| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / කඞ්‌ඛාවිතරණී-අභිනව-ටීකා • Kaṅkhāvitaraṇī-abhinava-ṭīkā |
3. පත්‌තවග්‌ගො
3. Pattavaggo
1. පත්‌තසික්‌ඛාපදවණ්‌ණනා
1. Pattasikkhāpadavaṇṇanā
අවිකප්‌පිතොති ‘‘ඉමං පත්‌තං තුය්‌හං විකප්‌පෙමී’’තිආදිනා නයෙන අවිකප්‌පිතො. අඩ්‌ඪාළ්‌හකොදනං ගණ්‌හාතීති මගධනාළියා ද්‌වින්‌නං තණ්‌ඩුලනාළීනං ඔදනං ගණ්‌හාති. ‘‘මගධනාළි නාම අඩ්‌ඪතෙරසපලා හොතී’’ති අන්‌ධකට්‌ඨකථායං වුත්‌තං. ‘‘සීහළදීපෙ පකතිනාළි මහන්‌තා, දමිළනාළි ඛුද්‌දකා, මගධනාළි පමාණයුත්‌තා, තාය මගධනාළියා දියඩ්‌ඪනාළි එකා සීහළනාළි හොතී’’ති (පාරා. අට්‌ඨ. 2.602) මහාඅට්‌ඨකථායං වුත්‌තං. අනුත්‌තණ්‌ඩුලන්‌ති පාකතො උක්‌කන්‌තං තණ්‌ඩුලං උත්‌තණ්‌ඩුලං, න උත්‌තණ්‌ඩුලං අනුත්‌තණ්‌ඩුලං. සබ්‌බසම්‌භාරසඞ්‌ඛතොති ජීරකාදිසබ්‌බසම්‌භාරෙහි සඞ්‌ඛතො. ආලොපස්‌ස චතුත්‌ථභාගප්‌පමාණං බ්‍යඤ්‌ජනං ආලොපස්‌ස අනුරූපබ්‍යඤ්‌ජනං.
Avikappitoti ‘‘imaṃ pattaṃ tuyhaṃ vikappemī’’tiādinā nayena avikappito. Aḍḍhāḷhakodanaṃ gaṇhātīti magadhanāḷiyā dvinnaṃ taṇḍulanāḷīnaṃ odanaṃ gaṇhāti. ‘‘Magadhanāḷi nāma aḍḍhaterasapalā hotī’’ti andhakaṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. ‘‘Sīhaḷadīpe pakatināḷi mahantā, damiḷanāḷi khuddakā, magadhanāḷi pamāṇayuttā, tāya magadhanāḷiyā diyaḍḍhanāḷi ekā sīhaḷanāḷi hotī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.602) mahāaṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. Anuttaṇḍulanti pākato ukkantaṃ taṇḍulaṃ uttaṇḍulaṃ, na uttaṇḍulaṃ anuttaṇḍulaṃ. Sabbasambhārasaṅkhatoti jīrakādisabbasambhārehi saṅkhato. Ālopassa catutthabhāgappamāṇaṃ byañjanaṃ ālopassa anurūpabyañjanaṃ.
එවං උක්‌කට්‌ඨපත්‌තං දස්‌සෙත්‌වා ඉදානි මජ්‌ඣිමොමකානි දස්‌සෙතුං ‘‘උක්‌කට්‌ඨතො’’තිආදිමාහ. තත්‍රායං නයො – සචෙ නාළිකොදනාදි සබ්‌බම්‌පි පක්‌ඛිත්‌තං වුත්‌තනයෙනෙව හෙට්‌ඨිමරාජිසමං තිට්‌ඨති, අයං මජ්‌ඣිමො නාම පත්‌තො. සචෙ තං රාජිං අතික්‌කම්‌ම ථූපීකතං තිට්‌ඨති, අයං මජ්‌ඣිමොමකො නාම පත්‌තො. සචෙ තං රාජිං න සම්‌පාපුණාති, අන්‌තොගධමෙව හොති, අයං මජ්‌ඣිමුක්‌කට්‌ඨො නාම පත්‌තො. සචෙ පත්‌තොදනාදි සබ්‌බම්‌පි පක්‌ඛිත්‌තං හෙට්‌ඨිමරාජිසමං තිට්‌ඨති, අයං ඔමකො නාම පත්‌තො. සචෙ තං රාජිං අතික්‌කම්‌ම ථූපීකතං තිට්‌ඨති, අයං ඔමකොමකො නාම පත්‌තො. සචෙ තං රාජිං න සම්‌පාපුණාති, අන්‌තොගධමෙව හොති, අයං ඔමකුක්‌කට්‌ඨො නාම පත්‌තොති. තෙනාහ ‘‘තෙසම්‌පි වුත්‌තනයෙනෙව භෙදො වෙදිතබ්‌බො’’ති.
