| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
५३. पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणनिद्देसवण्णना
53. Pubbenivāsānussatiñāṇaniddesavaṇṇanā
१०५. पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणनिद्देसे एवं पजानातीतिआदि चतूसु इद्धिपादेसु परिभावितचित्तस्स पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणं उप्पादेतुकामस्स तदुप्पादनविधानदस्सनत्थं वुत्तं। कमतो हि पटिच्चसमुप्पादं पस्सित्वा विञ्ञाणनामरूपसळायतनफस्सवेदनासङ्खातं पच्चुप्पन्नं फलसङ्खेपं पस्सति, तस्स पच्चयं पुरिमभवे कम्मकिलेससङ्खातं हेतुसङ्खेपं पस्सति, तस्स पच्चयं पुरिमभवेयेव फलसङ्खेपं पस्सति, तस्स पच्चयं ततियभवे हेतुसङ्खेपं पस्सति। एवं पटिच्चसमुप्पाददस्सनेन जातिपरम्परं पस्सति। एवं बहूपकारो पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणस्स पटिच्चसमुप्पादमनसिकारो । तत्थ ‘‘इमस्मिं सति इदं होति, इमस्सुप्पादा इदं उप्पज्जती’’ति इदं पटिच्चसमुप्पादनिद्देसस्स उद्देसवचनं। एवं तेसं अञ्ञतरवचनेनेव अत्थे सिद्धे द्विधा वचनं कस्माति चे? अत्थनानत्तसब्भावतो। कथं? इमस्मिं सतीति इमस्मिं पच्चये विज्जमाने। इदं सब्बपच्चयानं साधारणवचनं। इदं होतीति इदं पच्चयुप्पन्नं भवति। इदं सब्बपच्चयुप्पन्नानं साधारणवचनं। इमिना सकलेन वचनेन अहेतुकवादो पटिसिद्धो होति। ये हि धम्मा पच्चयसम्भवा होन्ति, न पच्चयाभावा, ते अहेतुका नाम न होन्तीति। इमस्सुप्पादाति इमस्स पच्चयस्स उप्पादहेतु। इदं सब्बपच्चयानं उप्पादवन्ततादीपनवचनं। इदं उप्पज्जतीति इदं पच्चयुप्पन्नं उप्पज्जति। इदं सब्बपच्चयुप्पन्नानं ततो उप्पज्जमानतादीपनवचनं। इमिना सकलेन वचनेन सस्सताहेतुकवादो पटिसिद्धो होति। ये हि उप्पादवन्तो धम्मा, ते अनिच्चा। तस्मा सतिपि सहेतुकत्ते अनिच्चहेतुका एते धम्मा न लोके निच्चसम्मतपकतिपुरिसादिहेतुकाति वुत्तं होति।
105. Pubbenivāsānussatiñāṇaniddese evaṃ pajānātītiādi catūsu iddhipādesu paribhāvitacittassa pubbenivāsānussatiñāṇaṃ uppādetukāmassa taduppādanavidhānadassanatthaṃ vuttaṃ. Kamato hi paṭiccasamuppādaṃ passitvā viññāṇanāmarūpasaḷāyatanaphassavedanāsaṅkhātaṃ paccuppannaṃ phalasaṅkhepaṃ passati, tassa paccayaṃ purimabhave kammakilesasaṅkhātaṃ hetusaṅkhepaṃ passati, tassa paccayaṃ purimabhaveyeva phalasaṅkhepaṃ passati, tassa paccayaṃ tatiyabhave hetusaṅkhepaṃ passati. Evaṃ paṭiccasamuppādadassanena jātiparamparaṃ passati. Evaṃ bahūpakāro pubbenivāsānussatiñāṇassa paṭiccasamuppādamanasikāro . Tattha ‘‘imasmiṃ sati idaṃ hoti, imassuppādā idaṃ uppajjatī’’ti idaṃ paṭiccasamuppādaniddesassa uddesavacanaṃ. Evaṃ tesaṃ aññataravacaneneva atthe siddhe dvidhā vacanaṃ kasmāti ce? Atthanānattasabbhāvato. Kathaṃ? Imasmiṃ satīti imasmiṃ paccaye vijjamāne. Idaṃ sabbapaccayānaṃ sādhāraṇavacanaṃ. Idaṃ hotīti idaṃ paccayuppannaṃ bhavati. Idaṃ sabbapaccayuppannānaṃ sādhāraṇavacanaṃ. Iminā sakalena vacanena ahetukavādo paṭisiddho hoti. Ye hi dhammā paccayasambhavā honti, na paccayābhāvā, te ahetukā nāma na hontīti. Imassuppādāti imassa paccayassa uppādahetu. Idaṃ sabbapaccayānaṃ uppādavantatādīpanavacanaṃ. Idaṃ uppajjatīti idaṃ paccayuppannaṃ uppajjati. Idaṃ sabbapaccayuppannānaṃ tato uppajjamānatādīpanavacanaṃ. Iminā sakalena vacanena sassatāhetukavādo paṭisiddho hoti. Ye hi uppādavanto dhammā, te aniccā. Tasmā satipi sahetukatte aniccahetukā ete dhammā na loke niccasammatapakatipurisādihetukāti vuttaṃ hoti.
यदिदन्ति निद्दिसितब्बत्थसन्दस्सनं। अविज्जापच्चया सङ्खाराति एत्थ यं पटिच्च फलमेति, सो पच्चयो। पटिच्चाति न विना, अपच्चक्खित्वाति अत्थो। एतीति उप्पज्जति चेव पवत्तति चाति अत्थो। अपिच उपकारकट्ठो पच्चयट्ठो, अविज्जा च सा पच्चयो चाति अविज्जापच्चयो। तस्मा अविज्जापच्चया सङ्खारा सम्भवन्तीति योजना। एवं सम्भवन्ति-सद्दस्स सेसपदेहिपि योजना कातब्बा। सोकादीसु च सोचनं सोको। परिदेवनं परिदेवो। दुक्खतीति दुक्खं। उप्पादट्ठितिवसेन वा द्वेधा खनतीतिपि दुक्खं। दुम्मनस्स भावो दोमनस्सं। भुसो आयासो उपायासो। सम्भवन्तीति निब्बत्तन्ति। एवन्ति निद्दिट्ठनयनिदस्सनं। तेन अविज्जादीहेव कारणेहि, न इस्सरनिम्मानादीहीति दस्सेति। एतस्साति यथावुत्तस्स। केवलस्साति असम्मिस्सस्स, सकलस्स वा। दुक्खक्खन्धस्साति दुक्खसमूहस्स, न सत्तस्स न सुखसुभादीनं। समुदयोति निब्बत्ति। होतीति सम्भवति।
Yadidanti niddisitabbatthasandassanaṃ. Avijjāpaccayā saṅkhārāti ettha yaṃ paṭicca phalameti, so paccayo. Paṭiccāti na vinā, apaccakkhitvāti attho. Etīti uppajjati ceva pavattati cāti attho. Apica upakārakaṭṭho paccayaṭṭho, avijjā ca sā paccayo cāti avijjāpaccayo. Tasmā avijjāpaccayā saṅkhārā sambhavantīti yojanā. Evaṃ sambhavanti-saddassa sesapadehipi yojanā kātabbā. Sokādīsu ca socanaṃ soko. Paridevanaṃ paridevo. Dukkhatīti dukkhaṃ. Uppādaṭṭhitivasena vā dvedhā khanatītipi dukkhaṃ. Dummanassa bhāvo domanassaṃ. Bhuso āyāso upāyāso. Sambhavantīti nibbattanti. Evanti niddiṭṭhanayanidassanaṃ. Tena avijjādīheva kāraṇehi, na issaranimmānādīhīti dasseti. Etassāti yathāvuttassa. Kevalassāti asammissassa, sakalassa vā. Dukkhakkhandhassāti dukkhasamūhassa, na sattassa na sukhasubhādīnaṃ. Samudayoti nibbatti. Hotīti sambhavati.
