| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā |
पुब्बेनिवासकथा
Pubbenivāsakathā
१२. इति इमानि चत्तारि झानानि केसञ्चि चित्तेकग्गतत्थानि होन्ति, केसञ्चि विपस्सनापादकानि, केसञ्चि अभिञ्ञापादकानि, केसञ्चि निरोधपादकानि, केसञ्चि भवोक्कमनत्थानि। तत्थ खीणासवानं चित्तेकग्गतत्थानि होन्ति, ते हि समापज्जित्वा ‘‘एकग्गचित्ता सुखं दिवसं विहरिस्सामा’’ति इच्चेवं कसिणपरिकम्मं कत्वा अट्ठ समापत्तियो निब्बत्तेन्ति। सेक्खपुथुज्जनानं ‘‘समापत्तितो वुट्ठाय समाहितेन चित्तेन विपस्सिस्सामा’’ति निब्बत्तेन्तानं विपस्सनापादकानि होन्ति। ये पन अट्ठ समापत्तियो निब्बत्तेत्वा अभिञ्ञापादकं झानं समापज्जित्वा समापत्तितो वुट्ठाय ‘‘एकोपि हुत्वा बहुधा होती’’ति वुत्तनया अभिञ्ञायो पत्थेन्ता निब्बत्तेन्ति, तेसं अभिञ्ञापादकानि होन्ति। ये पन अट्ठ समापत्तियो निब्बत्तेत्वा ‘‘निरोधसमापत्तिं समापज्जित्वा सत्ताहं अचित्तका हुत्वा दिट्ठेव धम्मे निरोधं निब्बानं पत्वा सुखं विहरिस्सामा’’ति निब्बत्तेन्ति, तेसं निरोधपादकानि होन्ति। ये पन अट्ठ समापत्तियो निब्बत्तेत्वा ‘‘अपरिहीनज्झाना हुत्वा ब्रह्मलोके उप्पज्जिस्सामा’’ति निब्बत्तेन्ति, तेसं भवोक्कमनत्थानि होन्ति।
12. Iti imāni cattāri jhānāni kesañci cittekaggatatthāni honti, kesañci vipassanāpādakāni, kesañci abhiññāpādakāni, kesañci nirodhapādakāni, kesañci bhavokkamanatthāni. Tattha khīṇāsavānaṃ cittekaggatatthāni honti, te hi samāpajjitvā ‘‘ekaggacittā sukhaṃ divasaṃ viharissāmā’’ti iccevaṃ kasiṇaparikammaṃ katvā aṭṭha samāpattiyo nibbattenti. Sekkhaputhujjanānaṃ ‘‘samāpattito vuṭṭhāya samāhitena cittena vipassissāmā’’ti nibbattentānaṃ vipassanāpādakāni honti. Ye pana aṭṭha samāpattiyo nibbattetvā abhiññāpādakaṃ jhānaṃ samāpajjitvā samāpattito vuṭṭhāya ‘‘ekopi hutvā bahudhā hotī’’ti vuttanayā abhiññāyo patthentā nibbattenti, tesaṃ abhiññāpādakāni honti. Ye pana aṭṭha samāpattiyo nibbattetvā ‘‘nirodhasamāpattiṃ samāpajjitvā sattāhaṃ acittakā hutvā diṭṭheva dhamme nirodhaṃ nibbānaṃ patvā sukhaṃ viharissāmā’’ti nibbattenti, tesaṃ nirodhapādakāni honti. Ye pana aṭṭha samāpattiyo nibbattetvā ‘‘aparihīnajjhānā hutvā brahmaloke uppajjissāmā’’ti nibbattenti, tesaṃ bhavokkamanatthāni honti.
भगवता पनिदं चतुत्थज्झानं बोधिरुक्खमूले निब्बत्तितं, तं तस्स विपस्सनापादकञ्चेव अहोसि अभिञ्ञापादकञ्च निरोधपादकञ्च सब्बकिच्चसाधकञ्च सब्बलोकियलोकुत्तरगुणदायकन्ति वेदितब्बं। येसञ्च गुणानं दायकं अहोसि, तेसं एकदेसं दस्सेन्तो ‘‘सो एवं समाहिते चित्ते’’तिआदिमाह।
Bhagavatā panidaṃ catutthajjhānaṃ bodhirukkhamūle nibbattitaṃ, taṃ tassa vipassanāpādakañceva ahosi abhiññāpādakañca nirodhapādakañca sabbakiccasādhakañca sabbalokiyalokuttaraguṇadāyakanti veditabbaṃ. Yesañca guṇānaṃ dāyakaṃ ahosi, tesaṃ ekadesaṃ dassento ‘‘so evaṃ samāhite citte’’tiādimāha.
