| Upanishads |
Pranagnihotra Upanishad
Sanskrit Devanagari with Roman transliteration (IAST)
॥ प्राणाग्निहोत्रोपनिषत् ॥
॥ prāṇāgnihotropaniṣat ॥
शरीरयज्ञसंशुद्धचित्तसंजातबोधतः ।
śarīrayajñasaṃśuddhacittasaṃjātabodhataḥ ।
मुनयो यत्पदं यान्ति तद्रामपदमाश्रये ॥
munayo yatpadaṃ yānti tadrāmapadamāśraye ॥
ॐ सह नाववतु ॥
oṃ saha nāvavatu ॥
सह नौ भुनक्तु ॥
saha nau bhunaktu ॥
सह वीर्यं करवावहै ॥
saha vīryaṃ karavāvahai ॥
तेजस्विनावधीतमस्तु मा विद्विषावहै ॥
tejasvināvadhītamastu mā vidviṣāvahai ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥
हरिः ॐ ॥
hariḥ oṃ ॥
अथातः सर्वोपनिषत्सारं संसारज्ञानातीत-
मन्त्रसूक्तं शारीरयज्ञं व्याख्यास्यामः ।
athātaḥ sarvopaniṣatsāraṃ saṃsārajñānātīta-
mantrasūktaṃ śārīrayajñaṃ vyākhyāsyāmaḥ ।
यस्मिन्नेव पुरुषः शरीरे विनाप्यग्निहोत्रेण विनापि
सांख्ययोगेन संसारविमुक्तिर्भवतीति ।
yasminneva puruṣaḥ śarīre vināpyagnihotreṇa vināpi
sāṃkhyayogena saṃsāravimuktirbhavatīti ।
स्वेन विधिनान्नं भूमौ निक्षिप्य
या ओषधीः सोमराज्ञीरिति तिसृभिरन्नपत
इति द्वाभ्या-मनुमन्त्रयते ।
svena vidhinānnaṃ bhūmau nikṣipya
yā oṣadhīḥ somarājñīriti tisṛbhirannapata
iti dvābhyā-manumantrayate ।
या ओषधयः सोमराज्ञीर्बह्वीः शतविचक्षणाः ।
yā oṣadhayaḥ somarājñīrbahvīḥ śatavicakṣaṇāḥ ।
बृहस्पतिप्रसूतास्ता नो मुञ्चत्वंहसः ॥ १॥
bṛhaspatiprasūtāstā no muñcatvaṃhasaḥ ॥ 1॥
याः फलिनीर्या अफला अपुष्पा याश्च पुष्पिणीः ।
yāḥ phalinīryā aphalā apuṣpā yāśca puṣpiṇīḥ ।
बृहस्पतिप्रसूतास्ता नो मुञ्चत्वंहसः ॥ २॥
bṛhaspatiprasūtāstā no muñcatvaṃhasaḥ ॥ 2॥
जीवला नघारिषां माते बध्नामोषधिम् ।
jīvalā naghāriṣāṃ māte badhnāmoṣadhim ।
यातयायु रुपाहरादप रक्षांसि चातयात् ॥ ३॥
yātayāyu rupāharādapa rakṣāṃsi cātayāt ॥ 3॥
अन्नपतेऽन्नस्य नो धेह्यनमीवस्य शुष्मिणः ।
annapate'nnasya no dhehyanamīvasya śuṣmiṇaḥ ।
प्रप्रदातारं तारिष ऊर्जं नो धेहि द्विपदे चतुष्पदे ॥ ४॥
prapradātāraṃ tāriṣa ūrjaṃ no dhehi dvipade catuṣpade ॥ 4॥
यदन्नमग्निर्बहुधा विराद्धि
रुद्रैः प्रजग्धं यदि वा पिशाचैः ।
yadannamagnirbahudhā virāddhi
rudraiḥ prajagdhaṃ yadi vā piśācaiḥ ।
सर्वं तदीशानो अभयं कृणोतु
शिवमीशानाय स्वाहा ॥ ५॥
sarvaṃ tadīśāno abhayaṃ kṛṇotu
śivamīśānāya svāhā ॥ 5॥
अन्तश्चरसि भूतेषु गुहायां विश्वतोमुखः ।
antaścarasi bhūteṣu guhāyāṃ viśvatomukhaḥ ।
त्वं यज्ञस्त्वं ब्रह्मा त्वं रुद्रस्तवं विष्णुस्त्वं वषट्कार
