| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
पुब्बेनिवासकथावण्णना
Pubbenivāsakathāvaṇṇanā
१२. अरूपज्झानानम्पि अङ्गसमताय चतुत्थज्झाने सङ्गहोति आह केसञ्चि अभिञ्ञापादकानीतिआदि, तेनेव वक्खति ‘‘अट्ठ समापत्तियो निब्बत्तेत्वा’’तिआदि (पारा॰ अट्ठ॰ १.१२)। तेसु च चतुत्थज्झानमेव अभिञ्ञापादकं निरोधपादकं होति, न इतरानि। दूरकारणतं पन सन्धाय ‘‘चत्तारि झानानी’’ति नेसम्पि एकतो गहणं कतन्ति दट्ठब्बं। चित्तेकग्गतत्थानीति इदं दिट्ठधम्मसुखविहारं सन्धाय वुत्तन्ति आह खीणासवानन्तिआदि। सब्बकिच्चसाधकन्ति दिब्बविहारादिसब्बबुद्धकिच्चसाधकं। सब्बलोकियलोकुत्तरगुणदायकन्ति इमिना यथावुत्तं विपस्सनापादकत्तादिसब्बं सम्पिण्डेति। इदञ्हि झानं भगवतो सब्बबुद्धगुणदायकस्स मग्गञाणस्स पदट्ठानत्ता एवं वुत्तन्ति दट्ठब्बं। यथयिदन्ति यथा इदं। अभिनीहारक्खमन्ति इद्धिविधादिअत्थं तदभिमुखं नीहरणयोग्गं।
12. Arūpajjhānānampi aṅgasamatāya catutthajjhāne saṅgahoti āha kesañci abhiññāpādakānītiādi, teneva vakkhati ‘‘aṭṭha samāpattiyo nibbattetvā’’tiādi (pārā. aṭṭha. 1.12). Tesu ca catutthajjhānameva abhiññāpādakaṃ nirodhapādakaṃ hoti, na itarāni. Dūrakāraṇataṃ pana sandhāya ‘‘cattāri jhānānī’’ti nesampi ekato gahaṇaṃ katanti daṭṭhabbaṃ. Cittekaggatatthānīti idaṃ diṭṭhadhammasukhavihāraṃ sandhāya vuttanti āha khīṇāsavānantiādi. Sabbakiccasādhakanti dibbavihārādisabbabuddhakiccasādhakaṃ. Sabbalokiyalokuttaraguṇadāyakanti iminā yathāvuttaṃ vipassanāpādakattādisabbaṃ sampiṇḍeti. Idañhi jhānaṃ bhagavato sabbabuddhaguṇadāyakassa maggañāṇassa padaṭṭhānattā evaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Yathayidanti yathā idaṃ. Abhinīhārakkhamanti iddhividhādiatthaṃ tadabhimukhaṃ nīharaṇayoggaṃ.
झानप्पटिलाभपच्चयानन्ति झानप्पटिलाभहेतुकानं झानप्पटिलाभं निस्साय उप्पज्जनकानं। पापकानन्ति लामकानं। इच्छावचरानन्ति इच्छाय वसेन ओतिण्णानं नीवरणभावं तदेकट्ठतञ्च अप्पत्तानं अत्तुक्कंसनादिवसप्पवत्तानं अहो वत ममेव सत्था पटिपुच्छित्वा भिक्खूनं एवरूपं धम्मं देसेय्यातिआदिनयप्पवत्तानं मानादीनं। पोत्थकेसु पन ‘‘झानप्पटिलाभपच्चनीकान’’न्तिपि पाठं लिखन्ति, सो पमादपाठोति गहेतब्बो ‘‘झानप्पटिलाभपच्चनीकानं नीवरणानं अभावस्स नीवरणदूरीभावेन परिसुद्धो’’ति एवं पुब्बे परिसुद्धपदेयेव वुत्तत्ता। सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ १.१२) पन ‘‘इच्छावचरानन्ति इच्छाय अवचरानं इच्छावसेन ओतिण्णानं पवत्तानं नानप्पकारानं कोपअप्पच्चयानन्ति अत्थोति अयम्पि पाठो अयुत्तो एवाति गहेतब्बं। ततो एव च विसुद्धिमग्गे अयं पाठो सब्बेन सब्बं न दस्सितो’’ति वुत्तं। तत्थ च नानप्पकारानं कोपअप्पच्चयानन्ति एवं नीवरणभावप्पत्तदोसानं परामट्ठत्ता अयं पाठो पटिक्खित्तोति वेदितब्बो।
