Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / ధమ్మసఙ్గణి-అట్ఠకథా • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
ధమ్ముద్దేసవారో
Dhammuddesavāro
ఫస్సపఞ్చమకరాసివణ్ణనా
Phassapañcamakarāsivaṇṇanā
తస్మిం సమయేతి ఇదం అనియమనిద్దిట్ఠస్స సమయస్స నియమతో పటినిద్దేసవచనం. తస్మా ‘యస్మిం సమయే కామావచరం కుసలం చిత్తం ఉప్పన్నం హోతి, తస్మింయేవ సమయే ఫస్సో హోతి…పే॰… అవిక్ఖేపో హోతీ’తి అయమత్థో వేదితబ్బో. తత్థ యథేవ చిత్తం ఏవం ఫస్సాదీసుపి ఫస్సో హోతి. కిం హోతి? ‘కామావచరో హోతి, కుసలో హోతి, ఉప్పన్నో హోతి, సోమనస్ససహగతో హోతీ’తిఆదినా నయేన లబ్భమానపదవసేన యోజనా కాతబ్బా. వేదనాయఞ్హి ‘సోమనస్ససహగతా’తి పఞ్ఞిన్ద్రియే చ ‘ఞాణసమ్పయుత్త’న్తి న లబ్భతి, తస్మా ‘లబ్భమానపదవసేనా’తి వుత్తం. ఇదం అట్ఠకథాముత్తకం ఆచరియానం మతం; న పనేతం సారతో దట్ఠబ్బం.
Tasmiṃ samayeti idaṃ aniyamaniddiṭṭhassa samayassa niyamato paṭiniddesavacanaṃ. Tasmā ‘yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃyeva samaye phasso hoti…pe… avikkhepo hotī’ti ayamattho veditabbo. Tattha yatheva cittaṃ evaṃ phassādīsupi phasso hoti. Kiṃ hoti? ‘Kāmāvacaro hoti, kusalo hoti, uppanno hoti, somanassasahagato hotī’tiādinā nayena labbhamānapadavasena yojanā kātabbā. Vedanāyañhi ‘somanassasahagatā’ti paññindriye ca ‘ñāṇasampayutta’nti na labbhati, tasmā ‘labbhamānapadavasenā’ti vuttaṃ. Idaṃ aṭṭhakathāmuttakaṃ ācariyānaṃ mataṃ; na panetaṃ sārato daṭṭhabbaṃ.
కస్మా పనేత్థ ఫస్సోవ పఠమం వుత్తోతి? చిత్తస్స పఠమాభినిపాతత్తా. ఆరమ్మణస్మిఞ్హి చిత్తస్స పఠమాభినిపాతో హుత్వా ఫస్సో ఆరమ్మణం ఫుసమానో ఉప్పజ్జతి, తస్మా పఠమం వుత్తో. ఫస్సేన పన ఫుసిత్వా వేదనాయ వేదయతి, సఞ్ఞాయ సఞ్జానాతి, చేతనాయ చేతేతి. తేన వుత్తం – ‘‘ఫుట్ఠో, భిక్ఖవే, వేదేతి, ఫుట్ఠో సఞ్జానాతి ఫుట్ఠో చేతేతీ’’తి.
Kasmā panettha phassova paṭhamaṃ vuttoti? Cittassa paṭhamābhinipātattā. Ārammaṇasmiñhi cittassa paṭhamābhinipāto hutvā phasso ārammaṇaṃ phusamāno uppajjati, tasmā paṭhamaṃ vutto. Phassena pana phusitvā vedanāya vedayati, saññāya sañjānāti, cetanāya ceteti. Tena vuttaṃ – ‘‘phuṭṭho, bhikkhave, vedeti, phuṭṭho sañjānāti phuṭṭho cetetī’’ti.
అపిచ , అయం ఫస్సో నామ యథా పాసాదం పత్వా థమ్భో నామ సేసదబ్బసమ్భారానం బలవపచ్చయో, తులాసఙ్ఘాటభిత్తిపాదకూటగోపానసీపక్ఖపాసకముఖవట్టియో థమ్భాబద్ధా థమ్భే పతిట్ఠితా, ఏవమేవ సహజాతసమ్పయుత్తధమ్మానం బలవపచ్చయో హోతి. థమ్భసదిసో హి ఏస. అవసేసా దబ్బసమ్భారసదిసాతి. తస్మాపి పఠమం వుత్తో. ఇదం పన అకారణం. ఏకచిత్తస్మిఞ్హి ఉప్పన్నధమ్మానం ‘అయం పఠమం ఉప్పన్నో అయం పచ్ఛా’తి ఇదం వత్తుం న లబ్భా. బలవపచ్చయభావేపి ఫస్సస్స కారణం న దిస్సతి. దేసనావారేనేవ పన ఫస్సో పఠమం వుత్తో. వేదనా హోతి ఫస్సో హోతి, సఞ్ఞా హోతి ఫస్సో హోతి, చేతనా హోతి ఫస్సో హోతి, చిత్తం హోతి ఫస్సో హోతి, వేదనా హోతి సఞ్ఞా హోతి, చేతనా హోతి వితక్కో హోతీతి ఆహరితుమ్పి హి వట్టేయ్య. దేసనావారేన పన ఫస్సోవ పఠమం వుత్తోతి వేదితబ్బో. యథా చేత్థ ఏవం సేసధమ్మేసుపి పుబ్బాపరక్కమో నామ న పరియేసితబ్బో. వచనత్థలక్ఖణరసాదీహి పన ధమ్మా ఏవ పరియేసితబ్బా.
