| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
धम्मुद्देसवारकथा
Dhammuddesavārakathā
फस्सपञ्चमकरासिवण्णना
Phassapañcamakarāsivaṇṇanā
आचरियानन्ति रेवताचरियस्स। न पनेतं सारतो दट्ठब्बं। न हि फस्सादीनं कामावचरादिभावदस्सनत्थं इदमारद्धं, किन्तु तस्मिं समये फस्सादिसभावदस्सनत्थन्ति।
Ācariyānanti revatācariyassa. Na panetaṃ sārato daṭṭhabbaṃ. Na hi phassādīnaṃ kāmāvacarādibhāvadassanatthaṃ idamāraddhaṃ, kintu tasmiṃ samaye phassādisabhāvadassanatthanti.
चित्तस्स पठमाभिनिपातत्ताति सब्बे चेतसिका चित्तायत्ता चित्तकिरियाभावेन वुच्चन्तीति फस्सो ‘‘चित्तस्स पठमाभिनिपातो’’ति वुत्तो। कामं उप्पन्नफस्सो पुग्गलो चित्तचेतसिकरासि वा आरम्मणेन फुट्ठो फस्ससहजाताय वेदनाय तंसमकालमेव वेदेति, फस्सो पन ओभासस्स पदीपो विय वेदनादीनं पच्चयविसेसो होतीति पुरिमकालो विय वुत्तो। गोपानसीनं उपरि तिरियं ठपितकट्ठं पक्खपासो। कट्ठद्वयादि विय एकदेसेन एकपस्सेन अनल्लीयमानोपि रूपेन सह फस्सस्स सामञ्ञं अनल्लीयमानं सङ्घट्टनमेव, न विसयभावो, सङ्घट्टनञ्च फस्सस्स चित्तारम्मणानं सन्निपतनभावो एव। वत्थारम्मणसन्निपातेन सम्पज्जतीति सङ्घट्टनसम्पत्तिको फस्सो। पाणिद्वयस्स सन्निपातो विय चित्तारम्मणसन्निपातो फस्सो चित्तस्स आरम्मणे सन्निपतितप्पवत्तिया पच्चयो होतीति किच्चट्ठेनेव रसेन सङ्घट्टनरसो। तथा पच्चयभावो हि तस्स फस्सस्स सङ्घट्टनकिच्चन्ति। यथा हि पाणिया पाणिम्हि सङ्घट्टनं तब्बिसेसभूता रूपधम्मा, एवं चित्तस्स आरम्मणे सङ्घट्टनं तब्बिसेसभूतो एको चेतसिकधम्मो दट्ठब्बो। चित्तेयेवाति एतेन चेतसिकसभावतं वत्थारम्मणेहि असंसट्ठं सङ्घट्टनं वेदनाय दस्सेति, न पन वत्थुनिस्सयतं पटिक्खिपति। तस्स फस्सस्स कारणभूतो तदनुरूपो समन्नाहारो तज्जासमन्नाहारो। इन्द्रियस्स तदभिमुखभावो आवज्जनाय च आरम्मणकरणं विसयस्स परिक्खतता अभिसङ्खतता विञ्ञाणस्स विसयभावकरणन्ति अत्थो।
Cittassa paṭhamābhinipātattāti sabbe cetasikā cittāyattā cittakiriyābhāvena vuccantīti phasso ‘‘cittassa paṭhamābhinipāto’’ti vutto. Kāmaṃ uppannaphasso puggalo cittacetasikarāsi vā ārammaṇena phuṭṭho phassasahajātāya vedanāya taṃsamakālameva vedeti, phasso pana obhāsassa padīpo viya vedanādīnaṃ paccayaviseso hotīti purimakālo viya vutto. Gopānasīnaṃ upari tiriyaṃ ṭhapitakaṭṭhaṃ pakkhapāso. Kaṭṭhadvayādi viya ekadesena ekapassena anallīyamānopi rūpena saha phassassa sāmaññaṃ anallīyamānaṃ saṅghaṭṭanameva, na visayabhāvo, saṅghaṭṭanañca phassassa cittārammaṇānaṃ sannipatanabhāvo eva. Vatthārammaṇasannipātena sampajjatīti saṅghaṭṭanasampattiko phasso. Pāṇidvayassa sannipāto viya cittārammaṇasannipāto phasso cittassa ārammaṇe sannipatitappavattiyā paccayo hotīti kiccaṭṭheneva rasena saṅghaṭṭanaraso. Tathā paccayabhāvo hi tassa phassassa saṅghaṭṭanakiccanti. Yathā hi pāṇiyā pāṇimhi saṅghaṭṭanaṃ tabbisesabhūtā rūpadhammā, evaṃ cittassa ārammaṇe saṅghaṭṭanaṃ tabbisesabhūto eko cetasikadhammo daṭṭhabbo. Citteyevāti etena cetasikasabhāvataṃ vatthārammaṇehi asaṃsaṭṭhaṃ saṅghaṭṭanaṃ vedanāya dasseti, na pana vatthunissayataṃ paṭikkhipati. Tassa phassassa kāraṇabhūto tadanurūpo samannāhāro tajjāsamannāhāro. Indriyassa tadabhimukhabhāvo āvajjanāya ca ārammaṇakaraṇaṃ visayassa parikkhatatā abhisaṅkhatatā viññāṇassa visayabhāvakaraṇanti attho.
