| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
९. पिलिन्दवच्छत्थेरगाथावण्णना
9. Pilindavacchattheragāthāvaṇṇanā
स्वागतन्ति आयस्मतो पिलिन्दवच्छत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयं किर पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतीनगरे महाभोगकुले निब्बत्तो हेट्ठा वुत्तनयेनेव सत्थु सन्तिके धम्मं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं देवतानं पियमनापभावेन अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा तं ठानन्तरं पत्थेत्वा यावजीवं कुसलं कत्वा ततो चुतो देवमनुस्सेसु संसरन्तो सुमेधस्स भगवतो काले मनुस्सलोके निब्बत्तित्वा भगवति परिनिब्बुते सत्थु थूपस्स पूजं कत्वा सङ्घे च महादानं पवत्तेत्वा ततो चुतो देवमनुस्सेसु एव संसरन्तो अनुप्पन्ने बुद्धे चक्कवत्ती राजा हुत्वा महाजनं पञ्चसु सीलेसु पतिट्ठापेत्वा सग्गपरायणं अकासि। सो अनुप्पन्नेयेव अम्हाकं भगवति सावत्थियं ब्राह्मणगेहे निब्बत्ति। ‘‘पिलिन्दो’’तिस्स नामं अकंसु। वच्छोति पन गोत्तं । तेन सो अपरभागे ‘‘पिलिन्दवच्छो’’ति पञ्ञायित्थ। संसारे पन संवेगबहुलताय परिब्बाजकपब्बज्जं पब्बजित्वा चूळगन्धारं नाम विज्जं साधेत्वा ताय विज्जाय आकासचारी परचित्तविदू च हुत्वा राजगहे लाभग्गयसग्गप्पत्तो पटिवसति।
Svāgatanti āyasmato pilindavacchattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayaṃ kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatīnagare mahābhogakule nibbatto heṭṭhā vuttanayeneva satthu santike dhammaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ devatānaṃ piyamanāpabhāvena aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā taṃ ṭhānantaraṃ patthetvā yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā tato cuto devamanussesu saṃsaranto sumedhassa bhagavato kāle manussaloke nibbattitvā bhagavati parinibbute satthu thūpassa pūjaṃ katvā saṅghe ca mahādānaṃ pavattetvā tato cuto devamanussesu eva saṃsaranto anuppanne buddhe cakkavattī rājā hutvā mahājanaṃ pañcasu sīlesu patiṭṭhāpetvā saggaparāyaṇaṃ akāsi. So anuppanneyeva amhākaṃ bhagavati sāvatthiyaṃ brāhmaṇagehe nibbatti. ‘‘Pilindo’’tissa nāmaṃ akaṃsu. Vacchoti pana gottaṃ . Tena so aparabhāge ‘‘pilindavaccho’’ti paññāyittha. Saṃsāre pana saṃvegabahulatāya paribbājakapabbajjaṃ pabbajitvā cūḷagandhāraṃ nāma vijjaṃ sādhetvā tāya vijjāya ākāsacārī paracittavidū ca hutvā rājagahe lābhaggayasaggappatto paṭivasati.