तत्थ कतमा अविज्जा? दुक्खे अञ्ञाणं, दुक्खसमुदये अञ्ञाणं, दुक्खनिरोधे अञ्ञाणं, दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय अञ्ञाणं, पुब्बन्ते अञ्ञाणं, अपरन्ते अञ्ञाणं, पुब्बन्तापरन्ते अञ्ञाणं, इदप्पच्चयतापटिच्चसमुप्पन्नेसु धम्मेसु अञ्ञाणं। कतमे सङ्खारा? पुञ्ञाभिसङ्खारो, अपुञ्ञाभिसङ्खारो, आनेञ्जाभिसङ्खारो, कायसङ्खारो, वचीसङ्खारो, चित्तसङ्खारो। अट्ठ कामावचरकुसलचेतना पञ्च रूपावचरकुसलचेतना पुञ्ञाभिसङ्खारो, द्वादस अकुसलचेतना अपुञ्ञाभिसङ्खारो, चतस्सो अरूपावचरकुसलचेतना आनेञ्जाभिसङ्खारो। कायसञ्चेतना कायसङ्खारो, वचीसञ्चेतना वचीसङ्खारो, मनोसञ्चेतना चित्तसङ्खारो।
Tattha katamā avijjā? Dukkhe aññāṇaṃ, dukkhasamudaye aññāṇaṃ, dukkhanirodhe aññāṇaṃ, dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya aññāṇaṃ, pubbante aññāṇaṃ, aparante aññāṇaṃ, pubbantāparante aññāṇaṃ, idappaccayatāpaṭiccasamuppannesu dhammesu aññāṇaṃ. Katame saṅkhārā? Puññābhisaṅkhāro, apuññābhisaṅkhāro, āneñjābhisaṅkhāro, kāyasaṅkhāro, vacīsaṅkhāro, cittasaṅkhāro. Aṭṭha kāmāvacarakusalacetanā pañca rūpāvacarakusalacetanā puññābhisaṅkhāro, dvādasa akusalacetanā apuññābhisaṅkhāro, catasso arūpāvacarakusalacetanā āneñjābhisaṅkhāro. Kāyasañcetanā kāyasaṅkhāro, vacīsañcetanā vacīsaṅkhāro, manosañcetanā cittasaṅkhāro.
तत्थ सिया – कथं पनेतं जानितब्बं ‘‘इमे सङ्खारा अविज्जापच्चया होन्ती’’ति? अविज्जाभावे भावतो। यस्स हि दुक्खादीसु अविज्जासङ्खातं अञ्ञाणं अप्पहीनं होति। सो दुक्खे ताव पुब्बन्तादीसु च अञ्ञाणेन संसारदुक्खं सुखसञ्ञाय गहेत्वा तस्सेव हेतुभूते तिविधेपि सङ्खारे आरभति। समुदये अञ्ञाणेन दुक्खहेतुभूतेपि तण्हापरिक्खारे सङ्खारे सुखहेतुतो मञ्ञमानो आरभति। निरोधे पन मग्गे च अञ्ञाणेन दुक्खस्स अनिरोधभूतेपि गतिविसेसे दुक्खनिरोधसञ्ञी हुत्वा निरोधस्स च अमग्गभूतेसुपि यञ्ञामरतपादीसु निरोधमग्गसञ्ञी हुत्वा दुक्खनिरोधं पत्थयमानो यञ्ञामरतपादिमुखेन तिविधेपि सङ्खारे आरभति।
Tattha siyā – kathaṃ panetaṃ jānitabbaṃ ‘‘ime saṅkhārā avijjāpaccayā hontī’’ti? Avijjābhāve bhāvato. Yassa hi dukkhādīsu avijjāsaṅkhātaṃ aññāṇaṃ appahīnaṃ hoti. So dukkhe tāva pubbantādīsu ca aññāṇena saṃsāradukkhaṃ sukhasaññāya gahetvā tasseva hetubhūte tividhepi saṅkhāre ārabhati. Samudaye aññāṇena dukkhahetubhūtepi taṇhāparikkhāre saṅkhāre sukhahetuto maññamāno ārabhati. Nirodhe pana magge ca aññāṇena dukkhassa anirodhabhūtepi gativisese dukkhanirodhasaññī hutvā nirodhassa ca amaggabhūtesupi yaññāmaratapādīsu nirodhamaggasaññī hutvā dukkhanirodhaṃ patthayamāno yaññāmaratapādimukhena tividhepi saṅkhāre ārabhati.
अपिच सो ताय चतूसु सच्चेसु अप्पहीनाविज्जताय विसेसतो जातिजरारोगमरणादिअनेकादीनववोकिण्णम्पि पुञ्ञफलसङ्खातं दुक्खं दुक्खतो अजानन्तो तस्स अधिगमाय कायवचीचित्तसङ्खारभेदं पुञ्ञाभिसङ्खारं आरभति देवच्छरकामको विय मरुपपातं। सुखसम्मतस्सापि च तस्स पुञ्ञफलस्स अन्ते महापरिळाहजनिकं विपरिणामदुक्खतं अप्पस्सादतञ्च अपस्सन्तोपि तप्पच्चयं वुत्तप्पकारमेव पुञ्ञाभिसङ्खारं आरभति सलभो विय दीपसिखाभिनिपातं, मधुबिन्दुगिद्धो विय च मधुलित्तसत्थधारालेहनं। कामूपसेवनादीसु च सविपाकेसु आदीनवं अपस्सन्तो सुखसञ्ञाय चेव किलेसाभिभूतताय च द्वारत्तयप्पवत्तम्पि अपुञ्ञाभिसङ्खारं आरभति बालो विय गूथकीळनं, मरितुकामो विय च विसखादनं। आरुप्पविपाकेसु चापि सङ्खारविपरिणामदुक्खतं अनवबुज्झमानो सस्सतादिविपल्लासेन चित्तसङ्खारभूतं आनेञ्जाभिसङ्खारं आरभति दिसामूळ्हो विय पिसाचनगराभिमुखमग्गगमनं। एवं यस्मा अविज्जाभावतोव सङ्खारभावो, न अभावतो, तस्मा जानितब्बमेतं ‘‘इमे सङ्खारा अविज्जापच्चया होन्ती’’ति।
Apica so tāya catūsu saccesu appahīnāvijjatāya visesato jātijarārogamaraṇādianekādīnavavokiṇṇampi puññaphalasaṅkhātaṃ dukkhaṃ dukkhato ajānanto tassa adhigamāya kāyavacīcittasaṅkhārabhedaṃ puññābhisaṅkhāraṃ ārabhati devaccharakāmako viya marupapātaṃ. Sukhasammatassāpi ca tassa puññaphalassa ante mahāpariḷāhajanikaṃ vipariṇāmadukkhataṃ appassādatañca apassantopi tappaccayaṃ vuttappakārameva puññābhisaṅkhāraṃ ārabhati salabho viya dīpasikhābhinipātaṃ, madhubindugiddho viya ca madhulittasatthadhārālehanaṃ. Kāmūpasevanādīsu ca savipākesu ādīnavaṃ apassanto sukhasaññāya ceva kilesābhibhūtatāya ca dvārattayappavattampi apuññābhisaṅkhāraṃ ārabhati bālo viya gūthakīḷanaṃ, maritukāmo viya ca visakhādanaṃ. Āruppavipākesu cāpi saṅkhāravipariṇāmadukkhataṃ anavabujjhamāno sassatādivipallāsena cittasaṅkhārabhūtaṃ āneñjābhisaṅkhāraṃ ārabhati disāmūḷho viya pisācanagarābhimukhamaggagamanaṃ. Evaṃ yasmā avijjābhāvatova saṅkhārabhāvo, na abhāvato, tasmā jānitabbametaṃ ‘‘ime saṅkhārā avijjāpaccayā hontī’’ti.