Jhānappaṭilābhapaccayānanti jhānappaṭilābhahetukānaṃ jhānappaṭilābhaṃ nissāya uppajjanakānaṃ. Pāpakānanti lāmakānaṃ. Icchāvacarānanti icchāya vasena otiṇṇānaṃ nīvaraṇabhāvaṃ tadekaṭṭhatañca appattānaṃ attukkaṃsanādivasappavattānaṃ aho vata mameva satthā paṭipucchitvā bhikkhūnaṃ evarūpaṃ dhammaṃ deseyyātiādinayappavattānaṃ mānādīnaṃ. Potthakesu pana ‘‘jhānappaṭilābhapaccanīkāna’’ntipi pāṭhaṃ likhanti, so pamādapāṭhoti gahetabbo ‘‘jhānappaṭilābhapaccanīkānaṃ nīvaraṇānaṃ abhāvassa nīvaraṇadūrībhāvena parisuddho’’ti evaṃ pubbe parisuddhapadeyeva vuttattā. Sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. 1.12) pana ‘‘icchāvacarānanti icchāya avacarānaṃ icchāvasena otiṇṇānaṃ pavattānaṃ nānappakārānaṃ kopaappaccayānanti atthoti ayampi pāṭho ayutto evāti gahetabbaṃ. Tato eva ca visuddhimagge ayaṃ pāṭho sabbena sabbaṃ na dassito’’ti vuttaṃ. Tattha ca nānappakārānaṃ kopaappaccayānanti evaṃ nīvaraṇabhāvappattadosānaṃ parāmaṭṭhattā ayaṃ pāṭho paṭikkhittoti veditabbo.
अभिज्झादीनन्ति एत्थ अभिज्झा-सद्देन च अनीवरणसभावस्सेव लोभस्स मानादीनञ्च गहणं झानप्पटिलाभपच्चयानन्ति अनुवत्तमानत्ता। उभयम्पीति अनङ्गणत्तं विगतूपक्किलेसत्तञ्चाति एतं उभयम्पि यथाक्कमं अनङ्गणसुत्तवत्थसुत्तानुसारेनेव वेदितब्बं। तेसु च सुत्तेसु किञ्चापि नीवरणसभावप्पत्ता थूलदोसापि वुत्ता, तथापि अधिगतचतउत्थज्झानस्स वसेन वुत्तत्ता इध सुखुमा एव ते गहिता। अङ्गणुपक्किलेससामञ्ञेन पनेत्थ सुत्तानं अपदिसनं। तथा हि ‘‘सुत्तानुसारेना’’ति वुत्तं, न पन सुत्तवसेनाति।
Abhijjhādīnanti ettha abhijjhā-saddena ca anīvaraṇasabhāvasseva lobhassa mānādīnañca gahaṇaṃ jhānappaṭilābhapaccayānanti anuvattamānattā. Ubhayampīti anaṅgaṇattaṃ vigatūpakkilesattañcāti etaṃ ubhayampi yathākkamaṃ anaṅgaṇasuttavatthasuttānusāreneva veditabbaṃ. Tesu ca suttesu kiñcāpi nīvaraṇasabhāvappattā thūladosāpi vuttā, tathāpi adhigatacatautthajjhānassa vasena vuttattā idha sukhumā eva te gahitā. Aṅgaṇupakkilesasāmaññena panettha suttānaṃ apadisanaṃ. Tathā hi ‘‘suttānusārenā’’ti vuttaṃ, na pana suttavasenāti.