अथ यदा अम्हाकं भगवा अभिसम्बुद्धो हुत्वा अनुक्कमेन राजगहं उपगतो, ततो पट्ठाय बुद्धानुभावेन तस्स सा विज्जा न सम्पज्जति, अत्तनो किच्चं न साधेति। सो चिन्तेसि – ‘‘सुतं खो पन मेतं आचरियपाचरियानं भासमानानं ‘यत्थ महागन्धारविज्जा धरति, तत्थ चूळगन्धारविज्जा न सम्पज्जती’ति, समणस्स पन गोतमस्स आगतकालतो पट्ठाय नायं मम विज्जा सम्पज्जति, निस्संसयं समणो गोतमो महागन्धारविज्जं जानाति, यंनूनाहं तं पयिरुपासित्वा तस्स सन्तिके तं विज्जं परियापुणेय्य’’न्ति। सो भगवन्तं उपसङ्कमित्वा एतदवोच – ‘‘अहं, महासमण, तव सन्तिके एकं विज्जं परियापुणितुकामो, ओकासं मे करोही’’ति। भगवा ‘‘तेन हि पब्बजा’’ति आह। सो ‘‘विज्जाय परिकम्मं पब्बज्जा’’ति मञ्ञमानो पब्बजि। तस्स भगवा धम्मं कथेत्वा चरितानुकूलं कम्मट्ठानं अदासि। सो उपनिस्सयसम्पन्नताय नचिरस्सेव विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पापुणि। या पन पुरिमजातियं तस्सोवादे ठत्वा सग्गे निब्बत्ता देवता, तं कतञ्ञुतं निस्साय सञ्जातबहुमाना सायं पातं थेरं पयिरुपासित्वा गच्छन्ति। तस्मा थेरो देवतानं पियमनापताय अग्गतं पत्तो। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर १.२.५५-६७) –
Atha yadā amhākaṃ bhagavā abhisambuddho hutvā anukkamena rājagahaṃ upagato, tato paṭṭhāya buddhānubhāvena tassa sā vijjā na sampajjati, attano kiccaṃ na sādheti. So cintesi – ‘‘sutaṃ kho pana metaṃ ācariyapācariyānaṃ bhāsamānānaṃ ‘yattha mahāgandhāravijjā dharati, tattha cūḷagandhāravijjā na sampajjatī’ti, samaṇassa pana gotamassa āgatakālato paṭṭhāya nāyaṃ mama vijjā sampajjati, nissaṃsayaṃ samaṇo gotamo mahāgandhāravijjaṃ jānāti, yaṃnūnāhaṃ taṃ payirupāsitvā tassa santike taṃ vijjaṃ pariyāpuṇeyya’’nti. So bhagavantaṃ upasaṅkamitvā etadavoca – ‘‘ahaṃ, mahāsamaṇa, tava santike ekaṃ vijjaṃ pariyāpuṇitukāmo, okāsaṃ me karohī’’ti. Bhagavā ‘‘tena hi pabbajā’’ti āha. So ‘‘vijjāya parikammaṃ pabbajjā’’ti maññamāno pabbaji. Tassa bhagavā dhammaṃ kathetvā caritānukūlaṃ kammaṭṭhānaṃ adāsi. So upanissayasampannatāya nacirasseva vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇi. Yā pana purimajātiyaṃ tassovāde ṭhatvā sagge nibbattā devatā, taṃ kataññutaṃ nissāya sañjātabahumānā sāyaṃ pātaṃ theraṃ payirupāsitvā gacchanti. Tasmā thero devatānaṃ piyamanāpatāya aggataṃ patto. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.2.55-67) –
‘‘निब्बुते लोकनाथम्हि, सुमेधे अग्गपुग्गले।
‘‘Nibbute lokanāthamhi, sumedhe aggapuggale;
पसन्नचित्तो सुमनो, थूपपूजं अकासहं॥
Pasannacitto sumano, thūpapūjaṃ akāsahaṃ.
‘‘ये च खीणासवा तत्थ, छळभिञ्ञा महिद्धिका।
‘‘Ye ca khīṇāsavā tattha, chaḷabhiññā mahiddhikā;
तेहं तत्थ समानेत्वा, सङ्घभत्तं अकासहं॥
Tehaṃ tattha samānetvā, saṅghabhattaṃ akāsahaṃ.
‘‘सुमेधस्स भगवतो, उपट्ठाको तदा अहु।
‘‘Sumedhassa bhagavato, upaṭṭhāko tadā ahu;
सुमेधो नाम नामेन, अनुमोदित्थ सो तदा॥
Sumedho nāma nāmena, anumodittha so tadā.
‘‘तेन चित्तप्पसादेन, विमानं उपपज्जहं।
‘‘Tena cittappasādena, vimānaṃ upapajjahaṃ;
छळासीतिसहस्सानि, अच्छरायो रमिंसु मे॥
Chaḷāsītisahassāni, accharāyo ramiṃsu me.
‘‘ममेव अनुवत्तन्ति, सब्बकामेहि ता सदा।
‘‘Mameva anuvattanti, sabbakāmehi tā sadā;
अञ्ञे देवे अभिभोमि, पुञ्ञकम्मस्सिदं फलं॥
Aññe deve abhibhomi, puññakammassidaṃ phalaṃ.