एत्थाह – गण्हाम ताव एतं ‘‘अविज्जा सङ्खारानं पच्चयो’’ति। किं पनायमेकाव अविज्जा सङ्खारानं पच्चयो, उदाहु अञ्ञेपि पच्चया सन्तीति? किं पनेत्थ यदि ताव एकाव, एककारणवादो आपज्जति। अथ अञ्ञेपि सन्ति, ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’ति एककारणनिद्देसो नुपपज्जतीति? न नुपपज्जति। कस्मा? यस्मा –
Etthāha – gaṇhāma tāva etaṃ ‘‘avijjā saṅkhārānaṃ paccayo’’ti. Kiṃ panāyamekāva avijjā saṅkhārānaṃ paccayo, udāhu aññepi paccayā santīti? Kiṃ panettha yadi tāva ekāva, ekakāraṇavādo āpajjati. Atha aññepi santi, ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’ti ekakāraṇaniddeso nupapajjatīti? Na nupapajjati. Kasmā? Yasmā –
‘‘एकं न एकतो इध, नानेकमनेकतोपि नो एकं।
‘‘Ekaṃ na ekato idha, nānekamanekatopi no ekaṃ;
फलमत्थि अत्थि पन एक-हेतुफलदीपने अत्थो’’॥
Phalamatthi atthi pana eka-hetuphaladīpane attho’’.
भगवा हि कत्थचि पधानत्ता कत्थचि पाकटत्ता कत्थचि असाधारणत्ता देसनाविलासस्स च वेनेय्यानञ्च अनुरूपतो एकमेव हेतुञ्च फलञ्च दीपेति। तस्मा अयमिध अविज्जा विज्जमानेसुपि अञ्ञेसु वत्थारम्मणसहजातधम्मादीसु सङ्खारकारणेसु ‘‘अस्सादानुपस्सिनो तण्हा पवड्ढती’’ति (सं॰ नि॰ २.५२) च, ‘‘अविज्जासमुदया आसवसमुदयो’’ति (म॰ नि॰ १.१०४) च वचनतो अञ्ञेसम्पि तण्हादीनं सङ्खारहेतूनं हेतूति पधानत्ता, ‘‘अविद्वा, भिक्खवे, अविज्जागतो पुञ्ञाभिसङ्खारम्पि अभिसङ्खरोती’’ति पाकटत्ता, असाधारणत्ता च सङ्खारानं हेतुभावेन दीपिताति वेदितब्बा। एतेनेव च एकेकहेतुफलदीपनपरिहारवचनेन सब्बत्थ एकेकहेतुफलदीपने पयोजनं वेदितब्बन्ति।
Bhagavā hi katthaci padhānattā katthaci pākaṭattā katthaci asādhāraṇattā desanāvilāsassa ca veneyyānañca anurūpato ekameva hetuñca phalañca dīpeti. Tasmā ayamidha avijjā vijjamānesupi aññesu vatthārammaṇasahajātadhammādīsu saṅkhārakāraṇesu ‘‘assādānupassino taṇhā pavaḍḍhatī’’ti (saṃ. ni. 2.52) ca, ‘‘avijjāsamudayā āsavasamudayo’’ti (ma. ni. 1.104) ca vacanato aññesampi taṇhādīnaṃ saṅkhārahetūnaṃ hetūti padhānattā, ‘‘avidvā, bhikkhave, avijjāgato puññābhisaṅkhārampi abhisaṅkharotī’’ti pākaṭattā, asādhāraṇattā ca saṅkhārānaṃ hetubhāvena dīpitāti veditabbā. Eteneva ca ekekahetuphaladīpanaparihāravacanena sabbattha ekekahetuphaladīpane payojanaṃ veditabbanti.
एत्थाह – एवं सन्तेपि एकन्तानिट्ठफलाय सावज्जाय अविज्जाय कथं पुञ्ञानेञ्जाभिसङ्खारपच्चयत्तं युज्जति? न हि निम्बबीजतो उच्छु उप्पज्जतीति। कथं न युज्जिस्सति? लोकस्मिञ्हि –
Etthāha – evaṃ santepi ekantāniṭṭhaphalāya sāvajjāya avijjāya kathaṃ puññāneñjābhisaṅkhārapaccayattaṃ yujjati? Na hi nimbabījato ucchu uppajjatīti. Kathaṃ na yujjissati? Lokasmiñhi –
‘‘विरुद्धो चाविरुद्धो च, सदिसासदिसो तथा।
‘‘Viruddho cāviruddho ca, sadisāsadiso tathā;
धम्मानं पच्चयो सिद्धो, विपाका एव ते च न’’॥
Dhammānaṃ paccayo siddho, vipākā eva te ca na’’.
इति अयं अविज्जा विपाकवसेन एकन्तानिट्ठफला, सभाववसेन च सावज्जापि समाना सब्बेसम्पि एतेसं पुञ्ञाभिसङ्खारादीनं यथानुरूपं ठानकिच्चसभावविरुद्धाविरुद्धपच्चयवसेन सदिसासदिसपच्चयवसेन च पच्चयो होतीति वेदितब्बा।
Iti ayaṃ avijjā vipākavasena ekantāniṭṭhaphalā, sabhāvavasena ca sāvajjāpi samānā sabbesampi etesaṃ puññābhisaṅkhārādīnaṃ yathānurūpaṃ ṭhānakiccasabhāvaviruddhāviruddhapaccayavasena sadisāsadisapaccayavasena ca paccayo hotīti veditabbā.
अपिच –
Apica –
‘‘चुतूपपाते संसारे, सङ्खारानञ्च लक्खणे।
‘‘Cutūpapāte saṃsāre, saṅkhārānañca lakkhaṇe;
यो पटिच्चसमुप्पन्न-धम्मेसु च विमुय्हति॥
Yo paṭiccasamuppanna-dhammesu ca vimuyhati.
‘‘अभिसङ्खरोति सो एते, सङ्खारे तिविधे यतो।
‘‘Abhisaṅkharoti so ete, saṅkhāre tividhe yato;
अविज्जा पच्चयो तेसं, तिविधानं अयं ततो॥
Avijjā paccayo tesaṃ, tividhānaṃ ayaṃ tato.
‘‘यथापि नाम जच्चन्धो, नरो अपरिणायको।
‘‘Yathāpi nāma jaccandho, naro apariṇāyako;
एकदा याति मग्गेन, उम्मग्गेनापि एकदा॥
Ekadā yāti maggena, ummaggenāpi ekadā.
‘‘संसारे संसरं बालो, तथा अपरिणायको।
‘‘Saṃsāre saṃsaraṃ bālo, tathā apariṇāyako;
करोति एकदा पुञ्ञं, अपुञ्ञमपि एकदा॥
Karoti ekadā puññaṃ, apuññamapi ekadā.
‘‘यदा च ञत्वा सो धम्मं, सच्चानि अभिसमेस्सति।
‘‘Yadā ca ñatvā so dhammaṃ, saccāni abhisamessati;
तदा अविज्जूपसमा, उपसन्तो चरिस्सती’’ति॥
Tadā avijjūpasamā, upasanto carissatī’’ti.
