Library / Tipiṭaka / ਤਿਪਿਟਕ • Tipiṭaka / ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣਿ-ਅਟ੍ਠਕਥਾ • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
ਧਮ੍ਮੁਦ੍ਦੇਸવਾਰੋ
Dhammuddesavāro
ਫਸ੍ਸਪਞ੍ਚਮਕਰਾਸਿવਣ੍ਣਨਾ
Phassapañcamakarāsivaṇṇanā
ਤਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇਤਿ ਇਦਂ ਅਨਿਯਮਨਿਦ੍ਦਿਟ੍ਠਸ੍ਸ ਸਮਯਸ੍ਸ ਨਿਯਮਤੋ ਪਟਿਨਿਦ੍ਦੇਸવਚਨਂ। ਤਸ੍ਮਾ ‘ਯਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਕਾਮਾવਚਰਂ ਕੁਸਲਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਹੋਤਿ, ਤਸ੍ਮਿਂਯੇવ ਸਮਯੇ ਫਸ੍ਸੋ ਹੋਤਿ…ਪੇ॰… ਅવਿਕ੍ਖੇਪੋ ਹੋਤੀ’ਤਿ ਅਯਮਤ੍ਥੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਤਤ੍ਥ ਯਥੇવ ਚਿਤ੍ਤਂ ਏવਂ ਫਸ੍ਸਾਦੀਸੁਪਿ ਫਸ੍ਸੋ ਹੋਤਿ। ਕਿਂ ਹੋਤਿ? ‘ਕਾਮਾવਚਰੋ ਹੋਤਿ, ਕੁਸਲੋ ਹੋਤਿ, ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਹੋਤਿ, ਸੋਮਨਸ੍ਸਸਹਗਤੋ ਹੋਤੀ’ਤਿਆਦਿਨਾ ਨਯੇਨ ਲਬ੍ਭਮਾਨਪਦવਸੇਨ ਯੋਜਨਾ ਕਾਤਬ੍ਬਾ। વੇਦਨਾਯਞ੍ਹਿ ‘ਸੋਮਨਸ੍ਸਸਹਗਤਾ’ਤਿ ਪਞ੍ਞਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯੇ ਚ ‘ਞਾਣਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤ’ਨ੍ਤਿ ਨ ਲਬ੍ਭਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ‘ਲਬ੍ਭਮਾਨਪਦવਸੇਨਾ’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਇਦਂ ਅਟ੍ਠਕਥਾਮੁਤ੍ਤਕਂ ਆਚਰਿਯਾਨਂ ਮਤਂ; ਨ ਪਨੇਤਂ ਸਾਰਤੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ।
Tasmiṃ samayeti idaṃ aniyamaniddiṭṭhassa samayassa niyamato paṭiniddesavacanaṃ. Tasmā ‘yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃyeva samaye phasso hoti…pe… avikkhepo hotī’ti ayamattho veditabbo. Tattha yatheva cittaṃ evaṃ phassādīsupi phasso hoti. Kiṃ hoti? ‘Kāmāvacaro hoti, kusalo hoti, uppanno hoti, somanassasahagato hotī’tiādinā nayena labbhamānapadavasena yojanā kātabbā. Vedanāyañhi ‘somanassasahagatā’ti paññindriye ca ‘ñāṇasampayutta’nti na labbhati, tasmā ‘labbhamānapadavasenā’ti vuttaṃ. Idaṃ aṭṭhakathāmuttakaṃ ācariyānaṃ mataṃ; na panetaṃ sārato daṭṭhabbaṃ.
ਕਸ੍ਮਾ ਪਨੇਤ੍ਥ ਫਸ੍ਸੋવ ਪਠਮਂ વੁਤ੍ਤੋਤਿ? ਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ਪਠਮਾਭਿਨਿਪਾਤਤ੍ਤਾ। ਆਰਮ੍ਮਣਸ੍ਮਿਞ੍ਹਿ ਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ਪਠਮਾਭਿਨਿਪਾਤੋ ਹੁਤ੍વਾ ਫਸ੍ਸੋ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਫੁਸਮਾਨੋ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਪਠਮਂ વੁਤ੍ਤੋ। ਫਸ੍ਸੇਨ ਪਨ ਫੁਸਿਤ੍વਾ વੇਦਨਾਯ વੇਦਯਤਿ, ਸਞ੍ਞਾਯ ਸਞ੍ਜਾਨਾਤਿ, ਚੇਤਨਾਯ ਚੇਤੇਤਿ। ਤੇਨ વੁਤ੍ਤਂ – ‘‘ਫੁਟ੍ਠੋ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, વੇਦੇਤਿ, ਫੁਟ੍ਠੋ ਸਞ੍ਜਾਨਾਤਿ ਫੁਟ੍ਠੋ ਚੇਤੇਤੀ’’ਤਿ।
Kasmā panettha phassova paṭhamaṃ vuttoti? Cittassa paṭhamābhinipātattā. Ārammaṇasmiñhi cittassa paṭhamābhinipāto hutvā phasso ārammaṇaṃ phusamāno uppajjati, tasmā paṭhamaṃ vutto. Phassena pana phusitvā vedanāya vedayati, saññāya sañjānāti, cetanāya ceteti. Tena vuttaṃ – ‘‘phuṭṭho, bhikkhave, vedeti, phuṭṭho sañjānāti phuṭṭho cetetī’’ti.
ਅਪਿਚ , ਅਯਂ ਫਸ੍ਸੋ ਨਾਮ ਯਥਾ ਪਾਸਾਦਂ ਪਤ੍વਾ ਥਮ੍ਭੋ ਨਾਮ ਸੇਸਦਬ੍ਬਸਮ੍ਭਾਰਾਨਂ ਬਲવਪਚ੍ਚਯੋ, ਤੁਲਾਸਙ੍ਘਾਟਭਿਤ੍ਤਿਪਾਦਕੂਟਗੋਪਾਨਸੀਪਕ੍ਖਪਾਸਕਮੁਖવਟ੍ਟਿਯੋ ਥਮ੍ਭਾਬਦ੍ਧਾ ਥਮ੍ਭੇ ਪਤਿਟ੍ਠਿਤਾ, ਏવਮੇવ ਸਹਜਾਤਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਧਮ੍ਮਾਨਂ ਬਲવਪਚ੍ਚਯੋ ਹੋਤਿ। ਥਮ੍ਭਸਦਿਸੋ ਹਿ ਏਸ। ਅવਸੇਸਾ ਦਬ੍ਬਸਮ੍ਭਾਰਸਦਿਸਾਤਿ। ਤਸ੍ਮਾਪਿ ਪਠਮਂ વੁਤ੍ਤੋ। ਇਦਂ ਪਨ ਅਕਾਰਣਂ। ਏਕਚਿਤ੍ਤਸ੍ਮਿਞ੍ਹਿ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਧਮ੍ਮਾਨਂ ‘ਅਯਂ ਪਠਮਂ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਅਯਂ ਪਚ੍ਛਾ’ਤਿ ਇਦਂ વਤ੍ਤੁਂ ਨ ਲਬ੍ਭਾ। ਬਲવਪਚ੍ਚਯਭਾવੇਪਿ ਫਸ੍ਸਸ੍ਸ ਕਾਰਣਂ ਨ ਦਿਸ੍ਸਤਿ। ਦੇਸਨਾવਾਰੇਨੇવ ਪਨ ਫਸ੍ਸੋ ਪਠਮਂ વੁਤ੍ਤੋ। વੇਦਨਾ ਹੋਤਿ ਫਸ੍ਸੋ ਹੋਤਿ, ਸਞ੍ਞਾ ਹੋਤਿ ਫਸ੍ਸੋ ਹੋਤਿ, ਚੇਤਨਾ ਹੋਤਿ ਫਸ੍ਸੋ ਹੋਤਿ, ਚਿਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ ਫਸ੍ਸੋ ਹੋਤਿ, વੇਦਨਾ ਹੋਤਿ ਸਞ੍ਞਾ ਹੋਤਿ, ਚੇਤਨਾ ਹੋਤਿ વਿਤਕ੍ਕੋ ਹੋਤੀਤਿ ਆਹਰਿਤੁਮ੍ਪਿ ਹਿ વਟ੍ਟੇਯ੍ਯ। ਦੇਸਨਾવਾਰੇਨ ਪਨ ਫਸ੍ਸੋવ ਪਠਮਂ વੁਤ੍ਤੋਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਯਥਾ ਚੇਤ੍ਥ ਏવਂ ਸੇਸਧਮ੍ਮੇਸੁਪਿ ਪੁਬ੍ਬਾਪਰਕ੍ਕਮੋ ਨਾਮ ਨ ਪਰਿਯੇਸਿਤਬ੍ਬੋ। વਚਨਤ੍ਥਲਕ੍ਖਣਰਸਾਦੀਹਿ ਪਨ ਧਮ੍ਮਾ ਏવ ਪਰਿਯੇਸਿਤਬ੍ਬਾ।
Apica , ayaṃ phasso nāma yathā pāsādaṃ patvā thambho nāma sesadabbasambhārānaṃ balavapaccayo, tulāsaṅghāṭabhittipādakūṭagopānasīpakkhapāsakamukhavaṭṭiyo thambhābaddhā thambhe patiṭṭhitā, evameva sahajātasampayuttadhammānaṃ balavapaccayo hoti. Thambhasadiso hi esa. Avasesā dabbasambhārasadisāti. Tasmāpi paṭhamaṃ vutto. Idaṃ pana akāraṇaṃ. Ekacittasmiñhi uppannadhammānaṃ ‘ayaṃ paṭhamaṃ uppanno ayaṃ pacchā’ti idaṃ vattuṃ na labbhā. Balavapaccayabhāvepi phassassa kāraṇaṃ na dissati. Desanāvāreneva pana phasso paṭhamaṃ vutto. Vedanā hoti phasso hoti, saññā hoti phasso hoti, cetanā hoti phasso hoti, cittaṃ hoti phasso hoti, vedanā hoti saññā hoti, cetanā hoti vitakko hotīti āharitumpi hi vaṭṭeyya. Desanāvārena pana phassova paṭhamaṃ vuttoti veditabbo. Yathā cettha evaṃ sesadhammesupi pubbāparakkamo nāma na pariyesitabbo. Vacanatthalakkhaṇarasādīhi pana dhammā eva pariyesitabbā.
