| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណិ-អដ្ឋកថា • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
ធម្មុទ្ទេសវារោ
Dhammuddesavāro
ផស្សបញ្ចមករាសិវណ្ណនា
Phassapañcamakarāsivaṇṇanā
តស្មិំ សមយេតិ ឥទំ អនិយមនិទ្ទិដ្ឋស្ស សមយស្ស និយមតោ បដិនិទ្ទេសវចនំ។ តស្មា ‘យស្មិំ សមយេ កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ, តស្មិំយេវ សមយេ ផស្សោ ហោតិ…បេ.… អវិក្ខេបោ ហោតី’តិ អយមត្ថោ វេទិតព្ពោ។ តត្ថ យថេវ ចិត្តំ ឯវំ ផស្សាទីសុបិ ផស្សោ ហោតិ។ កិំ ហោតិ? ‘កាមាវចរោ ហោតិ, កុសលោ ហោតិ, ឧប្បន្នោ ហោតិ, សោមនស្សសហគតោ ហោតី’តិអាទិនា នយេន លព្ភមានបទវសេន យោជនា កាតព្ពា។ វេទនាយញ្ហិ ‘សោមនស្សសហគតា’តិ បញ្ញិន្ទ្រិយេ ច ‘ញាណសម្បយុត្ត’ន្តិ ន លព្ភតិ, តស្មា ‘លព្ភមានបទវសេនា’តិ វុត្តំ។ ឥទំ អដ្ឋកថាមុត្តកំ អាចរិយានំ មតំ; ន បនេតំ សារតោ ទដ្ឋព្ពំ។
Tasmiṃ samayeti idaṃ aniyamaniddiṭṭhassa samayassa niyamato paṭiniddesavacanaṃ. Tasmā ‘yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃyeva samaye phasso hoti…pe… avikkhepo hotī’ti ayamattho veditabbo. Tattha yatheva cittaṃ evaṃ phassādīsupi phasso hoti. Kiṃ hoti? ‘Kāmāvacaro hoti, kusalo hoti, uppanno hoti, somanassasahagato hotī’tiādinā nayena labbhamānapadavasena yojanā kātabbā. Vedanāyañhi ‘somanassasahagatā’ti paññindriye ca ‘ñāṇasampayutta’nti na labbhati, tasmā ‘labbhamānapadavasenā’ti vuttaṃ. Idaṃ aṭṭhakathāmuttakaṃ ācariyānaṃ mataṃ; na panetaṃ sārato daṭṭhabbaṃ.
កស្មា បនេត្ថ ផស្សោវ បឋមំ វុត្តោតិ? ចិត្តស្ស បឋមាភិនិបាតត្តា។ អារម្មណស្មិញ្ហិ ចិត្តស្ស បឋមាភិនិបាតោ ហុត្វា ផស្សោ អារម្មណំ ផុសមានោ ឧប្បជ្ជតិ, តស្មា បឋមំ វុត្តោ។ ផស្សេន បន ផុសិត្វា វេទនាយ វេទយតិ, សញ្ញាយ សញ្ជានាតិ, ចេតនាយ ចេតេតិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘ផុដ្ឋោ, ភិក្ខវេ, វេទេតិ, ផុដ្ឋោ សញ្ជានាតិ ផុដ្ឋោ ចេតេតី’’តិ។
Kasmā panettha phassova paṭhamaṃ vuttoti? Cittassa paṭhamābhinipātattā. Ārammaṇasmiñhi cittassa paṭhamābhinipāto hutvā phasso ārammaṇaṃ phusamāno uppajjati, tasmā paṭhamaṃ vutto. Phassena pana phusitvā vedanāya vedayati, saññāya sañjānāti, cetanāya ceteti. Tena vuttaṃ – ‘‘phuṭṭho, bhikkhave, vedeti, phuṭṭho sañjānāti phuṭṭho cetetī’’ti.
អបិច , អយំ ផស្សោ នាម យថា បាសាទំ បត្វា ថម្ភោ នាម សេសទព្ពសម្ភារានំ ពលវបច្ចយោ, តុលាសង្ឃាដភិត្តិបាទកូដគោបានសីបក្ខបាសកមុខវដ្ដិយោ ថម្ភាពទ្ធា ថម្ភេ បតិដ្ឋិតា, ឯវមេវ សហជាតសម្បយុត្តធម្មានំ ពលវបច្ចយោ ហោតិ។ ថម្ភសទិសោ ហិ ឯស។ អវសេសា ទព្ពសម្ភារសទិសាតិ។ តស្មាបិ បឋមំ វុត្តោ។ ឥទំ បន អការណំ។ ឯកចិត្តស្មិញ្ហិ ឧប្បន្នធម្មានំ ‘អយំ បឋមំ ឧប្បន្នោ អយំ បច្ឆា’តិ ឥទំ វត្តុំ ន លព្ភា។ ពលវបច្ចយភាវេបិ ផស្សស្ស ការណំ ន ទិស្សតិ។ ទេសនាវារេនេវ បន ផស្សោ បឋមំ វុត្តោ។ វេទនា ហោតិ ផស្សោ ហោតិ, សញ្ញា ហោតិ ផស្សោ ហោតិ, ចេតនា ហោតិ ផស្សោ ហោតិ, ចិត្តំ ហោតិ ផស្សោ ហោតិ, វេទនា ហោតិ សញ្ញា ហោតិ, ចេតនា ហោតិ វិតក្កោ ហោតីតិ អាហរិតុម្បិ ហិ វដ្ដេយ្យ។ ទេសនាវារេន បន ផស្សោវ បឋមំ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ។ យថា ចេត្ថ ឯវំ សេសធម្មេសុបិ បុព្ពាបរក្កមោ នាម ន បរិយេសិតព្ពោ។ វចនត្ថលក្ខណរសាទីហិ បន ធម្មា ឯវ បរិយេសិតព្ពា។
Apica , ayaṃ phasso nāma yathā pāsādaṃ patvā thambho nāma sesadabbasambhārānaṃ balavapaccayo, tulāsaṅghāṭabhittipādakūṭagopānasīpakkhapāsakamukhavaṭṭiyo thambhābaddhā thambhe patiṭṭhitā, evameva sahajātasampayuttadhammānaṃ balavapaccayo hoti. Thambhasadiso hi esa. Avasesā dabbasambhārasadisāti. Tasmāpi paṭhamaṃ vutto. Idaṃ pana akāraṇaṃ. Ekacittasmiñhi uppannadhammānaṃ ‘ayaṃ paṭhamaṃ uppanno ayaṃ pacchā’ti idaṃ vattuṃ na labbhā. Balavapaccayabhāvepi phassassa kāraṇaṃ na dissati. Desanāvāreneva pana phasso paṭhamaṃ vutto. Vedanā hoti phasso hoti, saññā hoti phasso hoti, cetanā hoti phasso hoti, cittaṃ hoti phasso hoti, vedanā hoti saññā hoti, cetanā hoti vitakko hotīti āharitumpi hi vaṭṭeyya. Desanāvārena pana phassova paṭhamaṃ vuttoti veditabbo. Yathā cettha evaṃ sesadhammesupi pubbāparakkamo nāma na pariyesitabbo. Vacanatthalakkhaṇarasādīhi pana dhammā eva pariyesitabbā.