Apica , ayaṃ phasso nāma yathā pāsādaṃ patvā thambho nāma sesadabbasambhārānaṃ balavapaccayo, tulāsaṅghāṭabhittipādakūṭagopānasīpakkhapāsakamukhavaṭṭiyo thambhābaddhā thambhe patiṭṭhitā, evameva sahajātasampayuttadhammānaṃ balavapaccayo hoti. Thambhasadiso hi esa. Avasesā dabbasambhārasadisāti. Tasmāpi paṭhamaṃ vutto. Idaṃ pana akāraṇaṃ. Ekacittasmiñhi uppannadhammānaṃ ‘ayaṃ paṭhamaṃ uppanno ayaṃ pacchā’ti idaṃ vattuṃ na labbhā. Balavapaccayabhāvepi phassassa kāraṇaṃ na dissati. Desanāvāreneva pana phasso paṭhamaṃ vutto. Vedanā hoti phasso hoti, saññā hoti phasso hoti, cetanā hoti phasso hoti, cittaṃ hoti phasso hoti, vedanā hoti saññā hoti, cetanā hoti vitakko hotīti āharitumpi hi vaṭṭeyya. Desanāvārena pana phassova paṭhamaṃ vuttoti veditabbo. Yathā cettha evaṃ sesadhammesupi pubbāparakkamo nāma na pariyesitabbo. Vacanatthalakkhaṇarasādīhi pana dhammā eva pariyesitabbā.
సేయ్యథిదం – ఫుసతీతి ఫస్సో. స్వాయం ఫుసనలక్ఖణో, సఙ్ఘట్టనరసో, సన్నిపాతపచ్చుపట్ఠానో, ఆపాథగతవిసయపదట్ఠానో.
Seyyathidaṃ – phusatīti phasso. Svāyaṃ phusanalakkhaṇo, saṅghaṭṭanaraso, sannipātapaccupaṭṭhāno, āpāthagatavisayapadaṭṭhāno.
అయఞ్హి అరూపధమ్మోపి సమానో ఆరమ్మణే ఫుసనాకారేనేవ పవత్తతీతి ఫుసనలక్ఖణో. ఏకదేసేన చ అనల్లీయమానోపి రూపం వియ చక్ఖుం, సద్దో వియ చ సోతం, చిత్తం ఆరమ్మణఞ్చ సఙ్ఘట్టేతీతి సఙ్ఘట్టనరసో. వత్థారమ్మణసఙ్ఘట్టనతో వా ఉప్పన్నత్తా సమ్పత్తిఅత్థేనపి రసేన సఙ్ఘట్టనరసోతి వేదితబ్బో. వుత్తఞ్హేతం అట్ఠకథాయం – ‘‘చతుభూమకఫస్సో హి నోఫుసనలక్ఖణో నామ నత్థి. సఙ్ఘట్టనరసో పన పఞ్చద్వారికోవ హోతి. పఞ్చద్వారికస్స హి ఫుసనలక్ఖణోతిపి సఙ్ఘట్టనరసోతిపి నామం; మనోద్వారికస్స ఫుసనలక్ఖణోత్వేవ నామం, న సఙ్ఘట్టనరసో’’తి.
Ayañhi arūpadhammopi samāno ārammaṇe phusanākāreneva pavattatīti phusanalakkhaṇo. Ekadesena ca anallīyamānopi rūpaṃ viya cakkhuṃ, saddo viya ca sotaṃ, cittaṃ ārammaṇañca saṅghaṭṭetīti saṅghaṭṭanaraso. Vatthārammaṇasaṅghaṭṭanato vā uppannattā sampattiatthenapi rasena saṅghaṭṭanarasoti veditabbo. Vuttañhetaṃ aṭṭhakathāyaṃ – ‘‘catubhūmakaphasso hi nophusanalakkhaṇo nāma natthi. Saṅghaṭṭanaraso pana pañcadvārikova hoti. Pañcadvārikassa hi phusanalakkhaṇotipi saṅghaṭṭanarasotipi nāmaṃ; manodvārikassa phusanalakkhaṇotveva nāmaṃ, na saṅghaṭṭanaraso’’ti.
ఇదఞ్చ వత్వా ఇదం సుత్తం ఆభతం – ‘‘యథా, మహారాజ, ద్వే మేణ్డా యుజ్ఝేయ్యుం, తేసు యథా ఏకో మేణ్డో ఏవం చక్ఖు దట్ఠబ్బం, యథా దుతియో మేణ్డో ఏవం రూపం దట్ఠబ్బం; యథా తేసం సన్నిపాతో ఏవం ఫస్సో దట్ఠబ్బో’’. ఏవం ఫుసనలక్ఖణో చ ఫస్సో, సఙ్ఘట్టనరసో చ. ‘‘యథా, మహారాజ, ద్వే సమ్మా వజ్జేయ్యుం…పే॰… ద్వే పాణీ వజ్జేయ్యుం, యథా ఏకో పాణి ఏవం చక్ఖు దట్ఠబ్బం, యథా దుతియో పాణి ఏవం రూపం దట్ఠబ్బం, యథా తేసం సన్నిపాతో ఏవం ఫస్సో దట్ఠబ్బో. ఏవం ఫుసనలక్ఖణో చ ఫస్సో సఙ్ఘట్టనరసో చా’’తి (మి॰ ప॰ ౨.౩.౮) విత్థారో.
Idañca vatvā idaṃ suttaṃ ābhataṃ – ‘‘yathā, mahārāja, dve meṇḍā yujjheyyuṃ, tesu yathā eko meṇḍo evaṃ cakkhu daṭṭhabbaṃ, yathā dutiyo meṇḍo evaṃ rūpaṃ daṭṭhabbaṃ; yathā tesaṃ sannipāto evaṃ phasso daṭṭhabbo’’. Evaṃ phusanalakkhaṇo ca phasso, saṅghaṭṭanaraso ca. ‘‘Yathā, mahārāja, dve sammā vajjeyyuṃ…pe… dve pāṇī vajjeyyuṃ, yathā eko pāṇi evaṃ cakkhu daṭṭhabbaṃ, yathā dutiyo pāṇi evaṃ rūpaṃ daṭṭhabbaṃ, yathā tesaṃ sannipāto evaṃ phasso daṭṭhabbo. Evaṃ phusanalakkhaṇo ca phasso saṅghaṭṭanaraso cā’’ti (mi. pa. 2.3.8) vitthāro.
యథా వా ‘‘చక్ఖునా రూపం దిస్వా’’తిఆదీసు (ధ॰ స॰ ౧౩౫౨, ౧౩౫౪) చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీని చక్ఖుఆదినామేన వుత్తాని, ఏవమిధాపి తాని చక్ఖుఆదినామేన వుత్తానీతి వేదితబ్బాని. తస్మా ‘ఏవం చక్ఖు దట్ఠబ్బ’న్తిఆదీసు ఏవం చక్ఖువిఞ్ఞాణం దట్ఠబ్బన్తి ఇమినా నయేన అత్థో వేదితబ్బో. ఏవం సన్తే చిత్తారమ్మణసఙ్ఘట్టనతో ఇమస్మిమ్పి సుత్తే కిచ్చట్ఠేనేవ రసేన సఙ్ఘట్టనరసోతి సిద్ధో హోతి.