तत्थ सोति सो अहं। एवन्ति चतुत्थज्झानक्कमनिदस्सनमेतं। इमिना कमेन चतुत्थज्झानं पटिलभित्वाति वुत्तं होति। समाहितेति इमिना चतुत्थज्झानसमाधिना समाहिते। परिसुद्धेतिआदीसु पन उपेक्खासतिपारिसुद्धिभावेन परिसुद्धे। परिसुद्धत्तायेव परियोदाते, पभस्सरेति वुत्तं होति। सुखादीनं पच्चयानं घातेन विहतरागादिअङ्गणत्ता अनङ्गणे। अनङ्गणत्तायेव च विगतूपक्किलेसे; अङ्गणेन हि चित्तं उपक्किलिस्सति। सुभावितत्ता मुदुभूते, वसीभावप्पत्तेति वुत्तं होति। वसे वत्तमानञ्हि चित्तं मुदूति वुच्चति। मुदुत्तायेव च कम्मनिये, कम्मक्खमे कम्मयोग्गेति वुत्तं होति। मुदु हि चित्तं कम्मनियं होति सुधन्तमिव सुवण्णं, तदुभयम्पि च सुभावितत्ता एव। यथाह – ‘‘नाहं, भिक्खवे, अञ्ञं एकधम्मम्पि समनुपस्सामि, यं एवं भावितं बहुलीकतं मुदु च होति कम्मनियञ्च, यथयिदं, भिक्खवे, चित्त’’न्ति (अ॰ नि॰ १.२२)।
Tattha soti so ahaṃ. Evanti catutthajjhānakkamanidassanametaṃ. Iminā kamena catutthajjhānaṃ paṭilabhitvāti vuttaṃ hoti. Samāhiteti iminā catutthajjhānasamādhinā samāhite. Parisuddhetiādīsu pana upekkhāsatipārisuddhibhāvena parisuddhe. Parisuddhattāyeva pariyodāte, pabhassareti vuttaṃ hoti. Sukhādīnaṃ paccayānaṃ ghātena vihatarāgādiaṅgaṇattā anaṅgaṇe. Anaṅgaṇattāyeva ca vigatūpakkilese; aṅgaṇena hi cittaṃ upakkilissati. Subhāvitattā mudubhūte, vasībhāvappatteti vuttaṃ hoti. Vase vattamānañhi cittaṃ mudūti vuccati. Muduttāyeva ca kammaniye, kammakkhame kammayoggeti vuttaṃ hoti. Mudu hi cittaṃ kammaniyaṃ hoti sudhantamiva suvaṇṇaṃ, tadubhayampi ca subhāvitattā eva. Yathāha – ‘‘nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ ekadhammampi samanupassāmi, yaṃ evaṃ bhāvitaṃ bahulīkataṃ mudu ca hoti kammaniyañca, yathayidaṃ, bhikkhave, citta’’nti (a. ni. 1.22).
एतेसु परिसुद्धभावादीसु ठितत्ता ठिते। ठितत्तायेव आनेञ्जप्पत्ते, अचले निरिञ्जनेति वुत्तं होति। मुदुकम्मञ्ञभावेन वा अत्तनो वसे ठितत्ता ठिते, सद्धादीहि परिग्गहितत्ता आनेञ्जप्पत्ते। सद्धापरिग्गहितञ्हि चित्तं अस्सद्धियेन न इञ्जति, वीरियपरिग्गहितं कोसज्जेन न इञ्जति, सतिपरिग्गहितं पमादेन न इञ्जति, समाधिपरिग्गहितं उद्धच्चेन न इञ्जति, पञ्ञापरिग्गहितं अविज्जाय न इञ्जति, ओभासगतं किलेसन्धकारेन न इञ्जति। इमेहि छहि धम्मेहि परिग्गहितं आनेञ्जप्पत्तं चित्तं होति। एवं अट्ठङ्गसमन्नागतं चित्तं अभिनीहारक्खमं होति अभिञ्ञासच्छिकरणीयानं धम्मानं अभिञ्ञासच्छिकिरियाय।
Etesu parisuddhabhāvādīsu ṭhitattā ṭhite. Ṭhitattāyeva āneñjappatte, acale niriñjaneti vuttaṃ hoti. Mudukammaññabhāvena vā attano vase ṭhitattā ṭhite, saddhādīhi pariggahitattā āneñjappatte. Saddhāpariggahitañhi cittaṃ assaddhiyena na iñjati, vīriyapariggahitaṃ kosajjena na iñjati, satipariggahitaṃ pamādena na iñjati, samādhipariggahitaṃ uddhaccena na iñjati, paññāpariggahitaṃ avijjāya na iñjati, obhāsagataṃ kilesandhakārena na iñjati. Imehi chahi dhammehi pariggahitaṃ āneñjappattaṃ cittaṃ hoti. Evaṃ aṭṭhaṅgasamannāgataṃ cittaṃ abhinīhārakkhamaṃ hoti abhiññāsacchikaraṇīyānaṃ dhammānaṃ abhiññāsacchikiriyāya.