សេយ្យថិទំ – ផុសតីតិ ផស្សោ។ ស្វាយំ ផុសនលក្ខណោ, សង្ឃដ្ដនរសោ, សន្និបាតបច្ចុបដ្ឋានោ, អាបាថគតវិសយបទដ្ឋានោ។
Seyyathidaṃ – phusatīti phasso. Svāyaṃ phusanalakkhaṇo, saṅghaṭṭanaraso, sannipātapaccupaṭṭhāno, āpāthagatavisayapadaṭṭhāno.
អយញ្ហិ អរូបធម្មោបិ សមានោ អារម្មណេ ផុសនាការេនេវ បវត្តតីតិ ផុសនលក្ខណោ។ ឯកទេសេន ច អនល្លីយមានោបិ រូបំ វិយ ចក្ខុំ, សទ្ទោ វិយ ច សោតំ, ចិត្តំ អារម្មណញ្ច សង្ឃដ្ដេតីតិ សង្ឃដ្ដនរសោ។ វត្ថារម្មណសង្ឃដ្ដនតោ វា ឧប្បន្នត្តា សម្បត្តិអត្ថេនបិ រសេន សង្ឃដ្ដនរសោតិ វេទិតព្ពោ។ វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ – ‘‘ចតុភូមកផស្សោ ហិ នោផុសនលក្ខណោ នាម នត្ថិ។ សង្ឃដ្ដនរសោ បន បញ្ចទ្វារិកោវ ហោតិ។ បញ្ចទ្វារិកស្ស ហិ ផុសនលក្ខណោតិបិ សង្ឃដ្ដនរសោតិបិ នាមំ; មនោទ្វារិកស្ស ផុសនលក្ខណោត្វេវ នាមំ, ន សង្ឃដ្ដនរសោ’’តិ។
Ayañhi arūpadhammopi samāno ārammaṇe phusanākāreneva pavattatīti phusanalakkhaṇo. Ekadesena ca anallīyamānopi rūpaṃ viya cakkhuṃ, saddo viya ca sotaṃ, cittaṃ ārammaṇañca saṅghaṭṭetīti saṅghaṭṭanaraso. Vatthārammaṇasaṅghaṭṭanato vā uppannattā sampattiatthenapi rasena saṅghaṭṭanarasoti veditabbo. Vuttañhetaṃ aṭṭhakathāyaṃ – ‘‘catubhūmakaphasso hi nophusanalakkhaṇo nāma natthi. Saṅghaṭṭanaraso pana pañcadvārikova hoti. Pañcadvārikassa hi phusanalakkhaṇotipi saṅghaṭṭanarasotipi nāmaṃ; manodvārikassa phusanalakkhaṇotveva nāmaṃ, na saṅghaṭṭanaraso’’ti.
ឥទញ្ច វត្វា ឥទំ សុត្តំ អាភតំ – ‘‘យថា, មហារាជ, ទ្វេ មេណ្ឌា យុជ្ឈេយ្យុំ, តេសុ យថា ឯកោ មេណ្ឌោ ឯវំ ចក្ខុ ទដ្ឋព្ពំ, យថា ទុតិយោ មេណ្ឌោ ឯវំ រូបំ ទដ្ឋព្ពំ; យថា តេសំ សន្និបាតោ ឯវំ ផស្សោ ទដ្ឋព្ពោ’’។ ឯវំ ផុសនលក្ខណោ ច ផស្សោ, សង្ឃដ្ដនរសោ ច។ ‘‘យថា, មហារាជ, ទ្វេ សម្មា វជ្ជេយ្យុំ…បេ.… ទ្វេ បាណី វជ្ជេយ្យុំ, យថា ឯកោ បាណិ ឯវំ ចក្ខុ ទដ្ឋព្ពំ, យថា ទុតិយោ បាណិ ឯវំ រូបំ ទដ្ឋព្ពំ, យថា តេសំ សន្និបាតោ ឯវំ ផស្សោ ទដ្ឋព្ពោ។ ឯវំ ផុសនលក្ខណោ ច ផស្សោ សង្ឃដ្ដនរសោ ចា’’តិ (មិ. ប. ២.៣.៨) វិត្ថារោ។
Idañca vatvā idaṃ suttaṃ ābhataṃ – ‘‘yathā, mahārāja, dve meṇḍā yujjheyyuṃ, tesu yathā eko meṇḍo evaṃ cakkhu daṭṭhabbaṃ, yathā dutiyo meṇḍo evaṃ rūpaṃ daṭṭhabbaṃ; yathā tesaṃ sannipāto evaṃ phasso daṭṭhabbo’’. Evaṃ phusanalakkhaṇo ca phasso, saṅghaṭṭanaraso ca. ‘‘Yathā, mahārāja, dve sammā vajjeyyuṃ…pe… dve pāṇī vajjeyyuṃ, yathā eko pāṇi evaṃ cakkhu daṭṭhabbaṃ, yathā dutiyo pāṇi evaṃ rūpaṃ daṭṭhabbaṃ, yathā tesaṃ sannipāto evaṃ phasso daṭṭhabbo. Evaṃ phusanalakkhaṇo ca phasso saṅghaṭṭanaraso cā’’ti (mi. pa. 2.3.8) vitthāro.