Yathā vā ‘‘cakkhunā rūpaṃ disvā’’tiādīsu (dha. sa. 1352, 1354) cakkhuviññāṇādīni cakkhuādināmena vuttāni, evamidhāpi tāni cakkhuādināmena vuttānīti veditabbāni. Tasmā ‘evaṃ cakkhu daṭṭhabba’ntiādīsu evaṃ cakkhuviññāṇaṃ daṭṭhabbanti iminā nayena attho veditabbo. Evaṃ sante cittārammaṇasaṅghaṭṭanato imasmimpi sutte kiccaṭṭheneva rasena saṅghaṭṭanarasoti siddho hoti.
తికసన్నిపాతసఙ్ఖాతస్స పన అత్తనో కారణస్స వసేన పవేదితత్తా సన్నిపాతపచ్చుపట్ఠానో. అయఞ్హి తత్థ తత్థ ‘‘తిణ్ణం సఙ్గతి ఫస్సో’’తి ఏవం కారణస్స వసేన పవేదితోతి. ఇమస్స చ సుత్తపదస్స తిణ్ణం సఙ్గతియా ఫస్సోతి అయమత్థో; న సఙ్గతిమత్తమేవ ఫస్సోతి.
Tikasannipātasaṅkhātassa pana attano kāraṇassa vasena paveditattā sannipātapaccupaṭṭhāno. Ayañhi tattha tattha ‘‘tiṇṇaṃ saṅgati phasso’’ti evaṃ kāraṇassa vasena paveditoti. Imassa ca suttapadassa tiṇṇaṃ saṅgatiyā phassoti ayamattho; na saṅgatimattameva phassoti.
ఏవం పవేదితత్తా పన తేనేవాకారేన పచ్చుపట్ఠాతీతి సన్నిపాతపచ్చుపట్ఠానోతి వుత్తో. ఫలట్ఠేన పన పచ్చుపట్ఠానేనేస వేదనాపచ్చుపట్ఠానో నామ హోతి. వేదనఞ్హేస పచ్చుపట్ఠాపేతి ఉప్పాదేతీతి అత్థో. ఉప్పాదయమానో చ యథా బహిద్ధా ఉణ్హపచ్చయాపి లాఖాసఙ్ఖాతధాతునిస్సితా ఉస్మా అత్తనో నిస్సయే ముదుభావకారీ హోతి, న అత్తనో పచ్చయభూతేపి బహిద్ధా వీతచ్చితఙ్గారసఙ్ఖాతే ఉణ్హభావే, ఏవం వత్థారమ్మణసఙ్ఖాతఅఞ్ఞపచ్చయోపి సమానో, చిత్తనిస్సితత్తా అత్తనో నిస్సయభూతే చిత్తే ఏవ ఏస వేదనుప్పాదకో హోతి, న అత్తనో పచ్చయభూతేపి వత్థుమ్హి ఆరమ్మణే వాతి వేదితబ్బో. తజ్జాసమన్నాహారేన పన ఇన్ద్రియేన చ పరిక్ఖతే విసయే అనన్తరాయేన ఉప్పజ్జనతో ఏస ఆపాథగతవిసయపదట్ఠానోతి వుచ్చతి.
Evaṃ paveditattā pana tenevākārena paccupaṭṭhātīti sannipātapaccupaṭṭhānoti vutto. Phalaṭṭhena pana paccupaṭṭhānenesa vedanāpaccupaṭṭhāno nāma hoti. Vedanañhesa paccupaṭṭhāpeti uppādetīti attho. Uppādayamāno ca yathā bahiddhā uṇhapaccayāpi lākhāsaṅkhātadhātunissitā usmā attano nissaye mudubhāvakārī hoti, na attano paccayabhūtepi bahiddhā vītaccitaṅgārasaṅkhāte uṇhabhāve, evaṃ vatthārammaṇasaṅkhātaaññapaccayopi samāno, cittanissitattā attano nissayabhūte citte eva esa vedanuppādako hoti, na attano paccayabhūtepi vatthumhi ārammaṇe vāti veditabbo. Tajjāsamannāhārena pana indriyena ca parikkhate visaye anantarāyena uppajjanato esa āpāthagatavisayapadaṭṭhānoti vuccati.
వేదయతీతి వేదనా. సా వేదయితలక్ఖణా, అనుభవనరసా ఇట్ఠాకారసమ్భోగరసా వా, చేతసికఅస్సాదపచ్చుపట్ఠానా, పస్సద్ధిపదట్ఠానా.
Vedayatīti vedanā. Sā vedayitalakkhaṇā, anubhavanarasā iṭṭhākārasambhogarasā vā, cetasikaassādapaccupaṭṭhānā, passaddhipadaṭṭhānā.
‘చతుభూమికవేదనా హి నోవేదయితలక్ఖణా నామ నత్థి. అనుభవనరసతా పన సుఖవేదనాయమేవ లబ్భతీ’తి వత్వా పున తం వాదం పటిక్ఖిపిత్వా ‘సుఖవేదనా వా హోతు, దుక్ఖవేదనా వా, అదుక్ఖమసుఖవేదనా వా, సబ్బా అనుభవనరసా’తి వత్వా అయమత్థో దీపితో – ఆరమ్మణరసానుభవనట్ఠానం పత్వా సేససమ్పయుత్తధమ్మా ఏకదేసమత్తకమేవ అనుభవన్తి. ఫస్సస్స హి ఫుసనమత్తకమేవ హోతి, సఞ్ఞాయ సఞ్జాననమత్తకమేవ, చేతనాయ చేతనామత్తకమేవ, విఞ్ఞాణస్స విజాననమత్తకమేవ. ఏకంసతో పన ఇస్సరవతాయ విస్సవితాయ సామిభావేన వేదనావ ఆరమ్మణరసం అనుభవతి.