पुब्बेनिवासानुस्सतियं ञाणं पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणन्ति निब्बचनं दस्सेन्तो आह पुब्बेनिवासानुस्सतिम्हीतिआदि। इदानि पुब्बेनिवासं पुब्बेनिवासानुस्सतिं तत्थ ञाणञ्च विभागतो दस्सेतुं तत्थातिआदि वुत्तं। पुब्ब-सद्दो अतीतभवविसयो, निवास-सद्दो च कम्मसाधनोति आह ‘‘पुब्बे अतीतजातीसु निवुत्थक्खन्धा’’ति। निवुत्थता चेत्थ सकसन्ताने पवत्तता, तेनाह अनुभूतातिआदि। इदानि सपरसन्तानसाधनवसेन निवास-सद्दस्स अत्थं दस्सेतुं ‘‘निवुत्थधम्मा वा निवुत्था’’ति वत्वा तं विवरितुं गोचरनिवासेनातिआदि वुत्तं। गोचरभूतापि हि धम्मा ञाणेन निवुत्था नाम होन्ति, ते पन सपरविञ्ञाणगोचरताय दुविधाति दस्सेतुं अत्तनोतिआदि वुत्तं। परविञ्ञाणविञ्ञातापि वा निवुत्थाति सम्बन्धो। इधापि परिच्छिन्नाति पदं आनेत्वा सम्बन्धितब्बं। अनमतग्गेपि हि संसारे अत्तना अविञ्ञातपुब्बानं सत्तानं खन्धा परेहेव केहिचि विञ्ञातत्ता परविञ्ञाणविञ्ञाता नाम वुत्ता, तेसं अनुस्सरणं पुरिमतो दुक्करं येहि परेहि विञ्ञातताय ते परविञ्ञाणविञ्ञाता नाम जाता, तेसं वत्तमानसन्तानानुसारेन विञ्ञातब्बतो। ते च परविञ्ञाणविञ्ञाता दुविधा परिनिब्बुता अपरिनिब्बुताति। तेसु च परिनिब्बुतानुस्सरणं दुक्करं सब्बसो सुसमुच्छिन्नसन्तानत्ता। तं पन सिखाप्पत्तपरविञ्ञातं पुब्बेनिवासं दस्सेतुं ‘‘छिन्नवटुमकानुस्सरणादीसू’’ति वुत्तं। तत्थ छिन्नवटुमका अतीते परिनिब्बुता खीणासवा छिन्नसंसारमग्गत्ता । आदि-सद्देन अपरिनिब्बुतानं परविञ्ञाणविञ्ञातानम्पि सीहोक्कन्तिकवसएन अनुस्सरणं गहितं। याय सतिया पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, सा पुब्बेनिवासानुस्सतीति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं।
Pubbenivāsānussatiyaṃ ñāṇaṃ pubbenivāsānussatiñāṇanti nibbacanaṃ dassento āha pubbenivāsānussatimhītiādi. Idāni pubbenivāsaṃ pubbenivāsānussatiṃ tattha ñāṇañca vibhāgato dassetuṃ tatthātiādi vuttaṃ. Pubba-saddo atītabhavavisayo, nivāsa-saddo ca kammasādhanoti āha ‘‘pubbe atītajātīsu nivutthakkhandhā’’ti. Nivutthatā cettha sakasantāne pavattatā, tenāha anubhūtātiādi. Idāni saparasantānasādhanavasena nivāsa-saddassa atthaṃ dassetuṃ ‘‘nivutthadhammā vā nivutthā’’ti vatvā taṃ vivarituṃ gocaranivāsenātiādi vuttaṃ. Gocarabhūtāpi hi dhammā ñāṇena nivutthā nāma honti, te pana saparaviññāṇagocaratāya duvidhāti dassetuṃ attanotiādi vuttaṃ. Paraviññāṇaviññātāpi vā nivutthāti sambandho. Idhāpi paricchinnāti padaṃ ānetvā sambandhitabbaṃ. Anamataggepi hi saṃsāre attanā aviññātapubbānaṃ sattānaṃ khandhā pareheva kehici viññātattā paraviññāṇaviññātā nāma vuttā, tesaṃ anussaraṇaṃ purimato dukkaraṃ yehi parehi viññātatāya te paraviññāṇaviññātā nāma jātā, tesaṃ vattamānasantānānusārena viññātabbato. Te ca paraviññāṇaviññātā duvidhā parinibbutā aparinibbutāti. Tesu ca parinibbutānussaraṇaṃ dukkaraṃ sabbaso susamucchinnasantānattā. Taṃ pana sikhāppattaparaviññātaṃ pubbenivāsaṃ dassetuṃ ‘‘chinnavaṭumakānussaraṇādīsū’’ti vuttaṃ. Tattha chinnavaṭumakā atīte parinibbutā khīṇāsavā chinnasaṃsāramaggattā . Ādi-saddena aparinibbutānaṃ paraviññāṇaviññātānampi sīhokkantikavasaena anussaraṇaṃ gahitaṃ. Yāya satiyā pubbenivāsaṃ anussarati, sā pubbenivāsānussatīti ānetvā sambandhitabbaṃ.