យថា វា ‘‘ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ១៣៥២, ១៣៥៤) ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ ចក្ខុអាទិនាមេន វុត្តានិ, ឯវមិធាបិ តានិ ចក្ខុអាទិនាមេន វុត្តានីតិ វេទិតព្ពានិ។ តស្មា ‘ឯវំ ចក្ខុ ទដ្ឋព្ព’ន្តិអាទីសុ ឯវំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ ទដ្ឋព្ពន្តិ ឥមិនា នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ឯវំ សន្តេ ចិត្តារម្មណសង្ឃដ្ដនតោ ឥមស្មិម្បិ សុត្តេ កិច្ចដ្ឋេនេវ រសេន សង្ឃដ្ដនរសោតិ សិទ្ធោ ហោតិ។
Yathā vā ‘‘cakkhunā rūpaṃ disvā’’tiādīsu (dha. sa. 1352, 1354) cakkhuviññāṇādīni cakkhuādināmena vuttāni, evamidhāpi tāni cakkhuādināmena vuttānīti veditabbāni. Tasmā ‘evaṃ cakkhu daṭṭhabba’ntiādīsu evaṃ cakkhuviññāṇaṃ daṭṭhabbanti iminā nayena attho veditabbo. Evaṃ sante cittārammaṇasaṅghaṭṭanato imasmimpi sutte kiccaṭṭheneva rasena saṅghaṭṭanarasoti siddho hoti.
តិកសន្និបាតសង្ខាតស្ស បន អត្តនោ ការណស្ស វសេន បវេទិតត្តា សន្និបាតបច្ចុបដ្ឋានោ។ អយញ្ហិ តត្ថ តត្ថ ‘‘តិណ្ណំ សង្គតិ ផស្សោ’’តិ ឯវំ ការណស្ស វសេន បវេទិតោតិ។ ឥមស្ស ច សុត្តបទស្ស តិណ្ណំ សង្គតិយា ផស្សោតិ អយមត្ថោ; ន សង្គតិមត្តមេវ ផស្សោតិ។
Tikasannipātasaṅkhātassa pana attano kāraṇassa vasena paveditattā sannipātapaccupaṭṭhāno. Ayañhi tattha tattha ‘‘tiṇṇaṃ saṅgati phasso’’ti evaṃ kāraṇassa vasena paveditoti. Imassa ca suttapadassa tiṇṇaṃ saṅgatiyā phassoti ayamattho; na saṅgatimattameva phassoti.
ឯវំ បវេទិតត្តា បន តេនេវាការេន បច្ចុបដ្ឋាតីតិ សន្និបាតបច្ចុបដ្ឋានោតិ វុត្តោ។ ផលដ្ឋេន បន បច្ចុបដ្ឋានេនេស វេទនាបច្ចុបដ្ឋានោ នាម ហោតិ។ វេទនញ្ហេស បច្ចុបដ្ឋាបេតិ ឧប្បាទេតីតិ អត្ថោ។ ឧប្បាទយមានោ ច យថា ពហិទ្ធា ឧណ្ហបច្ចយាបិ លាខាសង្ខាតធាតុនិស្សិតា ឧស្មា អត្តនោ និស្សយេ មុទុភាវការី ហោតិ, ន អត្តនោ បច្ចយភូតេបិ ពហិទ្ធា វីតច្ចិតង្គារសង្ខាតេ ឧណ្ហភាវេ, ឯវំ វត្ថារម្មណសង្ខាតអញ្ញបច្ចយោបិ សមានោ, ចិត្តនិស្សិតត្តា អត្តនោ និស្សយភូតេ ចិត្តេ ឯវ ឯស វេទនុប្បាទកោ ហោតិ, ន អត្តនោ បច្ចយភូតេបិ វត្ថុម្ហិ អារម្មណេ វាតិ វេទិតព្ពោ។ តជ្ជាសមន្នាហារេន បន ឥន្ទ្រិយេន ច បរិក្ខតេ វិសយេ អនន្តរាយេន ឧប្បជ្ជនតោ ឯស អាបាថគតវិសយបទដ្ឋានោតិ វុច្ចតិ។
Evaṃ paveditattā pana tenevākārena paccupaṭṭhātīti sannipātapaccupaṭṭhānoti vutto. Phalaṭṭhena pana paccupaṭṭhānenesa vedanāpaccupaṭṭhāno nāma hoti. Vedanañhesa paccupaṭṭhāpeti uppādetīti attho. Uppādayamāno ca yathā bahiddhā uṇhapaccayāpi lākhāsaṅkhātadhātunissitā usmā attano nissaye mudubhāvakārī hoti, na attano paccayabhūtepi bahiddhā vītaccitaṅgārasaṅkhāte uṇhabhāve, evaṃ vatthārammaṇasaṅkhātaaññapaccayopi samāno, cittanissitattā attano nissayabhūte citte eva esa vedanuppādako hoti, na attano paccayabhūtepi vatthumhi ārammaṇe vāti veditabbo. Tajjāsamannāhārena pana indriyena ca parikkhate visaye anantarāyena uppajjanato esa āpāthagatavisayapadaṭṭhānoti vuccati.
វេទយតីតិ វេទនា។ សា វេទយិតលក្ខណា, អនុភវនរសា ឥដ្ឋាការសម្ភោគរសា វា, ចេតសិកអស្សាទបច្ចុបដ្ឋានា, បស្សទ្ធិបទដ្ឋានា។
Vedayatīti vedanā. Sā vedayitalakkhaṇā, anubhavanarasā iṭṭhākārasambhogarasā vā, cetasikaassādapaccupaṭṭhānā, passaddhipadaṭṭhānā.
‘ចតុភូមិកវេទនា ហិ នោវេទយិតលក្ខណា នាម នត្ថិ។ អនុភវនរសតា បន សុខវេទនាយមេវ លព្ភតី’តិ វត្វា បុន តំ វាទំ បដិក្ខិបិត្វា ‘សុខវេទនា វា ហោតុ, ទុក្ខវេទនា វា, អទុក្ខមសុខវេទនា វា, សព្ពា អនុភវនរសា’តិ វត្វា អយមត្ថោ ទីបិតោ – អារម្មណរសានុភវនដ្ឋានំ បត្វា សេសសម្បយុត្តធម្មា ឯកទេសមត្តកមេវ អនុភវន្តិ។ ផស្សស្ស ហិ ផុសនមត្តកមេវ ហោតិ, សញ្ញាយ សញ្ជាននមត្តកមេវ, ចេតនាយ ចេតនាមត្តកមេវ, វិញ្ញាណស្ស វិជាននមត្តកមេវ។ ឯកំសតោ បន ឥស្សរវតាយ វិស្សវិតាយ សាមិភាវេន វេទនាវ អារម្មណរសំ អនុភវតិ។
‘Catubhūmikavedanā hi novedayitalakkhaṇā nāma natthi. Anubhavanarasatā pana sukhavedanāyameva labbhatī’ti vatvā puna taṃ vādaṃ paṭikkhipitvā ‘sukhavedanā vā hotu, dukkhavedanā vā, adukkhamasukhavedanā vā, sabbā anubhavanarasā’ti vatvā ayamattho dīpito – ārammaṇarasānubhavanaṭṭhānaṃ patvā sesasampayuttadhammā ekadesamattakameva anubhavanti. Phassassa hi phusanamattakameva hoti, saññāya sañjānanamattakameva, cetanāya cetanāmattakameva, viññāṇassa vijānanamattakameva. Ekaṃsato pana issaravatāya vissavitāya sāmibhāvena vedanāva ārammaṇarasaṃ anubhavati.
