| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
४. पोसियत्थेरगाथावण्णना
4. Posiyattheragāthāvaṇṇanā
अनासन्नवराति आयस्मतो पोसियत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? सो किर पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ विवट्टूपनिस्सयं बहुं कुसलं उपचिनित्वा सुगतीसु एव संसरन्तो इतो द्वेनवुते कप्पे तिस्सस्स भगवतो काले मिगलुद्दो हुत्वा अरञ्ञे विचरति। अथ भगवा तस्स अनुग्गहं कातुं अरञ्ञं गन्त्वा तस्स चक्खुपथे अत्तानं दस्सेसि। सो भगवन्तं दिस्वा पसन्नचित्तो आवुधं निक्खिपित्वा उपसङ्कमित्वा अञ्जलिं पग्गय्ह अट्ठासि। भगवा निसीदितुकामतं दस्सेसि। सो तावदेव तिणमुट्ठियो गहेत्वा समे भूमिभागे सक्कच्चं सन्थरित्वा अदासि। निसीदि तत्थ भगवा अनुकम्पं उपादाय। निसिन्ने पन भगवति अनप्पकं पीतिसोमनस्सं पटिसंवेदेन्तो भगवन्तं वन्दित्वा सयम्पि एकमन्तं निसीदि। अथ भगवा ‘‘एत्तकं वट्टति इमस्स कुसलबीज’’न्ति उट्ठायासना पक्कामि। अचिरपक्कन्ते भगवति तं सीहो मिगराजा घातेसि। सो कालङ्कतो देवलोके निब्बत्ति। ‘‘सो किर भगवति अनुपगच्छन्ते सीहेन घातितो निरये निब्बत्तिस्सती’’ति तं दिस्वा भगवा सुगतियं निब्बत्तनत्थं कुसलबीजरोपनत्थञ्च उपसङ्कमि।
Anāsannavarāti āyasmato posiyattherassa gāthā. Kā uppatti? So kira purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha vivaṭṭūpanissayaṃ bahuṃ kusalaṃ upacinitvā sugatīsu eva saṃsaranto ito dvenavute kappe tissassa bhagavato kāle migaluddo hutvā araññe vicarati. Atha bhagavā tassa anuggahaṃ kātuṃ araññaṃ gantvā tassa cakkhupathe attānaṃ dassesi. So bhagavantaṃ disvā pasannacitto āvudhaṃ nikkhipitvā upasaṅkamitvā añjaliṃ paggayha aṭṭhāsi. Bhagavā nisīditukāmataṃ dassesi. So tāvadeva tiṇamuṭṭhiyo gahetvā same bhūmibhāge sakkaccaṃ santharitvā adāsi. Nisīdi tattha bhagavā anukampaṃ upādāya. Nisinne pana bhagavati anappakaṃ pītisomanassaṃ paṭisaṃvedento bhagavantaṃ vanditvā sayampi ekamantaṃ nisīdi. Atha bhagavā ‘‘ettakaṃ vaṭṭati imassa kusalabīja’’nti uṭṭhāyāsanā pakkāmi. Acirapakkante bhagavati taṃ sīho migarājā ghātesi. So kālaṅkato devaloke nibbatti. ‘‘So kira bhagavati anupagacchante sīhena ghātito niraye nibbattissatī’’ti taṃ disvā bhagavā sugatiyaṃ nibbattanatthaṃ kusalabījaropanatthañca upasaṅkami.
सो तत्थ यावतायुकं ठत्वा ततो देवलोकतो चवित्वा सुगतीसुयेव परिवत्तेन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे सावत्थियं अञ्ञतरस्स महाविभवस्स सेट्ठिनो पुत्तो सङ्गामजितत्थेरस्स कनिट्ठभाता हुत्वा निब्बत्ति। पोसियोतिस्स नामं अहोसि। सो वयप्पत्तो दारपरिग्गहं कत्वा एकं पुत्तं लभित्वा अन्तिमभविकताय धम्मताय चोदियमानो जातिआदिं पटिच्च उप्पन्नसंवेगो पब्बजित्वा अरञ्ञं पविसित्वा वूपकट्ठो हुत्वा चतुसच्चकम्मट्ठानभावनं अनुयुञ्जन्तो नचिरस्सेव विपस्सनं उस्सुक्कापेत्वा अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर २.५३.१-१२) –
So tattha yāvatāyukaṃ ṭhatvā tato devalokato cavitvā sugatīsuyeva parivattento imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ aññatarassa mahāvibhavassa seṭṭhino putto saṅgāmajitattherassa kaniṭṭhabhātā hutvā nibbatti. Posiyotissa nāmaṃ ahosi. So vayappatto dārapariggahaṃ katvā ekaṃ puttaṃ labhitvā antimabhavikatāya dhammatāya codiyamāno jātiādiṃ paṭicca uppannasaṃvego pabbajitvā araññaṃ pavisitvā vūpakaṭṭho hutvā catusaccakammaṭṭhānabhāvanaṃ anuyuñjanto nacirasseva vipassanaṃ ussukkāpetvā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.53.1-12) –
‘‘हिमवन्तस्साविदूरे, लम्बको नाम पब्बतो।
‘‘Himavantassāvidūre, lambako nāma pabbato;
तत्थेव तिस्सो सम्बुद्धो, अब्भोकासम्हि चङ्कमि॥
Tattheva tisso sambuddho, abbhokāsamhi caṅkami.