‘Catubhūmikavedanā hi novedayitalakkhaṇā nāma natthi. Anubhavanarasatā pana sukhavedanāyameva labbhatī’ti vatvā puna taṃ vādaṃ paṭikkhipitvā ‘sukhavedanā vā hotu, dukkhavedanā vā, adukkhamasukhavedanā vā, sabbā anubhavanarasā’ti vatvā ayamattho dīpito – ārammaṇarasānubhavanaṭṭhānaṃ patvā sesasampayuttadhammā ekadesamattakameva anubhavanti. Phassassa hi phusanamattakameva hoti, saññāya sañjānanamattakameva, cetanāya cetanāmattakameva, viññāṇassa vijānanamattakameva. Ekaṃsato pana issaravatāya vissavitāya sāmibhāvena vedanāva ārammaṇarasaṃ anubhavati.
రాజా వియ హి వేదనా, సూదో వియ సేసధమ్మా. యథా సూదో నానారసభోజనం సమ్పాదేత్వా పేళాయ పక్ఖిపిత్వా లఞ్ఛనం దత్వా రఞ్ఞో సన్తికే ఓతారేత్వా లఞ్ఛనం భిన్దిత్వా పేళం వివరిత్వా సబ్బసూపబ్యఞ్జనేహి అగ్గగ్గం ఆదాయ భాజనే పక్ఖిపిత్వా సదోసనిద్దోసభావవీమంసనత్థం అజ్ఝోహరతి, తతో రఞ్ఞో నానగ్గరసభోజనం ఉపనామేతి. రాజా ఇస్సరవతాయ విస్సవితాయ సామీ హుత్వా ఇచ్ఛితిచ్ఛితం భుఞ్జతి. తత్థ హి సూదస్స భత్తవీమంసనమత్తమివ అవసేసధమ్మానం ఆరమ్మణరసస్స ఏకదేసానుభవనం. యథా హి సూదో భత్తేకదేసమత్తమేవ వీమంసతి ఏవం సేసధమ్మాపి ఆరమ్మణరసేకదేసమేవ అనుభవన్తి. యథా పన రాజా ఇస్సరవతాయ విస్సవితాయ సామీ హుత్వా యదిచ్ఛకం భుఞ్జతి, ఏవం వేదనాపి ఇస్సరవతాయ విస్సవితాయ సామిభావేన ఆరమ్మణరసం అనుభవతి. తస్మా అనుభవనరసాతి వుచ్చతి.
Rājā viya hi vedanā, sūdo viya sesadhammā. Yathā sūdo nānārasabhojanaṃ sampādetvā peḷāya pakkhipitvā lañchanaṃ datvā rañño santike otāretvā lañchanaṃ bhinditvā peḷaṃ vivaritvā sabbasūpabyañjanehi aggaggaṃ ādāya bhājane pakkhipitvā sadosaniddosabhāvavīmaṃsanatthaṃ ajjhoharati, tato rañño nānaggarasabhojanaṃ upanāmeti. Rājā issaravatāya vissavitāya sāmī hutvā icchiticchitaṃ bhuñjati. Tattha hi sūdassa bhattavīmaṃsanamattamiva avasesadhammānaṃ ārammaṇarasassa ekadesānubhavanaṃ. Yathā hi sūdo bhattekadesamattameva vīmaṃsati evaṃ sesadhammāpi ārammaṇarasekadesameva anubhavanti. Yathā pana rājā issaravatāya vissavitāya sāmī hutvā yadicchakaṃ bhuñjati, evaṃ vedanāpi issaravatāya vissavitāya sāmibhāvena ārammaṇarasaṃ anubhavati. Tasmā anubhavanarasāti vuccati.
దుతియే అత్థవికప్పే అయం ఇధ అధిప్పేతా వేదనా యథా వా తథా వా ఆరమ్మణస్స ఇట్ఠాకారమేవ సమ్భుఞ్జతీతి ఇట్ఠాకారసమ్భోగరసాతి వుత్తా. చేతసికఅస్సాదతో పనేసా అత్తనో సభావేనేవ ఉపట్ఠానం సన్ధాయ చేతసికఅస్సాదపచ్చుపట్ఠానాతి వుత్తా. యస్మా పన ‘‘పస్సద్ధికాయో సుఖం వేదేతి’’ తస్మా పస్సద్ధిపదట్ఠానాతి వేదితబ్బా.
Dutiye atthavikappe ayaṃ idha adhippetā vedanā yathā vā tathā vā ārammaṇassa iṭṭhākārameva sambhuñjatīti iṭṭhākārasambhogarasāti vuttā. Cetasikaassādato panesā attano sabhāveneva upaṭṭhānaṃ sandhāya cetasikaassādapaccupaṭṭhānāti vuttā. Yasmā pana ‘‘passaddhikāyo sukhaṃ vedeti’’ tasmā passaddhipadaṭṭhānāti veditabbā.
నీలాదిభేదం ఆరమ్మణం సఞ్జానాతీతి సఞ్ఞా. సా సఞ్జాననలక్ఖణా పచ్చాభిఞ్ఞాణరసా. చతుభూమికసఞ్ఞా హి నోసఞ్జాననలక్ఖణా నామ నత్థి . సబ్బా సఞ్జాననలక్ఖణావ. యా పనేత్థ అభిఞ్ఞాణేన సఞ్జానాతి సా పచ్చాభిఞ్ఞాణరసా నామ హోతి.
Nīlādibhedaṃ ārammaṇaṃ sañjānātīti saññā. Sā sañjānanalakkhaṇā paccābhiññāṇarasā. Catubhūmikasaññā hi nosañjānanalakkhaṇā nāma natthi . Sabbā sañjānanalakkhaṇāva. Yā panettha abhiññāṇena sañjānāti sā paccābhiññāṇarasā nāma hoti.