अपरो नयो – चतुत्थज्झानसमाधिना समाहिते। नीवरणदूरीभावेन परिसुद्धे। वितक्कादिसमतिक्कमेन परियोदाते। झानप्पटिलाभपच्चयानं पापकानं इच्छावचरानं अभावेन अनङ्गणे। अभिज्झादीनं चित्तूपक्किलेसानं विगमेन विगतूपक्किलेसे। उभयम्पि चेतं अनङ्गणवत्थसुत्तानुसारेन (म॰ नि॰ १.५७ आदयो) वेदितब्बं। वसिप्पत्तिया मुदुभूते। इद्धिपादभावूपगमेन कम्मनिये। भावनापारिपूरिया पणीतभावूपगमेन ठिते आनेञ्जप्पत्ते । यथा आनेञ्जप्पत्तं होति; एवं ठितेति अत्थो। एवम्पि अट्ठङ्गसमन्नागतं चित्तं अभिनीहारक्खमं होति अभिञ्ञासच्छिकरणीयानं धम्मानं अभिञ्ञासच्छिकिरियाय, पादकं पदट्ठानभूतन्ति अत्थो।
Aparo nayo – catutthajjhānasamādhinā samāhite. Nīvaraṇadūrībhāvena parisuddhe. Vitakkādisamatikkamena pariyodāte. Jhānappaṭilābhapaccayānaṃ pāpakānaṃ icchāvacarānaṃ abhāvena anaṅgaṇe. Abhijjhādīnaṃ cittūpakkilesānaṃ vigamena vigatūpakkilese. Ubhayampi cetaṃ anaṅgaṇavatthasuttānusārena (ma. ni. 1.57 ādayo) veditabbaṃ. Vasippattiyā mudubhūte. Iddhipādabhāvūpagamena kammaniye. Bhāvanāpāripūriyā paṇītabhāvūpagamena ṭhiteāneñjappatte. Yathā āneñjappattaṃ hoti; evaṃ ṭhiteti attho. Evampi aṭṭhaṅgasamannāgataṃ cittaṃ abhinīhārakkhamaṃ hoti abhiññāsacchikaraṇīyānaṃ dhammānaṃ abhiññāsacchikiriyāya, pādakaṃ padaṭṭhānabhūtanti attho.
पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणायाति एवं अभिञ्ञापादके जाते एतस्मिं चित्ते पुब्बेनिवासानुस्सतिम्हि यं ञाणं तदत्थाय। तत्थ पुब्बेनिवासोति पुब्बे अतीतजातीसु निवुत्थक्खन्धा। निवुत्थाति अज्झावुत्था अनुभूता अत्तनो सन्ताने उप्पज्जित्वा निरुद्धा निवुत्थधम्मा वा निवुत्था, गोचरनिवासेन निवुत्था, अत्तनो विञ्ञाणेन विञ्ञाता परिच्छिन्ना, परविञ्ञाणविञ्ञातापि वा छिन्नवटुमकानुस्सरणादीसु। पुब्बेनिवासानुस्सतीति याय सतिया पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, सा पुब्बेनिवासानुस्सति। ञाणन्ति ताय सतिया सम्पयुत्तञाणं। एवमिमस्स पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणस्स अत्थाय पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणाय एतस्स ञाणस्स अधिगमाय पत्तियाति वुत्तं होति। अभिनिन्नामेसिन्ति अभिनीहरिं।
Pubbenivāsānussatiñāṇāyāti evaṃ abhiññāpādake jāte etasmiṃ citte pubbenivāsānussatimhi yaṃ ñāṇaṃ tadatthāya. Tattha pubbenivāsoti pubbe atītajātīsu nivutthakkhandhā. Nivutthāti ajjhāvutthā anubhūtā attano santāne uppajjitvā niruddhā nivutthadhammā vā nivutthā, gocaranivāsena nivutthā, attano viññāṇena viññātā paricchinnā, paraviññāṇaviññātāpi vā chinnavaṭumakānussaraṇādīsu. Pubbenivāsānussatīti yāya satiyā pubbenivāsaṃ anussarati, sā pubbenivāsānussati. Ñāṇanti tāya satiyā sampayuttañāṇaṃ. Evamimassa pubbenivāsānussatiñāṇassa atthāya pubbenivāsānussatiñāṇāya etassa ñāṇassa adhigamāya pattiyāti vuttaṃ hoti. Abhininnāmesinti abhinīhariṃ.