‘‘मिगलुद्दो तदा आसिं, अरञ्ञे कानने अहं।
‘‘Migaluddo tadā āsiṃ, araññe kānane ahaṃ;
दिस्वान तं देवदेवं, तिणमुट्ठिमदासहं॥
Disvāna taṃ devadevaṃ, tiṇamuṭṭhimadāsahaṃ.
‘‘निसीदनत्थं बुद्धस्स, दत्वा चित्तं पसादयिं।
‘‘Nisīdanatthaṃ buddhassa, datvā cittaṃ pasādayiṃ;
सम्बुद्धं अभिवादेत्वा, पक्कामिं उत्तरामुखो॥
Sambuddhaṃ abhivādetvā, pakkāmiṃ uttarāmukho.
‘‘अचिरं गतमत्तस्स, मिगराजा अपोथयि।
‘‘Aciraṃ gatamattassa, migarājā apothayi;
सोहेन पोथितो, सन्तो तत्थ कालङ्कतो अहं॥
Sohena pothito, santo tattha kālaṅkato ahaṃ.
‘‘आसन्ने मे कतं कम्मं, बुद्धसेट्ठे अनासवे।
‘‘Āsanne me kataṃ kammaṃ, buddhaseṭṭhe anāsave;
सुमुत्तो सरवेगोव, देवलोकमगच्छहं॥
Sumutto saravegova, devalokamagacchahaṃ.
‘‘यूपो तत्थ सुभो आसि, पुञ्ञकम्माभिनिम्मितो।
‘‘Yūpo tattha subho āsi, puññakammābhinimmito;
सहस्सकण्डो सतभेण्डु, धजालु हरितामयो॥
Sahassakaṇḍo satabheṇḍu, dhajālu haritāmayo.
‘‘पभा निद्धावते तस्स, सतरंसीव उग्गतो।
‘‘Pabhā niddhāvate tassa, sataraṃsīva uggato;
आकिण्णो देवकञ्ञाहि, आमोदिं कामकामिहं॥
Ākiṇṇo devakaññāhi, āmodiṃ kāmakāmihaṃ.
‘‘देवलोका चवित्वान, सुक्कमूलेन चोदितो।
‘‘Devalokā cavitvāna, sukkamūlena codito;
आगन्त्वान मनुस्सत्तं, पत्तोम्हि आसवक्खयं॥
Āgantvāna manussattaṃ, pattomhi āsavakkhayaṃ.
‘‘चतुन्नवुतितो कप्पे, निसीदनमदासहं।
‘‘Catunnavutito kappe, nisīdanamadāsahaṃ;
दुग्गतिं नाभिजानामि, तिणमुट्ठे इदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, tiṇamuṭṭhe idaṃ phalaṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अरहत्तं पन पत्वा भगवन्तं वन्दितुं सावत्थिं आगतो ञातिं अनुकम्पाय ञातिगेहं अगमासि। तत्थ नं पुराणदुतियिका वन्दित्वा आसनदानादिना पठमं उपासिका विय वत्तं दस्सेत्वा थेरस्स अज्झासयं अजानन्ती पच्छा इत्थिकुत्तादीहि पलोभेतुकामा अहोसि । थेरो ‘‘अहो अन्धबाला मादिसेपि नाम एवं पटिपज्जती’’ति चिन्तेत्वा किञ्चि अवत्वा उट्ठायासना अरञ्ञमेव गतो। तं आरञ्ञका भिक्खू ‘‘किं, आवुसो, अतिलहुं, निवत्तोसि, ञातकेहि न दिट्ठोसी’’ति पुच्छिंसु। थेरो तत्थ पवत्तिं आचिक्खन्तो ‘‘अनासन्नवरा एता’’ति गाथं अभासि।
Arahattaṃ pana patvā bhagavantaṃ vandituṃ sāvatthiṃ āgato ñātiṃ anukampāya ñātigehaṃ agamāsi. Tattha naṃ purāṇadutiyikā vanditvā āsanadānādinā paṭhamaṃ upāsikā viya vattaṃ dassetvā therassa ajjhāsayaṃ ajānantī pacchā itthikuttādīhi palobhetukāmā ahosi . Thero ‘‘aho andhabālā mādisepi nāma evaṃ paṭipajjatī’’ti cintetvā kiñci avatvā uṭṭhāyāsanā araññameva gato. Taṃ āraññakā bhikkhū ‘‘kiṃ, āvuso, atilahuṃ, nivattosi, ñātakehi na diṭṭhosī’’ti pucchiṃsu. Thero tattha pavattiṃ ācikkhanto ‘‘anāsannavarā etā’’ti gāthaṃ abhāsi.