सङ्खारपच्चया विञ्ञाणन्ति छ विञ्ञाणकाया चक्खुविञ्ञाणं सोतविञ्ञाणं घानविञ्ञाणं जिव्हाविञ्ञाणं कायविञ्ञाणं मनोविञ्ञाणं। तत्थ चक्खुविञ्ञाणं कुसलविपाकं अकुसलविपाकन्ति दुविधं। तथा सोतघानजिव्हाकायविञ्ञाणानि। मनोविञ्ञाणं द्वे विपाकमनोधातुयो, तिस्सो अहेतुकमनोविञ्ञाणधातुयो, अट्ठ सहेतुकविपाकचित्तानि, पञ्च रूपावचरानि, चत्तारि अरूपावचरानीति बावीसतिविधं। इति सब्बानि बात्तिंस लोकियविपाकविञ्ञाणानि।
Saṅkhārapaccayāviññāṇanti cha viññāṇakāyā cakkhuviññāṇaṃ sotaviññāṇaṃ ghānaviññāṇaṃ jivhāviññāṇaṃ kāyaviññāṇaṃ manoviññāṇaṃ. Tattha cakkhuviññāṇaṃ kusalavipākaṃ akusalavipākanti duvidhaṃ. Tathā sotaghānajivhākāyaviññāṇāni. Manoviññāṇaṃ dve vipākamanodhātuyo, tisso ahetukamanoviññāṇadhātuyo, aṭṭha sahetukavipākacittāni, pañca rūpāvacarāni, cattāri arūpāvacarānīti bāvīsatividhaṃ. Iti sabbāni bāttiṃsa lokiyavipākaviññāṇāni.
तत्थ सिया – कथं पनेतं जानितब्बं ‘‘इदं वुत्तप्पकारं विञ्ञाणं सङ्खारपच्चया होती’’ति? उपचितकम्माभावे विपाकाभावतो। विपाकञ्हेतं, विपाकञ्च न उपचितकम्माभावे उप्पज्जति। यदि उप्पज्जेय्य, सब्बेसं सब्बविपाकानि उप्पज्जेय्युं, न च उप्पज्जन्तीति जानितब्बमेतं ‘‘सङ्खारपच्चया इदं विञ्ञाणं होती’’ति। सब्बमेव हि इदं पवत्तिपटिसन्धिवसेन द्वेधा पवत्तति। तत्थ द्वे पञ्चविञ्ञाणानि द्वे मनोधातुयो सोमनस्ससहगताहेतुकमनोविञ्ञाणधातूति इमानि तेरस पञ्चवोकारभवे पवत्तियंयेव पवत्तन्ति, सेसानि एकूनवीसति तीसु भवेसु यथानुरूपं पवत्तियम्पि पटिसन्धियम्पि पवत्तन्ति।
Tattha siyā – kathaṃ panetaṃ jānitabbaṃ ‘‘idaṃ vuttappakāraṃ viññāṇaṃ saṅkhārapaccayā hotī’’ti? Upacitakammābhāve vipākābhāvato. Vipākañhetaṃ, vipākañca na upacitakammābhāve uppajjati. Yadi uppajjeyya, sabbesaṃ sabbavipākāni uppajjeyyuṃ, na ca uppajjantīti jānitabbametaṃ ‘‘saṅkhārapaccayā idaṃ viññāṇaṃ hotī’’ti. Sabbameva hi idaṃ pavattipaṭisandhivasena dvedhā pavattati. Tattha dve pañcaviññāṇāni dve manodhātuyo somanassasahagatāhetukamanoviññāṇadhātūti imāni terasa pañcavokārabhave pavattiyaṃyeva pavattanti, sesāni ekūnavīsati tīsu bhavesu yathānurūpaṃ pavattiyampi paṭisandhiyampi pavattanti.
‘‘लद्धप्पच्चयमिति धम्ममत्तमेतं भवन्तरमुपेति।
‘‘Laddhappaccayamiti dhammamattametaṃ bhavantaramupeti;
नास्स ततो सङ्कन्ति, न ततो हेतुं विना होति’’॥
Nāssa tato saṅkanti, na tato hetuṃ vinā hoti’’.
इति हेतं लद्धप्पच्चयं रूपारूपधम्ममत्तं उप्पज्जमानं भवन्तरमुपेतीति वुच्चति, न सत्तो, न जीवो। तस्स च नापि अतीतभवतो इध सङ्कन्ति अत्थि, नापि ततो हेतुं विना इध पातुभावो। एत्थ च पुरिमं चवनतो चुति, पच्छिमं भवन्तरादिपटिसन्धानतो पटिसन्धीति वुच्चति।
Iti hetaṃ laddhappaccayaṃ rūpārūpadhammamattaṃ uppajjamānaṃ bhavantaramupetīti vuccati, na satto, na jīvo. Tassa ca nāpi atītabhavato idha saṅkanti atthi, nāpi tato hetuṃ vinā idha pātubhāvo. Ettha ca purimaṃ cavanato cuti, pacchimaṃ bhavantarādipaṭisandhānato paṭisandhīti vuccati.
एत्थाह – ननु एवं असङ्कन्तिपातुभावे सति ये इमस्मिं मनुस्सत्तभावे खन्धा, तेसं निरुद्धत्ता, फलप्पच्चयस्स च कम्मस्स तत्थ अगमनतो, अञ्ञस्स अञ्ञतो च तं फलं सिया । उपभुञ्जके च असति कस्स तं फलं सिया। तस्मा न सुन्दरमिदं विधानन्ति। तत्रिदं वुच्चति –
Etthāha – nanu evaṃ asaṅkantipātubhāve sati ye imasmiṃ manussattabhāve khandhā, tesaṃ niruddhattā, phalappaccayassa ca kammassa tattha agamanato, aññassa aññato ca taṃ phalaṃ siyā . Upabhuñjake ca asati kassa taṃ phalaṃ siyā. Tasmā na sundaramidaṃ vidhānanti. Tatridaṃ vuccati –
‘‘सन्ताने यं फलं एतं, नाञ्ञस्स न च अञ्ञतो।
‘‘Santāne yaṃ phalaṃ etaṃ, nāññassa na ca aññato;
बीजानं अभिसङ्खारो, एतस्सत्थस्स साधको॥
Bījānaṃ abhisaṅkhāro, etassatthassa sādhako.
‘‘फलस्सुप्पत्तिया एव, सिद्धा भुञ्जकसम्मुति।
‘‘Phalassuppattiyā eva, siddhā bhuñjakasammuti;
फलुप्पादेन रुक्खस्स, यथा फलति सम्मुती’’ति॥
Phaluppādena rukkhassa, yathā phalati sammutī’’ti.
योपि वदेय्य ‘‘एवं सन्तेपि एते सङ्खारा विज्जमाना वा फलस्स पच्चया सियुं अविज्जमाना वा। यदि च विज्जमाना, पवत्तिक्खणेयेव नेसं विपाकेन भवितब्बं। अथापि अविज्जमाना, पवत्तितो पुब्बे पच्छा च निच्चं फलावहा सियु’’न्ति। सो एवं वत्तब्बो –
Yopi vadeyya ‘‘evaṃ santepi ete saṅkhārā vijjamānā vā phalassa paccayā siyuṃ avijjamānā vā. Yadi ca vijjamānā, pavattikkhaṇeyeva nesaṃ vipākena bhavitabbaṃ. Athāpi avijjamānā, pavattito pubbe pacchā ca niccaṃ phalāvahā siyu’’nti. So evaṃ vattabbo –
‘‘कतत्ता पच्चया एते, न च निच्चं फलावहा।
‘‘Katattā paccayā ete, na ca niccaṃ phalāvahā;
पाटिभोगादिकं तत्थ, वेदितब्बं निदस्सन’’न्ति॥
Pāṭibhogādikaṃ tattha, veditabbaṃ nidassana’’nti.