తస్సా, వడ్ఢకిస్స దారుమ్హి అభిఞ్ఞాణం కత్వా పున తేన అభిఞ్ఞాణేన తం పచ్చాభిజాననకాలే, పురిసస్స కాళతిలకాదిఅభిఞ్ఞాణం సల్లక్ఖేత్వా పున తేన అభిఞ్ఞాణేన అసుకో నామ ఏసోతి తస్స పచ్చాభిజాననకాలే, రఞ్ఞో పిళన్ధనగోపకభణ్డాగారికస్స తస్మిం తస్మిం పిళన్ధనే నామపణ్ణకం బన్ధిత్వా ‘అసుకం పిళన్ధనం నామ ఆహరా’తి వుత్తే దీపం జాలేత్వా రతనగబ్భం పవిసిత్వా పణ్ణం వాచేత్వా తస్స తస్సేవ పిళన్ధనస్స ఆహరణకాలే చ పవత్తి వేదితబ్బా.
Tassā, vaḍḍhakissa dārumhi abhiññāṇaṃ katvā puna tena abhiññāṇena taṃ paccābhijānanakāle, purisassa kāḷatilakādiabhiññāṇaṃ sallakkhetvā puna tena abhiññāṇena asuko nāma esoti tassa paccābhijānanakāle, rañño piḷandhanagopakabhaṇḍāgārikassa tasmiṃ tasmiṃ piḷandhane nāmapaṇṇakaṃ bandhitvā ‘asukaṃ piḷandhanaṃ nāma āharā’ti vutte dīpaṃ jāletvā ratanagabbhaṃ pavisitvā paṇṇaṃ vācetvā tassa tasseva piḷandhanassa āharaṇakāle ca pavatti veditabbā.
అపరో నయో – సబ్బసఙ్గాహికవసేన హి సఞ్జాననలక్ఖణా సఞ్ఞా. పునసఞ్జాననపచ్చయనిమిత్తకరణరసా, దారుఆదీసు తచ్ఛకాదయో వియ. యథాగహితనిమిత్తవసేన అభినివేసకరణపచ్చుపట్ఠానా, హత్థిదస్సకఅన్ధా వియ. ఆరమ్మణే అనోగాళ్హవుత్తితాయ అచిరట్ఠానపచ్చుపట్ఠానా వా, విజ్జు వియ. యథాఉపట్ఠితవిసయపదట్ఠానా, తిణపురిసకేసు మిగపోతకానం ‘పురిసా’తి ఉప్పన్నసఞ్ఞా వియ. యా పనేత్థ ఞాణసమ్పయుత్తా హోతి సా సఞ్ఞా ఞాణమేవ అనువత్తతి. ససమ్భారపథవీఆదీసు సేసధమ్మా పథవీఆదీని వియాతి వేదితబ్బా.
Aparo nayo – sabbasaṅgāhikavasena hi sañjānanalakkhaṇā saññā. Punasañjānanapaccayanimittakaraṇarasā, dāruādīsu tacchakādayo viya. Yathāgahitanimittavasena abhinivesakaraṇapaccupaṭṭhānā, hatthidassakaandhā viya. Ārammaṇe anogāḷhavuttitāya aciraṭṭhānapaccupaṭṭhānā vā, vijju viya. Yathāupaṭṭhitavisayapadaṭṭhānā, tiṇapurisakesu migapotakānaṃ ‘purisā’ti uppannasaññā viya. Yā panettha ñāṇasampayuttā hoti sā saññā ñāṇameva anuvattati. Sasambhārapathavīādīsu sesadhammā pathavīādīni viyāti veditabbā.
చేతయతీతి చేతనా సద్ధిం అత్తనా సమ్పయుత్తధమ్మే ఆరమ్మణే అభిసన్దహతీతి అత్థో. సా చేతయితలక్ఖణా, చేతనాభావలక్ఖణాతి అత్థో. ఆయూహనరసా. చతుభూమికచేతనా హి నోచేతయితలక్ఖణా నామ నత్థి. సబ్బా చేతయితలక్ఖణావ. ఆయూహనరసతా పన కుసలాకుసలేసు ఏవ హోతి. కుసలాకుసలకమ్మాయూహనట్ఠానఞ్హి పత్వా సేససమ్పయుత్తధమ్మానం ఏకదేసమత్తకమేవ కిచ్చం హోతి. చేతనా పన అతిరేకఉస్సాహా అతిరేకవాయామా, దిగుణుస్సాహా దిగుణవాయామా. తేనాహు పోరాణా – ‘‘థావరియసభావసణ్ఠితా చ పనేసా చేతనా’’తి. థావరియోతి ఖేత్తసామీ వుచ్చతి. యథా ఖేత్తసామీ పురిసో పఞ్చపణ్ణాస బలిపురిసే గహేత్వా ‘లాయిస్సామీ’తి ఏకతో ఖేత్తం ఓతరతి. తస్స అతిరేకో ఉస్సాహో అతిరేకో వాయామో, దిగుణో ఉస్సాహో దిగుణో వాయామో హోతి, ‘నిరన్తరం గణ్హథా’తిఆదీని వదతి, సీమం ఆచిక్ఖతి, తేసం సురాభత్తగన్ధమాలాదీని జానాతి, మగ్గం సమకం హరతి. ఏవంసమ్పదమిదం వేదితబ్బం . ఖేత్తసామిపురిసో వియ హి చేతనా. పఞ్చపణ్ణాస బలిపురిసా వియ చిత్తఙ్గవసేన ఉప్పన్నా పఞ్చపణ్ణాస కుసలా ధమ్మా. ఖేత్తసామిపురిసస్స దిగుణుస్సాహదిగుణవాయామకరణకాలో వియ కుసలాకుసలకమ్మాయూహనట్ఠానం పత్వా చేతనాయ దిగుణుస్సాహో దిగుణవాయామో హోతి. ఏవమస్సా ఆయూహనరసతా వేదితబ్బా.