३४. तत्थ अनासन्नवराति एता इत्थियो न आसन्ना अनुपगता, दूरे एव वा ठिता हुत्वा वरा पुरिसस्स सेट्ठा हितावहा, तञ्च खो निच्चमेव सब्बकालमेव, न रत्तिमेव, न दिवापि, न रहोवेलायपि। विजानताति विजानन्तेन। ‘‘अनासन्नपरा’’तिपि पाळि, सो एवत्थो। अयञ्हेत्थ अधिप्पायो – चण्डहत्थिअस्समहिंससीहब्यग्घयक्खरक्खसपिसाचापि मनुस्सानं अनुपसङ्कमन्तो वरा सेट्ठा, न अनत्थावहा, ते पन उपसङ्कमन्ता दिट्ठधम्मिकंयेव अनत्थं करेय्युं। इत्थियो पन उपसङ्कमित्वा दिट्ठधम्मिकं सम्परायिकं विमोक्खनिस्सितम्पि अत्थं विनासेत्वा महन्तं अनत्थं आपादेन्ति, तस्मा अनासन्नवरा एता निच्चमेव विजानताति। इदानि तमत्थं अत्तूपनायिकं कत्वा दस्सेन्तो ‘‘गामा’’तिआदिमाह। तत्थ गामाति गामं। उपयोगत्थे हि एतं निस्सक्कवचनं। अरञ्ञमागम्माति अरञ्ञतो आगन्त्वा। म-कारो पदसन्धिकरो, निस्सक्के चेतं उपयोगवचनं। ततोति मञ्चकतो। अनामन्तेत्वाति अनालपित्वा पुराणदुतियिकं ‘‘अप्पमत्ता होही’’ति एत्तकम्पि अवत्वा। पोसियोति अत्तानमेव परं विय वदति। ये पन ‘‘पक्कामि’’न्ति पठन्ति, तेसं अहं पोसियो पक्कामिन्ति योजना। ये पन ‘‘सा इत्थी थेरं घरं उपगतं भोजेत्वा पलोभेतुकामा जाता, तं दिस्वा थेरो तावदेव गेहतो निक्खमित्वा विहारं गन्त्वा अत्तनो वसनट्ठाने मञ्चके निसीदि। सापि खो इत्थी पच्छाभत्तं अलङ्कतपटियत्ता विहारे थेरस्स वसनट्ठानं उपसङ्कमि। तं दिस्वा थेरो किञ्चि अवत्वा उट्ठाय दिवाट्ठानमेव गतो’’ति वदन्ति, तेसं ‘‘गामा अरञ्ञमागम्मा’’ति गाथापदस्स अत्थो यथारुतवसेनेव निय्यति। विहारो हि इध ‘‘अरञ्ञ’’न्ति अधिप्पेतो।
34. Tattha anāsannavarāti etā itthiyo na āsannā anupagatā, dūre eva vā ṭhitā hutvā varā purisassa seṭṭhā hitāvahā, tañca kho niccameva sabbakālameva, na rattimeva, na divāpi, na rahovelāyapi. Vijānatāti vijānantena. ‘‘Anāsannaparā’’tipi pāḷi, so evattho. Ayañhettha adhippāyo – caṇḍahatthiassamahiṃsasīhabyagghayakkharakkhasapisācāpi manussānaṃ anupasaṅkamanto varā seṭṭhā, na anatthāvahā, te pana upasaṅkamantā diṭṭhadhammikaṃyeva anatthaṃ kareyyuṃ. Itthiyo pana upasaṅkamitvā diṭṭhadhammikaṃ samparāyikaṃ vimokkhanissitampi atthaṃ vināsetvā mahantaṃ anatthaṃ āpādenti, tasmā anāsannavarā etā niccameva vijānatāti. Idāni tamatthaṃ attūpanāyikaṃ katvā dassento ‘‘gāmā’’tiādimāha. Tattha gāmāti gāmaṃ. Upayogatthe hi etaṃ nissakkavacanaṃ. Araññamāgammāti araññato āgantvā. Ma-kāro padasandhikaro, nissakke cetaṃ upayogavacanaṃ. Tatoti mañcakato. Anāmantetvāti anālapitvā purāṇadutiyikaṃ ‘‘appamattā hohī’’ti ettakampi avatvā. Posiyoti attānameva paraṃ viya vadati. Ye pana ‘‘pakkāmi’’nti paṭhanti, tesaṃ ahaṃ posiyo pakkāminti yojanā. Ye pana ‘‘sā itthī theraṃ gharaṃ upagataṃ bhojetvā palobhetukāmā jātā, taṃ disvā thero tāvadeva gehato nikkhamitvā vihāraṃ gantvā attano vasanaṭṭhāne mañcake nisīdi. Sāpi kho itthī pacchābhattaṃ alaṅkatapaṭiyattā vihāre therassa vasanaṭṭhānaṃ upasaṅkami. Taṃ disvā thero kiñci avatvā uṭṭhāya divāṭṭhānameva gato’’ti vadanti, tesaṃ ‘‘gāmā araññamāgammā’’ti gāthāpadassa attho yathārutavaseneva niyyati. Vihāro hi idha ‘‘arañña’’nti adhippeto.
पोसियत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Posiyattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ४. पोसियत्थेरगाथा • 4. Posiyattheragāthā