विञ्ञाणपच्चया नामरूपन्ति इध वेदना सञ्ञा सङ्खारक्खन्धा नामं, चत्तारि च महाभूतानि चतुन्नञ्च महाभूतानं उपादायरूपं रूपं। अभावकगब्भसेय्यकानं अण्डजानञ्च पटिसन्धिक्खणे वत्थुदसकं कायदसकन्ति वीसति रूपानि, तयो च अरूपिनो खन्धाति एते तेवीसति धम्मा विञ्ञाणपच्चया नामरूपन्ति वेदितब्बा। सभावकानं भावदसकं पक्खिपित्वा तेत्तिंस, ओपपातिकसत्तेसु ब्रह्मकायिकादीनं पटिसन्धिक्खणे चक्खुसोतवत्थुदसकानि जीवितिन्द्रियनवकञ्चाति एकूनचत्तालीस रूपानि, तयो च अरूपिनो खन्धाति एते द्वाचत्तालीस धम्मा विञ्ञाणपच्चया नामरूपं। कामभवे पन सेसओपपातिकानं संसेदजानं वा सभावकपरिपुण्णायतनानं पटिसन्धिक्खणे चक्खुसोतघानजिव्हाकायवत्थुभावदसकानीति सत्तति रूपानि, तयो च अरूपिनो खन्धाति एते तेसत्तति धम्मा विञ्ञाणपच्चया नामरूपं। एस उक्कंसो। अवकंसेन पन तंतंदसकविकलानं तस्स तस्स वसेन हापेत्वा हापेत्वा पटिसन्धियं विञ्ञाणपच्चया नामरूपसङ्खा वेदितब्बा। अरूपीनं पन तयोव अरूपिनो खन्धा, असञ्ञानं रूपतो जीवितिन्द्रियनवकमेवाति। एस ताव पटिसन्धियं नयो।
Viññāṇapaccayānāmarūpanti idha vedanā saññā saṅkhārakkhandhā nāmaṃ, cattāri ca mahābhūtāni catunnañca mahābhūtānaṃ upādāyarūpaṃ rūpaṃ. Abhāvakagabbhaseyyakānaṃ aṇḍajānañca paṭisandhikkhaṇe vatthudasakaṃ kāyadasakanti vīsati rūpāni, tayo ca arūpino khandhāti ete tevīsati dhammā viññāṇapaccayā nāmarūpanti veditabbā. Sabhāvakānaṃ bhāvadasakaṃ pakkhipitvā tettiṃsa, opapātikasattesu brahmakāyikādīnaṃ paṭisandhikkhaṇe cakkhusotavatthudasakāni jīvitindriyanavakañcāti ekūnacattālīsa rūpāni, tayo ca arūpino khandhāti ete dvācattālīsa dhammā viññāṇapaccayā nāmarūpaṃ. Kāmabhave pana sesaopapātikānaṃ saṃsedajānaṃ vā sabhāvakaparipuṇṇāyatanānaṃ paṭisandhikkhaṇe cakkhusotaghānajivhākāyavatthubhāvadasakānīti sattati rūpāni, tayo ca arūpino khandhāti ete tesattati dhammā viññāṇapaccayā nāmarūpaṃ. Esa ukkaṃso. Avakaṃsena pana taṃtaṃdasakavikalānaṃ tassa tassa vasena hāpetvā hāpetvā paṭisandhiyaṃ viññāṇapaccayā nāmarūpasaṅkhā veditabbā. Arūpīnaṃ pana tayova arūpino khandhā, asaññānaṃ rūpato jīvitindriyanavakamevāti. Esa tāva paṭisandhiyaṃ nayo.
तत्थ सिया – कथं पनेतं जानितब्बं ‘‘पटिसन्धिनामरूपं विञ्ञाणपच्चया होती’’ति? सुत्ततो युत्तितो च। सुत्ते हि ‘‘चित्तानुपरिवत्तिनो धम्मा’’तिआदिना (ध॰ स॰ दुकमातिका ६२) नयेन बहुधा वेदनादीनं विञ्ञाणपच्चयता सिद्धा। युत्तितो पन –
Tattha siyā – kathaṃ panetaṃ jānitabbaṃ ‘‘paṭisandhināmarūpaṃ viññāṇapaccayā hotī’’ti? Suttato yuttito ca. Sutte hi ‘‘cittānuparivattino dhammā’’tiādinā (dha. sa. dukamātikā 62) nayena bahudhā vedanādīnaṃ viññāṇapaccayatā siddhā. Yuttito pana –
चित्तजेन हि रूपेन, इध दिट्ठेन सिज्झति।
Cittajena hi rūpena, idha diṭṭhena sijjhati;
अदिट्ठस्सापि रूपस्स, विञ्ञाणं पच्चयो इति॥
Adiṭṭhassāpi rūpassa, viññāṇaṃ paccayo iti.
नामरूपपच्चया सळायतनन्ति नामं वुत्तमेव। इध पन रूपं नियमतो चत्तारि भूतानि छ वत्थूनि जीवितिन्द्रियन्ति एकादसविधं। सळायतनं – चक्खायतनं, सोतायतनं, घानायतनं, जिव्हायतनं, कायायतनं, मनायतनं।
Nāmarūpapaccayāsaḷāyatananti nāmaṃ vuttameva. Idha pana rūpaṃ niyamato cattāri bhūtāni cha vatthūni jīvitindriyanti ekādasavidhaṃ. Saḷāyatanaṃ – cakkhāyatanaṃ, sotāyatanaṃ, ghānāyatanaṃ, jivhāyatanaṃ, kāyāyatanaṃ, manāyatanaṃ.
तत्थ सिया – कथं पनेतं जानितब्बं ‘‘नामरूपं सळायतनस्स पच्चयो’’ति? नामरूपभावे भावतो। तस्स तस्स हि नामस्स रूपस्स च भावे तं तं आयतनं होति, न अञ्ञथाति।
Tattha siyā – kathaṃ panetaṃ jānitabbaṃ ‘‘nāmarūpaṃ saḷāyatanassa paccayo’’ti? Nāmarūpabhāve bhāvato. Tassa tassa hi nāmassa rūpassa ca bhāve taṃ taṃ āyatanaṃ hoti, na aññathāti.
सळायतनपच्चया फस्सोति –
Saḷāyatanapaccayā phassoti –
‘‘छळेव फस्सा सङ्खेपा, चक्खुसम्फस्सआदयो।
‘‘Chaḷeva phassā saṅkhepā, cakkhusamphassaādayo;
विञ्ञाणमिव बात्तिंस, वित्थारेन भवन्ति ते’’॥
Viññāṇamiva bāttiṃsa, vitthārena bhavanti te’’.
फस्सपच्चया वेदनाति –
Phassapaccayā vedanāti –
‘‘द्वारतो वेदना वुत्ता, चक्खुसम्फस्सजादिका।
‘‘Dvārato vedanā vuttā, cakkhusamphassajādikā;
छळेव ता पभेदेन, इध बात्तिंस वेदना’’॥
Chaḷeva tā pabhedena, idha bāttiṃsa vedanā’’.
वेदनापच्चया तण्हाति –
Vedanāpaccayā taṇhāti –
‘‘रूपतण्हादिभेदेन, छ तण्हा इध दीपिता।
‘‘Rūpataṇhādibhedena, cha taṇhā idha dīpitā;
एकेका तिविधा तत्थ, पवत्ताकारतो मता॥
Ekekā tividhā tattha, pavattākārato matā.
‘‘दुक्खी सुखं पत्थयति, सुखी भिय्योपि इच्छति।
‘‘Dukkhī sukhaṃ patthayati, sukhī bhiyyopi icchati;
उपेक्खा पन सन्तत्ता, सुखमिच्चेव भासिता॥
Upekkhā pana santattā, sukhamicceva bhāsitā.
‘‘तण्हाय पच्चया तस्मा, होन्ति तिस्सोपि वेदना।
‘‘Taṇhāya paccayā tasmā, honti tissopi vedanā;
वेदनापच्चया तण्हा, इति वुत्ता महेसिना’’॥
Vedanāpaccayā taṇhā, iti vuttā mahesinā’’.
तण्हापच्चया उपादानन्ति चत्तारि उपादानानि – कामुपादानं, दिट्ठुपादानं, सीलब्बतुपादानं, अत्तवादुपादानं। उपादानपच्चया भवोति इध कम्मभवो अधिप्पेतो। उपपत्तिभवो पन पदुद्धारवसेन वुत्तो। भवपच्चया जातीति कम्मभवपच्चया पटिसन्धिखन्धानं पातुभावो।
Taṇhāpaccayā upādānanti cattāri upādānāni – kāmupādānaṃ, diṭṭhupādānaṃ, sīlabbatupādānaṃ, attavādupādānaṃ. Upādānapaccayā bhavoti idha kammabhavo adhippeto. Upapattibhavo pana paduddhāravasena vutto. Bhavapaccayā jātīti kammabhavapaccayā paṭisandhikhandhānaṃ pātubhāvo.