सोति सो अहं। अनेकविहितन्ति अनेकविधं, अनेकेहि वा पकारेहि पवत्तितं संवण्णितन्ति अत्थो। पुब्बेनिवासन्ति समनन्तरातीतं भवं आदिं कत्वा तत्थ तत्थ निवुत्थसन्तानं। अनुस्सरामीति ‘‘एकम्पि जातिं द्वेपि जातियो’’ति एवं जातिपटिपाटिया अनुगन्त्वा अनुगन्त्वा सरामि, अनुदेव वा सरामि, चित्ते अभिनिन्नामितमत्ते एव सरामीति दस्सेति। पूरितपारमीनञ्हि महापुरिसानं परिकम्मकरणं नत्थि, तेन ते चित्तं अभिनिन्नामेत्वाव सरन्ति। आदिकम्मिककुलपुत्ता पन परिकम्मं कत्वाव सरन्ति, तस्मा तेसं वसेन परिकम्मं वत्तब्बं सिया। तं पन वुच्चमानं अतिभारियं विनयनिदानं करोति, तस्मा तं न वदाम। अत्थिकेहि पन विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ २.४०२ आदयो) वुत्तनयेनेव गहेतब्बं। इध पन पाळिमेव वण्णयिस्साम।
Soti so ahaṃ. Anekavihitanti anekavidhaṃ, anekehi vā pakārehi pavattitaṃ saṃvaṇṇitanti attho. Pubbenivāsanti samanantarātītaṃ bhavaṃ ādiṃ katvā tattha tattha nivutthasantānaṃ. Anussarāmīti ‘‘ekampi jātiṃ dvepi jātiyo’’ti evaṃ jātipaṭipāṭiyā anugantvā anugantvā sarāmi, anudeva vā sarāmi, citte abhininnāmitamatte eva sarāmīti dasseti. Pūritapāramīnañhi mahāpurisānaṃ parikammakaraṇaṃ natthi, tena te cittaṃ abhininnāmetvāva saranti. Ādikammikakulaputtā pana parikammaṃ katvāva saranti, tasmā tesaṃ vasena parikammaṃ vattabbaṃ siyā. Taṃ pana vuccamānaṃ atibhāriyaṃ vinayanidānaṃ karoti, tasmā taṃ na vadāma. Atthikehi pana visuddhimagge (visuddhi. 2.402 ādayo) vuttanayeneva gahetabbaṃ. Idha pana pāḷimeva vaṇṇayissāma.
सेय्यथिदन्ति आरद्धप्पकारदस्सनत्थे निपातो। तेनेव य्वायं पुब्बेनिवासो आरद्धो, तस्स पकारप्पभेदं दस्सेन्तो एकम्पि जातिन्तिआदिमाह। तत्थ एकम्पि जातिन्ति एकम्पि पटिसन्धिमूलं चुतिपरियोसानं एकभवपरियापन्नं खन्धसन्तानं। एस नयो द्वेपि जातियोतिआदीसु। अनेकेपि संवट्टकप्पेतिआदीसु पन परिहायमानो कप्पो संवट्टकप्पो, वड्ढमानो विवट्टकप्पोति वेदितब्बो। तत्थ च संवट्टेन संवट्टट्ठायी गहितो होति तम्मूलकत्ता। विवट्टेन च विवट्टट्ठायी। एवञ्हि सति यानि तानि ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, कप्पस्स असङ्ख्येय्यानि । कतमानि चत्तारि? संवट्टो संवट्टट्ठायी, विवट्टो विवट्टट्ठायी’’ति वुत्तानि तानि सब्बानि परिग्गहितानि होन्ति।
Seyyathidanti āraddhappakāradassanatthe nipāto. Teneva yvāyaṃ pubbenivāso āraddho, tassa pakārappabhedaṃ dassento ekampi jātintiādimāha. Tattha ekampi jātinti ekampi paṭisandhimūlaṃ cutipariyosānaṃ ekabhavapariyāpannaṃ khandhasantānaṃ. Esa nayo dvepi jātiyotiādīsu. Anekepi saṃvaṭṭakappetiādīsu pana parihāyamāno kappo saṃvaṭṭakappo, vaḍḍhamāno vivaṭṭakappoti veditabbo. Tattha ca saṃvaṭṭena saṃvaṭṭaṭṭhāyī gahito hoti tammūlakattā. Vivaṭṭena ca vivaṭṭaṭṭhāyī. Evañhi sati yāni tāni ‘‘cattārimāni, bhikkhave, kappassa asaṅkhyeyyāni . Katamāni cattāri? Saṃvaṭṭo saṃvaṭṭaṭṭhāyī, vivaṭṭo vivaṭṭaṭṭhāyī’’ti vuttāni tāni sabbāni pariggahitāni honti.
तत्थ तयो संवट्टा – तेजोसंवट्टो, आपोसंवट्टो, वायोसंवट्टोति। तिस्सो संवट्टसीमा – आभस्सरा, सुभकिण्हा, वेहप्फलाति। यदा कप्पो तेजेन संवट्टति, आभस्सरतो हेट्ठा अग्गिना डय्हति। यदा उदकेन संवट्टति, सुभकिण्हतो हेट्ठा उदकेन विलीयति। यदा वातेन संवट्टति, वेहप्फलतो हेट्ठा वातेन विद्धंसियति। वित्थारतो पन सदापि एकं बुद्धक्खेत्तं विनस्सति।
Tattha tayo saṃvaṭṭā – tejosaṃvaṭṭo, āposaṃvaṭṭo, vāyosaṃvaṭṭoti. Tisso saṃvaṭṭasīmā – ābhassarā, subhakiṇhā, vehapphalāti. Yadā kappo tejena saṃvaṭṭati, ābhassarato heṭṭhā agginā ḍayhati. Yadā udakena saṃvaṭṭati, subhakiṇhato heṭṭhā udakena vilīyati. Yadā vātena saṃvaṭṭati, vehapphalato heṭṭhā vātena viddhaṃsiyati. Vitthārato pana sadāpi ekaṃ buddhakkhettaṃ vinassati.
बुद्धक्खेत्तं नाम तिविधं होति – जातिक्खेत्तं, आणाक्खेत्तं, विसयक्खेत्तञ्च। तत्थ जातिक्खेत्तं दससहस्सचक्कवाळपरियन्तं होति, यं तथागतस्स पटिसन्धिआदीसु कम्पति। आणाक्खेत्तं कोटिसतसहस्सचक्कवाळपरियन्तं होति। यत्थ रतनपरित्तं, खन्धपरित्तं, धजग्गपरित्तं, आटानाटियपरित्तं, मोरपरित्तन्ति इमेसं परित्तानं आनुभावो पवत्तति। विसयक्खेत्तं पन अनन्तं अपरिमाणं, ‘‘यं यावता वा पन आकङ्खेय्या’’ति (अ॰ नि॰ ३.८१) वुत्तं यत्थ यं यं आकङ्खति तं तं अनुस्सरति। एवमेतेसु तीसु बुद्धक्खेत्तेसु एकं आणाक्खेत्तं विनस्सति। तस्मिं पन विनस्सन्ते जातिक्खेत्तम्पि विनट्ठमेव होति; विनस्सन्तञ्च एकतोव विनस्सति, सण्ठहन्तम्पि एकतोव सण्ठहति। तस्स विनासो च सण्ठहनञ्च विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ २.४०४) वुत्तं। अत्थिकेहि ततो गहेतब्बं।
Buddhakkhettaṃ nāma tividhaṃ hoti – jātikkhettaṃ, āṇākkhettaṃ, visayakkhettañca. Tattha jātikkhettaṃ dasasahassacakkavāḷapariyantaṃ hoti, yaṃ tathāgatassa paṭisandhiādīsu kampati. Āṇākkhettaṃ koṭisatasahassacakkavāḷapariyantaṃ hoti. Yattha ratanaparittaṃ, khandhaparittaṃ, dhajaggaparittaṃ, āṭānāṭiyaparittaṃ, moraparittanti imesaṃ parittānaṃ ānubhāvo pavattati. Visayakkhettaṃ pana anantaṃ aparimāṇaṃ, ‘‘yaṃ yāvatā vā pana ākaṅkheyyā’’ti (a. ni. 3.81) vuttaṃ yattha yaṃ yaṃ ākaṅkhati taṃ taṃ anussarati. Evametesu tīsu buddhakkhettesu ekaṃ āṇākkhettaṃ vinassati. Tasmiṃ pana vinassante jātikkhettampi vinaṭṭhameva hoti; vinassantañca ekatova vinassati, saṇṭhahantampi ekatova saṇṭhahati. Tassa vināso ca saṇṭhahanañca visuddhimagge (visuddhi. 2.404) vuttaṃ. Atthikehi tato gahetabbaṃ.