सुखवेदनायमेव लब्भति अस्सादभावतोति अधिप्पायो। विस्सवितायाति अरहताय। अनेकत्थत्ता हि धातूनं अरहत्थो विपुब्बो सुसद्दो। विस्सवं वा सजनं वसिता कामकारिता विस्सविता। आरम्मणरसेकदेसमेव अनुभवन्तीति इदं फुसनादिकिच्चं एकदेसानुभवनमिव होतीति कत्वा वुत्तं। वेदयितसभावो एव हि अनुभवनन्ति। फुसनादिभावेन वा आरम्मणग्गहणं एकदेसानुभवनं, वेदयितभावेन गहणं यथाकामं सब्बानुभवनं। एवं सभावानेव तानि गहणानीति न वेदनाय विय फस्सादीनम्पि यथासककिच्चकरणेन सामिभावानुभवनं चोदेतब्बं। अयं इधाति एतेन पञ्चसु वेदनासु इमस्मिं चित्ते अधिप्पेतं सोमनस्सवेदनं वदति, तस्मा असोमनस्सवेदनं अपनेत्वा गहिताय सोमनस्सवेदनाय समाना इट्ठाकारसम्भोगरसता वुत्ताति वेदितब्बा।
Sukhavedanāyameva labbhati assādabhāvatoti adhippāyo. Vissavitāyāti arahatāya. Anekatthattā hi dhātūnaṃ arahattho vipubbo susaddo. Vissavaṃ vā sajanaṃ vasitā kāmakāritā vissavitā. Ārammaṇarasekadesameva anubhavantīti idaṃ phusanādikiccaṃ ekadesānubhavanamiva hotīti katvā vuttaṃ. Vedayitasabhāvo eva hi anubhavananti. Phusanādibhāvena vā ārammaṇaggahaṇaṃ ekadesānubhavanaṃ, vedayitabhāvena gahaṇaṃ yathākāmaṃ sabbānubhavanaṃ. Evaṃ sabhāvāneva tāni gahaṇānīti na vedanāya viya phassādīnampi yathāsakakiccakaraṇena sāmibhāvānubhavanaṃ codetabbaṃ. Ayaṃ idhāti etena pañcasu vedanāsu imasmiṃ citte adhippetaṃ somanassavedanaṃ vadati, tasmā asomanassavedanaṃ apanetvā gahitāya somanassavedanāya samānā iṭṭhākārasambhogarasatā vuttāti veditabbā.
निमित्तेन पुनसञ्जाननकिच्चा पच्चाभिञ्ञाणरसा। पुनसञ्जाननस्स पच्चयो पुनसञ्जाननपच्चयो, तदेव निमित्तं पुन…पे॰… निमित्तं, तस्स करणं पुन…पे॰… करणं। पुनसञ्जाननपच्चयभूतं वा निमित्तकरणं पुन…पे॰… करणं, तदस्सा किच्चन्ति अत्थो। पुनसञ्जाननपच्चयनिमित्तकरणं निमित्तकारिकाय निमित्तेन सञ्जानन्तिया च सब्बाय सञ्ञाय समानं वेदितब्बं। ञाणमेव अनुवत्तति, तस्मा अभिनिवेसकारिका विपरीतग्गाहिका च न होतीति अधिप्पायो। एतेनुपायेन समाधिसम्पयुत्ताय अचिरट्ठानता च न होतीति दट्ठब्बा।
Nimittena punasañjānanakiccā paccābhiññāṇarasā. Punasañjānanassa paccayo punasañjānanapaccayo, tadeva nimittaṃ puna…pe… nimittaṃ, tassa karaṇaṃ puna…pe… karaṇaṃ. Punasañjānanapaccayabhūtaṃ vā nimittakaraṇaṃ puna…pe… karaṇaṃ, tadassā kiccanti attho. Punasañjānanapaccayanimittakaraṇaṃ nimittakārikāya nimittena sañjānantiyā ca sabbāya saññāya samānaṃ veditabbaṃ. Ñāṇameva anuvattati, tasmā abhinivesakārikā viparītaggāhikā ca na hotīti adhippāyo. Etenupāyena samādhisampayuttāya aciraṭṭhānatā ca na hotīti daṭṭhabbā.
अभिसन्दहतीति पबन्धति पवत्तेति। चेतनाभावो ब्यापारभावो। दिगुणुस्साहाति न दिगुणं वीरिययोगं सन्धाय वुत्तं, अत्तनो एव पन ब्यापारकिच्चस्स महन्तभावं दीपेति। उस्साहनभावेनाति आदरभावेन। सा हि सयं आदरभूता सम्पयुत्ते आदरयतीति।
Abhisandahatīti pabandhati pavatteti. Cetanābhāvo byāpārabhāvo. Diguṇussāhāti na diguṇaṃ vīriyayogaṃ sandhāya vuttaṃ, attano eva pana byāpārakiccassa mahantabhāvaṃ dīpeti. Ussāhanabhāvenāti ādarabhāvena. Sā hi sayaṃ ādarabhūtā sampayutte ādarayatīti.