រាជា វិយ ហិ វេទនា, សូទោ វិយ សេសធម្មា។ យថា សូទោ នានារសភោជនំ សម្បាទេត្វា បេឡាយ បក្ខិបិត្វា លញ្ឆនំ ទត្វា រញ្ញោ សន្តិកេ ឱតារេត្វា លញ្ឆនំ ភិន្ទិត្វា បេឡំ វិវរិត្វា សព្ពសូបព្យញ្ជនេហិ អគ្គគ្គំ អាទាយ ភាជនេ បក្ខិបិត្វា សទោសនិទ្ទោសភាវវីមំសនត្ថំ អជ្ឈោហរតិ, តតោ រញ្ញោ នានគ្គរសភោជនំ ឧបនាមេតិ។ រាជា ឥស្សរវតាយ វិស្សវិតាយ សាមី ហុត្វា ឥច្ឆិតិច្ឆិតំ ភុញ្ជតិ។ តត្ថ ហិ សូទស្ស ភត្តវីមំសនមត្តមិវ អវសេសធម្មានំ អារម្មណរសស្ស ឯកទេសានុភវនំ។ យថា ហិ សូទោ ភត្តេកទេសមត្តមេវ វីមំសតិ ឯវំ សេសធម្មាបិ អារម្មណរសេកទេសមេវ អនុភវន្តិ។ យថា បន រាជា ឥស្សរវតាយ វិស្សវិតាយ សាមី ហុត្វា យទិច្ឆកំ ភុញ្ជតិ, ឯវំ វេទនាបិ ឥស្សរវតាយ វិស្សវិតាយ សាមិភាវេន អារម្មណរសំ អនុភវតិ។ តស្មា អនុភវនរសាតិ វុច្ចតិ។
Rājā viya hi vedanā, sūdo viya sesadhammā. Yathā sūdo nānārasabhojanaṃ sampādetvā peḷāya pakkhipitvā lañchanaṃ datvā rañño santike otāretvā lañchanaṃ bhinditvā peḷaṃ vivaritvā sabbasūpabyañjanehi aggaggaṃ ādāya bhājane pakkhipitvā sadosaniddosabhāvavīmaṃsanatthaṃ ajjhoharati, tato rañño nānaggarasabhojanaṃ upanāmeti. Rājā issaravatāya vissavitāya sāmī hutvā icchiticchitaṃ bhuñjati. Tattha hi sūdassa bhattavīmaṃsanamattamiva avasesadhammānaṃ ārammaṇarasassa ekadesānubhavanaṃ. Yathā hi sūdo bhattekadesamattameva vīmaṃsati evaṃ sesadhammāpi ārammaṇarasekadesameva anubhavanti. Yathā pana rājā issaravatāya vissavitāya sāmī hutvā yadicchakaṃ bhuñjati, evaṃ vedanāpi issaravatāya vissavitāya sāmibhāvena ārammaṇarasaṃ anubhavati. Tasmā anubhavanarasāti vuccati.
ទុតិយេ អត្ថវិកប្បេ អយំ ឥធ អធិប្បេតា វេទនា យថា វា តថា វា អារម្មណស្ស ឥដ្ឋាការមេវ សម្ភុញ្ជតីតិ ឥដ្ឋាការសម្ភោគរសាតិ វុត្តា។ ចេតសិកអស្សាទតោ បនេសា អត្តនោ សភាវេនេវ ឧបដ្ឋានំ សន្ធាយ ចេតសិកអស្សាទបច្ចុបដ្ឋានាតិ វុត្តា។ យស្មា បន ‘‘បស្សទ្ធិកាយោ សុខំ វេទេតិ’’ តស្មា បស្សទ្ធិបទដ្ឋានាតិ វេទិតព្ពា។
Dutiye atthavikappe ayaṃ idha adhippetā vedanā yathā vā tathā vā ārammaṇassa iṭṭhākārameva sambhuñjatīti iṭṭhākārasambhogarasāti vuttā. Cetasikaassādato panesā attano sabhāveneva upaṭṭhānaṃ sandhāya cetasikaassādapaccupaṭṭhānāti vuttā. Yasmā pana ‘‘passaddhikāyo sukhaṃ vedeti’’ tasmā passaddhipadaṭṭhānāti veditabbā.
នីលាទិភេទំ អារម្មណំ សញ្ជានាតីតិ សញ្ញា។ សា សញ្ជាននលក្ខណា បច្ចាភិញ្ញាណរសា។ ចតុភូមិកសញ្ញា ហិ នោសញ្ជាននលក្ខណា នាម នត្ថិ ។ សព្ពា សញ្ជាននលក្ខណាវ។ យា បនេត្ថ អភិញ្ញាណេន សញ្ជានាតិ សា បច្ចាភិញ្ញាណរសា នាម ហោតិ។
Nīlādibhedaṃ ārammaṇaṃ sañjānātīti saññā. Sā sañjānanalakkhaṇā paccābhiññāṇarasā. Catubhūmikasaññā hi nosañjānanalakkhaṇā nāma natthi . Sabbā sañjānanalakkhaṇāva. Yā panettha abhiññāṇena sañjānāti sā paccābhiññāṇarasā nāma hoti.