ਸੇਯ੍ਯਥਿਦਂ – ਫੁਸਤੀਤਿ ਫਸ੍ਸੋ। ਸ੍વਾਯਂ ਫੁਸਨਲਕ੍ਖਣੋ, ਸਙ੍ਘਟ੍ਟਨਰਸੋ, ਸਨ੍ਨਿਪਾਤਪਚ੍ਚੁਪਟ੍ਠਾਨੋ, ਆਪਾਥਗਤવਿਸਯਪਦਟ੍ਠਾਨੋ।
Seyyathidaṃ – phusatīti phasso. Svāyaṃ phusanalakkhaṇo, saṅghaṭṭanaraso, sannipātapaccupaṭṭhāno, āpāthagatavisayapadaṭṭhāno.
ਅਯਞ੍ਹਿ ਅਰੂਪਧਮ੍ਮੋਪਿ ਸਮਾਨੋ ਆਰਮ੍ਮਣੇ ਫੁਸਨਾਕਾਰੇਨੇવ ਪવਤ੍ਤਤੀਤਿ ਫੁਸਨਲਕ੍ਖਣੋ। ਏਕਦੇਸੇਨ ਚ ਅਨਲ੍ਲੀਯਮਾਨੋਪਿ ਰੂਪਂ વਿਯ ਚਕ੍ਖੁਂ, ਸਦ੍ਦੋ વਿਯ ਚ ਸੋਤਂ, ਚਿਤ੍ਤਂ ਆਰਮ੍ਮਣਞ੍ਚ ਸਙ੍ਘਟ੍ਟੇਤੀਤਿ ਸਙ੍ਘਟ੍ਟਨਰਸੋ। વਤ੍ਥਾਰਮ੍ਮਣਸਙ੍ਘਟ੍ਟਨਤੋ વਾ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਤ੍ਤਾ ਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਅਤ੍ਥੇਨਪਿ ਰਸੇਨ ਸਙ੍ਘਟ੍ਟਨਰਸੋਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਹੇਤਂ ਅਟ੍ਠਕਥਾਯਂ – ‘‘ਚਤੁਭੂਮਕਫਸ੍ਸੋ ਹਿ ਨੋਫੁਸਨਲਕ੍ਖਣੋ ਨਾਮ ਨਤ੍ਥਿ। ਸਙ੍ਘਟ੍ਟਨਰਸੋ ਪਨ ਪਞ੍ਚਦ੍વਾਰਿਕੋવ ਹੋਤਿ। ਪਞ੍ਚਦ੍વਾਰਿਕਸ੍ਸ ਹਿ ਫੁਸਨਲਕ੍ਖਣੋਤਿਪਿ ਸਙ੍ਘਟ੍ਟਨਰਸੋਤਿਪਿ ਨਾਮਂ; ਮਨੋਦ੍વਾਰਿਕਸ੍ਸ ਫੁਸਨਲਕ੍ਖਣੋਤ੍વੇવ ਨਾਮਂ, ਨ ਸਙ੍ਘਟ੍ਟਨਰਸੋ’’ਤਿ।
Ayañhi arūpadhammopi samāno ārammaṇe phusanākāreneva pavattatīti phusanalakkhaṇo. Ekadesena ca anallīyamānopi rūpaṃ viya cakkhuṃ, saddo viya ca sotaṃ, cittaṃ ārammaṇañca saṅghaṭṭetīti saṅghaṭṭanaraso. Vatthārammaṇasaṅghaṭṭanato vā uppannattā sampattiatthenapi rasena saṅghaṭṭanarasoti veditabbo. Vuttañhetaṃ aṭṭhakathāyaṃ – ‘‘catubhūmakaphasso hi nophusanalakkhaṇo nāma natthi. Saṅghaṭṭanaraso pana pañcadvārikova hoti. Pañcadvārikassa hi phusanalakkhaṇotipi saṅghaṭṭanarasotipi nāmaṃ; manodvārikassa phusanalakkhaṇotveva nāmaṃ, na saṅghaṭṭanaraso’’ti.
ਇਦਞ੍ਚ વਤ੍વਾ ਇਦਂ ਸੁਤ੍ਤਂ ਆਭਤਂ – ‘‘ਯਥਾ, ਮਹਾਰਾਜ, ਦ੍વੇ ਮੇਣ੍ਡਾ ਯੁਜ੍ਝੇਯ੍ਯੁਂ, ਤੇਸੁ ਯਥਾ ਏਕੋ ਮੇਣ੍ਡੋ ਏવਂ ਚਕ੍ਖੁ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ, ਯਥਾ ਦੁਤਿਯੋ ਮੇਣ੍ਡੋ ਏવਂ ਰੂਪਂ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ; ਯਥਾ ਤੇਸਂ ਸਨ੍ਨਿਪਾਤੋ ਏવਂ ਫਸ੍ਸੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ’’। ਏવਂ ਫੁਸਨਲਕ੍ਖਣੋ ਚ ਫਸ੍ਸੋ, ਸਙ੍ਘਟ੍ਟਨਰਸੋ ਚ। ‘‘ਯਥਾ, ਮਹਾਰਾਜ, ਦ੍વੇ ਸਮ੍ਮਾ વਜ੍ਜੇਯ੍ਯੁਂ…ਪੇ॰… ਦ੍વੇ ਪਾਣੀ વਜ੍ਜੇਯ੍ਯੁਂ, ਯਥਾ ਏਕੋ ਪਾਣਿ ਏવਂ ਚਕ੍ਖੁ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ, ਯਥਾ ਦੁਤਿਯੋ ਪਾਣਿ ਏવਂ ਰੂਪਂ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ, ਯਥਾ ਤੇਸਂ ਸਨ੍ਨਿਪਾਤੋ ਏવਂ ਫਸ੍ਸੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ਏવਂ ਫੁਸਨਲਕ੍ਖਣੋ ਚ ਫਸ੍ਸੋ ਸਙ੍ਘਟ੍ਟਨਰਸੋ ਚਾ’’ਤਿ (ਮਿ॰ ਪ॰ ੨.੩.੮) વਿਤ੍ਥਾਰੋ।
Idañca vatvā idaṃ suttaṃ ābhataṃ – ‘‘yathā, mahārāja, dve meṇḍā yujjheyyuṃ, tesu yathā eko meṇḍo evaṃ cakkhu daṭṭhabbaṃ, yathā dutiyo meṇḍo evaṃ rūpaṃ daṭṭhabbaṃ; yathā tesaṃ sannipāto evaṃ phasso daṭṭhabbo’’. Evaṃ phusanalakkhaṇo ca phasso, saṅghaṭṭanaraso ca. ‘‘Yathā, mahārāja, dve sammā vajjeyyuṃ…pe… dve pāṇī vajjeyyuṃ, yathā eko pāṇi evaṃ cakkhu daṭṭhabbaṃ, yathā dutiyo pāṇi evaṃ rūpaṃ daṭṭhabbaṃ, yathā tesaṃ sannipāto evaṃ phasso daṭṭhabbo. Evaṃ phusanalakkhaṇo ca phasso saṅghaṭṭanaraso cā’’ti (mi. pa. 2.3.8) vitthāro.
ਯਥਾ વਾ ‘‘ਚਕ੍ਖੁਨਾ ਰੂਪਂ ਦਿਸ੍વਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਧ॰ ਸ॰ ੧੩੫੨, ੧੩੫੪) ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣਾਦੀਨਿ ਚਕ੍ਖੁਆਦਿਨਾਮੇਨ વੁਤ੍ਤਾਨਿ, ਏવਮਿਧਾਪਿ ਤਾਨਿ ਚਕ੍ਖੁਆਦਿਨਾਮੇਨ વੁਤ੍ਤਾਨੀਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾਨਿ। ਤਸ੍ਮਾ ‘ਏવਂ ਚਕ੍ਖੁ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬ’ਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ ਏવਂ ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣਂ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਨ੍ਤਿ ਇਮਿਨਾ ਨਯੇਨ ਅਤ੍ਥੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਏવਂ ਸਨ੍ਤੇ ਚਿਤ੍ਤਾਰਮ੍ਮਣਸਙ੍ਘਟ੍ਟਨਤੋ ਇਮਸ੍ਮਿਮ੍ਪਿ ਸੁਤ੍ਤੇ ਕਿਚ੍ਚਟ੍ਠੇਨੇવ ਰਸੇਨ ਸਙ੍ਘਟ੍ਟਨਰਸੋਤਿ ਸਿਦ੍ਧੋ ਹੋਤਿ।
Yathā vā ‘‘cakkhunā rūpaṃ disvā’’tiādīsu (dha. sa. 1352, 1354) cakkhuviññāṇādīni cakkhuādināmena vuttāni, evamidhāpi tāni cakkhuādināmena vuttānīti veditabbāni. Tasmā ‘evaṃ cakkhu daṭṭhabba’ntiādīsu evaṃ cakkhuviññāṇaṃ daṭṭhabbanti iminā nayena attho veditabbo. Evaṃ sante cittārammaṇasaṅghaṭṭanato imasmimpi sutte kiccaṭṭheneva rasena saṅghaṭṭanarasoti siddho hoti.