Evaṃ ukkaṭṭhapattaṃ dassetvā idāni majjhimomakāni dassetuṃ ‘‘ukkaṭṭhato’’tiādimāha. Tatrāyaṃ nayo – sace nāḷikodanādi sabbampi pakkhittaṃ vuttanayeneva heṭṭhimarājisamaṃ tiṭṭhati, ayaṃ majjhimo nāma patto. Sace taṃ rājiṃ atikkamma thūpīkataṃ tiṭṭhati, ayaṃ majjhimomako nāma patto. Sace taṃ rājiṃ na sampāpuṇāti, antogadhameva hoti, ayaṃ majjhimukkaṭṭho nāma patto. Sace pattodanādi sabbampi pakkhittaṃ heṭṭhimarājisamaṃ tiṭṭhati, ayaṃ omako nāma patto. Sace taṃ rājiṃ atikkamma thūpīkataṃ tiṭṭhati, ayaṃ omakomako nāma patto. Sace taṃ rājiṃ na sampāpuṇāti, antogadhameva hoti, ayaṃ omakukkaṭṭho nāma pattoti. Tenāha ‘‘tesampi vuttanayeneva bhedo veditabbo’’ti.
ඉදානි තෙසු අධිට්‌ඨානවිකප්‌පනානධිට්‌ඨානාවිකප්‌පනුපගෙ දස්‌සෙතුං ‘‘ඉච්‌චෙතෙසූ’’තිආදිමාහ. තත්‌ථ උක්‌කට්‌ඨුක්‌කට්‌ඨොති උක්‌කට්‌ඨතො උක්‌කට්‌ඨො. තතො හි සො ‘‘අපත්‌තො’’ති වුත්‌තො. ඔමකොමකොති ඔමකතො ඔමකො. තතො හි සො ‘‘අපත්‌තො’’ති වුත්‌තො. එතෙ පන භාජනපරිභොගෙන පරිභුඤ්‌ජිතබ්‌බා, න අධිට්‌ඨානුපගා න විකප්‌පනුපගා, ඉතරෙ පන සත්‌ත අධිට්‌ඨහිත්‌වා වා විකප්‌පෙත්‌වා වා පරිභුඤ්‌ජිතබ්‌බා. තෙනාහ ‘‘සෙසා සත්‌ත පත්‌තා පමාණයුත්‌තා නාමා’’ති.
Idāni tesu adhiṭṭhānavikappanānadhiṭṭhānāvikappanupage dassetuṃ ‘‘iccetesū’’tiādimāha. Tattha ukkaṭṭhukkaṭṭhoti ukkaṭṭhato ukkaṭṭho. Tato hi so ‘‘apatto’’ti vutto. Omakomakoti omakato omako. Tato hi so ‘‘apatto’’ti vutto. Ete pana bhājanaparibhogena paribhuñjitabbā, na adhiṭṭhānupagā na vikappanupagā, itare pana satta adhiṭṭhahitvā vā vikappetvā vā paribhuñjitabbā. Tenāha ‘‘sesā satta pattā pamāṇayuttā nāmā’’ti.