ये पनेते संवट्टविवट्टा वुत्ता, एतेसु भगवा बोधिमण्डे सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुज्झनत्थाय निसिन्नो अनेकेपि संवट्टकप्पे अनेकेपि विवट्टकप्पे अनेकेपि संवट्टविवट्टकप्पे सरि। कथं? ‘‘अमुत्रासि’’न्तिआदिना नयेन। तत्थ अमुत्रासिन्ति अमुम्हि संवट्टकप्पे अहं अमुम्हि भवे वा योनिया वा गतिया वा विञ्ञाणट्ठितिया वा सत्तावासे वा सत्तनिकाये वा अहोसिं। एवंनामोति वेस्सन्तरो वा जोतिपालो वा। एवंगोत्तोति भग्गवो वा गोतमो वा। एवंवण्णोति ओदातो वा सामो वा। एवमाहारोति सालिमंसोदनाहारो वा पवत्तफलभोजनो वा। एवंसुखदुक्खप्पटिसंवेदीति अनेकप्पकारेन कायिकचेतसिकानं सामिसनिरामिसादिप्पभेदानं वा सुखदुक्खानं पटिसंवेदी। एवमायुपरियन्तोति एवं वस्ससतपरमायुपरियन्तो वा चतुरासीतिकप्पसहस्सपरमायुपरियन्तो वा।
Ye panete saṃvaṭṭavivaṭṭā vuttā, etesu bhagavā bodhimaṇḍe sammāsambodhiṃ abhisambujjhanatthāya nisinno anekepi saṃvaṭṭakappe anekepi vivaṭṭakappe anekepi saṃvaṭṭavivaṭṭakappe sari. Kathaṃ? ‘‘Amutrāsi’’ntiādinā nayena. Tattha amutrāsinti amumhi saṃvaṭṭakappe ahaṃ amumhi bhave vā yoniyā vā gatiyā vā viññāṇaṭṭhitiyā vā sattāvāse vā sattanikāye vā ahosiṃ. Evaṃnāmoti vessantaro vā jotipālo vā. Evaṃgottoti bhaggavo vā gotamo vā. Evaṃvaṇṇoti odāto vā sāmo vā. Evamāhāroti sālimaṃsodanāhāro vā pavattaphalabhojano vā. Evaṃsukhadukkhappaṭisaṃvedīti anekappakārena kāyikacetasikānaṃ sāmisanirāmisādippabhedānaṃ vā sukhadukkhānaṃ paṭisaṃvedī. Evamāyupariyantoti evaṃ vassasataparamāyupariyanto vā caturāsītikappasahassaparamāyupariyanto vā.
सो ततो चुतो अमुत्र उदपादिन्ति सो अहं ततो भवतो योनितो गतितो विञ्ञाणट्ठितितो सत्तावासतो सत्तनिकायतो वा चुतो, पुन अमुकस्मिं नाम भवे योनिया गतिया विञ्ञाणट्ठितिया सत्तावासे सत्तनिकाये वा उदपादिं। तत्रापासिन्ति अथ तत्रापि भवे योनिया गतिया विञ्ञाणट्ठितिया सत्तावासे सत्तनिकाये वा पुन अहोसिं। एवंनामोतिआदि वुत्तनयमेव।
Sotato cuto amutra udapādinti so ahaṃ tato bhavato yonito gatito viññāṇaṭṭhitito sattāvāsato sattanikāyato vā cuto, puna amukasmiṃ nāma bhave yoniyā gatiyā viññāṇaṭṭhitiyā sattāvāse sattanikāye vā udapādiṃ. Tatrāpāsinti atha tatrāpi bhave yoniyā gatiyā viññāṇaṭṭhitiyā sattāvāse sattanikāye vā puna ahosiṃ. Evaṃnāmotiādi vuttanayameva.
अथ वा यस्मा अमुत्रासिन्ति इदं अनुपुब्बेन आरोहन्तस्स यावदिच्छकं सरणं। सो ततो चुतोति पटिनिवत्तन्तस्स पच्चवेक्खणं। तस्मा इधूपपन्नोति इमिस्सा इधूपपत्तिया अनन्तरं अमुत्र उदपादिन्ति तुसितभवनं सन्धायाहाति वेदितब्बं। तत्रापासिं एवंनामोति तत्रापि तुसितभवने सेतकेतु नाम देवपुत्तो अहोसिं। एवंगोत्तोति ताहि देवताहि सद्धिं एकगोत्तो। एवंवण्णोति सुवण्णवण्णो। एवमाहारोति दिब्बसुधाहारो। एवंसुखदुक्खप्पटिसंवेदीति एवं दिब्बसुखप्पटिसंवेदी। दुक्खं पन सङ्खारदुक्खमत्तमेव। एवमायुपरियन्तोति एवं सत्तपञ्ञासवस्सकोटिसट्ठिवस्ससतसहस्सायुपरियन्तो। सो ततो चुतोति सो अहं ततो तुसितभवनतो चुतो। इधूपपन्नोति इध महामायाय देविया कुच्छिम्हि निब्बत्तो।
Atha vā yasmā amutrāsinti idaṃ anupubbena ārohantassa yāvadicchakaṃ saraṇaṃ. So tato cutoti paṭinivattantassa paccavekkhaṇaṃ. Tasmā idhūpapannoti imissā idhūpapattiyā anantaraṃ amutra udapādinti tusitabhavanaṃ sandhāyāhāti veditabbaṃ. Tatrāpāsiṃ evaṃnāmoti tatrāpi tusitabhavane setaketu nāma devaputto ahosiṃ. Evaṃgottoti tāhi devatāhi saddhiṃ ekagotto. Evaṃvaṇṇoti suvaṇṇavaṇṇo. Evamāhāroti dibbasudhāhāro. Evaṃsukhadukkhappaṭisaṃvedīti evaṃ dibbasukhappaṭisaṃvedī. Dukkhaṃ pana saṅkhāradukkhamattameva. Evamāyupariyantoti evaṃ sattapaññāsavassakoṭisaṭṭhivassasatasahassāyupariyanto. So tato cutoti so ahaṃ tato tusitabhavanato cuto. Idhūpapannoti idha mahāmāyāya deviyā kucchimhi nibbatto.