ਤਿਕਸਨ੍ਨਿਪਾਤਸਙ੍ਖਾਤਸ੍ਸ ਪਨ ਅਤ੍ਤਨੋ ਕਾਰਣਸ੍ਸ વਸੇਨ ਪવੇਦਿਤਤ੍ਤਾ ਸਨ੍ਨਿਪਾਤਪਚ੍ਚੁਪਟ੍ਠਾਨੋ। ਅਯਞ੍ਹਿ ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ ‘‘ਤਿਣ੍ਣਂ ਸਙ੍ਗਤਿ ਫਸ੍ਸੋ’’ਤਿ ਏવਂ ਕਾਰਣਸ੍ਸ વਸੇਨ ਪવੇਦਿਤੋਤਿ। ਇਮਸ੍ਸ ਚ ਸੁਤ੍ਤਪਦਸ੍ਸ ਤਿਣ੍ਣਂ ਸਙ੍ਗਤਿਯਾ ਫਸ੍ਸੋਤਿ ਅਯਮਤ੍ਥੋ; ਨ ਸਙ੍ਗਤਿਮਤ੍ਤਮੇવ ਫਸ੍ਸੋਤਿ।
Tikasannipātasaṅkhātassa pana attano kāraṇassa vasena paveditattā sannipātapaccupaṭṭhāno. Ayañhi tattha tattha ‘‘tiṇṇaṃ saṅgati phasso’’ti evaṃ kāraṇassa vasena paveditoti. Imassa ca suttapadassa tiṇṇaṃ saṅgatiyā phassoti ayamattho; na saṅgatimattameva phassoti.
ਏવਂ ਪવੇਦਿਤਤ੍ਤਾ ਪਨ ਤੇਨੇવਾਕਾਰੇਨ ਪਚ੍ਚੁਪਟ੍ਠਾਤੀਤਿ ਸਨ੍ਨਿਪਾਤਪਚ੍ਚੁਪਟ੍ਠਾਨੋਤਿ વੁਤ੍ਤੋ। ਫਲਟ੍ਠੇਨ ਪਨ ਪਚ੍ਚੁਪਟ੍ਠਾਨੇਨੇਸ વੇਦਨਾਪਚ੍ਚੁਪਟ੍ਠਾਨੋ ਨਾਮ ਹੋਤਿ। વੇਦਨਞ੍ਹੇਸ ਪਚ੍ਚੁਪਟ੍ਠਾਪੇਤਿ ਉਪ੍ਪਾਦੇਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਉਪ੍ਪਾਦਯਮਾਨੋ ਚ ਯਥਾ ਬਹਿਦ੍ਧਾ ਉਣ੍ਹਪਚ੍ਚਯਾਪਿ ਲਾਖਾਸਙ੍ਖਾਤਧਾਤੁਨਿਸ੍ਸਿਤਾ ਉਸ੍ਮਾ ਅਤ੍ਤਨੋ ਨਿਸ੍ਸਯੇ ਮੁਦੁਭਾવਕਾਰੀ ਹੋਤਿ, ਨ ਅਤ੍ਤਨੋ ਪਚ੍ਚਯਭੂਤੇਪਿ ਬਹਿਦ੍ਧਾ વੀਤਚ੍ਚਿਤਙ੍ਗਾਰਸਙ੍ਖਾਤੇ ਉਣ੍ਹਭਾવੇ, ਏવਂ વਤ੍ਥਾਰਮ੍ਮਣਸਙ੍ਖਾਤਅਞ੍ਞਪਚ੍ਚਯੋਪਿ ਸਮਾਨੋ, ਚਿਤ੍ਤਨਿਸ੍ਸਿਤਤ੍ਤਾ ਅਤ੍ਤਨੋ ਨਿਸ੍ਸਯਭੂਤੇ ਚਿਤ੍ਤੇ ਏવ ਏਸ વੇਦਨੁਪ੍ਪਾਦਕੋ ਹੋਤਿ, ਨ ਅਤ੍ਤਨੋ ਪਚ੍ਚਯਭੂਤੇਪਿ વਤ੍ਥੁਮ੍ਹਿ ਆਰਮ੍ਮਣੇ વਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਤਜ੍ਜਾਸਮਨ੍ਨਾਹਾਰੇਨ ਪਨ ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯੇਨ ਚ ਪਰਿਕ੍ਖਤੇ વਿਸਯੇ ਅਨਨ੍ਤਰਾਯੇਨ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨਤੋ ਏਸ ਆਪਾਥਗਤવਿਸਯਪਦਟ੍ਠਾਨੋਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ।
Evaṃ paveditattā pana tenevākārena paccupaṭṭhātīti sannipātapaccupaṭṭhānoti vutto. Phalaṭṭhena pana paccupaṭṭhānenesa vedanāpaccupaṭṭhāno nāma hoti. Vedanañhesa paccupaṭṭhāpeti uppādetīti attho. Uppādayamāno ca yathā bahiddhā uṇhapaccayāpi lākhāsaṅkhātadhātunissitā usmā attano nissaye mudubhāvakārī hoti, na attano paccayabhūtepi bahiddhā vītaccitaṅgārasaṅkhāte uṇhabhāve, evaṃ vatthārammaṇasaṅkhātaaññapaccayopi samāno, cittanissitattā attano nissayabhūte citte eva esa vedanuppādako hoti, na attano paccayabhūtepi vatthumhi ārammaṇe vāti veditabbo. Tajjāsamannāhārena pana indriyena ca parikkhate visaye anantarāyena uppajjanato esa āpāthagatavisayapadaṭṭhānoti vuccati.
વੇਦਯਤੀਤਿ વੇਦਨਾ। ਸਾ વੇਦਯਿਤਲਕ੍ਖਣਾ, ਅਨੁਭવਨਰਸਾ ਇਟ੍ਠਾਕਾਰਸਮ੍ਭੋਗਰਸਾ વਾ, ਚੇਤਸਿਕਅਸ੍ਸਾਦਪਚ੍ਚੁਪਟ੍ਠਾਨਾ, ਪਸ੍ਸਦ੍ਧਿਪਦਟ੍ਠਾਨਾ।
Vedayatīti vedanā. Sā vedayitalakkhaṇā, anubhavanarasā iṭṭhākārasambhogarasā vā, cetasikaassādapaccupaṭṭhānā, passaddhipadaṭṭhānā.
‘ਚਤੁਭੂਮਿਕવੇਦਨਾ ਹਿ ਨੋવੇਦਯਿਤਲਕ੍ਖਣਾ ਨਾਮ ਨਤ੍ਥਿ। ਅਨੁਭવਨਰਸਤਾ ਪਨ ਸੁਖવੇਦਨਾਯਮੇવ ਲਬ੍ਭਤੀ’ਤਿ વਤ੍વਾ ਪੁਨ ਤਂ વਾਦਂ ਪਟਿਕ੍ਖਿਪਿਤ੍વਾ ‘ਸੁਖવੇਦਨਾ વਾ ਹੋਤੁ, ਦੁਕ੍ਖવੇਦਨਾ વਾ, ਅਦੁਕ੍ਖਮਸੁਖવੇਦਨਾ વਾ, ਸਬ੍ਬਾ ਅਨੁਭવਨਰਸਾ’ਤਿ વਤ੍વਾ ਅਯਮਤ੍ਥੋ ਦੀਪਿਤੋ – ਆਰਮ੍ਮਣਰਸਾਨੁਭવਨਟ੍ਠਾਨਂ ਪਤ੍વਾ ਸੇਸਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਧਮ੍ਮਾ ਏਕਦੇਸਮਤ੍ਤਕਮੇવ ਅਨੁਭવਨ੍ਤਿ। ਫਸ੍ਸਸ੍ਸ ਹਿ ਫੁਸਨਮਤ੍ਤਕਮੇવ ਹੋਤਿ, ਸਞ੍ਞਾਯ ਸਞ੍ਜਾਨਨਮਤ੍ਤਕਮੇવ, ਚੇਤਨਾਯ ਚੇਤਨਾਮਤ੍ਤਕਮੇવ, વਿਞ੍ਞਾਣਸ੍ਸ વਿਜਾਨਨਮਤ੍ਤਕਮੇવ। ਏਕਂਸਤੋ ਪਨ ਇਸ੍ਸਰવਤਾਯ વਿਸ੍ਸવਿਤਾਯ ਸਾਮਿਭਾવੇਨ વੇਦਨਾવ ਆਰਮ੍ਮਣਰਸਂ ਅਨੁਭવਤਿ।
‘Catubhūmikavedanā hi novedayitalakkhaṇā nāma natthi. Anubhavanarasatā pana sukhavedanāyameva labbhatī’ti vatvā puna taṃ vādaṃ paṭikkhipitvā ‘sukhavedanā vā hotu, dukkhavedanā vā, adukkhamasukhavedanā vā, sabbā anubhavanarasā’ti vatvā ayamattho dīpito – ārammaṇarasānubhavanaṭṭhānaṃ patvā sesasampayuttadhammā ekadesamattakameva anubhavanti. Phassassa hi phusanamattakameva hoti, saññāya sañjānanamattakameva, cetanāya cetanāmattakameva, viññāṇassa vijānanamattakameva. Ekaṃsato pana issaravatāya vissavitāya sāmibhāvena vedanāva ārammaṇarasaṃ anubhavati.