विजाननं आरम्मणस्स उपलद्धि। सन्दहनं चित्तन्तरस्स अनुप्पबन्धनं। चक्खुना हि दिट्ठन्ति चक्खुना दट्ठब्बं। यथा ‘‘दिट्ठं सुतं मुतं विञ्ञात’’न्ति दट्ठब्बादि वुच्चति, एवमिधापि वेदितब्बं। चक्खुना हीतिआदीसु चक्खुना…पे॰… मनसा द्वारेनाति अत्थो। नगरगुत्तिकस्स विय चित्तस्स आरम्मणविभावनमत्तं उपधारणमत्तं उपलद्धिमत्तं किच्चं, आरम्मणपटिवेधनपच्चाभिञ्ञाणादि पन किच्चं पञ्ञासञ्ञादीनन्ति वेदितब्बं। पुरिमनिद्दिट्ठन्ति समयववत्थाने निद्दिट्ठं। भावेन्तो विय न न उप्पज्जति, किन्तु उप्पज्जतीति दस्सेतुं ‘‘चित्तं होती’’ति वुत्तन्ति एतं होति-सद्दस्स उप्पज्जति-सद्दस्स च समानत्थत्ते सति युज्जेय्य, तदत्थत्ते च तत्थ उप्पन्नं होतीति न वुच्चेय्य। न हि युत्तं उप्पन्नं उप्पज्जतीति वत्तुं। चित्तस्स च उप्पन्नता समयववत्थाने वुत्ता एवाति किं तस्स पुन उप्पत्तिदस्सनेन। येन च समयववत्थानं कतं, तस्स निद्देसो न न सक्का कातुन्ति किं तं निद्देसत्थं उद्देसेन दुतियेन, निद्देसेनेव च फस्सादीहि च अञ्ञत्तं चित्तस्स सिज्झतीति किं तदत्थेन पुन वचनेन, अञ्ञप्पयोजनत्ता पन पुरिमस्स चित्तवचनस्स पच्छिमं वुत्तं। पुरिमञ्हि समयववत्थानत्थमेव वुत्तं, न ववत्थितसमये विज्जमानधम्मदस्सनत्थं, इतरञ्च तस्मिं समये विज्जमानधम्मदस्सनत्थं वुत्तं, न समयववत्थानत्थं, न च अञ्ञदत्थं वचनं अञ्ञदत्थं वदति, न च लेसेन वुत्तोति कत्वा महाकारुणिको अत्थं पाकटं न करोतीति।
Vijānanaṃ ārammaṇassa upaladdhi. Sandahanaṃ cittantarassa anuppabandhanaṃ. Cakkhunā hi diṭṭhanti cakkhunā daṭṭhabbaṃ. Yathā ‘‘diṭṭhaṃ sutaṃ mutaṃ viññāta’’nti daṭṭhabbādi vuccati, evamidhāpi veditabbaṃ. Cakkhunā hītiādīsu cakkhunā…pe… manasā dvārenāti attho. Nagaraguttikassa viya cittassa ārammaṇavibhāvanamattaṃ upadhāraṇamattaṃ upaladdhimattaṃ kiccaṃ, ārammaṇapaṭivedhanapaccābhiññāṇādi pana kiccaṃ paññāsaññādīnanti veditabbaṃ. Purimaniddiṭṭhanti samayavavatthāne niddiṭṭhaṃ. Bhāvento viya na na uppajjati, kintu uppajjatīti dassetuṃ ‘‘cittaṃ hotī’’ti vuttanti etaṃ hoti-saddassa uppajjati-saddassa ca samānatthatte sati yujjeyya, tadatthatte ca tattha uppannaṃ hotīti na vucceyya. Na hi yuttaṃ uppannaṃ uppajjatīti vattuṃ. Cittassa ca uppannatā samayavavatthāne vuttā evāti kiṃ tassa puna uppattidassanena. Yena ca samayavavatthānaṃ kataṃ, tassa niddeso na na sakkā kātunti kiṃ taṃ niddesatthaṃ uddesena dutiyena, niddeseneva ca phassādīhi ca aññattaṃ cittassa sijjhatīti kiṃ tadatthena puna vacanena, aññappayojanattā pana purimassa cittavacanassa pacchimaṃ vuttaṃ. Purimañhi samayavavatthānatthameva vuttaṃ, na vavatthitasamaye vijjamānadhammadassanatthaṃ, itarañca tasmiṃ samaye vijjamānadhammadassanatthaṃ vuttaṃ, na samayavavatthānatthaṃ, na ca aññadatthaṃ vacanaṃ aññadatthaṃ vadati, na ca lesena vuttoti katvā mahākāruṇiko atthaṃ pākaṭaṃ na karotīti.
फस्सपञ्चमकरासिवण्णना निट्ठिता।
Phassapañcamakarāsivaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / फस्सपञ्चमकरासिवण्णना • Phassapañcamakarāsivaṇṇanā