इतीति एवं। साकारं सउद्देसन्ति नामगोत्तवसेन सउद्देसं, वण्णादिवसेन साकारं। नामगोत्तवसेन हि सत्तो ‘‘दत्तो, तिस्सो, गोतमो’’ति उद्दिसीयति; वण्णादीहि ओदातो, सामोति नानत्ततो पञ्ञायति; तस्मा नामगोत्तं उद्देसो, इतरे आकारा। किं पन बुद्धायेव पुब्बेनिवासं सरन्तीति? वुच्चते – न बुद्धायेव, पच्चेकबुद्ध-बुद्धसावक-तित्थियापि, नो च खो अविसेसेन। तित्थिया हि चत्तालीसंयेव कप्पे सरन्ति, न ततो परं। कस्मा? दुब्बलपञ्ञत्ता। तेसञ्हि नामरूपपरिच्छेदविरहतो दुब्बला पञ्ञा होति। सावकेसु पन असीतिमहासावका कप्पसतसहस्सं सरन्ति; द्वे अग्गसावका एकमसङ्ख्येय्यं सतसहस्सञ्च। पच्चेकबुद्धा द्वे असङ्ख्येय्यानि सतसहस्सञ्च। एत्तको हि तेसं अभिनीहारो। बुद्धानं पन परिच्छेदो नत्थि, याव इच्छन्ति ताव सरन्ति। तित्थिया च खन्धपटिपाटिमेव सरन्ति। पटिपाटिं मुञ्चित्वा चुतिपटिसन्धिवसेन सरितुं न सक्कोन्ति। तेसञ्हि अन्धानं विय इच्छितप्पदेसोक्कमनं नत्थि। सावका उभयथापि सरन्ति; तथा पच्चेकबुद्धा। बुद्धा पन खन्धपटिपाटियापि चुतिपटिसन्धिवसेनपि सीहोक्कन्तवसेनपि अनेकासु कप्पकोटीसु हेट्ठा वा उपरि वा यं यं ठानं आकङ्खन्ति, तं सब्बं सरन्तियेव।
Itīti evaṃ. Sākāraṃ sauddesanti nāmagottavasena sauddesaṃ, vaṇṇādivasena sākāraṃ. Nāmagottavasena hi satto ‘‘datto, tisso, gotamo’’ti uddisīyati; vaṇṇādīhi odāto, sāmoti nānattato paññāyati; tasmā nāmagottaṃ uddeso, itare ākārā. Kiṃ pana buddhāyeva pubbenivāsaṃ sarantīti? Vuccate – na buddhāyeva, paccekabuddha-buddhasāvaka-titthiyāpi, no ca kho avisesena. Titthiyā hi cattālīsaṃyeva kappe saranti, na tato paraṃ. Kasmā? Dubbalapaññattā. Tesañhi nāmarūpaparicchedavirahato dubbalā paññā hoti. Sāvakesu pana asītimahāsāvakā kappasatasahassaṃ saranti; dve aggasāvakā ekamasaṅkhyeyyaṃ satasahassañca. Paccekabuddhā dve asaṅkhyeyyāni satasahassañca. Ettako hi tesaṃ abhinīhāro. Buddhānaṃ pana paricchedo natthi, yāva icchanti tāva saranti. Titthiyā ca khandhapaṭipāṭimeva saranti. Paṭipāṭiṃ muñcitvā cutipaṭisandhivasena sarituṃ na sakkonti. Tesañhi andhānaṃ viya icchitappadesokkamanaṃ natthi. Sāvakā ubhayathāpi saranti; tathā paccekabuddhā. Buddhā pana khandhapaṭipāṭiyāpi cutipaṭisandhivasenapi sīhokkantavasenapi anekāsu kappakoṭīsu heṭṭhā vā upari vā yaṃ yaṃ ṭhānaṃ ākaṅkhanti, taṃ sabbaṃ sarantiyeva.