ਰਾਜਾ વਿਯ ਹਿ વੇਦਨਾ, ਸੂਦੋ વਿਯ ਸੇਸਧਮ੍ਮਾ। ਯਥਾ ਸੂਦੋ ਨਾਨਾਰਸਭੋਜਨਂ ਸਮ੍ਪਾਦੇਤ੍વਾ ਪੇਲ਼ਾਯ ਪਕ੍ਖਿਪਿਤ੍વਾ ਲਞ੍ਛਨਂ ਦਤ੍વਾ ਰਞ੍ਞੋ ਸਨ੍ਤਿਕੇ ਓਤਾਰੇਤ੍વਾ ਲਞ੍ਛਨਂ ਭਿਨ੍ਦਿਤ੍વਾ ਪੇਲ਼ਂ વਿવਰਿਤ੍વਾ ਸਬ੍ਬਸੂਪਬ੍ਯਞ੍ਜਨੇਹਿ ਅਗ੍ਗਗ੍ਗਂ ਆਦਾਯ ਭਾਜਨੇ ਪਕ੍ਖਿਪਿਤ੍વਾ ਸਦੋਸਨਿਦ੍ਦੋਸਭਾવવੀਮਂਸਨਤ੍ਥਂ ਅਜ੍ਝੋਹਰਤਿ, ਤਤੋ ਰਞ੍ਞੋ ਨਾਨਗ੍ਗਰਸਭੋਜਨਂ ਉਪਨਾਮੇਤਿ। ਰਾਜਾ ਇਸ੍ਸਰવਤਾਯ વਿਸ੍ਸવਿਤਾਯ ਸਾਮੀ ਹੁਤ੍વਾ ਇਚ੍ਛਿਤਿਚ੍ਛਿਤਂ ਭੁਞ੍ਜਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਹਿ ਸੂਦਸ੍ਸ ਭਤ੍ਤવੀਮਂਸਨਮਤ੍ਤਮਿવ ਅવਸੇਸਧਮ੍ਮਾਨਂ ਆਰਮ੍ਮਣਰਸਸ੍ਸ ਏਕਦੇਸਾਨੁਭવਨਂ। ਯਥਾ ਹਿ ਸੂਦੋ ਭਤ੍ਤੇਕਦੇਸਮਤ੍ਤਮੇવ વੀਮਂਸਤਿ ਏવਂ ਸੇਸਧਮ੍ਮਾਪਿ ਆਰਮ੍ਮਣਰਸੇਕਦੇਸਮੇવ ਅਨੁਭવਨ੍ਤਿ। ਯਥਾ ਪਨ ਰਾਜਾ ਇਸ੍ਸਰવਤਾਯ વਿਸ੍ਸવਿਤਾਯ ਸਾਮੀ ਹੁਤ੍વਾ ਯਦਿਚ੍ਛਕਂ ਭੁਞ੍ਜਤਿ, ਏવਂ વੇਦਨਾਪਿ ਇਸ੍ਸਰવਤਾਯ વਿਸ੍ਸવਿਤਾਯ ਸਾਮਿਭਾવੇਨ ਆਰਮ੍ਮਣਰਸਂ ਅਨੁਭવਤਿ। ਤਸ੍ਮਾ ਅਨੁਭવਨਰਸਾਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ।
Rājā viya hi vedanā, sūdo viya sesadhammā. Yathā sūdo nānārasabhojanaṃ sampādetvā peḷāya pakkhipitvā lañchanaṃ datvā rañño santike otāretvā lañchanaṃ bhinditvā peḷaṃ vivaritvā sabbasūpabyañjanehi aggaggaṃ ādāya bhājane pakkhipitvā sadosaniddosabhāvavīmaṃsanatthaṃ ajjhoharati, tato rañño nānaggarasabhojanaṃ upanāmeti. Rājā issaravatāya vissavitāya sāmī hutvā icchiticchitaṃ bhuñjati. Tattha hi sūdassa bhattavīmaṃsanamattamiva avasesadhammānaṃ ārammaṇarasassa ekadesānubhavanaṃ. Yathā hi sūdo bhattekadesamattameva vīmaṃsati evaṃ sesadhammāpi ārammaṇarasekadesameva anubhavanti. Yathā pana rājā issaravatāya vissavitāya sāmī hutvā yadicchakaṃ bhuñjati, evaṃ vedanāpi issaravatāya vissavitāya sāmibhāvena ārammaṇarasaṃ anubhavati. Tasmā anubhavanarasāti vuccati.
ਦੁਤਿਯੇ ਅਤ੍ਥવਿਕਪ੍ਪੇ ਅਯਂ ਇਧ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਾ વੇਦਨਾ ਯਥਾ વਾ ਤਥਾ વਾ ਆਰਮ੍ਮਣਸ੍ਸ ਇਟ੍ਠਾਕਾਰਮੇવ ਸਮ੍ਭੁਞ੍ਜਤੀਤਿ ਇਟ੍ਠਾਕਾਰਸਮ੍ਭੋਗਰਸਾਤਿ વੁਤ੍ਤਾ। ਚੇਤਸਿਕਅਸ੍ਸਾਦਤੋ ਪਨੇਸਾ ਅਤ੍ਤਨੋ ਸਭਾવੇਨੇવ ਉਪਟ੍ਠਾਨਂ ਸਨ੍ਧਾਯ ਚੇਤਸਿਕਅਸ੍ਸਾਦਪਚ੍ਚੁਪਟ੍ਠਾਨਾਤਿ વੁਤ੍ਤਾ। ਯਸ੍ਮਾ ਪਨ ‘‘ਪਸ੍ਸਦ੍ਧਿਕਾਯੋ ਸੁਖਂ વੇਦੇਤਿ’’ ਤਸ੍ਮਾ ਪਸ੍ਸਦ੍ਧਿਪਦਟ੍ਠਾਨਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ।
Dutiye atthavikappe ayaṃ idha adhippetā vedanā yathā vā tathā vā ārammaṇassa iṭṭhākārameva sambhuñjatīti iṭṭhākārasambhogarasāti vuttā. Cetasikaassādato panesā attano sabhāveneva upaṭṭhānaṃ sandhāya cetasikaassādapaccupaṭṭhānāti vuttā. Yasmā pana ‘‘passaddhikāyo sukhaṃ vedeti’’ tasmā passaddhipadaṭṭhānāti veditabbā.
ਨੀਲਾਦਿਭੇਦਂ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਸਞ੍ਜਾਨਾਤੀਤਿ ਸਞ੍ਞਾ। ਸਾ ਸਞ੍ਜਾਨਨਲਕ੍ਖਣਾ ਪਚ੍ਚਾਭਿਞ੍ਞਾਣਰਸਾ। ਚਤੁਭੂਮਿਕਸਞ੍ਞਾ ਹਿ ਨੋਸਞ੍ਜਾਨਨਲਕ੍ਖਣਾ ਨਾਮ ਨਤ੍ਥਿ । ਸਬ੍ਬਾ ਸਞ੍ਜਾਨਨਲਕ੍ਖਣਾવ। ਯਾ ਪਨੇਤ੍ਥ ਅਭਿਞ੍ਞਾਣੇਨ ਸਞ੍ਜਾਨਾਤਿ ਸਾ ਪਚ੍ਚਾਭਿਞ੍ਞਾਣਰਸਾ ਨਾਮ ਹੋਤਿ।
Nīlādibhedaṃ ārammaṇaṃ sañjānātīti saññā. Sā sañjānanalakkhaṇā paccābhiññāṇarasā. Catubhūmikasaññā hi nosañjānanalakkhaṇā nāma natthi . Sabbā sañjānanalakkhaṇāva. Yā panettha abhiññāṇena sañjānāti sā paccābhiññāṇarasā nāma hoti.