आपो ज्योती रसोऽमृतं ब्रह्म भूर्भुवः सुवरोंनमः ।
tvaṃ yajñastvaṃ brahmā tvaṃ rudrastavaṃ viṣṇustvaṃ vaṣaṭkāra
āpo jyotī raso'mṛtaṃ brahma bhūrbhuvaḥ suvaroṃnamaḥ ।
आपः पुनन्तु पृथिवीं पृथिवी पूता पुनातु माम् ।
āpaḥ punantu pṛthivīṃ pṛthivī pūtā punātu mām ।
पुनन्तु ब्रह्मणस्पतिर्ब्रह्मपूता पुनातु माम् ।
punantu brahmaṇaspatirbrahmapūtā punātu mām ।
यदुच्छिष्टमभोज्यं यद्वा दुश्चरितं मम ।
yaducchiṣṭamabhojyaṃ yadvā duścaritaṃ mama ।
सर्वं पुनन्तु मामापोऽसतां च प्रतिग्रहं स्वाहा ।
sarvaṃ punantu māmāpo'satāṃ ca pratigrahaṃ svāhā ।
अमृतमस्य मृतोपस्तरणमस्यमृतं प्राणे जुहोम्यमाशिष्यान्तोऽसि ।
amṛtamasya mṛtopastaraṇamasyamṛtaṃ prāṇe juhomyamāśiṣyānto'si ।
प्राणाय स्वाहा ।
prāṇāya svāhā ।
अपानाय स्वाहा ।
apānāya svāhā ।
व्यानाय स्वाहा ।
vyānāya svāhā ।
उदानाय स्वाहा ।
udānāya svāhā ।
समानाय स्वाहा ।
samānāya svāhā ।
इति कनिष्ठिकाङ्गुल्याङ्गुष्ठेन च प्राणे जुहोति ।
iti kaniṣṭhikāṅgulyāṅguṣṭhena ca prāṇe juhoti ।
अनामिकयापाने ।
anāmikayāpāne ।
मध्यमया व्याने ।
madhyamayā vyāne ।
सर्वाभिरुदाने ।
sarvābhirudāne ।
प्रदेशिन्या समाने ।
pradeśinyā samāne ।
तूष्णीमेकामेकऋषौ जुहोति ।
tūṣṇīmekāmekaṛṣau juhoti ।
द्वे आहवनीये ।
dve āhavanīye ।
एकां दक्षिणाग्नौ ।
ekāṃ dakṣiṇāgnau ।
एकां गार्हपत्ये ।
ekāṃ gārhapatye ।
एकां सर्वप्रायश्चित्तीये ॥
ekāṃ sarvaprāyaścittīye ॥
अथापिधानमस्यमृतत्वायोपस्पृश्य पुनरादाय पुनरुपस्पृशेत् ।
athāpidhānamasyamṛtatvāyopaspṛśya punarādāya punarupaspṛśet ।
स ते प्राणा वाऽऽपो गृहीत्वा हृदयमन्वालभ्य जपेत् ।
sa te prāṇā vā''po gṛhītvā hṛdayamanvālabhya japet ।
प्राणो अग्निः परमात्मा पञ्चवायुभिरावृतः ।
prāṇo agniḥ paramātmā pañcavāyubhirāvṛtaḥ ।
अभयं सर्वभूतेभ्यो न मे भीतिः कदाचन ॥ १॥
abhayaṃ sarvabhūtebhyo na me bhītiḥ kadācana ॥ 1॥
इति प्रथमः खण्डः ॥ १॥
iti prathamaḥ khaṇḍaḥ ॥ 1॥
विश्वोऽसि वैश्वानरो विश्वरूपं त्वया धार्यते
जायमानम् ।
viśvo'si vaiśvānaro viśvarūpaṃ tvayā dhāryate
jāyamānam ।
विश्वं त्वाहुतथः सर्वा यत्र ब्रह्माऽमृतोऽसि ।
viśvaṃ tvāhutathaḥ sarvā yatra brahmā'mṛto'si ।
महानवोऽयं पुरुषो योऽङ्गुष्ठाग्रे प्रतिष्ठितः ।
mahānavo'yaṃ puruṣo yo'ṅguṣṭhāgre pratiṣṭhitaḥ ।
तमद्भिः परिषिञ्चामि सोऽस्यान्ते अमृताय च ।
tamadbhiḥ pariṣiñcāmi so'syānte amṛtāya ca ।
अनावित्येष बाह्यात्मा ध्यायेताग्निहोत्रं जोहोमीति ।
anāvityeṣa bāhyātmā dhyāyetāgnihotraṃ johomīti ।
सर्वेषामेव सूनुर्भवति ।