តស្សា, វឌ្ឍកិស្ស ទារុម្ហិ អភិញ្ញាណំ កត្វា បុន តេន អភិញ្ញាណេន តំ បច្ចាភិជាននកាលេ, បុរិសស្ស កាឡតិលកាទិអភិញ្ញាណំ សល្លក្ខេត្វា បុន តេន អភិញ្ញាណេន អសុកោ នាម ឯសោតិ តស្ស បច្ចាភិជាននកាលេ, រញ្ញោ បិឡន្ធនគោបកភណ្ឌាគារិកស្ស តស្មិំ តស្មិំ បិឡន្ធនេ នាមបណ្ណកំ ពន្ធិត្វា ‘អសុកំ បិឡន្ធនំ នាម អាហរា’តិ វុត្តេ ទីបំ ជាលេត្វា រតនគព្ភំ បវិសិត្វា បណ្ណំ វាចេត្វា តស្ស តស្សេវ បិឡន្ធនស្ស អាហរណកាលេ ច បវត្តិ វេទិតព្ពា។
Tassā, vaḍḍhakissa dārumhi abhiññāṇaṃ katvā puna tena abhiññāṇena taṃ paccābhijānanakāle, purisassa kāḷatilakādiabhiññāṇaṃ sallakkhetvā puna tena abhiññāṇena asuko nāma esoti tassa paccābhijānanakāle, rañño piḷandhanagopakabhaṇḍāgārikassa tasmiṃ tasmiṃ piḷandhane nāmapaṇṇakaṃ bandhitvā ‘asukaṃ piḷandhanaṃ nāma āharā’ti vutte dīpaṃ jāletvā ratanagabbhaṃ pavisitvā paṇṇaṃ vācetvā tassa tasseva piḷandhanassa āharaṇakāle ca pavatti veditabbā.
អបរោ នយោ – សព្ពសង្គាហិកវសេន ហិ សញ្ជាននលក្ខណា សញ្ញា។ បុនសញ្ជាននបច្ចយនិមិត្តករណរសា, ទារុអាទីសុ តច្ឆកាទយោ វិយ។ យថាគហិតនិមិត្តវសេន អភិនិវេសករណបច្ចុបដ្ឋានា, ហត្ថិទស្សកអន្ធា វិយ។ អារម្មណេ អនោគាឡ្ហវុត្តិតាយ អចិរដ្ឋានបច្ចុបដ្ឋានា វា, វិជ្ជុ វិយ។ យថាឧបដ្ឋិតវិសយបទដ្ឋានា, តិណបុរិសកេសុ មិគបោតកានំ ‘បុរិសា’តិ ឧប្បន្នសញ្ញា វិយ។ យា បនេត្ថ ញាណសម្បយុត្តា ហោតិ សា សញ្ញា ញាណមេវ អនុវត្តតិ។ សសម្ភារបថវីអាទីសុ សេសធម្មា បថវីអាទីនិ វិយាតិ វេទិតព្ពា។
Aparo nayo – sabbasaṅgāhikavasena hi sañjānanalakkhaṇā saññā. Punasañjānanapaccayanimittakaraṇarasā, dāruādīsu tacchakādayo viya. Yathāgahitanimittavasena abhinivesakaraṇapaccupaṭṭhānā, hatthidassakaandhā viya. Ārammaṇe anogāḷhavuttitāya aciraṭṭhānapaccupaṭṭhānā vā, vijju viya. Yathāupaṭṭhitavisayapadaṭṭhānā, tiṇapurisakesu migapotakānaṃ ‘purisā’ti uppannasaññā viya. Yā panettha ñāṇasampayuttā hoti sā saññā ñāṇameva anuvattati. Sasambhārapathavīādīsu sesadhammā pathavīādīni viyāti veditabbā.
ចេតយតីតិ ចេតនា សទ្ធិំ អត្តនា សម្បយុត្តធម្មេ អារម្មណេ អភិសន្ទហតីតិ អត្ថោ។ សា ចេតយិតលក្ខណា, ចេតនាភាវលក្ខណាតិ អត្ថោ។ អាយូហនរសា។ ចតុភូមិកចេតនា ហិ នោចេតយិតលក្ខណា នាម នត្ថិ។ សព្ពា ចេតយិតលក្ខណាវ។ អាយូហនរសតា បន កុសលាកុសលេសុ ឯវ ហោតិ។ កុសលាកុសលកម្មាយូហនដ្ឋានញ្ហិ បត្វា សេសសម្បយុត្តធម្មានំ ឯកទេសមត្តកមេវ កិច្ចំ ហោតិ។ ចេតនា បន អតិរេកឧស្សាហា អតិរេកវាយាមា, ទិគុណុស្សាហា ទិគុណវាយាមា។ តេនាហុ បោរាណា – ‘‘ថាវរិយសភាវសណ្ឋិតា ច បនេសា ចេតនា’’តិ។ ថាវរិយោតិ ខេត្តសាមី វុច្ចតិ។ យថា ខេត្តសាមី បុរិសោ បញ្ចបណ្ណាស ពលិបុរិសេ គហេត្វា ‘លាយិស្សាមី’តិ ឯកតោ ខេត្តំ ឱតរតិ។ តស្ស អតិរេកោ ឧស្សាហោ អតិរេកោ វាយាមោ, ទិគុណោ ឧស្សាហោ ទិគុណោ វាយាមោ ហោតិ, ‘និរន្តរំ គណ្ហថា’តិអាទីនិ វទតិ, សីមំ អាចិក្ខតិ, តេសំ សុរាភត្តគន្ធមាលាទីនិ ជានាតិ, មគ្គំ សមកំ ហរតិ។ ឯវំសម្បទមិទំ វេទិតព្ពំ ។ ខេត្តសាមិបុរិសោ វិយ ហិ ចេតនា។ បញ្ចបណ្ណាស ពលិបុរិសា វិយ ចិត្តង្គវសេន ឧប្បន្នា បញ្ចបណ្ណាស កុសលា ធម្មា។ ខេត្តសាមិបុរិសស្ស ទិគុណុស្សាហទិគុណវាយាមករណកាលោ វិយ កុសលាកុសលកម្មាយូហនដ្ឋានំ បត្វា ចេតនាយ ទិគុណុស្សាហោ ទិគុណវាយាមោ ហោតិ។ ឯវមស្សា អាយូហនរសតា វេទិតព្ពា។
Cetayatīti cetanā saddhiṃ attanā sampayuttadhamme ārammaṇe abhisandahatīti attho. Sā cetayitalakkhaṇā, cetanābhāvalakkhaṇāti attho. Āyūhanarasā. Catubhūmikacetanā hi nocetayitalakkhaṇā nāma natthi. Sabbā cetayitalakkhaṇāva. Āyūhanarasatā pana kusalākusalesu eva hoti. Kusalākusalakammāyūhanaṭṭhānañhi patvā sesasampayuttadhammānaṃ ekadesamattakameva kiccaṃ hoti. Cetanā pana atirekaussāhā atirekavāyāmā, diguṇussāhā diguṇavāyāmā. Tenāhu porāṇā – ‘‘thāvariyasabhāvasaṇṭhitā ca panesā cetanā’’ti. Thāvariyoti khettasāmī vuccati. Yathā khettasāmī puriso pañcapaṇṇāsa balipurise gahetvā ‘lāyissāmī’ti ekato khettaṃ otarati. Tassa atireko ussāho atireko vāyāmo, diguṇo ussāho diguṇo vāyāmo hoti, ‘nirantaraṃ gaṇhathā’tiādīni vadati, sīmaṃ ācikkhati, tesaṃ surābhattagandhamālādīni jānāti, maggaṃ samakaṃ harati. Evaṃsampadamidaṃ veditabbaṃ . Khettasāmipuriso viya hi cetanā. Pañcapaṇṇāsa balipurisā viya cittaṅgavasena uppannā pañcapaṇṇāsa kusalā dhammā. Khettasāmipurisassa diguṇussāhadiguṇavāyāmakaraṇakālo viya kusalākusalakammāyūhanaṭṭhānaṃ patvā cetanāya diguṇussāho diguṇavāyāmo hoti. Evamassā āyūhanarasatā veditabbā.