ਤਸ੍ਸਾ, વਡ੍ਢਕਿਸ੍ਸ ਦਾਰੁਮ੍ਹਿ ਅਭਿਞ੍ਞਾਣਂ ਕਤ੍વਾ ਪੁਨ ਤੇਨ ਅਭਿਞ੍ਞਾਣੇਨ ਤਂ ਪਚ੍ਚਾਭਿਜਾਨਨਕਾਲੇ, ਪੁਰਿਸਸ੍ਸ ਕਾਲ਼ਤਿਲਕਾਦਿਅਭਿਞ੍ਞਾਣਂ ਸਲ੍ਲਕ੍ਖੇਤ੍વਾ ਪੁਨ ਤੇਨ ਅਭਿਞ੍ਞਾਣੇਨ ਅਸੁਕੋ ਨਾਮ ਏਸੋਤਿ ਤਸ੍ਸ ਪਚ੍ਚਾਭਿਜਾਨਨਕਾਲੇ, ਰਞ੍ਞੋ ਪਿਲ਼ਨ੍ਧਨਗੋਪਕਭਣ੍ਡਾਗਾਰਿਕਸ੍ਸ ਤਸ੍ਮਿਂ ਤਸ੍ਮਿਂ ਪਿਲ਼ਨ੍ਧਨੇ ਨਾਮਪਣ੍ਣਕਂ ਬਨ੍ਧਿਤ੍વਾ ‘ਅਸੁਕਂ ਪਿਲ਼ਨ੍ਧਨਂ ਨਾਮ ਆਹਰਾ’ਤਿ વੁਤ੍ਤੇ ਦੀਪਂ ਜਾਲੇਤ੍વਾ ਰਤਨਗਬ੍ਭਂ ਪવਿਸਿਤ੍વਾ ਪਣ੍ਣਂ વਾਚੇਤ੍વਾ ਤਸ੍ਸ ਤਸ੍ਸੇવ ਪਿਲ਼ਨ੍ਧਨਸ੍ਸ ਆਹਰਣਕਾਲੇ ਚ ਪવਤ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ।
Tassā, vaḍḍhakissa dārumhi abhiññāṇaṃ katvā puna tena abhiññāṇena taṃ paccābhijānanakāle, purisassa kāḷatilakādiabhiññāṇaṃ sallakkhetvā puna tena abhiññāṇena asuko nāma esoti tassa paccābhijānanakāle, rañño piḷandhanagopakabhaṇḍāgārikassa tasmiṃ tasmiṃ piḷandhane nāmapaṇṇakaṃ bandhitvā ‘asukaṃ piḷandhanaṃ nāma āharā’ti vutte dīpaṃ jāletvā ratanagabbhaṃ pavisitvā paṇṇaṃ vācetvā tassa tasseva piḷandhanassa āharaṇakāle ca pavatti veditabbā.
ਅਪਰੋ ਨਯੋ – ਸਬ੍ਬਸਙ੍ਗਾਹਿਕવਸੇਨ ਹਿ ਸਞ੍ਜਾਨਨਲਕ੍ਖਣਾ ਸਞ੍ਞਾ। ਪੁਨਸਞ੍ਜਾਨਨਪਚ੍ਚਯਨਿਮਿਤ੍ਤਕਰਣਰਸਾ, ਦਾਰੁਆਦੀਸੁ ਤਚ੍ਛਕਾਦਯੋ વਿਯ। ਯਥਾਗਹਿਤਨਿਮਿਤ੍ਤવਸੇਨ ਅਭਿਨਿવੇਸਕਰਣਪਚ੍ਚੁਪਟ੍ਠਾਨਾ, ਹਤ੍ਥਿਦਸ੍ਸਕਅਨ੍ਧਾ વਿਯ। ਆਰਮ੍ਮਣੇ ਅਨੋਗਾਲ਼੍ਹવੁਤ੍ਤਿਤਾਯ ਅਚਿਰਟ੍ਠਾਨਪਚ੍ਚੁਪਟ੍ਠਾਨਾ વਾ, વਿਜ੍ਜੁ વਿਯ। ਯਥਾਉਪਟ੍ਠਿਤવਿਸਯਪਦਟ੍ਠਾਨਾ, ਤਿਣਪੁਰਿਸਕੇਸੁ ਮਿਗਪੋਤਕਾਨਂ ‘ਪੁਰਿਸਾ’ਤਿ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਸਞ੍ਞਾ વਿਯ। ਯਾ ਪਨੇਤ੍ਥ ਞਾਣਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ ਹੋਤਿ ਸਾ ਸਞ੍ਞਾ ਞਾਣਮੇવ ਅਨੁવਤ੍ਤਤਿ। ਸਸਮ੍ਭਾਰਪਥવੀਆਦੀਸੁ ਸੇਸਧਮ੍ਮਾ ਪਥવੀਆਦੀਨਿ વਿਯਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ।
Aparo nayo – sabbasaṅgāhikavasena hi sañjānanalakkhaṇā saññā. Punasañjānanapaccayanimittakaraṇarasā, dāruādīsu tacchakādayo viya. Yathāgahitanimittavasena abhinivesakaraṇapaccupaṭṭhānā, hatthidassakaandhā viya. Ārammaṇe anogāḷhavuttitāya aciraṭṭhānapaccupaṭṭhānā vā, vijju viya. Yathāupaṭṭhitavisayapadaṭṭhānā, tiṇapurisakesu migapotakānaṃ ‘purisā’ti uppannasaññā viya. Yā panettha ñāṇasampayuttā hoti sā saññā ñāṇameva anuvattati. Sasambhārapathavīādīsu sesadhammā pathavīādīni viyāti veditabbā.
ਚੇਤਯਤੀਤਿ ਚੇਤਨਾ ਸਦ੍ਧਿਂ ਅਤ੍ਤਨਾ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਧਮ੍ਮੇ ਆਰਮ੍ਮਣੇ ਅਭਿਸਨ੍ਦਹਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਸਾ ਚੇਤਯਿਤਲਕ੍ਖਣਾ, ਚੇਤਨਾਭਾવਲਕ੍ਖਣਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਆਯੂਹਨਰਸਾ। ਚਤੁਭੂਮਿਕਚੇਤਨਾ ਹਿ ਨੋਚੇਤਯਿਤਲਕ੍ਖਣਾ ਨਾਮ ਨਤ੍ਥਿ। ਸਬ੍ਬਾ ਚੇਤਯਿਤਲਕ੍ਖਣਾવ। ਆਯੂਹਨਰਸਤਾ ਪਨ ਕੁਸਲਾਕੁਸਲੇਸੁ ਏવ ਹੋਤਿ। ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਕਮ੍ਮਾਯੂਹਨਟ੍ਠਾਨਞ੍ਹਿ ਪਤ੍વਾ ਸੇਸਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਧਮ੍ਮਾਨਂ ਏਕਦੇਸਮਤ੍ਤਕਮੇવ ਕਿਚ੍ਚਂ ਹੋਤਿ। ਚੇਤਨਾ ਪਨ ਅਤਿਰੇਕਉਸ੍ਸਾਹਾ ਅਤਿਰੇਕવਾਯਾਮਾ, ਦਿਗੁਣੁਸ੍ਸਾਹਾ ਦਿਗੁਣવਾਯਾਮਾ। ਤੇਨਾਹੁ ਪੋਰਾਣਾ – ‘‘ਥਾવਰਿਯਸਭਾવਸਣ੍ਠਿਤਾ ਚ ਪਨੇਸਾ ਚੇਤਨਾ’’ਤਿ। ਥਾવਰਿਯੋਤਿ ਖੇਤ੍ਤਸਾਮੀ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਯਥਾ ਖੇਤ੍ਤਸਾਮੀ ਪੁਰਿਸੋ ਪਞ੍ਚਪਣ੍ਣਾਸ ਬਲਿਪੁਰਿਸੇ ਗਹੇਤ੍વਾ ‘ਲਾਯਿਸ੍ਸਾਮੀ’ਤਿ ਏਕਤੋ ਖੇਤ੍ਤਂ ਓਤਰਤਿ। ਤਸ੍ਸ ਅਤਿਰੇਕੋ ਉਸ੍ਸਾਹੋ ਅਤਿਰੇਕੋ વਾਯਾਮੋ, ਦਿਗੁਣੋ ਉਸ੍ਸਾਹੋ ਦਿਗੁਣੋ વਾਯਾਮੋ ਹੋਤਿ, ‘ਨਿਰਨ੍ਤਰਂ ਗਣ੍ਹਥਾ’ਤਿਆਦੀਨਿ વਦਤਿ, ਸੀਮਂ ਆਚਿਕ੍ਖਤਿ, ਤੇਸਂ ਸੁਰਾਭਤ੍ਤਗਨ੍ਧਮਾਲਾਦੀਨਿ ਜਾਨਾਤਿ, ਮਗ੍ਗਂ ਸਮਕਂ ਹਰਤਿ। ਏવਂਸਮ੍ਪਦਮਿਦਂ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ । ਖੇਤ੍ਤਸਾਮਿਪੁਰਿਸੋ વਿਯ ਹਿ ਚੇਤਨਾ। ਪਞ੍ਚਪਣ੍ਣਾਸ ਬਲਿਪੁਰਿਸਾ વਿਯ ਚਿਤ੍ਤਙ੍ਗવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਾ ਪਞ੍ਚਪਣ੍ਣਾਸ ਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾ। ਖੇਤ੍ਤਸਾਮਿਪੁਰਿਸਸ੍ਸ ਦਿਗੁਣੁਸ੍ਸਾਹਦਿਗੁਣવਾਯਾਮਕਰਣਕਾਲੋ વਿਯ ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਕਮ੍ਮਾਯੂਹਨਟ੍ਠਾਨਂ ਪਤ੍વਾ ਚੇਤਨਾਯ ਦਿਗੁਣੁਸ੍ਸਾਹੋ ਦਿਗੁਣવਾਯਾਮੋ ਹੋਤਿ। ਏવਮਸ੍ਸਾ ਆਯੂਹਨਰਸਤਾ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ।
Cetayatīti cetanā saddhiṃ attanā sampayuttadhamme ārammaṇe abhisandahatīti attho. Sā cetayitalakkhaṇā, cetanābhāvalakkhaṇāti attho. Āyūhanarasā. Catubhūmikacetanā hi nocetayitalakkhaṇā nāma natthi. Sabbā cetayitalakkhaṇāva. Āyūhanarasatā pana kusalākusalesu eva hoti. Kusalākusalakammāyūhanaṭṭhānañhi patvā sesasampayuttadhammānaṃ ekadesamattakameva kiccaṃ hoti. Cetanā pana atirekaussāhā atirekavāyāmā, diguṇussāhā diguṇavāyāmā. Tenāhu porāṇā – ‘‘thāvariyasabhāvasaṇṭhitā ca panesā cetanā’’ti. Thāvariyoti khettasāmī vuccati. Yathā khettasāmī puriso pañcapaṇṇāsa balipurise gahetvā ‘lāyissāmī’ti ekato khettaṃ otarati. Tassa atireko ussāho atireko vāyāmo, diguṇo ussāho diguṇo vāyāmo hoti, ‘nirantaraṃ gaṇhathā’tiādīni vadati, sīmaṃ ācikkhati, tesaṃ surābhattagandhamālādīni jānāti, maggaṃ samakaṃ harati. Evaṃsampadamidaṃ veditabbaṃ . Khettasāmipuriso viya hi cetanā. Pañcapaṇṇāsa balipurisā viya cittaṅgavasena uppannā pañcapaṇṇāsa kusalā dhammā. Khettasāmipurisassa diguṇussāhadiguṇavāyāmakaraṇakālo viya kusalākusalakammāyūhanaṭṭhānaṃ patvā cetanāya diguṇussāho diguṇavāyāmo hoti. Evamassā āyūhanarasatā veditabbā.