sarveṣāmeva sūnurbhavati ।
अस्य यज्ञपरिवृता आहुतीर्होमयति ।
asya yajñaparivṛtā āhutīrhomayati ।
स्वशरीरे यज्ञं परिवर्तयामीति ।
svaśarīre yajñaṃ parivartayāmīti ।
चत्वारोऽग्नयस्ते किंभागधेयाः ।
catvāro'gnayaste kiṃbhāgadheyāḥ ।
तत्रसूर्योऽग्निर्नाम सूर्यमण्डलाकृतिः सहस्ररश्मि-
परिवृत एकऋषिर्भूत्वा मूर्धनि तिष्ठति ।
tatrasūryo'gnirnāma sūryamaṇḍalākṛtiḥ sahasraraśmi-
parivṛta ekaṛṣirbhūtvā mūrdhani tiṣṭhati ।
यस्मादुक्तो दर्शनाग्निर्नाम चतुराकृतिराहवनीयो
भूत्वा मुखे तिष्ठति ।
yasmādukto darśanāgnirnāma caturākṛtirāhavanīyo
bhūtvā mukhe tiṣṭhati ।
शारीरोग्निर्नाम जराप्रणुदा हविरवस्कन्दति ।
śārīrognirnāma jarāpraṇudā haviravaskandati ।
अर्धचन्द्राकृति-र्दक्षिणाग्निर्भूत्वा हृदये
तिष्ठति तत्र कोष्ठाग्निरिति ।
ardhacandrākṛti-rdakṣiṇāgnirbhūtvā hṛdaye
tiṣṭhati tatra koṣṭhāgniriti ।
कोष्ठाग्निर्नामाशितपीतलीढखादितानि सम्यग्व्यष्ट्यां
श्रपयित्वा गार्हपत्यो भूत्वा नाभ्यां तिष्ठति ।
koṣṭhāgnirnāmāśitapītalīḍhakhāditāni samyagvyaṣṭyāṃ
śrapayitvā gārhapatyo bhūtvā nābhyāṃ tiṣṭhati ।
प्रायश्चित्तयस्त्वधस्तात्तिर्यक् तिस्रो हिमांशुप्रभाभिः
प्रजननकर्मा ॥
prāyaścittayastvadhastāttiryak tisro himāṃśuprabhābhiḥ
prajananakarmā ॥
इति द्वितीयः खण्डः ॥ २॥
iti dvitīyaḥ khaṇḍaḥ ॥ 2॥
अस्य शरीरयज्ञस्य यूपरशनाशोभितस्य
को यजमानः ।
asya śarīrayajñasya yūparaśanāśobhitasya
ko yajamānaḥ ।
का पत्नी ।
kā patnī ।
के ऋत्विजः ।
ke ṛtvijaḥ ।
के सदस्याः ।
ke sadasyāḥ ।
कानि यज्ञपात्राणि ।
kāni yajñapātrāṇi ।
कानि हवींषि ।
kāni havīṃṣi ।
का वेदिः ।
kā vediḥ ।
कोत्तरवेदिः ।
kottaravediḥ ।
को द्रोणकलशः ।
ko droṇakalaśaḥ ।
को रथः ।
ko rathaḥ ।
कः पशुः ।
kaḥ paśuḥ ।
कोऽध्वर्युः ।
ko'dhvaryuḥ ।
को होता ।
ko hotā ।
को ब्राह्मणाच्छंसी ।
ko brāhmaṇācchaṃsī ।
कः प्रतिप्रस्थाता ।
kaḥ pratiprasthātā ।
कः प्रस्तोता ।
kaḥ prastotā ।
को मैत्रावरुणः ।
ko maitrāvaruṇaḥ ।
क उद्गाता ।
ka udgātā ।
का धारापोता ।
kā dhārāpotā ।
के दर्भाः ।
ke darbhāḥ ।
कः स्रुवः ।
kaḥ sruvaḥ ।
काज्यस्थाली ।
kājyasthālī ।
कावाघारौ ।
kāvāghārau ।
कावाज्यभागौ ।
kāvājyabhāgau ।
केऽत्र याजाः ।
ke'tra yājāḥ ।
के अनुयाजाः ।
ke anuyājāḥ ।
केडा ।
keḍā ।
कः सूक्तवाकः ।
kaḥ sūktavākaḥ ।
कः शंयोर्वाकः ।
kaḥ śaṃyorvākaḥ ।
का हिंसा ।
kā hiṃsā ।
के पत्नीसंयाजाः ।
ke patnīsaṃyājāḥ ।
को यूपः ।
ko yūpaḥ ।
का रशना ।
kā raśanā ।
का इष्टयः ।
kā iṣṭayaḥ ।
का दक्षिणा ।
kā dakṣiṇā ।
किमवभृतमिति ॥
