| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណី-អនុដីកា • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
ធម្មុទ្ទេសវារកថា
Dhammuddesavārakathā
ផស្សបញ្ចមករាសិវណ្ណនា
Phassapañcamakarāsivaṇṇanā
‘‘តស្មិំ សមយេ ផស្សោ ហោតី’’តិអាទិកាយ បាឡិយា ផស្សាទីនំ កាមាវចរតាទិទស្សនេ ន តប្បរភាវោ, សភាវទស្សនេ ឯវ បន តប្បរភាវោតិ ទស្សេតិ ‘‘ន ហិ ផស្សាទីន’’ន្តិអាទិនា។
‘‘Tasmiṃ samaye phasso hotī’’tiādikāya pāḷiyā phassādīnaṃ kāmāvacaratādidassane na tapparabhāvo, sabhāvadassane eva pana tapparabhāvoti dasseti ‘‘na hi phassādīna’’ntiādinā.
ចិត្តកិរិយាភាវេនាតិ ចិត្តព្យាបារភាវេន។ ផស្សស្ស សម្បជ្ជនមុប្បជ្ជនមេវ។ សន្និបតិតប្បវត្តិយា បច្ចយោ ហោតីតិ ឯតេន ចិត្តារម្មណសន្និបាតការណំ ផស្សោ ចិត្តារម្មណសន្និបាតោតិ វុត្តោតិ ទស្សេតិ។ ផស្សោ ហិ ចិត្តស្ស អារម្មណេ ផុសនាការេនេវ បវត្តិតោ តស្ស អារម្មណេ សន្និបតិតប្បវត្តិយា បច្ចយោតិ ច វុច្ចតិ។ សា ចស្ស ផុសនាការប្បវត្តិ សាខគ្គេ ឋិតំ ទិស្វា ភូមិសណ្ឋិតស្ស អវីរកបុរិសស្ស ជង្ឃចលនំ, អម្ពិលអម្ពបក្កាទិំ ខាទន្តំ ទិស្វា មុខេ ខេឡុប្បត្តិ, ទយាលុកស្ស បរំ ហញ្ញមានំ ទិស្វា សរីរកម្បនន្តិ ឯវមាទីសុ បរិព្យត្តា ហោតិ។ តព្ពិសេសភូតា រូបធម្មាតិ យថា បដិហននវសេន អញ្ញមញ្ញំ អាសន្នតរំ ឧប្បជ្ជមានេសុ រូបធម្មវិសេសេសុ សង្ឃដ្ដនបរិយាយោ, ឯវំ ចិត្តារម្មណានំ វិសយករណវិសយភាវប្បត្តិ បដិហននាការេន ហោតិ។ សោ ច ចិត្តនិស្សិតោ ធម្មវិសេសោ សង្ឃដ្ដនបរិយាយេន វុត្តោ, យទាហ ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិ។ កេចិ បន ‘‘សង្ឃដ្ដនរសោ ផស្សោ បញ្ចទ្វារិកោវ, ន ឥតរោ វត្ថារម្មណសង្ឃដ្ដនាភាវតោ’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុជ្ជតិ ឧបចារសិទ្ធត្តា សង្ឃដ្ដនស្ស។ ឥតរថា បញ្ចទ្វារិកស្សបិ តំ ន សម្ភវេយ្យាតិ។ ឥន្ទ្រិយមនសិការេសុ យថាបវត្តមានេសុ តំតំអារម្មណេ វិញ្ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ, តេសំ តថាបវត្តិយេវ វិញ្ញាណស្ស វិសយភាវករណំ។
Cittakiriyābhāvenāti cittabyāpārabhāvena. Phassassa sampajjanamuppajjanameva. Sannipatitappavattiyā paccayo hotīti etena cittārammaṇasannipātakāraṇaṃ phasso cittārammaṇasannipātoti vuttoti dasseti. Phasso hi cittassa ārammaṇe phusanākāreneva pavattito tassa ārammaṇe sannipatitappavattiyā paccayoti ca vuccati. Sā cassa phusanākārappavatti sākhagge ṭhitaṃ disvā bhūmisaṇṭhitassa avīrakapurisassa jaṅghacalanaṃ, ambilaambapakkādiṃ khādantaṃ disvā mukhe kheḷuppatti, dayālukassa paraṃ haññamānaṃ disvā sarīrakampananti evamādīsu paribyattā hoti. Tabbisesabhūtā rūpadhammāti yathā paṭihananavasena aññamaññaṃ āsannataraṃ uppajjamānesu rūpadhammavisesesu saṅghaṭṭanapariyāyo, evaṃ cittārammaṇānaṃ visayakaraṇavisayabhāvappatti paṭihananākārena hoti. So ca cittanissito dhammaviseso saṅghaṭṭanapariyāyena vutto, yadāha ‘‘eva’’ntiādi. Keci pana ‘‘saṅghaṭṭanaraso phasso pañcadvārikova, na itaro vatthārammaṇasaṅghaṭṭanābhāvato’’ti vadanti, taṃ na yujjati upacārasiddhattā saṅghaṭṭanassa. Itarathā pañcadvārikassapi taṃ na sambhaveyyāti. Indriyamanasikāresu yathāpavattamānesu taṃtaṃārammaṇe viññāṇaṃ uppajjati, tesaṃ tathāpavattiyeva viññāṇassa visayabhāvakaraṇaṃ.