ਸਾ ਪਨੇਸਾ ਸਂવਿਦਹਨਪਚ੍ਚੁਪਟ੍ਠਾਨਾ। ਸਂવਿਦਹਮਾਨਾ ਹਿ ਅਯਂ ਉਪਟ੍ਠਾਤਿ, ਸਕਿਚ੍ਚਪਰਕਿਚ੍ਚਸਾਧਕਾ, ਜੇਟ੍ਠਸਿਸ੍ਸਮਹਾવਡ੍ਢਕੀਆਦਯੋ વਿਯ। ਯਥਾ ਹਿ ਜੇਟ੍ਠਸਿਸ੍ਸੋ ਉਪਜ੍ਝਾਯਂ ਦੂਰਤੋવ ਆਗਚ੍ਛਨ੍ਤਂ ਦਿਸ੍વਾ ਸਯਂ ਅਧੀਯਮਾਨੋ ਇਤਰੇਪਿ ਦਾਰਕੇ ਅਤ੍ਤਨੋ ਅਤ੍ਤਨੋ ਅਜ੍ਝਯਨਕਮ੍ਮੇ ਪવਤ੍ਤਯਤਿ, ਤਸ੍ਮਿਞ੍ਹਿ ਅਧੀਯਿਤੁਂ ਆਰਦ੍ਧੇ ਤੇਪਿ ਅਧੀਯਨ੍ਤਿ, ਤਦਨੁવਤ੍ਤਿਤਾਯ। ਯਥਾ ਚ ਮਹਾવਡ੍ਢਕੀ ਸਯਂ ਤਚ੍ਛਨ੍ਤੋ ਇਤਰੇਪਿ ਤਚ੍ਛਕੇ ਅਤ੍ਤਨੋ ਅਤ੍ਤਨੋ ਤਚ੍ਛਨਕਮ੍ਮੇ ਪવਤ੍ਤਯਤਿ, ਤਸ੍ਮਿਞ੍ਹਿ ਤਚ੍ਛਿਤੁਂ ਆਰਦ੍ਧੇ ਤੇਪਿ ਤਚ੍ਛਨ੍ਤਿ, ਤਦਨੁવਤ੍ਤਿਤਾਯ। ਯਥਾ ਚ ਯੋਧਨਾਯਕੋ ਸਯਂ ਯੁਜ੍ਝਮਾਨੋ ਇਤਰੇਪਿ ਯੋਧੇ ਸਮ੍ਪਹਾਰવੁਤ੍ਤਿਯਂ ਪવਤ੍ਤਯਤਿ, ਤਸ੍ਮਿਞ੍ਹਿ ਯੁਜ੍ਝਿਤੁਂ ਆਰਦ੍ਧੇ ਤੇਪਿ ਅਨਿવਤ੍ਤਮਾਨਾ ਯੁਜ੍ਝਨ੍ਤਿ, ਤਦਨੁવਤ੍ਤਿਤਾਯ। ਏવਮੇਸਾਪਿ ਅਤ੍ਤਨੋ ਕਿਚ੍ਚੇਨ ਆਰਮ੍ਮਣੇ ਪવਤ੍ਤਮਾਨਾ ਅਞ੍ਞੇਪਿ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਧਮ੍ਮੇ ਅਤ੍ਤਨੋ ਅਤ੍ਤਨੋ ਕਿਰਿਯਾਯ ਪવਤ੍ਤੇਤਿ। ਤਸ੍ਸਾ ਹਿ ਅਤ੍ਤਨੋ ਕਿਚ੍ਚਂ ਆਰਦ੍ਧਾਯ, ਤਂਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾਪਿ ਆਰਭਨ੍ਤਿ। ਤੇਨ વੁਤ੍ਤਂ – ‘ਸਕਿਚ੍ਚਪਰਕਿਚ੍ਚਸਾਧਕਾ, ਜੇਟ੍ਠਸਿਸ੍ਸਮਹਾવਡ੍ਢਕੀਆਦਯੋ વਿਯਾ’ਤਿ। ਅਚ੍ਚਾਯਿਕਕਮ੍ਮਾਨੁਸ੍ਸਰਣਾਦੀਸੁ ਚ ਪਨਾਯਂ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾਨਂ ਉਸ੍ਸਾਹਨਭਾવੇਨ ਪવਤ੍ਤਮਾਨਾ ਪਾਕਟਾ ਹੋਤੀਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ।
Sā panesā saṃvidahanapaccupaṭṭhānā. Saṃvidahamānā hi ayaṃ upaṭṭhāti, sakiccaparakiccasādhakā, jeṭṭhasissamahāvaḍḍhakīādayo viya. Yathā hi jeṭṭhasisso upajjhāyaṃ dūratova āgacchantaṃ disvā sayaṃ adhīyamāno itarepi dārake attano attano ajjhayanakamme pavattayati, tasmiñhi adhīyituṃ āraddhe tepi adhīyanti, tadanuvattitāya. Yathā ca mahāvaḍḍhakī sayaṃ tacchanto itarepi tacchake attano attano tacchanakamme pavattayati, tasmiñhi tacchituṃ āraddhe tepi tacchanti, tadanuvattitāya. Yathā ca yodhanāyako sayaṃ yujjhamāno itarepi yodhe sampahāravuttiyaṃ pavattayati, tasmiñhi yujjhituṃ āraddhe tepi anivattamānā yujjhanti, tadanuvattitāya. Evamesāpi attano kiccena ārammaṇe pavattamānā aññepi sampayuttadhamme attano attano kiriyāya pavatteti. Tassā hi attano kiccaṃ āraddhāya, taṃsampayuttāpi ārabhanti. Tena vuttaṃ – ‘sakiccaparakiccasādhakā, jeṭṭhasissamahāvaḍḍhakīādayo viyā’ti. Accāyikakammānussaraṇādīsu ca panāyaṃ sampayuttānaṃ ussāhanabhāvena pavattamānā pākaṭā hotīti veditabbā.