विहित-सद्दो विध-सद्दपरियायोति आह ‘‘अनेकविध’’न्ति, भवयोनिआदिवसेन बहुविधन्ति अत्थो। विहितन्ति वा पयुत्तं वण्णितन्ति अत्थं गहेत्वा ‘‘अनेकेहि पकारेहि विहित’’न्ति वत्तब्बे मज्झेपदलोपं कत्वा निद्दिट्ठन्ति आह ‘‘अनेकेहि…पे॰… संवण्णित’’न्ति। पकारेहीति नामगोत्तादिपकारेहि। संवण्णितन्ति बुद्धादीहि कथितं। अनु-सद्दो अनन्तरत्थदीपकोति आह ‘‘अभिनिन्नामितमत्ते एवा’’ति, एतेन च परिकम्मस्स आरद्धतं दस्सेति। पूरितपारमीनञ्हीतिआदिना परिकम्मं विनापि सिद्धिं दस्सेति।
Vihita-saddo vidha-saddapariyāyoti āha ‘‘anekavidha’’nti, bhavayoniādivasena bahuvidhanti attho. Vihitanti vā payuttaṃ vaṇṇitanti atthaṃ gahetvā ‘‘anekehi pakārehi vihita’’nti vattabbe majjhepadalopaṃ katvā niddiṭṭhanti āha ‘‘anekehi…pe… saṃvaṇṇita’’nti. Pakārehīti nāmagottādipakārehi. Saṃvaṇṇitanti buddhādīhi kathitaṃ. Anu-saddo anantaratthadīpakoti āha ‘‘abhininnāmitamatte evā’’ti, etena ca parikammassa āraddhataṃ dasseti. Pūritapāramīnañhītiādinā parikammaṃ vināpi siddhiṃ dasseti.
आरद्धप्पकारदस्सनत्थेति अनुस्सरितुं आरद्धानं पुब्बे निवुत्थक्खन्धानं दस्सनत्थे। जायतीति जाति, भवो। सो एककम्ममूलको आदाननिक्खेपपरिच्छिन्नो खन्धप्पबन्धो इध ‘‘जाती’’ति अधिप्पेतोति आह एकम्पीतिआदि। कप्पोति असङ्ख्येय्यकप्पो, सो पन अत्थतो कालो तथापवत्तधम्ममुपादाय पञ्ञत्तो, तेसं वसेनस्स परिहानि च वड्ढि च वेदितब्बा। संवट्टो संवट्टनं विनासो अस्स अत्थीति संवट्टो, असङ्ख्येय्यकप्पो। संवट्टेन विनासेन सह तिट्ठति सीलेनाति संवट्टट्ठायी। एवं विवट्टोतिआदीसुपि। तत्थ विवट्टनं विवट्टो, उप्पत्ति, वड्ढि वा। तेजेन विनासो तेजोसंवट्टो। वित्थारतो पनाति पुथुलतो पन संवट्टसीमाभेदो नत्थि, तेनाह ‘‘सदापी’’ति। एकनगरिया विय अस्स जातक्खणे विकारापज्जनतो जातिक्खेत्तवोहारोति दस्सेतुं ‘‘पटिसन्धिआदीसु कम्पती’’ति वुत्तं। आनुभावो पवत्ततीति तदन्तोगधानं सब्बेसं सत्तानं रोगादिउपद्दवो वूपसम्मतीति अधिप्पायो। यं यावता वा पन आकङ्खेय्याति वुत्तन्ति यं विसयक्खेत्तं सन्धाय एकस्मिं एव खणे सब्बत्थ सरेन अभिविञ्ञापनं, अत्तनो रूपकायदस्सनञ्च पटिजानन्तेन भगवता ‘‘यावता वा पन आकङ्खेय्या’’ति वुत्तं।
Āraddhappakāradassanattheti anussarituṃ āraddhānaṃ pubbe nivutthakkhandhānaṃ dassanatthe. Jāyatīti jāti, bhavo. So ekakammamūlako ādānanikkhepaparicchinno khandhappabandho idha ‘‘jātī’’ti adhippetoti āha ekampītiādi. Kappoti asaṅkhyeyyakappo, so pana atthato kālo tathāpavattadhammamupādāya paññatto, tesaṃ vasenassa parihāni ca vaḍḍhi ca veditabbā. Saṃvaṭṭo saṃvaṭṭanaṃ vināso assa atthīti saṃvaṭṭo, asaṅkhyeyyakappo. Saṃvaṭṭena