Cetayatīti cetanā saddhiṃ attanā sampayuttadhamme ārammaṇe abhisandahatīti attho. Sā cetayitalakkhaṇā, cetanābhāvalakkhaṇāti attho. Āyūhanarasā. Catubhūmikacetanā hi nocetayitalakkhaṇā nāma natthi. Sabbā cetayitalakkhaṇāva. Āyūhanarasatā pana kusalākusalesu eva hoti. Kusalākusalakammāyūhanaṭṭhānañhi patvā sesasampayuttadhammānaṃ ekadesamattakameva kiccaṃ hoti. Cetanā pana atirekaussāhā atirekavāyāmā, diguṇussāhā diguṇavāyāmā. Tenāhu porāṇā – ‘‘thāvariyasabhāvasaṇṭhitā ca panesā cetanā’’ti. Thāvariyoti khettasāmī vuccati. Yathā khettasāmī puriso pañcapaṇṇāsa balipurise gahetvā ‘lāyissāmī’ti ekato khettaṃ otarati. Tassa atireko ussāho atireko vāyāmo, diguṇo ussāho diguṇo vāyāmo hoti, ‘nirantaraṃ gaṇhathā’tiādīni vadati, sīmaṃ ācikkhati, tesaṃ surābhattagandhamālādīni jānāti, maggaṃ samakaṃ harati. Evaṃsampadamidaṃ veditabbaṃ . Khettasāmipuriso viya hi cetanā. Pañcapaṇṇāsa balipurisā viya cittaṅgavasena uppannā pañcapaṇṇāsa kusalā dhammā. Khettasāmipurisassa diguṇussāhadiguṇavāyāmakaraṇakālo viya kusalākusalakammāyūhanaṭṭhānaṃ patvā cetanāya diguṇussāho diguṇavāyāmo hoti. Evamassā āyūhanarasatā veditabbā.
సా పనేసా సంవిదహనపచ్చుపట్ఠానా. సంవిదహమానా హి అయం ఉపట్ఠాతి, సకిచ్చపరకిచ్చసాధకా, జేట్ఠసిస్సమహావడ్ఢకీఆదయో వియ. యథా హి జేట్ఠసిస్సో ఉపజ్ఝాయం దూరతోవ ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా సయం అధీయమానో ఇతరేపి దారకే అత్తనో అత్తనో అజ్ఝయనకమ్మే పవత్తయతి, తస్మిఞ్హి అధీయితుం ఆరద్ధే తేపి అధీయన్తి, తదనువత్తితాయ. యథా చ మహావడ్ఢకీ సయం తచ్ఛన్తో ఇతరేపి తచ్ఛకే అత్తనో అత్తనో తచ్ఛనకమ్మే పవత్తయతి, తస్మిఞ్హి తచ్ఛితుం ఆరద్ధే తేపి తచ్ఛన్తి, తదనువత్తితాయ. యథా చ యోధనాయకో సయం యుజ్ఝమానో ఇతరేపి యోధే సమ్పహారవుత్తియం పవత్తయతి, తస్మిఞ్హి యుజ్ఝితుం ఆరద్ధే తేపి అనివత్తమానా యుజ్ఝన్తి, తదనువత్తితాయ. ఏవమేసాపి అత్తనో కిచ్చేన ఆరమ్మణే పవత్తమానా అఞ్ఞేపి సమ్పయుత్తధమ్మే అత్తనో అత్తనో కిరియాయ పవత్తేతి. తస్సా హి అత్తనో కిచ్చం ఆరద్ధాయ, తంసమ్పయుత్తాపి ఆరభన్తి. తేన వుత్తం – ‘సకిచ్చపరకిచ్చసాధకా, జేట్ఠసిస్సమహావడ్ఢకీఆదయో వియా’తి. అచ్చాయికకమ్మానుస్సరణాదీసు చ పనాయం సమ్పయుత్తానం ఉస్సాహనభావేన పవత్తమానా పాకటా హోతీతి వేదితబ్బా.
Sā panesā saṃvidahanapaccupaṭṭhānā. Saṃvidahamānā hi ayaṃ upaṭṭhāti, sakiccaparakiccasādhakā, jeṭṭhasissamahāvaḍḍhakīādayo viya. Yathā hi jeṭṭhasisso upajjhāyaṃ dūratova āgacchantaṃ disvā sayaṃ adhīyamāno itarepi dārake attano attano ajjhayanakamme pavattayati, tasmiñhi adhīyituṃ āraddhe tepi adhīyanti, tadanuvattitāya. Yathā ca mahāvaḍḍhakī sayaṃ tacchanto itarepi tacchake attano attano tacchanakamme pavattayati, tasmiñhi tacchituṃ āraddhe tepi tacchanti, tadanuvattitāya. Yathā ca yodhanāyako sayaṃ yujjhamāno itarepi yodhe sampahāravuttiyaṃ pavattayati, tasmiñhi yujjhituṃ āraddhe tepi anivattamānā yujjhanti, tadanuvattitāya. Evamesāpi attano kiccena ārammaṇe pavattamānā aññepi sampayuttadhamme attano attano kiriyāya pavatteti. Tassā hi attano kiccaṃ āraddhāya, taṃsampayuttāpi ārabhanti. Tena vuttaṃ – ‘sakiccaparakiccasādhakā, jeṭṭhasissamahāvaḍḍhakīādayo viyā’ti. Accāyikakammānussaraṇādīsu ca panāyaṃ sampayuttānaṃ ussāhanabhāvena pavattamānā pākaṭā hotīti veditabbā.
‘ఆరమ్మణం చిన్తేతీ’తి చిత్తన్తి నయేన చిత్తస్స వచనత్థో వుత్తో ఏవ. లక్ఖణాదితో పన విజాననలక్ఖణం చిత్తం, పుబ్బఙ్గమరసం, సన్దహనపచ్చుపట్ఠానం, నామరూపపదట్ఠానం. చతుభూమకచిత్తఞ్హి నోవిజాననలక్ఖణం నామ నత్థి. సబ్బం విజాననలక్ఖణమేవ. ద్వారం పన పత్వా ఆరమ్మణవిభావనట్ఠానే చిత్తం పుబ్బఙ్గమం పురేచారికం హోతి. చక్ఖునా హి దిట్ఠం రూపారమ్మణం చిత్తేనేవ విజానాతి…పే॰… మనేన విఞ్ఞాతం ధమ్మారమ్మణం చిత్తేనేవ విజానాతి. యథా హి నగరగుత్తికో నామ నగరమజ్ఝే సిఙ్ఘాటకే నిసీదిత్వా ‘అయం నేవాసికో అయం ఆగన్తుకో’తి ఆగతాగతం జనం ఉపధారేతి వవత్థపేతి – ఏవంసమ్పదమిదం దట్ఠబ్బం. వుత్తమ్పి చేతం మహాథేరేన – ‘‘యథా, మహారాజ , నగరగుత్తికో నామ మజ్ఝే నగరస్స సిఙ్ఘాటకే నిసిన్నో పురత్థిమతో దిసతో పురిసం ఆగచ్ఛన్తం పస్సేయ్య… పచ్ఛిమతో… దక్ఖిణతో… ఉత్తరతో దిసతో పురిసం ఆగచ్ఛన్తం పస్సేయ్య, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యం చక్ఖునా రూపం పస్సతి తం విఞ్ఞాణేన విజానాతి, యం సోతేన సద్దం సుణాతి, ఘానేన గన్ధం ఘాయతి, జివ్హాయ రసం సాయతి, కాయేన ఫోట్ఠబ్బం ఫుసతి, మనసా ధమ్మం విజానాతి, తం విఞ్ఞాణేన విజానాతీ’’తి (మి॰ ప॰ ౨.౩.౧౨). ఏవం ద్వారం పత్వా ఆరమ్మణవిభావనట్ఠానే చిత్తమేవ పుబ్బఙ్గమం పురేచారికం. తస్మా పుబ్బఙ్గమరసన్తి వుచ్చతి.