‘ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਚਿਨ੍ਤੇਤੀ’ਤਿ ਚਿਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਨਯੇਨ ਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ વਚਨਤ੍ਥੋ વੁਤ੍ਤੋ ਏવ। ਲਕ੍ਖਣਾਦਿਤੋ ਪਨ વਿਜਾਨਨਲਕ੍ਖਣਂ ਚਿਤ੍ਤਂ, ਪੁਬ੍ਬਙ੍ਗਮਰਸਂ, ਸਨ੍ਦਹਨਪਚ੍ਚੁਪਟ੍ਠਾਨਂ, ਨਾਮਰੂਪਪਦਟ੍ਠਾਨਂ। ਚਤੁਭੂਮਕਚਿਤ੍ਤਞ੍ਹਿ ਨੋવਿਜਾਨਨਲਕ੍ਖਣਂ ਨਾਮ ਨਤ੍ਥਿ। ਸਬ੍ਬਂ વਿਜਾਨਨਲਕ੍ਖਣਮੇવ। ਦ੍વਾਰਂ ਪਨ ਪਤ੍વਾ ਆਰਮ੍ਮਣવਿਭਾવਨਟ੍ਠਾਨੇ ਚਿਤ੍ਤਂ ਪੁਬ੍ਬਙ੍ਗਮਂ ਪੁਰੇਚਾਰਿਕਂ ਹੋਤਿ। ਚਕ੍ਖੁਨਾ ਹਿ ਦਿਟ੍ਠਂ ਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣਂ ਚਿਤ੍ਤੇਨੇવ વਿਜਾਨਾਤਿ…ਪੇ॰… ਮਨੇਨ વਿਞ੍ਞਾਤਂ ਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣਂ ਚਿਤ੍ਤੇਨੇવ વਿਜਾਨਾਤਿ। ਯਥਾ ਹਿ ਨਗਰਗੁਤ੍ਤਿਕੋ ਨਾਮ ਨਗਰਮਜ੍ਝੇ ਸਿਙ੍ਘਾਟਕੇ ਨਿਸੀਦਿਤ੍વਾ ‘ਅਯਂ ਨੇવਾਸਿਕੋ ਅਯਂ ਆਗਨ੍ਤੁਕੋ’ਤਿ ਆਗਤਾਗਤਂ ਜਨਂ ਉਪਧਾਰੇਤਿ વવਤ੍ਥਪੇਤਿ – ਏવਂਸਮ੍ਪਦਮਿਦਂ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। વੁਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਚੇਤਂ ਮਹਾਥੇਰੇਨ – ‘‘ਯਥਾ, ਮਹਾਰਾਜ , ਨਗਰਗੁਤ੍ਤਿਕੋ ਨਾਮ ਮਜ੍ਝੇ ਨਗਰਸ੍ਸ ਸਿਙ੍ਘਾਟਕੇ ਨਿਸਿਨ੍ਨੋ ਪੁਰਤ੍ਥਿਮਤੋ ਦਿਸਤੋ ਪੁਰਿਸਂ ਆਗਚ੍ਛਨ੍ਤਂ ਪਸ੍ਸੇਯ੍ਯ… ਪਚ੍ਛਿਮਤੋ… ਦਕ੍ਖਿਣਤੋ… ਉਤ੍ਤਰਤੋ ਦਿਸਤੋ ਪੁਰਿਸਂ ਆਗਚ੍ਛਨ੍ਤਂ ਪਸ੍ਸੇਯ੍ਯ, ਏવਮੇવ ਖੋ, ਮਹਾਰਾਜ, ਯਂ ਚਕ੍ਖੁਨਾ ਰੂਪਂ ਪਸ੍ਸਤਿ ਤਂ વਿਞ੍ਞਾਣੇਨ વਿਜਾਨਾਤਿ, ਯਂ ਸੋਤੇਨ ਸਦ੍ਦਂ ਸੁਣਾਤਿ, ਘਾਨੇਨ ਗਨ੍ਧਂ ਘਾਯਤਿ, ਜਿવ੍ਹਾਯ ਰਸਂ ਸਾਯਤਿ, ਕਾਯੇਨ ਫੋਟ੍ਠਬ੍ਬਂ ਫੁਸਤਿ, ਮਨਸਾ ਧਮ੍ਮਂ વਿਜਾਨਾਤਿ, ਤਂ વਿਞ੍ਞਾਣੇਨ વਿਜਾਨਾਤੀ’’ਤਿ (ਮਿ॰ ਪ॰ ੨.੩.੧੨)। ਏવਂ ਦ੍વਾਰਂ ਪਤ੍વਾ ਆਰਮ੍ਮਣવਿਭਾવਨਟ੍ਠਾਨੇ ਚਿਤ੍ਤਮੇવ ਪੁਬ੍ਬਙ੍ਗਮਂ ਪੁਰੇਚਾਰਿਕਂ। ਤਸ੍ਮਾ ਪੁਬ੍ਬਙ੍ਗਮਰਸਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ।
‘Ārammaṇaṃ cintetī’ti cittanti nayena cittassa vacanattho vutto eva. Lakkhaṇādito pana vijānanalakkhaṇaṃ cittaṃ, pubbaṅgamarasaṃ, sandahanapaccupaṭṭhānaṃ, nāmarūpapadaṭṭhānaṃ. Catubhūmakacittañhi novijānanalakkhaṇaṃ nāma natthi. Sabbaṃ vijānanalakkhaṇameva. Dvāraṃ pana patvā ārammaṇavibhāvanaṭṭhāne cittaṃ pubbaṅgamaṃ purecārikaṃ hoti. Cakkhunā hi diṭṭhaṃ rūpārammaṇaṃ citteneva vijānāti…pe… manena viññātaṃ dhammārammaṇaṃ citteneva vijānāti. Yathā hi nagaraguttiko nāma nagaramajjhe siṅghāṭake nisīditvā ‘ayaṃ nevāsiko ayaṃ āgantuko’ti āgatāgataṃ janaṃ upadhāreti vavatthapeti – evaṃsampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ. Vuttampi cetaṃ mahātherena – ‘‘yathā, mahārāja , nagaraguttiko nāma majjhe nagarassa siṅghāṭake nisinno puratthimato disato purisaṃ āgacchantaṃ passeyya… pacchimato… dakkhiṇato… uttarato disato purisaṃ āgacchantaṃ passeyya, evameva kho, mahārāja, yaṃ cakkhunā rūpaṃ passati taṃ viññāṇena vijānāti, yaṃ sotena saddaṃ suṇāti, ghānena gandhaṃ ghāyati, jivhāya rasaṃ sāyati, kāyena phoṭṭhabbaṃ phusati, manasā dhammaṃ vijānāti, taṃ viññāṇena vijānātī’’ti (mi. pa. 2.3.12). Evaṃ dvāraṃ patvā ārammaṇavibhāvanaṭṭhāne cittameva pubbaṅgamaṃ purecārikaṃ. Tasmā pubbaṅgamarasanti vuccati.
ਤਦੇਤਂ ਪਚ੍ਛਿਮਂ ਪਚ੍ਛਿਮਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨਂ ਪੁਰਿਮਂ ਪੁਰਿਮਂ ਨਿਰਨ੍ਤਰਂ ਕਤ੍વਾ ਸਨ੍ਦਹਨਮੇવ ਉਪਟ੍ਠਾਤੀਤਿ ਸਨ੍ਦਹਨਪਚ੍ਚੁਪਟ੍ਠਾਨਂ। ਪਞ੍ਚવੋਕਾਰਭવੇ ਪਨਸ੍ਸ ਨਿਯਮਤੋ ਨਾਮਰੂਪਂ, ਚਤੁવੋਕਾਰਭવੇ ਨਾਮਮੇવ ਪਦਟ੍ਠਾਨਂ। ਤਸ੍ਮਾ ਨਾਮਰੂਪਪਦਟ੍ਠਾਨਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ।
Tadetaṃ pacchimaṃ pacchimaṃ uppajjamānaṃ purimaṃ purimaṃ nirantaraṃ katvā sandahanameva upaṭṭhātīti sandahanapaccupaṭṭhānaṃ. Pañcavokārabhave panassa niyamato nāmarūpaṃ, catuvokārabhave nāmameva padaṭṭhānaṃ. Tasmā nāmarūpapadaṭṭhānanti vuttaṃ.
ਕਿਂ ਪਨੇਤਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਪੁਰਿਮਨਿਦ੍ਦਿਟ੍ਠਚਿਤ੍ਤੇਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ਏਕਮੇવ ਉਦਾਹੁ ਅਞ੍ਞਨ੍ਤਿ? ਏਕਮੇવ। ਅਥ ਕਸ੍ਮਾ ਪੁਰਿਮਨਿਦ੍ਦਿਟ੍ਠਂ ਪੁਨ વੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ? ਅવਿਚਾਰਿਤਂ ਏਤਂ ਅਟ੍ਠਕਥਾਯਂ। ਅਯਂ ਪਨੇਤ੍ਥ ਯੁਤ੍ਤਿ – ਯਥਾ ਹਿ ਰੂਪਾਦੀਨਿ ਉਪਾਦਾਯ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤਾ ਸੂਰਿਯਾਦਯੋ ਨ ਅਤ੍ਥਤੋ ਰੂਪਾਦੀਹਿ ਅਞ੍ਞੇ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਤੇਨੇવ ਯਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਸੂਰਿਯੋ ਉਦੇਤਿ ਤਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਤਸ੍ਸ ਤੇਜਸਙ੍ਖਾਤਂ ਰੂਪਮ੍ਪੀਤਿ। ਏવਂ વੁਚ੍ਚਮਾਨੇਪਿ ਨ ਰੂਪਾਦੀਹਿ ਅਞ੍ਞੋ ਸੂਰਿਯੋ ਨਾਮ ਅਤ੍ਥਿ। ਨ ਤਥਾ ਚਿਤ੍ਤਂ; ਫਸ੍ਸਾਦਯੋ ਧਮ੍ਮੇ ਉਪਾਦਾਯ ਪਞ੍ਞਾਪਿਯਤਿ; ਅਤ੍ਥਤੋ ਪਨੇਤਂ ਤੇਹਿ ਅਞ੍ਞਮੇવ। ਤੇਨ ‘ਯਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਚਿਤ੍ਤਂ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਹੋਤਿ ਏਕਂਸੇਨੇવ ਤਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਫਸ੍ਸਾਦੀਹਿ ਅਤ੍ਥਤੋ ਅਞ੍ਞਮੇવ ਤਂ ਹੋਤੀ’ਤਿ ਇਮਸ੍ਸਤ੍ਥਸ੍ਸ ਦੀਪਨਤ੍ਥਾਯ ਏਤਂ ਪੁਨ વੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।
Kiṃ panetaṃ cittaṃ purimaniddiṭṭhacittena saddhiṃ ekameva udāhu aññanti? Ekameva. Atha kasmā purimaniddiṭṭhaṃ puna vuttanti? Avicāritaṃ etaṃ aṭṭhakathāyaṃ. Ayaṃ panettha yutti – yathā hi rūpādīni upādāya paññattā sūriyādayo na atthato rūpādīhi aññe honti, teneva yasmiṃ samaye sūriyo udeti tasmiṃ samaye tassa tejasaṅkhātaṃ rūpampīti. Evaṃ vuccamānepi na rūpādīhi añño sūriyo nāma atthi. Na tathā cittaṃ; phassādayo dhamme upādāya paññāpiyati; atthato panetaṃ tehi aññameva. Tena ‘yasmiṃ samaye cittaṃ uppannaṃ hoti ekaṃseneva tasmiṃ samaye phassādīhi atthato aññameva taṃ hotī’ti imassatthassa dīpanatthāya etaṃ puna vuttanti veditabbaṃ.