kimavabhṛtamiti ॥
इति तृतीयः खण्डः ॥ ३॥
iti tṛtīyaḥ khaṇḍaḥ ॥ 3॥
अस्य शारीरयज्ञस्य यूपरशनाशोभितस्यात्मा यजमानः ।
asya śārīrayajñasya yūparaśanāśobhitasyātmā yajamānaḥ ।
बुद्धिः पत्नी ।
buddhiḥ patnī ।
वेदा महर्त्विजः ।
vedā mahartvijaḥ ।
अहङ्कारोऽध्वर्युः ।
ahaṅkāro'dhvaryuḥ ।
चित्तं होता ।
cittaṃ hotā ।
प्राणो ब्राह्मणच्छंसी ।
prāṇo brāhmaṇacchaṃsī ।
अपानः प्रतिप्रस्थाता ।
apānaḥ pratiprasthātā ।
व्यानः प्रस्तोता ।
vyānaḥ prastotā ।
उदान उद्गाता ।
udāna udgātā ।
समानो मैत्रवरुणः ।
samāno maitravaruṇaḥ ।
शरीरं वेदिः ।
śarīraṃ vediḥ ।
नासिकोत्तरवेदिः ।
nāsikottaravediḥ ।
मूर्धा द्रोणकलशः ।
mūrdhā droṇakalaśaḥ ।
पादो रथः ।
pādo rathaḥ ।
दक्षिणहस्तः स्रुवः ।
dakṣiṇahastaḥ sruvaḥ ।
सव्यहस्त आज्यस्थाली ।
savyahasta ājyasthālī ।
श्रोत्रे आघारौ ।
śrotre āghārau ।
चक्षुषी आज्यभागौ ।
cakṣuṣī ājyabhāgau ।
ग्रीवा धारापोता ।
grīvā dhārāpotā ।
तन्मात्राणि सदस्याः ।
tanmātrāṇi sadasyāḥ ।
महाभूतानि प्रयाजाः ।
mahābhūtāni prayājāḥ ।
भूतानि गुणा अनुयाजाः ।
bhūtāni guṇā anuyājāḥ ।
जिह्वेडा ।
jihveḍā ।
दन्तोष्ठौ सूक्तवाकः ।
dantoṣṭhau sūktavākaḥ ।
तालुः शंयोर्वाकः ।
tāluḥ śaṃyorvākaḥ ।
स्मृतिर्दया क्षान्तिरहिंसा पत्नीसंयाजाः ।
smṛtirdayā kṣāntirahiṃsā patnīsaṃyājāḥ ।
ओङ्कारो यूपः ।
oṅkāro yūpaḥ ।
आशा रशना ।
āśā raśanā ।
मनो रथः ।
mano rathaḥ ।
कामः पशुः ।
kāmaḥ paśuḥ ।
केशा दर्भाः ।
keśā darbhāḥ ।
बुद्धीन्द्रियाणि यज्ञपात्राणि ।
buddhīndriyāṇi yajñapātrāṇi ।
कर्मेन्द्रियाणि हवींषि ।
karmendriyāṇi havīṃṣi ।
अहिंसा इष्टयः ।
ahiṃsā iṣṭayaḥ ।
त्यागो दक्षिणा ।
tyāgo dakṣiṇā ।
अवभृतं मरणात् ।
avabhṛtaṃ maraṇāt ।
सर्वा ह्यस्मिन्देवताः शरीरेऽधिसमाहिताः ।
sarvā hyasmindevatāḥ śarīre'dhisamāhitāḥ ।
वाराणस्यां मृतो वापि इदं वा ब्रह्म यः पठेत् ।
vārāṇasyāṃ mṛto vāpi idaṃ vā brahma yaḥ paṭhet ।
एकेन जन्मना जन्तुर्मोक्षं च प्राप्नुयादिति मोक्षं
च प्राप्नुयादित्युपनिषत् ॥ ४॥
ekena janmanā janturmokṣaṃ ca prāpnuyāditi mokṣaṃ
ca prāpnuyādityupaniṣat ॥ 4॥
ॐ सह नाववतु ॥
oṃ saha nāvavatu ॥
सह नौ भुनक्तु ॥
saha nau bhunaktu ॥
सह वीर्यं करवावहै ॥
saha vīryaṃ karavāvahai ॥
तेजस्विनावधीतमस्तु मा विद्विषावहै ॥
tejasvināvadhītamastu mā vidviṣāvahai ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥
हरिः ॐ तत्सत् ॥
hariḥ oṃ tatsat ॥
इति प्राणाग्निहोत्रोपनिषत्समाप्ता ॥
iti prāṇāgnihotropaniṣatsamāptā ॥
YOU MAY ALSO LIKE