तत्थ सिया – कथं पनेतं जानितब्बं ‘‘भवो जातिया पच्चयो’’ति चे? बाहिरपच्चयसमत्तेपि हीनपणीतादिविसेसदस्सनतो। बाहिरानञ्हि जनकजननिसुक्कसोणिताहारादीनं पच्चयानं समत्तेपि सत्तानं यमकानम्पि सतं हीनप्पणीततादिविसेसो दिस्सति। सो च न अहेतुको सब्बदा च सब्बेसञ्च अभावतो, न कम्मभवतो अञ्ञहेतुको तदभिनिब्बत्तकसत्तानं अज्झत्तसन्ताने अञ्ञस्स कारणस्स अभावतोति कम्मभवहेतुकोयेव। कम्मञ्हि सत्तानं हीनप्पणीततादिविसेसस्स हेतु। तेनाह भगवा – ‘‘कम्मं सत्ते विभजति, यदिदं हीनप्पणीतताया’’ति (म॰ नि॰ ३.२८९)।
Tattha siyā – kathaṃ panetaṃ jānitabbaṃ ‘‘bhavo jātiyā paccayo’’ti ce? Bāhirapaccayasamattepi hīnapaṇītādivisesadassanato. Bāhirānañhi janakajananisukkasoṇitāhārādīnaṃ paccayānaṃ samattepi sattānaṃ yamakānampi sataṃ hīnappaṇītatādiviseso dissati. So ca na ahetuko sabbadā ca sabbesañca abhāvato, na kammabhavato aññahetuko tadabhinibbattakasattānaṃ ajjhattasantāne aññassa kāraṇassa abhāvatoti kammabhavahetukoyeva. Kammañhi sattānaṃ hīnappaṇītatādivisesassa hetu. Tenāha bhagavā – ‘‘kammaṃ satte vibhajati, yadidaṃ hīnappaṇītatāyā’’ti (ma. ni. 3.289).
जातिपच्चया जरामरणन्तिआदीसु यस्मा असति जातिया जरामरणं नाम सोकादयो वा धम्मा न होन्ति, जातिया पन सति जरामरणञ्चेव जरामरणसङ्खातदुक्खधम्मफुट्ठस्स च बालस्स जरामरणाभिसम्बन्धा वा तेन तेन दुक्खधम्मेन फुट्ठस्स अनभिसम्बन्धा वा सोकादयो च धम्मा होन्ति, तस्मा अयं जाति जरामरणस्स चेव सोकादीनञ्च पच्चयो होतीति वेदितब्बा।
Jātipaccayā jarāmaraṇantiādīsu yasmā asati jātiyā jarāmaraṇaṃ nāma sokādayo vā dhammā na honti, jātiyā pana sati jarāmaraṇañceva jarāmaraṇasaṅkhātadukkhadhammaphuṭṭhassa ca bālassa jarāmaraṇābhisambandhā vā tena tena dukkhadhammena phuṭṭhassa anabhisambandhā vā sokādayo ca dhammā honti, tasmā ayaṃ jāti jarāmaraṇassa ceva sokādīnañca paccayo hotīti veditabbā.
सो तथाभावितेन चित्तेनातिआदीसु पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणायाति एतस्स ञाणस्स अधिगमाय, पत्तियाति वुत्तं होति। अनेकविहितन्ति अनेकविधं नानप्पकारं, अनेकेहि वा पकारेहि पवत्तितं, संवण्णितन्ति अत्थो। पुब्बेनिवासन्ति समनन्तरातीतं भवं आदिं कत्वा तत्थ तत्थ निवुत्थसन्तानं। अनुस्सरतीति खन्धपटिपाटिवसेन चुतिपटिसन्धिवसेन वा अनुगन्त्वा अनुगन्त्वा सरति। इमञ्हि पुब्बेनिवासं छ जना अनुस्सरन्ति तित्थिया पकतिसावका महासावका अग्गसावका पच्चेकबुद्धा बुद्धाति। तत्थ तित्थिया चत्तालीसंयेव कप्पे अनुस्सरन्ति , न ततो परं। कस्मा? दुब्बलपञ्ञत्ता। तेसञ्हि नामरूपपरिच्छेदविरहितत्ता दुब्बला पञ्ञा होति। पकतिसावका कप्पसतम्पि कप्पसहस्सम्पि अनुस्सरन्तियेव बलवपञ्ञत्ता। असीति महासावका सतसहस्सकप्पे अनुस्सरन्ति। द्वे अग्गसावका एकमसङ्खेय्यं कप्पसतसहस्सञ्च। पच्चेकबुद्धा द्वे असङ्खेय्यानि सतसहस्सञ्च। एत्तको हि तेसं अभिनीहारो। बुद्धानं पन परिच्छेदो नाम नत्थि। तित्थिया च खन्धपटिपाटिमेव सरन्ति, पटिपाटिं मुञ्चित्वा चुतिपटिसन्धिवसेन सरितुं न सक्कोन्ति। यथा अन्धा यट्ठिं अमुञ्चित्वाव गच्छन्ति, एवं ते खन्धपटिपाटिं अमुञ्चित्वाव सरन्ति। पकतिसावका खन्धपटिपाटियापि अनुस्सरन्ति, चुतिपटिसन्धिवसेनापि सङ्कमन्ति, तथा असीति महासावका। द्विन्नं पन अग्गसावकानं खन्धपटिपाटिकिच्चं नत्थि। एकस्स अत्तभावस्स चुतिं दिस्वा पटिसन्धिं पस्सन्ति, पुन अपरस्स चुतिं दिस्वा पटिसन्धिन्ति एवं चुतिपटिसन्धिवसेनेव सङ्कमन्ता गच्छन्ति, तथा पच्चेकबुद्धा। बुद्धानं पन नेव खन्धपटिपाटिकिच्चं, न चुतिपटिसन्धिवसेन सङ्कमनकिच्चं अत्थि। तेसञ्हि अनेकासु कप्पकोटीसु हेट्ठा वा उपरि वा यं यं ठानं इच्छन्ति, तं तं पाकटमेव होति। तस्मा अनेकापि कप्पकोटियो सङ्खिपित्वा यं यं इच्छन्ति, तत्थ तत्थेव ओक्कमन्ता सीहोक्कन्तवसेन गच्छन्ति। एवं गच्छन्तानञ्च नेसं ञाणं अन्तरन्तरासु जातीसु असज्जमानं इच्छितिच्छितट्ठानमेव गण्हाति।
So tathābhāvitena cittenātiādīsu pubbenivāsānussatiñāṇāyāti etassa ñāṇassa adhigamāya, pattiyāti vuttaṃ hoti. Anekavihitanti anekavidhaṃ nānappakāraṃ, anekehi vā pakārehi pavattitaṃ, saṃvaṇṇitanti attho. Pubbenivāsanti samanantarātītaṃ bhavaṃ ādiṃ katvā tattha tattha nivutthasantānaṃ. Anussaratīti khandhapaṭipāṭivasena cutipaṭisandhivasena vā anugantvā anugantvā sarati. Imañhi pubbenivāsaṃ cha janā anussaranti titthiyā pakatisāvakā mahāsāvakā aggasāvakā paccekabuddhā buddhāti. Tattha titthiyā cattālīsaṃyeva kappe anussaranti , na tato paraṃ. Kasmā? Dubbalapaññattā. Tesañhi nāmarūpaparicchedavirahitattā dubbalā paññā hoti. Pakatisāvakā kappasatampi kappasahassampi anussarantiyeva balavapaññattā. Asīti mahāsāvakā satasahassakappe anussaranti. Dve aggasāvakā ekamasaṅkheyyaṃ kappasatasahassañca. Paccekabuddhā dve asaṅkheyyāni satasahassañca. Ettako hi tesaṃ abhinīhāro. Buddhānaṃ pana paricchedo nāma natthi. Titthiyā ca khandhapaṭipāṭimeva saranti, paṭipāṭiṃ muñcitvā cutipaṭisandhivasena sarituṃ na sakkonti. Yathā andhā yaṭṭhiṃ amuñcitvāva gacchanti, evaṃ te khandhapaṭipāṭiṃ amuñcitvāva saranti. Pakatisāvakā khandhapaṭipāṭiyāpi anussaranti, cutipaṭisandhivasenāpi saṅkamanti, tathā asīti mahāsāvakā. Dvinnaṃ pana aggasāvakānaṃ khandhapaṭipāṭikiccaṃ natthi. Ekassa attabhāvassa cutiṃ disvā paṭisandhiṃ passanti, puna aparassa cutiṃ disvā paṭisandhinti evaṃ cutipaṭisandhivaseneva saṅkamantā gacchanti, tathā paccekabuddhā. Buddhānaṃ pana neva khandhapaṭipāṭikiccaṃ, na cutipaṭisandhivasena saṅkamanakiccaṃ atthi. Tesañhi anekāsu kappakoṭīsu heṭṭhā vā upari vā yaṃ yaṃ ṭhānaṃ icchanti, taṃ taṃ pākaṭameva hoti. Tasmā anekāpi kappakoṭiyo saṅkhipitvā yaṃ yaṃ icchanti, tattha tattheva okkamantā sīhokkantavasena gacchanti. Evaṃ gacchantānañca nesaṃ ñāṇaṃ antarantarāsu jātīsu asajjamānaṃ icchiticchitaṭṭhānameva gaṇhāti.