‘‘पञ्चवीसम्हि कप्पम्हि, वरुणो नाम खत्तियो।
‘‘Pañcavīsamhi kappamhi, varuṇo nāma khattiyo;
विसुद्धभोजनो आसिं, चक्कवत्ती अहं तदा॥
Visuddhabhojano āsiṃ, cakkavattī ahaṃ tadā.
‘‘न ते बीजं पवप्पन्ति, नपि नीयन्ति नङ्गला।
‘‘Na te bījaṃ pavappanti, napi nīyanti naṅgalā;
अकट्ठपाकिमं सालिं, परिभुञ्जन्ति मानुसा॥
Akaṭṭhapākimaṃ sāliṃ, paribhuñjanti mānusā.
‘‘तत्थ रज्जं करित्वान, देवत्तं पुन गच्छहं।
‘‘Tattha rajjaṃ karitvāna, devattaṃ puna gacchahaṃ;
तदापि एदिसा मय्हं, निब्बत्ता भोगसम्पदा॥
Tadāpi edisā mayhaṃ, nibbattā bhogasampadā.
‘‘न मं मित्ता अमित्ता वा, हिंसन्ति सब्बपाणिनो।
‘‘Na maṃ mittā amittā vā, hiṃsanti sabbapāṇino;
सब्बेसम्पि पियो होमि, पुञ्ञकम्मस्सिदं फलं॥
Sabbesampi piyo homi, puññakammassidaṃ phalaṃ.
‘‘तिंसकप्पसहस्सम्हि , यं दानमददिं तदा।
‘‘Tiṃsakappasahassamhi , yaṃ dānamadadiṃ tadā;
दुग्गतिं नाभिजानामि, गन्धालेपस्सिदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, gandhālepassidaṃ phalaṃ.
‘‘इमस्मिं भद्दके कप्पे, एको आसिं जनाधिपो।
‘‘Imasmiṃ bhaddake kappe, eko āsiṃ janādhipo;
महानुभावो राजाहं, चक्कवत्ती महब्बलो॥
Mahānubhāvo rājāhaṃ, cakkavattī mahabbalo.
‘‘सोहं पञ्चसु सीलेसु, ठपेत्वा जनतं बहुं।
‘‘Sohaṃ pañcasu sīlesu, ṭhapetvā janataṃ bahuṃ;
पापेत्वा सुगतिंयेव, देवतानं पियो अहुं॥
Pāpetvā sugatiṃyeva, devatānaṃ piyo ahuṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
तथा देवताहि अतिविय पियायितब्बभावतो इमं थेरं भगवा देवतानं पियमनापभावेन अग्गट्ठाने ठपेसि – ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं देवतानं पियमनापानं यदिदं पिलिन्दवच्छो’’ति (अ॰ नि॰ १.२०९, २१५) सो एकदिवसं भिक्खुसङ्घमज्झे निसिन्नो अत्तनो गुणे पच्चवेक्खित्वा तेसं कारणभूतं विज्जानिमित्तं भगवतो सन्तिके आगमनं पसंसन्तो ‘‘स्वागतं नापगत’’न्ति गाथं अभासि।
Tathā devatāhi ativiya piyāyitabbabhāvato imaṃ theraṃ bhagavā devatānaṃ piyamanāpabhāvena aggaṭṭhāne ṭhapesi – ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ devatānaṃ piyamanāpānaṃ yadidaṃ pilindavaccho’’ti (a. ni. 1.209, 215) so ekadivasaṃ bhikkhusaṅghamajjhe nisinno attano guṇe paccavekkhitvā tesaṃ kāraṇabhūtaṃ vijjānimittaṃ bhagavato santike āgamanaṃ pasaṃsanto ‘‘svāgataṃ nāpagata’’nti gāthaṃ abhāsi.