vināsena saha tiṭṭhati sīlenāti saṃvaṭṭaṭṭhāyī. Evaṃ vivaṭṭotiādīsupi. Tattha vivaṭṭanaṃ vivaṭṭo, uppatti, vaḍḍhi vā. Tejena vināso tejosaṃvaṭṭo. Vitthārato panāti puthulato pana saṃvaṭṭasīmābhedo natthi, tenāha ‘‘sadāpī’’ti. Ekanagariyā viya assa jātakkhaṇe vikārāpajjanato jātikkhettavohāroti dassetuṃ ‘‘paṭisandhiādīsu kampatī’’ti vuttaṃ. Ānubhāvo pavattatīti tadantogadhānaṃ sabbesaṃ sattānaṃ rogādiupaddavo vūpasammatīti adhippāyo. Yaṃ yāvatā vā pana ākaṅkheyyāti vuttanti yaṃ visayakkhettaṃ sandhāya ekasmiṃ eva khaṇe sabbattha sarena abhiviññāpanaṃ, attano rūpakāyadassanañca paṭijānantena bhagavatā ‘‘yāvatā vā pana ākaṅkheyyā’’ti vuttaṃ.
एतेसूति निद्धारणे भुम्मं। पवत्तफलभोजनोति सयंपतितफलाहारो, इदञ्च तापसकालं सन्धाय वुत्तं। इधूपपत्तियाति इध चरिमभवे उपपत्तिया। एकगोत्तोति तुसितगोत्तेन एकगोत्तो। इतरेति वण्णादयो। तित्थियाति कम्मफलवादिनो। अभिनीहारोति अभिनीहारोपलक्खितो पुञ्ञञाणसम्भरणकालो वुत्तो। चुतिपटिसन्धिवसेनाति अत्तनो परस्स वा तस्मिं तस्मिं अत्तभावे चुतिं दिस्वा अन्तरा किञ्चि अनामसित्वा पटिसन्धिया एव गहणवसेन एवं जाननं इच्छितप्पदेसोक्कमनन्ति आह तेसञ्हीतिआदि। उभयथापीति खन्धपटिपाटियापि चुतिपटिसन्धिवसेनपि। सीहोक्कन्तवसेनपीति सीहनिपातवसेनपि। किलेसानं आतापनपरितापनट्ठेन वीरियं आतापोति आह ‘‘वीरियातापेना’’ति।
Etesūti niddhāraṇe bhummaṃ. Pavattaphalabhojanoti sayaṃpatitaphalāhāro, idañca tāpasakālaṃ sandhāya vuttaṃ. Idhūpapattiyāti idha carimabhave upapattiyā. Ekagottoti tusitagottena ekagotto. Itareti vaṇṇādayo. Titthiyāti kammaphalavādino. Abhinīhāroti abhinīhāropalakkhito puññañāṇasambharaṇakālo vutto. Cutipaṭisandhivasenāti attano parassa vā tasmiṃ tasmiṃ attabhāve cutiṃ disvā antarā kiñci anāmasitvā paṭisandhiyā eva gahaṇavasena evaṃ jānanaṃ icchitappadesokkamananti āha tesañhītiādi. Ubhayathāpīti khandhapaṭipāṭiyāpi cutipaṭisandhivasenapi. Sīhokkantavasenapīti sīhanipātavasenapi. Kilesānaṃ ātāpanaparitāpanaṭṭhena vīriyaṃ ātāpoti āha ‘‘vīriyātāpenā’’ti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / वेरञ्जकण्डं • Verañjakaṇḍaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / पुब्बेनिवासकथा • Pubbenivāsakathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā
पुब्बेनिवासकथा • Pubbenivāsakathā
१. सुक्कविस्सट्ठिसिक्खापदवण्णना • 1. Sukkavissaṭṭhisikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / पुब्बेनिवासकथावण्णना • Pubbenivāsakathāvaṇṇanā