इमेसु पन छसु पुब्बेनिवासं अनुस्सरन्तेसु तित्थियानं पुब्बेनिवासदस्सनं खज्जोपनकप्पभासदिसं हुत्वा उपट्ठाति, पकतिसावकानं दीपप्पभासदिसं, महासावकानं उक्कापभासदिसं, अग्गसावकानं ओसधितारकापभासदिसं, पच्चेकबुद्धानं चन्दप्पभासदिसं। बुद्धानं रस्मिसहस्सपटिमण्डितसरदसूरियमण्डलसदिसं हुत्वा उपट्ठाति। तित्थियानं पुब्बेनिवासानुस्सरणं अन्धानं यट्ठिकोटिगमनं विय होति। पकतिसावकानं दण्डकसेतुगमनं विय, महासावकानं जङ्घसेतुगमनं विय, अग्गसावकानं सकटसेतुगमनं विय, पच्चेकबुद्धानं जङ्घमग्गगमनं विय, बुद्धानं महासकटमग्गगमनं विय होति। इमस्मिं पन अधिकारे सावकानं पुब्बेनिवासानुस्सरणं अधिप्पेतं।
Imesu pana chasu pubbenivāsaṃ anussarantesu titthiyānaṃ pubbenivāsadassanaṃ khajjopanakappabhāsadisaṃ hutvā upaṭṭhāti, pakatisāvakānaṃ dīpappabhāsadisaṃ, mahāsāvakānaṃ ukkāpabhāsadisaṃ, aggasāvakānaṃ osadhitārakāpabhāsadisaṃ, paccekabuddhānaṃ candappabhāsadisaṃ. Buddhānaṃ rasmisahassapaṭimaṇḍitasaradasūriyamaṇḍalasadisaṃ hutvā upaṭṭhāti. Titthiyānaṃ pubbenivāsānussaraṇaṃ andhānaṃ yaṭṭhikoṭigamanaṃ viya hoti. Pakatisāvakānaṃ daṇḍakasetugamanaṃ viya, mahāsāvakānaṃ jaṅghasetugamanaṃ viya, aggasāvakānaṃ sakaṭasetugamanaṃ viya, paccekabuddhānaṃ jaṅghamaggagamanaṃ viya, buddhānaṃ mahāsakaṭamaggagamanaṃ viya hoti. Imasmiṃ pana adhikāre sāvakānaṃ pubbenivāsānussaraṇaṃ adhippetaṃ.
तस्मा एवं अनुस्सरितुकामेन आदिकम्मिकेन भिक्खुना पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तेन रहोगतेन पटिसल्लीनेन पटिपाटिया चत्तारि झानानि समापज्जित्वा अभिञ्ञापादकज्झानतो वुट्ठाय वुत्तनयेन पटिच्चसमुप्पादं पच्चवेक्खित्वा सब्बपच्छिमा निसज्जा आवज्जितब्बा। ततो आसनपञ्ञापनं सेनासनप्पवेसनं पत्तचीवरपटिसामनं भोजनकालो गामतो आगमनकालो गामे पिण्डाय चरितकालो गामं पिण्डाय पविट्ठकालो विहारतो निक्खमनकालो चेतियबोधिवन्दनकालो पत्तधोवनकालो पत्तपटिग्गहणकालो पत्तपटिग्गहणतो याव मुखधोवना कतकिच्चं पच्चूसकाले कतकिच्चं, मज्झिमयामे पठमयामे कतकिच्चन्ति एवं पटिलोमक्कमेन सकलं रत्तिन्दिवं कतकिच्चं आवज्जितब्बं। एत्तकं पन पकतिचित्तस्सपि पाकटं होति, परिकम्मसमाधिचित्तस्स पन अतिपाकटमेव। सचे पनेत्थ किञ्चि न पाकटं होति, पुन पादकज्झानं समापज्जित्वा वुट्ठाय आवज्जितब्बं। एत्तकेन दीपे जलिते विय पाकटं होति । एवं पटिलोमक्कमेनेव दुतियदिवसेपि ततियचतुत्थपञ्चमदिवसेसुपि दसाहेपि अद्धमासेपि मासेपि संवच्छरेपि कतकिच्चं आवज्जितब्बं। एतेनेव उपायेन दस वस्सानि वीसति वस्सानीति याव इमस्मिं भवे अत्तनो पटिसन्धि, ताव आवज्जन्तेन पुरिमभवे चुतिक्खणे पवत्तं नामरूपं आवज्जितब्बं। पहोति हि पण्डितो भिक्खु पठमवारेनेव पटिसन्धिं उग्घाटेत्वा चुतिक्खणे नामरूपं आरम्मणं कातुं। यस्मा पन पुरिमभवे नामरूपं असेसं निरुद्धं, इध अञ्ञं उप्पन्नं, तस्मा तं ठानं आहुन्दरिकं अन्धतममिव होति सुदुद्दसं दुप्पञ्ञेन। तेनापि ‘‘न सक्कोमहं पटिसन्धिं उग्घाटेत्वा चुतिक्खणे नामरूपारम्मणं कातु’’न्ति धुरनिक्खेपो न कातब्बो। तदेव पन पादकज्झानं पुनप्पुनं समापज्जित्वा वुट्ठाय वुट्ठाय तं ठानं आवज्जितब्बं।
Tasmā evaṃ anussaritukāmena ādikammikena bhikkhunā pacchābhattaṃ piṇḍapātapaṭikkantena rahogatena paṭisallīnena paṭipāṭiyā cattāri jhānāni samāpajjitvā abhiññāpādakajjhānato vuṭṭhāya vuttanayena paṭiccasamuppādaṃ paccavekkhitvā sabbapacchimā nisajjā āvajjitabbā. Tato āsanapaññāpanaṃ senāsanappavesanaṃ pattacīvarapaṭisāmanaṃ bhojanakālo gāmato āgamanakālo gāme piṇḍāya caritakālo gāmaṃ piṇḍāya paviṭṭhakālo vihārato nikkhamanakālo cetiyabodhivandanakālo pattadhovanakālo pattapaṭiggahaṇakālo pattapaṭiggahaṇato yāva mukhadhovanā katakiccaṃ paccūsakāle katakiccaṃ, majjhimayāme paṭhamayāme katakiccanti evaṃ paṭilomakkamena sakalaṃ rattindivaṃ katakiccaṃ āvajjitabbaṃ. Ettakaṃ pana pakaticittassapi pākaṭaṃ hoti, parikammasamādhicittassa pana atipākaṭameva. Sace panettha kiñci na pākaṭaṃ hoti, puna pādakajjhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya āvajjitabbaṃ. Ettakena dīpe jalite viya pākaṭaṃ hoti . Evaṃ paṭilomakkameneva dutiyadivasepi tatiyacatutthapañcamadivasesupi dasāhepi addhamāsepi māsepi saṃvaccharepi katakiccaṃ āvajjitabbaṃ. Eteneva upāyena dasa vassāni vīsati vassānīti yāva imasmiṃ bhave attano paṭisandhi, tāva āvajjantena purimabhave cutikkhaṇe pavattaṃ nāmarūpaṃ āvajjitabbaṃ. Pahoti hi paṇḍito bhikkhu paṭhamavāreneva paṭisandhiṃ ugghāṭetvā cutikkhaṇe nāmarūpaṃ ārammaṇaṃ kātuṃ. Yasmā pana purimabhave nāmarūpaṃ asesaṃ niruddhaṃ, idha aññaṃ uppannaṃ, tasmā taṃ ṭhānaṃ āhundarikaṃ andhatamamiva hoti sududdasaṃ duppaññena. Tenāpi ‘‘na sakkomahaṃ paṭisandhiṃ ugghāṭetvā cutikkhaṇe nāmarūpārammaṇaṃ kātu’’nti dhuranikkhepo na kātabbo. Tadeva pana pādakajjhānaṃ punappunaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya vuṭṭhāya taṃ ṭhānaṃ āvajjitabbaṃ.