තස්‌මාති යස්‌මා සත්‌ත පත්‌තා පමාණයුත්‌තා, තස්‌මා. සමණසාරුප්‌පෙන පක්‌කන්‌ති එත්‌ථ අයොපත්‌තො පඤ්‌චහි පාකෙහි (පාරා. අට්‌ඨ. 2.608) පක්‌කො සමණසාරුප්‌පෙන පක්‌කො හොති, මත්‌තිකාපත්‌තො ද්‌වීහි පාකෙහි. සචෙ එකො පාකො ඌනො හොති, න අධිට්‌ඨානුපගො. යථා ච සමණසාරුප්‌පෙන පක්‌කොයෙව අධිට්‌ඨානුපගො, තථා උභොපි යං මූලං දාතබ්‌බං, තස්‌මිං දින්‌නෙයෙව අධිට්‌ඨානුපගා. යදි පන අප්‌පකම්‌පි අදින්‌නං හොති, න අධිට්‌ඨානුපගා. තෙනාහ ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි. ‘‘කාකණිකමත්‌තං නාම දියඩ්‌ඪවීහී’’ති වදන්‌ති. සචෙපි පත්‌තසාමිකො වදති ‘‘යදා තුම්‌හාකං මූලං භවිස්‌සති, තදා දස්‌සථ, අධිට්‌ඨහිත්‌වා පරිභුඤ්‌ජථා’’ති, නෙව අධිට්‌ඨානුපගො හොති. පාකස්‌ස හි ඌනත්‌තා පත්‌තසඞ්‌ඛං න ගච්‌ඡති. මූලස්‌ස සකලස්‌ස වා එකදෙසස්‌ස වා අදින්‌නත්‌තා සකභාවං න උපෙති, අඤ්‌ඤස්‌සෙව සන්‌තකො හොති. තස්‌මා පාකෙ ච මූලෙ ච නිට්‌ඨිතෙයෙව අධිට්‌ඨානුපගො හොති. යො අධිට්‌ඨානුපගො, ස්‌වෙව විකප්‌පනුපගො ච. තෙනාහ ‘‘අපච්‌චුද්‌ධරන්‌තෙනා’’තිආදි. අපච්‌චුද්‌ධරන්‌තෙන විකප්‌පෙතබ්‌බොති පුරාණපත්‌තං අපච්‌චුද්‌ධරන්‌තෙන නවො පත්‌තො විකප්‌පෙතබ්‌බොති අත්‌ථො, ඨපෙතබ්‌බොති අධිප්‌පායො. කඞ්‌ගුසිත්‌ථන්‌ති සත්‌තන්‌නං ධඤ්‌ඤානං ලාමකධඤ්‌ඤසිත්‌ථන්‌ති ආහ ‘‘කඞ්‌ගුසිත්‌ථනික්‌ඛමනමත්‌තෙන ඡිද්‌දෙනා’’ති.
Tasmāti yasmā satta pattā pamāṇayuttā, tasmā. Samaṇasāruppena pakkanti ettha ayopatto pañcahi pākehi (pārā. aṭṭha. 2.608) pakko samaṇasāruppena pakko hoti, mattikāpatto dvīhi pākehi. Sace eko pāko ūno hoti, na adhiṭṭhānupago. Yathā ca samaṇasāruppena pakkoyeva adhiṭṭhānupago, tathā ubhopi yaṃ mūlaṃ dātabbaṃ, tasmiṃ dinneyeva adhiṭṭhānupagā. Yadi pana appakampi adinnaṃ hoti, na adhiṭṭhānupagā. Tenāha ‘‘sace panā’’tiādi. ‘‘Kākaṇikamattaṃ nāma diyaḍḍhavīhī’’ti vadanti. Sacepi pattasāmiko vadati ‘‘yadā tumhākaṃ mūlaṃ bhavissati, tadā dassatha, adhiṭṭhahitvā paribhuñjathā’’ti, neva adhiṭṭhānupago hoti. Pākassa hi ūnattā pattasaṅkhaṃ na gacchati. Mūlassa sakalassa vā ekadesassa vā adinnattā sakabhāvaṃ na upeti, aññasseva santako hoti. Tasmā pāke ca mūle ca niṭṭhiteyeva adhiṭṭhānupago hoti. Yo adhiṭṭhānupago, sveva vikappanupago ca. Tenāha ‘‘apaccuddharantenā’’tiādi. Apaccuddharantena vikappetabboti purāṇapattaṃ apaccuddharantena navo patto vikappetabboti attho, ṭhapetabboti adhippāyo. Kaṅgusitthanti sattannaṃ dhaññānaṃ lāmakadhaññasitthanti āha ‘‘kaṅgusitthanikkhamanamattena chiddenā’’ti.
පත්‌තසික්‌ඛාපදවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Pattasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