សា បនេសា សំវិទហនបច្ចុបដ្ឋានា។ សំវិទហមានា ហិ អយំ ឧបដ្ឋាតិ, សកិច្ចបរកិច្ចសាធកា, ជេដ្ឋសិស្សមហាវឌ្ឍកីអាទយោ វិយ។ យថា ហិ ជេដ្ឋសិស្សោ ឧបជ្ឈាយំ ទូរតោវ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា សយំ អធីយមានោ ឥតរេបិ ទារកេ អត្តនោ អត្តនោ អជ្ឈយនកម្មេ បវត្តយតិ, តស្មិញ្ហិ អធីយិតុំ អារទ្ធេ តេបិ អធីយន្តិ, តទនុវត្តិតាយ។ យថា ច មហាវឌ្ឍកី សយំ តច្ឆន្តោ ឥតរេបិ តច្ឆកេ អត្តនោ អត្តនោ តច្ឆនកម្មេ បវត្តយតិ, តស្មិញ្ហិ តច្ឆិតុំ អារទ្ធេ តេបិ តច្ឆន្តិ, តទនុវត្តិតាយ។ យថា ច យោធនាយកោ សយំ យុជ្ឈមានោ ឥតរេបិ យោធេ សម្បហារវុត្តិយំ បវត្តយតិ, តស្មិញ្ហិ យុជ្ឈិតុំ អារទ្ធេ តេបិ អនិវត្តមានា យុជ្ឈន្តិ, តទនុវត្តិតាយ។ ឯវមេសាបិ អត្តនោ កិច្ចេន អារម្មណេ បវត្តមានា អញ្ញេបិ សម្បយុត្តធម្មេ អត្តនោ អត្តនោ កិរិយាយ បវត្តេតិ។ តស្សា ហិ អត្តនោ កិច្ចំ អារទ្ធាយ, តំសម្បយុត្តាបិ អារភន្តិ។ តេន វុត្តំ – ‘សកិច្ចបរកិច្ចសាធកា, ជេដ្ឋសិស្សមហាវឌ្ឍកីអាទយោ វិយា’តិ។ អច្ចាយិកកម្មានុស្សរណាទីសុ ច បនាយំ សម្បយុត្តានំ ឧស្សាហនភាវេន បវត្តមានា បាកដា ហោតីតិ វេទិតព្ពា។
Sā panesā saṃvidahanapaccupaṭṭhānā. Saṃvidahamānā hi ayaṃ upaṭṭhāti, sakiccaparakiccasādhakā, jeṭṭhasissamahāvaḍḍhakīādayo viya. Yathā hi jeṭṭhasisso upajjhāyaṃ dūratova āgacchantaṃ disvā sayaṃ adhīyamāno itarepi dārake attano attano ajjhayanakamme pavattayati, tasmiñhi adhīyituṃ āraddhe tepi adhīyanti, tadanuvattitāya. Yathā ca mahāvaḍḍhakī sayaṃ tacchanto itarepi tacchake attano attano tacchanakamme pavattayati, tasmiñhi tacchituṃ āraddhe tepi tacchanti, tadanuvattitāya. Yathā ca yodhanāyako sayaṃ yujjhamāno itarepi yodhe sampahāravuttiyaṃ pavattayati, tasmiñhi yujjhituṃ āraddhe tepi anivattamānā yujjhanti, tadanuvattitāya. Evamesāpi attano kiccena ārammaṇe pavattamānā aññepi sampayuttadhamme attano attano kiriyāya pavatteti. Tassā hi attano kiccaṃ āraddhāya, taṃsampayuttāpi ārabhanti. Tena vuttaṃ – ‘sakiccaparakiccasādhakā, jeṭṭhasissamahāvaḍḍhakīādayo viyā’ti. Accāyikakammānussaraṇādīsu ca panāyaṃ sampayuttānaṃ ussāhanabhāvena pavattamānā pākaṭā hotīti veditabbā.