‘Ārammaṇaṃ cintetī’ti cittanti nayena cittassa vacanattho vutto eva. Lakkhaṇādito pana vijānanalakkhaṇaṃ cittaṃ, pubbaṅgamarasaṃ, sandahanapaccupaṭṭhānaṃ, nāmarūpapadaṭṭhānaṃ. Catubhūmakacittañhi novijānanalakkhaṇaṃ nāma natthi. Sabbaṃ vijānanalakkhaṇameva. Dvāraṃ pana patvā ārammaṇavibhāvanaṭṭhāne cittaṃ pubbaṅgamaṃ purecārikaṃ hoti. Cakkhunā hi diṭṭhaṃ rūpārammaṇaṃ citteneva vijānāti…pe… manena viññātaṃ dhammārammaṇaṃ citteneva vijānāti. Yathā hi nagaraguttiko nāma nagaramajjhe siṅghāṭake nisīditvā ‘ayaṃ nevāsiko ayaṃ āgantuko’ti āgatāgataṃ janaṃ upadhāreti vavatthapeti – evaṃsampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ. Vuttampi cetaṃ mahātherena – ‘‘yathā, mahārāja , nagaraguttiko nāma majjhe nagarassa siṅghāṭake nisinno puratthimato disato purisaṃ āgacchantaṃ passeyya… pacchimato… dakkhiṇato… uttarato disato purisaṃ āgacchantaṃ passeyya, evameva kho, mahārāja, yaṃ cakkhunā rūpaṃ passati taṃ viññāṇena vijānāti, yaṃ sotena saddaṃ suṇāti, ghānena gandhaṃ ghāyati, jivhāya rasaṃ sāyati, kāyena phoṭṭhabbaṃ phusati, manasā dhammaṃ vijānāti, taṃ viññāṇena vijānātī’’ti (mi. pa. 2.3.12). Evaṃ dvāraṃ patvā ārammaṇavibhāvanaṭṭhāne cittameva pubbaṅgamaṃ purecārikaṃ. Tasmā pubbaṅgamarasanti vuccati.
తదేతం పచ్ఛిమం పచ్ఛిమం ఉప్పజ్జమానం పురిమం పురిమం నిరన్తరం కత్వా సన్దహనమేవ ఉపట్ఠాతీతి సన్దహనపచ్చుపట్ఠానం. పఞ్చవోకారభవే పనస్స నియమతో నామరూపం, చతువోకారభవే నామమేవ పదట్ఠానం. తస్మా నామరూపపదట్ఠానన్తి వుత్తం.
Tadetaṃ pacchimaṃ pacchimaṃ uppajjamānaṃ purimaṃ purimaṃ nirantaraṃ katvā sandahanameva upaṭṭhātīti sandahanapaccupaṭṭhānaṃ. Pañcavokārabhave panassa niyamato nāmarūpaṃ, catuvokārabhave nāmameva padaṭṭhānaṃ. Tasmā nāmarūpapadaṭṭhānanti vuttaṃ.
కిం పనేతం చిత్తం పురిమనిద్దిట్ఠచిత్తేన సద్ధిం ఏకమేవ ఉదాహు అఞ్ఞన్తి? ఏకమేవ. అథ కస్మా పురిమనిద్దిట్ఠం పున వుత్తన్తి? అవిచారితం ఏతం అట్ఠకథాయం. అయం పనేత్థ యుత్తి – యథా హి రూపాదీని ఉపాదాయ పఞ్ఞత్తా సూరియాదయో న అత్థతో రూపాదీహి అఞ్ఞే హోన్తి, తేనేవ యస్మిం సమయే సూరియో ఉదేతి తస్మిం సమయే తస్స తేజసఙ్ఖాతం రూపమ్పీతి. ఏవం వుచ్చమానేపి న రూపాదీహి అఞ్ఞో సూరియో నామ అత్థి. న తథా చిత్తం; ఫస్సాదయో ధమ్మే ఉపాదాయ పఞ్ఞాపియతి; అత్థతో పనేతం తేహి అఞ్ఞమేవ. తేన ‘యస్మిం సమయే చిత్తం ఉప్పన్నం హోతి ఏకంసేనేవ తస్మిం సమయే ఫస్సాదీహి అత్థతో అఞ్ఞమేవ తం హోతీ’తి ఇమస్సత్థస్స దీపనత్థాయ ఏతం పున వుత్తన్తి వేదితబ్బం.
Kiṃ panetaṃ cittaṃ purimaniddiṭṭhacittena saddhiṃ ekameva udāhu aññanti? Ekameva. Atha kasmā purimaniddiṭṭhaṃ puna vuttanti? Avicāritaṃ etaṃ aṭṭhakathāyaṃ. Ayaṃ panettha yutti – yathā hi rūpādīni upādāya paññattā sūriyādayo na atthato rūpādīhi aññe honti, teneva yasmiṃ samaye sūriyo udeti tasmiṃ samaye tassa tejasaṅkhātaṃ rūpampīti. Evaṃ vuccamānepi na rūpādīhi añño sūriyo nāma atthi. Na tathā cittaṃ; phassādayo dhamme upādāya paññāpiyati; atthato panetaṃ tehi aññameva. Tena ‘yasmiṃ samaye cittaṃ uppannaṃ hoti ekaṃseneva tasmiṃ samaye phassādīhi atthato aññameva taṃ hotī’ti imassatthassa dīpanatthāya etaṃ puna vuttanti veditabbaṃ.
