo’’ti.
อิทานิ เตสุ อธิฎฺฐานวิกปฺปนานธิฎฺฐานาวิกปฺปนุปเค ทเสฺสตุํ ‘‘อิเจฺจเตสู’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุกฺกฎฺฐุกฺกโฎฺฐติ อุกฺกฎฺฐโต อุกฺกโฎฺฐฯ ตโต หิ โส ‘‘อปโตฺต’’ติ วุโตฺตฯ โอมโกมโกติ โอมกโต โอมโกฯ ตโต หิ โส ‘‘อปโตฺต’’ติ วุโตฺตฯ เอเต ปน ภาชนปริโภเคน ปริภุญฺชิตพฺพา, น อธิฎฺฐานุปคา น วิกปฺปนุปคา, อิตเร ปน สตฺต อธิฎฺฐหิตฺวา วา วิกเปฺปตฺวา วา ปริภุญฺชิตพฺพาฯ เตนาห ‘‘เสสา สตฺต ปตฺตา ปมาณยุตฺตา นามา’’ติฯ
Idāni tesu adhiṭṭhānavikappanānadhiṭṭhānāvikappanupage dassetuṃ ‘‘iccetesū’’tiādimāha. Tattha ukkaṭṭhukkaṭṭhoti ukkaṭṭhato ukkaṭṭho. Tato hi so ‘‘apatto’’ti vutto. Omakomakoti omakato omako. Tato hi so ‘‘apatto’’ti vutto. Ete pana bhājanaparibhogena paribhuñjitabbā, na adhiṭṭhānupagā na vikappanupagā, itare pana satta adhiṭṭhahitvā vā vikappetvā vā paribhuñjitabbā. Tenāha ‘‘sesā satta pattā pamāṇayuttā nāmā’’ti.
ตสฺมาติ ยสฺมา สตฺต ปตฺตา ปมาณยุตฺตา, ตสฺมาฯ สมณสารุเปฺปน ปกฺกนฺติ เอตฺถ อโยปโตฺต ปญฺจหิ ปาเกหิ (ปารา. อฎฺฐ. ๒.๖๐๘) ปโกฺก สมณสารุเปฺปน ปโกฺก โหติ, มตฺติกาปโตฺต ทฺวีหิ ปาเกหิฯ สเจ เอโก ปาโก อูโน โหติ, น อธิฎฺฐานุปโคฯ ยถา จ สมณสารุเปฺปน ปโกฺกเยว อธิฎฺฐานุปโค, ตถา อุโภปิ ยํ มูลํ ทาตพฺพํ, ตสฺมิํ ทิเนฺนเยว อธิฎฺฐานุปคาฯ ยทิ ปน อปฺปกมฺปิ อทินฺนํ โหติ, น อธิฎฺฐานุปคาฯ เตนาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิฯ ‘‘กากณิกมตฺตํ นาม ทิยฑฺฒวีหี’’ติ วทนฺติฯ สเจปิ ปตฺตสามิโก วทติ ‘‘ยทา ตุมฺหากํ มูลํ ภวิสฺสติ, ตทา ทสฺสถ, อธิฎฺฐหิตฺวา ปริภุญฺชถา’’ติ, เนว อธิฎฺฐานุปโค โหติฯ ปากสฺส หิ อูนตฺตา ปตฺตสงฺขํ น คจฺฉติฯ มูลสฺส สกลสฺส วา เอกเทสสฺส วา อทินฺนตฺตา สกภาวํ น อุเปติ, อญฺญเสฺสว สนฺตโก โหติฯ ตสฺมา ปาเก จ มูเล จ นิฎฺฐิเตเยว อธิฎฺฐานุปโค โหติฯ โย อธิฎฺฐานุปโค, เสฺวว วิกปฺปนุปโค จฯ เตนาห ‘‘อปจฺจุทฺธรเนฺตนา’’ติอาทิฯ อปจฺจุทฺธรเนฺตน วิกเปฺปตโพฺพติ ปุราณปตฺตํ อปจฺจุทฺธรเนฺตน นโว ปโตฺต วิกเปฺปตโพฺพติ อโตฺถ, ฐเปตโพฺพติ อธิปฺปาโยฯ กงฺคุสิตฺถนฺติ สตฺตนฺนํ ธญฺญานํ ลามกธญฺญสิตฺถนฺติ อาห ‘‘กงฺคุสิตฺถนิกฺขมนมเตฺตน ฉิเทฺทนา’’ติฯ
Tasmāti yasmā satta pattā pamāṇayuttā, tasmā. Samaṇasāruppena pakkanti ettha ayopatto pañcahi pākehi (pārā. aṭṭha. 2.608) pakko samaṇasāruppena pakko hoti, mattikāpatto dvīhi pākehi. Sace eko pāko ūno hoti, na adhiṭṭhānupago. Yathā ca samaṇasāruppena pakkoyeva adhiṭṭhānupago, tathā ubhopi yaṃ mūlaṃ dātabbaṃ, tasmiṃ dinneyeva adhiṭṭhānupagā. Yadi pana appakampi adinnaṃ hoti, na adhiṭṭhānupagā. Tenāha ‘‘sace panā’’tiādi. ‘‘Kākaṇikamattaṃ nāma diyaḍḍhavīhī’’ti vadanti. Sacepi pattasāmiko vadati ‘‘yadā tumhākaṃ mūlaṃ bhavissati, tadā dassatha, adhiṭṭhahitvā paribhuñjathā’’ti, neva adhiṭṭhānupago hoti. Pākassa hi ūnattā pattasaṅkhaṃ na gacchati. Mūlassa sakalassa vā ekadesassa vā adinnattā sakabhāvaṃ na upeti, aññasseva santako hoti. Tasmā pāke ca mūle ca niṭṭhiteyeva adhiṭṭhānupago hoti. Yo adhiṭṭhānupago, sveva vikappanupago ca. Tenāha ‘‘apaccuddharantenā’’tiādi. Apaccuddharantena vikappetabboti purāṇapattaṃ apaccuddharantena navo patto vikappetabboti attho, ṭhapetabboti adhippāyo. Kaṅgusitthanti sattannaṃ dhaññānaṃ lāmakadhaññasitthanti āha ‘‘kaṅgusitthanikkhamanamattena chiddenā’’ti.
ปตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Pattasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