‘អារម្មណំ ចិន្តេតី’តិ ចិត្តន្តិ នយេន ចិត្តស្ស វចនត្ថោ វុត្តោ ឯវ។ លក្ខណាទិតោ បន វិជាននលក្ខណំ ចិត្តំ, បុព្ពង្គមរសំ, សន្ទហនបច្ចុបដ្ឋានំ, នាមរូបបទដ្ឋានំ។ ចតុភូមកចិត្តញ្ហិ នោវិជាននលក្ខណំ នាម នត្ថិ។ សព្ពំ វិជាននលក្ខណមេវ។ ទ្វារំ បន បត្វា អារម្មណវិភាវនដ្ឋានេ ចិត្តំ បុព្ពង្គមំ បុរេចារិកំ ហោតិ។ ចក្ខុនា ហិ ទិដ្ឋំ រូបារម្មណំ ចិត្តេនេវ វិជានាតិ…បេ.… មនេន វិញ្ញាតំ ធម្មារម្មណំ ចិត្តេនេវ វិជានាតិ។ យថា ហិ នគរគុត្តិកោ នាម នគរមជ្ឈេ សិង្ឃាដកេ និសីទិត្វា ‘អយំ នេវាសិកោ អយំ អាគន្តុកោ’តិ អាគតាគតំ ជនំ ឧបធារេតិ វវត្ថបេតិ – ឯវំសម្បទមិទំ ទដ្ឋព្ពំ។ វុត្តម្បិ ចេតំ មហាថេរេន – ‘‘យថា, មហារាជ , នគរគុត្តិកោ នាម មជ្ឈេ នគរស្ស សិង្ឃាដកេ និសិន្នោ បុរត្ថិមតោ ទិសតោ បុរិសំ អាគច្ឆន្តំ បស្សេយ្យ… បច្ឆិមតោ… ទក្ខិណតោ… ឧត្តរតោ ទិសតោ បុរិសំ អាគច្ឆន្តំ បស្សេយ្យ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, យំ ចក្ខុនា រូបំ បស្សតិ តំ វិញ្ញាណេន វិជានាតិ, យំ សោតេន សទ្ទំ សុណាតិ, ឃានេន គន្ធំ ឃាយតិ, ជិវ្ហាយ រសំ សាយតិ, កាយេន ផោដ្ឋព្ពំ ផុសតិ, មនសា ធម្មំ វិជានាតិ, តំ វិញ្ញាណេន វិជានាតី’’តិ (មិ. ប. ២.៣.១២)។ ឯវំ ទ្វារំ បត្វា អារម្មណវិភាវនដ្ឋានេ ចិត្តមេវ បុព្ពង្គមំ បុរេចារិកំ។ តស្មា បុព្ពង្គមរសន្តិ វុច្ចតិ។
‘Ārammaṇaṃ cintetī’ti cittanti nayena cittassa vacanattho vutto eva. Lakkhaṇādito pana vijānanalakkhaṇaṃ cittaṃ, pubbaṅgamarasaṃ, sandahanapaccupaṭṭhānaṃ, nāmarūpapadaṭṭhānaṃ. Catubhūmakacittañhi novijānanalakkhaṇaṃ nāma natthi. Sabbaṃ vijānanalakkhaṇameva. Dvāraṃ pana patvā ārammaṇavibhāvanaṭṭhāne cittaṃ pubbaṅgamaṃ purecārikaṃ hoti. Cakkhunā hi diṭṭhaṃ rūpārammaṇaṃ citteneva vijānāti…pe… manena viññātaṃ dhammārammaṇaṃ citteneva vijānāti. Yathā hi nagaraguttiko nāma nagaramajjhe siṅghāṭake nisīditvā ‘ayaṃ nevāsiko ayaṃ āgantuko’ti āgatāgataṃ janaṃ upadhāreti vavatthapeti – evaṃsampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ. Vuttampi cetaṃ mahātherena – ‘‘yathā, mahārāja , nagaraguttiko nāma majjhe nagarassa siṅghāṭake nisinno puratthimato disato purisaṃ āgacchantaṃ passeyya… pacchimato… dakkhiṇato… uttarato disato purisaṃ āgacchantaṃ passeyya, evameva kho, mahārāja, yaṃ cakkhunā rūpaṃ passati taṃ viññāṇena vijānāti, yaṃ sotena saddaṃ suṇāti, ghānena gandhaṃ ghāyati, jivhāya rasaṃ sāyati, kāyena phoṭṭhabbaṃ phusati, manasā dhammaṃ vijānāti, taṃ viññāṇena vijānātī’’ti (mi. pa. 2.3.12). Evaṃ dvāraṃ patvā ārammaṇavibhāvanaṭṭhāne cittameva pubbaṅgamaṃ purecārikaṃ. Tasmā pubbaṅgamarasanti vuccati.
តទេតំ បច្ឆិមំ បច្ឆិមំ ឧប្បជ្ជមានំ បុរិមំ បុរិមំ និរន្តរំ កត្វា សន្ទហនមេវ ឧបដ្ឋាតីតិ សន្ទហនបច្ចុបដ្ឋានំ។ បញ្ចវោការភវេ បនស្ស និយមតោ នាមរូបំ, ចតុវោការភវេ នាមមេវ បទដ្ឋានំ។ តស្មា នាមរូបបទដ្ឋានន្តិ វុត្តំ។
Tadetaṃ pacchimaṃ pacchimaṃ uppajjamānaṃ purimaṃ purimaṃ nirantaraṃ katvā sandahanameva upaṭṭhātīti sandahanapaccupaṭṭhānaṃ. Pañcavokārabhave panassa niyamato nāmarūpaṃ, catuvokārabhave nāmameva padaṭṭhānaṃ. Tasmā nāmarūpapadaṭṭhānanti vuttaṃ.
កិំ បនេតំ ចិត្តំ បុរិមនិទ្ទិដ្ឋចិត្តេន សទ្ធិំ ឯកមេវ ឧទាហុ អញ្ញន្តិ? ឯកមេវ។ អថ កស្មា បុរិមនិទ្ទិដ្ឋំ បុន វុត្តន្តិ? អវិចារិតំ ឯតំ អដ្ឋកថាយំ។ អយំ បនេត្ថ យុត្តិ – យថា ហិ រូបាទីនិ ឧបាទាយ បញ្ញត្តា សូរិយាទយោ ន អត្ថតោ រូបាទីហិ អញ្ញេ ហោន្តិ, តេនេវ យស្មិំ សមយេ សូរិយោ ឧទេតិ តស្មិំ សមយេ តស្ស តេជសង្ខាតំ រូបម្បីតិ។ ឯវំ វុច្ចមានេបិ ន រូបាទីហិ អញ្ញោ សូរិយោ នាម អត្ថិ។ ន តថា ចិត្តំ; ផស្សាទយោ ធម្មេ ឧបាទាយ បញ្ញាបិយតិ; អត្ថតោ បនេតំ តេហិ អញ្ញមេវ។ តេន ‘យស្មិំ សមយេ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ ឯកំសេនេវ តស្មិំ សមយេ ផស្សាទីហិ អត្ថតោ អញ្ញមេវ តំ ហោតី’តិ ឥមស្សត្ថស្ស ទីបនត្ថាយ ឯតំ បុន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។
Kiṃ panetaṃ cittaṃ purimaniddiṭṭhacittena saddhiṃ ekameva udāhu aññanti? Ekameva. Atha kasmā purimaniddiṭṭhaṃ puna vuttanti? Avicāritaṃ etaṃ aṭṭhakathāyaṃ. Ayaṃ panettha yutti – yathā hi rūpādīni upādāya paññattā sūriyādayo na atthato rūpādīhi aññe honti, teneva yasmiṃ samaye sūriyo udeti tasmiṃ samaye tassa tejasaṅkhātaṃ rūpampīti. Evaṃ vuccamānepi na rūpādīhi añño sūriyo nāma atthi. Na tathā cittaṃ; phassādayo dhamme upādāya paññāpiyati; atthato panetaṃ tehi aññameva. Tena ‘yasmiṃ samaye cittaṃ uppannaṃ hoti ekaṃseneva tasmiṃ samaye phassādīhi atthato aññameva taṃ hotī’ti imassatthassa dīpanatthāya etaṃ puna vuttanti veditabbaṃ.