యథా చ ‘‘యస్మిం సమయే రూపూపపత్తియా మగ్గం భావేతి…పే॰… పథవీకసిణం, తస్మిం సమయే ఫస్సో హోతి వేదనా హోతీ’’తిఆదీసు (ధ॰ స॰ ౧౬౦) పన భావేన్తేన వవత్థాపితే సమయే యో భావేతి న సో అత్థతో ఉప్పజ్జతి నామ, తేనేవ తత్థ యథా ‘‘ఫస్సో హోతి వేదనా హోతీ’’తి వుత్తం, న ఏవం ‘‘యో భావేతి సో హోతీ’’తి వుత్తం. ‘‘యస్మిం సమయే కామావచరం కుసలం చిత్తం ఉప్పన్నం హోతీ’’తిఆదీసు పన చిత్తేన వవత్థాపితే సమయే సమయవవత్థాపితం చిత్తం న తథా అత్థతో నుప్పజ్జతి . యథేవ పన తదా ‘ఫస్సో హోతి వేదనా హోతి’, తథా ‘చిత్తమ్పి హోతీ’తి ఇమస్సపి అత్థస్స దీపనత్థమిదం పున వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఇదం పనేత్థ సన్నిట్ఠానం – ఉద్దేసవారే సఙ్గణ్హనత్థం నిద్దేసవారే చ విభజనత్థం పురిమేన హి ‘చిత్త’-సద్దేన కేవలం సమయో వవత్థాపితో. తస్మిం పన చిత్తేన వవత్థాపితసమయే యే ధమ్మా హోన్తి తేసం దస్సనత్థం ‘‘ఫస్సో హోతీ’’తిఆది ఆరద్ధం. చిత్తఞ్చాపి తస్మిం సమయే హోతియేవ. తస్మా తస్సాపి సఙ్గణ్హనత్థమేతం పున వుత్తం. ఇమస్మిఞ్చ ఠానే ఏతస్మిం అవుచ్చమానే ‘‘కతమం తస్మిం సమయే చిత్త’’న్తి న సక్కా భవేయ్య నిద్దేసవారే విభజితుం. ఏవమస్స విభజనంయేవ పరిహాయేథ. తస్మా తస్స నిద్దేసవారే విభజనత్థమ్పి ఏతఞ్చ వుత్తన్తి వేదితబ్బం.
Yathā ca ‘‘yasmiṃ samaye rūpūpapattiyā maggaṃ bhāveti…pe… pathavīkasiṇaṃ, tasmiṃ samaye phasso hoti vedanā hotī’’tiādīsu (dha. sa. 160) pana bhāventena vavatthāpite samaye yo bhāveti na so atthato uppajjati nāma, teneva tattha yathā ‘‘phasso hoti vedanā hotī’’ti vuttaṃ, na evaṃ ‘‘yo bhāveti so hotī’’ti vuttaṃ. ‘‘Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hotī’’tiādīsu pana cittena vavatthāpite samaye samayavavatthāpitaṃ cittaṃ na tathā atthato nuppajjati . Yatheva pana tadā ‘phasso hoti vedanā hoti’, tathā ‘cittampi hotī’ti imassapi atthassa dīpanatthamidaṃ puna vuttanti veditabbaṃ. Idaṃ panettha sanniṭṭhānaṃ – uddesavāre saṅgaṇhanatthaṃ niddesavāre ca vibhajanatthaṃ purimena hi ‘citta’-saddena kevalaṃ samayo vavatthāpito. Tasmiṃ pana cittena vavatthāpitasamaye ye dhammā honti tesaṃ dassanatthaṃ ‘‘phasso hotī’’tiādi āraddhaṃ. Cittañcāpi tasmiṃ samaye hotiyeva. Tasmā tassāpi saṅgaṇhanatthametaṃ puna vuttaṃ. Imasmiñca ṭhāne etasmiṃ avuccamāne ‘‘katamaṃ tasmiṃ samaye citta’’nti na sakkā bhaveyya niddesavāre vibhajituṃ. Evamassa vibhajanaṃyeva parihāyetha. Tasmā tassa niddesavāre vibhajanatthampi etañca vuttanti veditabbaṃ.
యస్మా వా ‘‘ఉప్పన్నం హోతీ’’తి ఏత్థ చిత్తం ఉప్పన్నన్తి ఏతం దేసనాసీసమేవ, ‘న పన చిత్తం ఏకమేవ ఉప్పజ్జతీ’తి అట్ఠకథాయం విచారితం, తస్మా చిత్తం ‘‘ఉప్పన్న’’న్తి ఏత్థాపి చిత్తమత్తమేవ అగ్గహేత్వా పరోపణ్ణాసకుసలధమ్మేహి సద్ధింయేవ చిత్తం గహితం. ఏవం తత్థ సఙ్ఖేపతో సబ్బేపి చిత్తచేతసికధమ్మే గహేత్వా ఇధ సరూపేన పభేదతో దస్సేతుం ‘‘ఫస్సో హోతీ’’తిఆది ఆరద్ధం. ఇతి ఫస్సాదయో వియ చిత్తమ్పి వుత్తమేవాతి వేదితబ్బం.
Yasmā vā ‘‘uppannaṃ hotī’’ti ettha cittaṃ uppannanti etaṃ desanāsīsameva, ‘na pana cittaṃ ekameva uppajjatī’ti aṭṭhakathāyaṃ vicāritaṃ, tasmā cittaṃ ‘‘uppanna’’nti etthāpi cittamattameva aggahetvā paropaṇṇāsakusaladhammehi saddhiṃyeva cittaṃ gahitaṃ. Evaṃ tattha saṅkhepato sabbepi cittacetasikadhamme gahetvā idha sarūpena pabhedato dassetuṃ ‘‘phasso hotī’’tiādi āraddhaṃ. Iti phassādayo viya cittampi vuttamevāti veditabbaṃ.