ਯਥਾ ਚ ‘‘ਯਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਰੂਪੂਪਪਤ੍ਤਿਯਾ ਮਗ੍ਗਂ ਭਾવੇਤਿ…ਪੇ॰… ਪਥવੀਕਸਿਣਂ, ਤਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਫਸ੍ਸੋ ਹੋਤਿ વੇਦਨਾ ਹੋਤੀ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਧ॰ ਸ॰ ੧੬੦) ਪਨ ਭਾવੇਨ੍ਤੇਨ વવਤ੍ਥਾਪਿਤੇ ਸਮਯੇ ਯੋ ਭਾવੇਤਿ ਨ ਸੋ ਅਤ੍ਥਤੋ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ ਨਾਮ, ਤੇਨੇવ ਤਤ੍ਥ ਯਥਾ ‘‘ਫਸ੍ਸੋ ਹੋਤਿ વੇਦਨਾ ਹੋਤੀ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ, ਨ ਏવਂ ‘‘ਯੋ ਭਾવੇਤਿ ਸੋ ਹੋਤੀ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ‘‘ਯਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਕਾਮਾવਚਰਂ ਕੁਸਲਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਹੋਤੀ’’ਤਿਆਦੀਸੁ ਪਨ ਚਿਤ੍ਤੇਨ વવਤ੍ਥਾਪਿਤੇ ਸਮਯੇ ਸਮਯવવਤ੍ਥਾਪਿਤਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਨ ਤਥਾ ਅਤ੍ਥਤੋ ਨੁਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ । ਯਥੇવ ਪਨ ਤਦਾ ‘ਫਸ੍ਸੋ ਹੋਤਿ વੇਦਨਾ ਹੋਤਿ’, ਤਥਾ ‘ਚਿਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਹੋਤੀ’ਤਿ ਇਮਸ੍ਸਪਿ ਅਤ੍ਥਸ੍ਸ ਦੀਪਨਤ੍ਥਮਿਦਂ ਪੁਨ વੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਇਦਂ ਪਨੇਤ੍ਥ ਸਨ੍ਨਿਟ੍ਠਾਨਂ – ਉਦ੍ਦੇਸવਾਰੇ ਸਙ੍ਗਣ੍ਹਨਤ੍ਥਂ ਨਿਦ੍ਦੇਸવਾਰੇ ਚ વਿਭਜਨਤ੍ਥਂ ਪੁਰਿਮੇਨ ਹਿ ‘ਚਿਤ੍ਤ’-ਸਦ੍ਦੇਨ ਕੇવਲਂ ਸਮਯੋ વવਤ੍ਥਾਪਿਤੋ। ਤਸ੍ਮਿਂ ਪਨ ਚਿਤ੍ਤੇਨ વવਤ੍ਥਾਪਿਤਸਮਯੇ ਯੇ ਧਮ੍ਮਾ ਹੋਨ੍ਤਿ ਤੇਸਂ ਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥਂ ‘‘ਫਸ੍ਸੋ ਹੋਤੀ’’ਤਿਆਦਿ ਆਰਦ੍ਧਂ। ਚਿਤ੍ਤਞ੍ਚਾਪਿ ਤਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਹੋਤਿਯੇવ। ਤਸ੍ਮਾ ਤਸ੍ਸਾਪਿ ਸਙ੍ਗਣ੍ਹਨਤ੍ਥਮੇਤਂ ਪੁਨ વੁਤ੍ਤਂ। ਇਮਸ੍ਮਿਞ੍ਚ ਠਾਨੇ ਏਤਸ੍ਮਿਂ ਅવੁਚ੍ਚਮਾਨੇ ‘‘ਕਤਮਂ ਤਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਚਿਤ੍ਤ’’ਨ੍ਤਿ ਨ ਸਕ੍ਕਾ ਭવੇਯ੍ਯ ਨਿਦ੍ਦੇਸવਾਰੇ વਿਭਜਿਤੁਂ। ਏવਮਸ੍ਸ વਿਭਜਨਂਯੇવ ਪਰਿਹਾਯੇਥ। ਤਸ੍ਮਾ ਤਸ੍ਸ ਨਿਦ੍ਦੇਸવਾਰੇ વਿਭਜਨਤ੍ਥਮ੍ਪਿ ਏਤਞ੍ਚ વੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।
Yathā ca ‘‘yasmiṃ samaye rūpūpapattiyā maggaṃ bhāveti…pe… pathavīkasiṇaṃ, tasmiṃ samaye phasso hoti vedanā hotī’’tiādīsu (dha. sa. 160) pana bhāventena vavatthāpite samaye yo bhāveti na so atthato uppajjati nāma, teneva tattha yathā ‘‘phasso hoti vedanā hotī’’ti vuttaṃ, na evaṃ ‘‘yo bhāveti so hotī’’ti vuttaṃ. ‘‘Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hotī’’tiādīsu pana cittena vavatthāpite samaye samayavavatthāpitaṃ cittaṃ na tathā atthato nuppajjati . Yatheva pana tadā ‘phasso hoti vedanā hoti’, tathā ‘cittampi hotī’ti imassapi atthassa dīpanatthamidaṃ puna vuttanti veditabbaṃ. Idaṃ panettha sanniṭṭhānaṃ – uddesavāre saṅgaṇhanatthaṃ niddesavāre ca vibhajanatthaṃ purimena hi ‘citta’-saddena kevalaṃ samayo vavatthāpito. Tasmiṃ pana cittena vavatthāpitasamaye ye dhammā honti tesaṃ dassanatthaṃ ‘‘phasso hotī’’tiādi āraddhaṃ. Cittañcāpi tasmiṃ samaye hotiyeva. Tasmā tassāpi saṅgaṇhanatthametaṃ puna vuttaṃ. Imasmiñca ṭhāne etasmiṃ avuccamāne ‘‘katamaṃ tasmiṃ samaye citta’’nti na sakkā bhaveyya niddesavāre vibhajituṃ. Evamassa vibhajanaṃyeva parihāyetha. Tasmā tassa niddesavāre vibhajanatthampi etañca vuttanti veditabbaṃ.
ਯਸ੍ਮਾ વਾ ‘‘ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਹੋਤੀ’’ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਚਿਤ੍ਤਂ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਨ੍ਤਿ ਏਤਂ ਦੇਸਨਾਸੀਸਮੇવ, ‘ਨ ਪਨ ਚਿਤ੍ਤਂ ਏਕਮੇવ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤੀ’ਤਿ ਅਟ੍ਠਕਥਾਯਂ વਿਚਾਰਿਤਂ, ਤਸ੍ਮਾ ਚਿਤ੍ਤਂ ‘‘ਉਪ੍ਪਨ੍ਨ’’ਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥਾਪਿ ਚਿਤ੍ਤਮਤ੍ਤਮੇવ ਅਗ੍ਗਹੇਤ੍વਾ ਪਰੋਪਣ੍ਣਾਸਕੁਸਲਧਮ੍ਮੇਹਿ ਸਦ੍ਧਿਂਯੇવ ਚਿਤ੍ਤਂ ਗਹਿਤਂ। ਏવਂ ਤਤ੍ਥ ਸਙ੍ਖੇਪਤੋ ਸਬ੍ਬੇਪਿ ਚਿਤ੍ਤਚੇਤਸਿਕਧਮ੍ਮੇ ਗਹੇਤ੍વਾ ਇਧ ਸਰੂਪੇਨ ਪਭੇਦਤੋ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਫਸ੍ਸੋ ਹੋਤੀ’’ਤਿਆਦਿ ਆਰਦ੍ਧਂ। ਇਤਿ ਫਸ੍ਸਾਦਯੋ વਿਯ ਚਿਤ੍ਤਮ੍ਪਿ વੁਤ੍ਤਮੇવਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।
Yasmā vā ‘‘uppannaṃ hotī’’ti ettha cittaṃ uppannanti etaṃ desanāsīsameva, ‘na pana cittaṃ ekameva uppajjatī’ti aṭṭhakathāyaṃ vicāritaṃ, tasmā cittaṃ ‘‘uppanna’’nti etthāpi cittamattameva aggahetvā paropaṇṇāsakusaladhammehi saddhiṃyeva cittaṃ gahitaṃ. Evaṃ tattha saṅkhepato sabbepi cittacetasikadhamme gahetvā idha sarūpena pabhedato dassetuṃ ‘‘phasso hotī’’tiādi āraddhaṃ. Iti phassādayo viya cittampi vuttamevāti veditabbaṃ.