យថា ច ‘‘យស្មិំ សមយេ រូបូបបត្តិយា មគ្គំ ភាវេតិ…បេ.… បថវីកសិណំ, តស្មិំ សមយេ ផស្សោ ហោតិ វេទនា ហោតី’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ១៦០) បន ភាវេន្តេន វវត្ថាបិតេ សមយេ យោ ភាវេតិ ន សោ អត្ថតោ ឧប្បជ្ជតិ នាម, តេនេវ តត្ថ យថា ‘‘ផស្សោ ហោតិ វេទនា ហោតី’’តិ វុត្តំ, ន ឯវំ ‘‘យោ ភាវេតិ សោ ហោតី’’តិ វុត្តំ។ ‘‘យស្មិំ សមយេ កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតី’’តិអាទីសុ បន ចិត្តេន វវត្ថាបិតេ សមយេ សមយវវត្ថាបិតំ ចិត្តំ ន តថា អត្ថតោ នុប្បជ្ជតិ ។ យថេវ បន តទា ‘ផស្សោ ហោតិ វេទនា ហោតិ’, តថា ‘ចិត្តម្បិ ហោតី’តិ ឥមស្សបិ អត្ថស្ស ទីបនត្ថមិទំ បុន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។ ឥទំ បនេត្ថ សន្និដ្ឋានំ – ឧទ្ទេសវារេ សង្គណ្ហនត្ថំ និទ្ទេសវារេ ច វិភជនត្ថំ បុរិមេន ហិ ‘ចិត្ត’-សទ្ទេន កេវលំ សមយោ វវត្ថាបិតោ។ តស្មិំ បន ចិត្តេន វវត្ថាបិតសមយេ យេ ធម្មា ហោន្តិ តេសំ ទស្សនត្ថំ ‘‘ផស្សោ ហោតី’’តិអាទិ អារទ្ធំ។ ចិត្តញ្ចាបិ តស្មិំ សមយេ ហោតិយេវ។ តស្មា តស្សាបិ សង្គណ្ហនត្ថមេតំ បុន វុត្តំ។ ឥមស្មិញ្ច ឋានេ ឯតស្មិំ អវុច្ចមានេ ‘‘កតមំ តស្មិំ សមយេ ចិត្ត’’ន្តិ ន សក្កា ភវេយ្យ និទ្ទេសវារេ វិភជិតុំ។ ឯវមស្ស វិភជនំយេវ បរិហាយេថ។ តស្មា តស្ស និទ្ទេសវារេ វិភជនត្ថម្បិ ឯតញ្ច វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។
Yathā ca ‘‘yasmiṃ samaye rūpūpapattiyā maggaṃ bhāveti…pe… pathavīkasiṇaṃ, tasmiṃ samaye phasso hoti vedanā hotī’’tiādīsu (dha. sa. 160) pana bhāventena vavatthāpite samaye yo bhāveti na so atthato uppajjati nāma, teneva tattha yathā ‘‘phasso hoti vedanā hotī’’ti vuttaṃ, na evaṃ ‘‘yo bhāveti so hotī’’ti vuttaṃ. ‘‘Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hotī’’tiādīsu pana cittena vavatthāpite samaye samayavavatthāpitaṃ cittaṃ na tathā atthato nuppajjati . Yatheva pana tadā ‘phasso hoti vedanā hoti’, tathā ‘cittampi hotī’ti imassapi atthassa dīpanatthamidaṃ puna vuttanti veditabbaṃ. Idaṃ panettha sanniṭṭhānaṃ – uddesavāre saṅgaṇhanatthaṃ niddesavāre ca vibhajanatthaṃ purimena hi ‘citta’-saddena kevalaṃ samayo vavatthāpito. Tasmiṃ pana cittena vavatthāpitasamaye ye dhammā honti tesaṃ dassanatthaṃ ‘‘phasso hotī’’tiādi āraddhaṃ. Cittañcāpi tasmiṃ samaye hotiyeva. Tasmā tassāpi saṅgaṇhanatthametaṃ puna vuttaṃ. Imasmiñca ṭhāne etasmiṃ avuccamāne ‘‘katamaṃ tasmiṃ samaye citta’’nti na sakkā bhaveyya niddesavāre vibhajituṃ. Evamassa vibhajanaṃyeva parihāyetha. Tasmā tassa niddesavāre vibhajanatthampi etañca vuttanti veditabbaṃ.
យស្មា វា ‘‘ឧប្បន្នំ ហោតី’’តិ ឯត្ថ ចិត្តំ ឧប្បន្នន្តិ ឯតំ ទេសនាសីសមេវ, ‘ន បន ចិត្តំ ឯកមេវ ឧប្បជ្ជតី’តិ អដ្ឋកថាយំ វិចារិតំ, តស្មា ចិត្តំ ‘‘ឧប្បន្ន’’ន្តិ ឯត្ថាបិ ចិត្តមត្តមេវ អគ្គហេត្វា បរោបណ្ណាសកុសលធម្មេហិ សទ្ធិំយេវ ចិត្តំ គហិតំ។ ឯវំ តត្ថ សង្ខេបតោ សព្ពេបិ ចិត្តចេតសិកធម្មេ គហេត្វា ឥធ សរូបេន បភេទតោ ទស្សេតុំ ‘‘ផស្សោ ហោតី’’តិអាទិ អារទ្ធំ។ ឥតិ ផស្សាទយោ វិយ ចិត្តម្បិ វុត្តមេវាតិ វេទិតព្ពំ។
Yasmā vā ‘‘uppannaṃ hotī’’ti ettha cittaṃ uppannanti etaṃ desanāsīsameva, ‘na pana cittaṃ ekameva uppajjatī’ti aṭṭhakathāyaṃ vicāritaṃ, tasmā cittaṃ ‘‘uppanna’’nti etthāpi cittamattameva aggahetvā paropaṇṇāsakusaladhammehi saddhiṃyeva cittaṃ gahitaṃ. Evaṃ tattha saṅkhepato sabbepi cittacetasikadhamme gahetvā idha sarūpena pabhedato dassetuṃ ‘‘phasso hotī’’tiādi āraddhaṃ. Iti phassādayo viya cittampi vuttamevāti veditabbaṃ.