‘‘យំ ខោ, ភិក្ខវេ, ឥមេ បញ្ច កាមគុណេ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ សុខំ សោមនស្សំ, អយំ វុច្ចតិ កាមានំ អស្សាទោ’’តិអាទិវចនតោ (អ. និ. ៩.៣៤) សុខវេទនាវ អស្សាទោតិ អាហ ‘‘អស្សាទភាវតោ’’តិ។ ផុសនាទិភាវេន អារម្មណគ្គហណំ ឯកទេសានុភវនន្តិ អនុបចរិតមេវ ផស្សាទីនំ អនុភវនកិច្ចមាហ។
‘‘Yaṃ kho, bhikkhave, ime pañca kāmaguṇe paṭicca uppajjati sukhaṃ somanassaṃ, ayaṃ vuccati kāmānaṃ assādo’’tiādivacanato (a. ni. 9.34) sukhavedanāva assādoti āha ‘‘assādabhāvato’’ti. Phusanādibhāvena ārammaṇaggahaṇaṃ ekadesānubhavananti anupacaritameva phassādīnaṃ anubhavanakiccamāha.
និមិត្តេនាតិ នីលាទិនា ទីឃាទិនា ច និមិត្តេន។ ឯតេនុបាយេនាតិ យថា ញាណប្បធានេ ចិត្តុប្បាទេ សញ្ញា ញាណមនុវត្តតិ, ឯវំ សមាធិប្បធានេ សមាធិន្តិ ទស្សេតិ។
Nimittenāti nīlādinā dīghādinā ca nimittena. Etenupāyenāti yathā ñāṇappadhāne cittuppāde saññā ñāṇamanuvattati, evaṃ samādhippadhāne samādhinti dasseti.
បពន្ធតីតិ បដ្ឋបេតិ សម្បយុត្តធម្មេ សកសកកិច្ចេ បដ្ឋបេតិ។ តេនេវ ហិ តទត្ថំ វិវរន្តោ ‘‘បវត្តេតី’’តិ អាហ។
Pabandhatīti paṭṭhapeti sampayuttadhamme sakasakakicce paṭṭhapeti. Teneva hi tadatthaṃ vivaranto ‘‘pavattetī’’ti āha.
វិជ្ជមានតាវាចី ហោតិ-សទ្ទោ, វិជ្ជមានតា ច សង្ខតធម្មានំ ឧប្បជ្ជនេន វិនា នត្ថីតិ ‘‘ចិត្តំ ន តថា អត្ថតោ នុប្បជ្ជតី’’តិ វុត្តំ។ តេន យស្មា ចិត្តំ ន នុប្បជ្ជតិ ឧប្បជ្ជតិ ឯវ, តស្មា ចិត្តំ ហោតីតិ វុត្តន្តិ អយមេត្ថ អដ្ឋកថាយ អត្ថោ។ ឯវមវដ្ឋិតេ ហោតិ-ឧប្បជ្ជតិ-សទ្ទានំ សមានត្ថត្តេន ន កិញ្ចិ បយោជនំ ទិស្សតិ។ អថ វា ភវនំ នាម សត្តា, សត្តា ច ឧប្បាទាទិនា សមង្គិតាតិ ផស្សាទីនំ ខណត្តយបរិយាបន្នតា ‘‘ផស្សោ ហោតី’’តិអាទីសុ ហោតិ-សទ្ទេន វុត្តា។ តត្ថ យោ ភាវោ ឧប្បាទសមង្គី, ន សោ ន ហោតិ នាម, តស្មា ឧប្បជ្ជតិ-សទ្ទេន វុច្ចមានស្ស អត្ថស្ស ហោតិ-សទ្ទវចនីយតា ន ន សម្ភវតិ។ ឧប្បន្នំ ហោតីតិ ឯត្ថ បន កិញ្ចាបិ ឧប្បន្ន-សទ្ទេនេវ ឧប្បាទាទិសមង្គិតា វុច្ចតិ, តព្ភាវានតិវត្តិ បន ហោតិ-សទ្ទេន វុត្តា ខណត្តយវីតិវត្តេបិ ឧប្បន្ន-សទ្ទស្ស វត្តនតោ, តស្មា ន ឯត្ថ ឧប្បជ្ជតិ-សទ្ទេន សមានត្ថតាសព្ភាវទស្សនំ វិយ ឧប្បជ្ជតិទស្សនម្បិ វិរុជ្ឈតិ បាកដករណភាវតោ។ ឥតរថា ‘‘ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតី’’តិ ឥមិនាវ ចិត្តស្ស វិជ្ជមានភាវោ ទស្សិតោតិ កិំ បុន វិជ្ជមានភាវទស្សនេនាតិ ន ន សក្កា វត្តុំ, សមយវវត្ថានវសេន សវិសេសំ វុត្តម្បិ ចិត្តំ ផស្សាទីហិ សហុប្បត្តិយា សុដ្ឋុតរំ និព្ពិសេសន្តិ ទស្សេតុំ ចិត្តស្ស បុន វចនំ។ ឧទ្ទិដ្ឋធម្មានំយេវ ចេត្ថ និទ្ទេសវារេ វិភជនំ, ន វិភង្គេ វិយ បាឡិយា អារុឡ្ហសព្ពបទានន្តិ ‘‘ឧទ្ទេសវារេ សង្គណ្ហនត្ថំ និទ្ទេសវារេ វិភជនត្ថ’’ន្តិ អយម្បិ អត្ថោ និច្ចលោ។ តថា ហិ ‘‘យស្មិំ សមយេ រូបូបបត្តិយា មគ្គំ ភាវេតី’’តិអាទីសុ មគ្គាទយោ ន វិភត្តា។ អបិច អធិបតិភាវេន ឥន្ទ្រិយេសុ វិយ ផស្សវេទនាសញ្ញាចេតនាហិ សហ សព្ពចិត្តុប្បាទសាធារណរាសិយំ គហេតព្ពត្តា សមយវវត្ថានេ វុត្តម្បិ ចិត្តំ ផស្សបញ្ចមកេ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។
Vijjamānatāvācī hoti-saddo, vijjamānatā ca saṅkhatadhammānaṃ uppajjanena vinā natthīti ‘‘cittaṃ na tathā atthato nuppajjatī’’ti vuttaṃ. Tena yasmā cittaṃ na nuppajjati uppajjati eva, tasmā cittaṃ hotīti vuttanti ayamettha aṭṭhakathāya attho. Evamavaṭṭhite hoti-uppajjati-saddānaṃ samānatthattena na kiñci payojanaṃ dissati. Atha vā bhavanaṃ nāma sattā, sattā ca uppādādinā samaṅgitāti phassādīnaṃ khaṇattayapariyāpannatā ‘‘phasso hotī’’tiādīsu hoti-saddena vuttā. Tattha yo bhāvo uppādasamaṅgī, na so na hoti nāma, tasmā uppajjati-saddena vuccamānassa atthassa hoti-saddavacanīyatā na na sambhavati. Uppannaṃ hotīti ettha pana kiñcāpi uppanna-saddeneva uppādādisamaṅgitā vuccati, tabbhāvānativatti pana hoti-saddena vuttā khaṇattayavītivattepi uppanna-saddassa vattanato, tasmā na ettha uppajjati-saddena samānatthatāsabbhāvadassanaṃ viya uppajjatidassanampi virujjhati pākaṭakaraṇabhāvato. Itarathā ‘‘cittaṃ uppannaṃ hotī’’ti imināva cittassa vijjamānabhāvo dassitoti kiṃ puna vijjamānabhāvadassanenāti na na sakkā vattuṃ, samayavavatthānavasena savisesaṃ vuttampi cittaṃ phassādīhi sahuppattiyā suṭṭhutaraṃ nibbisesanti dassetuṃ cittassa puna vacanaṃ. Uddiṭṭhadhammānaṃyeva cettha niddesavāre vibhajanaṃ, na vibhaṅge viya pāḷiyā āruḷhasabbapadānanti ‘‘uddesavāre saṅgaṇhanatthaṃ niddesavāre vibhajanattha’’nti ayampi attho niccalo. Tathā hi ‘‘yasmiṃ samaye rūpūpapattiyā maggaṃ bhāvetī’’tiādīsu maggādayo na vibhattā. Apica adhipatibhāvena indriyesu viya phassavedanāsaññācetanāhi saha sabbacittuppādasādhāraṇarāsiyaṃ gahetabbattā samayavavatthāne vuttampi cittaṃ phassapañcamake vuttanti daṭṭhabbaṃ.
Related texts:
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-មូលដីកា • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / ផស្សបញ្ចមករាសិវណ្ណនា • Phassapañcamakarāsivaṇṇanā