अयं खो मे ब्राह्मणातिआदीसु मेति मया। विज्जाति विदितकरणट्ठेन विज्जा। किं विदितं करोति? पुब्बेनिवासं। अविज्जाति तस्सेव पुब्बेनिवासस्स अविदितकरणट्ठेन तप्पटिच्छादकमोहो वुच्चति। तमोति स्वेव मोहो तप्पटिच्छादकट्ठेन ‘‘तमो’’ति वुच्चति। आलोकोति सायेवविज्जा ओभासकरणट्ठेन ‘‘आलोको’’ति वुच्चति। एत्थ च विज्जा अधिगताति अयं अत्थो, सेसं पसंसावचनं। योजना पनेत्थ – अयं खो मे विज्जा अधिगता, तस्स मे अधिगतविज्जस्स अविज्जा विहता, विनट्ठाति अत्थो। कस्मा? यस्मा विज्जा उप्पन्ना। एस नयो इतरस्मिम्पि पदद्वये।
Ayaṃ kho me brāhmaṇātiādīsu meti mayā. Vijjāti viditakaraṇaṭṭhena vijjā. Kiṃ viditaṃ karoti? Pubbenivāsaṃ. Avijjāti tasseva pubbenivāsassa aviditakaraṇaṭṭhena tappaṭicchādakamoho vuccati. Tamoti sveva moho tappaṭicchādakaṭṭhena ‘‘tamo’’ti vuccati. Ālokoti sāyevavijjā obhāsakaraṇaṭṭhena ‘‘āloko’’ti vuccati. Ettha ca vijjā adhigatāti ayaṃ attho, sesaṃ pasaṃsāvacanaṃ. Yojanā panettha – ayaṃ kho me vijjā adhigatā, tassa me adhigatavijjassa avijjā vihatā, vinaṭṭhāti attho. Kasmā? Yasmā vijjā uppannā. Esa nayo itarasmimpi padadvaye.
यथा तन्ति एत्थ यथाति ओपम्मत्थे। तन्ति निपातो। सतिया अविप्पवासेन अप्पमत्तस्स। वीरियातापेन आतापिनो। काये च जीविते च अनपेक्खताय पहितत्तस्स, पेसितचित्तस्साति अत्थो। इदं वुत्तं होति – यथा अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो अविज्जा विहञ्ञेय्य विज्जा उप्पज्जेय्य, तमो विहञ्ञेय्य आलोको उप्पज्जेय्य; एवमेव मम अविज्जा विहता विज्जा उप्पन्ना, तमो विहतो आलोको उप्पन्नो। एतस्स मे पधानानुयोगस्स अनुरूपमेव फलं लद्धन्ति।
Yathā tanti ettha yathāti opammatthe. Tanti nipāto. Satiyā avippavāsena appamattassa. Vīriyātāpena ātāpino. Kāye ca jīvite ca anapekkhatāya pahitattassa, pesitacittassāti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā appamattassa ātāpino pahitattassa viharato avijjā vihaññeyya vijjā uppajjeyya, tamo vihaññeyya āloko uppajjeyya; evameva mama avijjā vihatā vijjā uppannā, tamo vihato āloko uppanno. Etassa me padhānānuyogassa anurūpameva phalaṃ laddhanti.
अयं खो मे ब्राह्मण पठमा अभिनिब्भिदा अहोसि कुक्कुटच्छापकस्सेव अण्डकोसम्हाति अयं खो मम ब्राह्मण पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणमुखतुण्डकेन पुब्बे निवुत्थक्खन्धपटिच्छादकं अविज्जण्डकोसं पदालेत्वा पठमा अभिनिब्भिदा पठमा निक्खन्ति पठमा अरियाजाति अहोसि, कुक्कुटच्छापकस्सेव मुखतुण्डकेन वा पादनखसिखाय वा अण्डकोसं पदालेत्वा तम्हा अण्डकोसम्हा अभिनिब्भिदा निक्खन्ति कुक्कुटनिकाये पच्चाजातीति।
Ayaṃ kho me brāhmaṇa paṭhamā abhinibbhidā ahosi kukkuṭacchāpakasseva aṇḍakosamhāti ayaṃ kho mama brāhmaṇa pubbenivāsānussatiñāṇamukhatuṇḍakena pubbe nivutthakkhandhapaṭicchādakaṃ avijjaṇḍakosaṃ padāletvā paṭhamā abhinibbhidā paṭhamā nikkhanti paṭhamā ariyājāti ahosi, kukkuṭacchāpakasseva mukhatuṇḍakena vā pādanakhasikhāya vā aṇḍakosaṃ padāletvā tamhā aṇḍakosamhā abhinibbhidā nikkhanti kukkuṭanikāye paccājātīti.
पुब्बेनिवासकथा निट्ठिता।
Pubbenivāsakathā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / वेरञ्जकण्डं • Verañjakaṇḍaṃ
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / पुब्बेनिवासकथावण्णना • Pubbenivāsakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / पुब्बेनिवासकथावण्णना • Pubbenivāsakathāvaṇṇanā