९. तत्थ स्वागतन्ति सुन्दरं आगमनं, इदं ममाति सम्बन्धो। अथ वा स्वागतन्ति सुट्ठु आगतं, मयाति विभत्ति विपरिणामेतब्बा। नापगतन्ति न अपगतं हिताभिवुद्धितो न अपेतं। नयिदं दुमन्तितं ममाति इदं मम दुट्ठु कथितं, दुट्ठु वा वीमंसितं न होति। इदं वुत्तं होति – यं भगवतो सन्तिके ममागमनं, यं वा मया तत्थ आगतं, तं स्वागतं, स्वागतत्तायेव न दुरागतं। यं ‘‘भगवतो सन्तिके धम्मं सुत्वा पब्बजिस्सामी’’ति मम मन्तितं गदितं कथितं, चित्तेन वा वीमंसितं इदम्पि न दुम्मन्तिन्ति। इदानि तत्थ कारणं दस्सेन्तो ‘‘संविभत्तेसू’’तिआदिमाह। संविभत्तेसूति पकारतो विभत्तेसु। धम्मेसूति ञेय्यधम्मेसु समथधम्मेसु वा, नानातित्थियेहि पकतिआदिवसेन, सम्मासम्बुद्धेहि दुक्खादिवसेन संविभजित्वा वुत्तधम्मेसु। यं सेट्ठं तदुपागमिन्ति यं तत्थ सेट्ठं, तं चतुसच्चधम्मं, तस्स वा बोधकं सासनधम्मं उपागमिं, ‘‘अयं धम्मो अयं विनयो’’ति उपगच्छिं। सम्मासम्बुद्धेहि एव वा कुसलादिवसेन खन्धादिवसेन यथासभावतो संविभत्तेसु सभावधम्मेसु यं तत्थ सेट्ठं उत्तमं पवरं, तं मग्गफलनिब्बानधम्मं उपागमिं, अत्तपच्चक्खतो उपगच्छिं सच्छाकासिं, तस्मा स्वागतं मम न अपगतं सुमन्तितं न दुम्मन्तितन्ति योजना।
9. Tattha svāgatanti sundaraṃ āgamanaṃ, idaṃ mamāti sambandho. Atha vā svāgatanti suṭṭhu āgataṃ, mayāti vibhatti vipariṇāmetabbā. Nāpagatanti na apagataṃ hitābhivuddhito na apetaṃ. Nayidaṃ dumantitaṃ mamāti idaṃ mama duṭṭhu kathitaṃ, duṭṭhu vā vīmaṃsitaṃ na hoti. Idaṃ vuttaṃ hoti – yaṃ bhagavato santike mamāgamanaṃ, yaṃ vā mayā tattha āgataṃ, taṃ svāgataṃ, svāgatattāyeva na durāgataṃ. Yaṃ ‘‘bhagavato santike dhammaṃ sutvā pabbajissāmī’’ti mama mantitaṃ gaditaṃ kathitaṃ, cittena vā vīmaṃsitaṃ idampi na dummantinti. Idāni tattha kāraṇaṃ dassento ‘‘saṃvibhattesū’’tiādimāha. Saṃvibhattesūti pakārato vibhattesu. Dhammesūti ñeyyadhammesu samathadhammesu vā, nānātitthiyehi pakatiādivasena, sammāsambuddhehi dukkhādivasena saṃvibhajitvā vuttadhammesu. Yaṃ seṭṭhaṃ tadupāgaminti yaṃ tattha seṭṭhaṃ, taṃ catusaccadhammaṃ, tassa vā bodhakaṃ sāsanadhammaṃ upāgamiṃ, ‘‘ayaṃ dhammo ayaṃ vinayo’’ti upagacchiṃ. Sammāsambuddhehi eva vā kusalādivasena khandhādivasena yathāsabhāvato saṃvibhattesu sabhāvadhammesu yaṃ tattha seṭṭhaṃ uttamaṃ pavaraṃ, taṃ maggaphalanibbānadhammaṃ upāgamiṃ, attapaccakkhato upagacchiṃ sacchākāsiṃ, tasmā svāgataṃ mama na apagataṃ sumantitaṃ na dummantitanti yojanā.
पिलिन्दवच्छत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Pilindavacchattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ९. पिलिन्दवच्छत्थेरगाथा • 9. Pilindavacchattheragāthā