एवं करोन्तो हि सेय्यथापि नाम बलवा पुरिसो कूटागारकण्णिकत्थाय महारुक्खं छिन्दन्तो साखापलासच्छेदनमत्तेनेव फरसुधाराय विपन्नाय महारुक्खं छिन्दितुं असक्कोन्तोपि धुरनिक्खेपं अकत्वाव कम्मारसालं गन्त्वा तिखिणं फरसुं कारापेत्वा पुन आगन्त्वा छिन्देय्य, पुन विपन्नाय च पुनपि तथेव कारेत्वा छिन्देय्य, सो एवं छिन्दन्तो छिन्नस्स छिन्नस्स पुन छेत्तब्बाभावतो अछिन्नस्स च छेदनतो नचिरस्सेव महारुक्खं पातेय्य, एवमेव पादकज्झाना वुट्ठाय पुब्बे आवज्जितं अनावज्जित्वा पटिसन्धिमेव आवज्जन्तो तं नचिरस्सेव पटिसन्धिं उग्घाटेत्वा चुतिक्खणे नामरूपं आरम्मणं करेय्याति। तत्थ पच्छिमनिसज्जतो पभुति याव पटिसन्धितो आरम्मणं कत्वा पवत्तं ञाणं पुब्बेनिवासञाणं नाम न होति, तं पन परिकम्मसमाधिञाणं नाम होति। ‘‘अतीतंसञाण’’न्ति पेतं एके वदन्ति । तं अतीतंसञाणस्स रूपावचरत्ता रूपावचरं सन्धाय वचनं न युज्जति। यदा पनस्स भिक्खुनो पटिसन्धिं अतिक्कम्म चुतिक्खणे पवत्तं नामरूपं आरम्मणं कत्वा मनोद्वारावज्जनं उप्पज्जित्वा पुब्बे वुत्तनयेन अप्पनाचित्तं उप्पज्जति, तदास्स तेन चित्तेन सम्पयुत्तं ञाणं पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणं नाम। तेन ञाणेन सम्पयुत्ताय सतिया पुब्बेनिवासं अनुस्सरति।
Evaṃ karonto hi seyyathāpi nāma balavā puriso kūṭāgārakaṇṇikatthāya mahārukkhaṃ chindanto sākhāpalāsacchedanamatteneva pharasudhārāya vipannāya mahārukkhaṃ chindituṃ asakkontopi dhuranikkhepaṃ akatvāva kammārasālaṃ gantvā tikhiṇaṃ pharasuṃ kārāpetvā puna āgantvā chindeyya, puna vipannāya ca punapi tatheva kāretvā chindeyya, so evaṃ chindanto chinnassa chinnassa puna chettabbābhāvato achinnassa ca chedanato nacirasseva mahārukkhaṃ pāteyya, evameva pādakajjhānā vuṭṭhāya pubbe āvajjitaṃ anāvajjitvā paṭisandhimeva āvajjanto taṃ nacirasseva paṭisandhiṃ ugghāṭetvā cutikkhaṇe nāmarūpaṃ ārammaṇaṃ kareyyāti. Tattha pacchimanisajjato pabhuti yāva paṭisandhito ārammaṇaṃ katvā pavattaṃ ñāṇaṃ pubbenivāsañāṇaṃ nāma na hoti, taṃ pana parikammasamādhiñāṇaṃ nāma hoti. ‘‘Atītaṃsañāṇa’’nti petaṃ eke vadanti . Taṃ atītaṃsañāṇassa rūpāvacarattā rūpāvacaraṃ sandhāya vacanaṃ na yujjati. Yadā panassa bhikkhuno paṭisandhiṃ atikkamma cutikkhaṇe pavattaṃ nāmarūpaṃ ārammaṇaṃ katvā manodvārāvajjanaṃ uppajjitvā pubbe vuttanayena appanācittaṃ uppajjati, tadāssa tena cittena sampayuttaṃ ñāṇaṃ pubbenivāsānussatiñāṇaṃ nāma. Tena ñāṇena sampayuttāya satiyā pubbenivāsaṃ anussarati.
तत्थ सेय्यथिदन्ति आरद्धप्पकारदस्सनत्थे निपातो। तेनेव य्वायं पुब्बेनिवासो आरद्धो, तस्स पकारप्पभेदं दस्सेन्तो एकम्पि जातिन्तिआदिमाह। तत्थ एकम्पि जातिन्ति एकम्पि पटिसन्धिमूलं चुतिपरियोसानं एकभवपरियापन्नं खन्धसन्तानं। एस नयो द्वेपि जातियोतिआदीसु। अनेकेपि संवट्टकप्पेतिआदीसु पन परिहायमानो कप्पो संवट्टकप्पो तदा सब्बेसं ब्रह्मलोके सन्निपतनतो। वड्ढमानो कप्पो विवट्टकप्पो तदा ब्रह्मलोकतो सत्तानं विवट्टनतो। तत्थ संवट्टेन संवट्टट्ठायी गहितो होति तंमूलकत्ता। विवट्टेन च विवट्टट्ठायी। एवञ्हि सति ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, कप्पस्स असङ्ख्येय्यानि। कतमानि चत्तारि? यदा, भिक्खवे, कप्पो संवट्टति, तं न सुकरं सङ्खातुं। यदा, भिक्खवे, कप्पो संवट्टो तिट्ठति…पे॰… यदा, भिक्खवे, कप्पो विवट्टति…पे॰… यदा, भिक्खवे, कप्पो विवट्टो तिट्ठति, तं न सुकरं सङ्खातु’’न्ति (अ॰ नि॰ ४.१५६) वुत्तानि चत्तारि असङ्खेय्यानि परिग्गहितानि होन्ति।
Tattha seyyathidanti āraddhappakāradassanatthe nipāto. Teneva yvāyaṃ pubbenivāso āraddho, tassa pakārappabhedaṃ dassento ekampi jātintiādimāha. Tattha ekampi jātinti ekampi paṭisandhimūlaṃ cutipariyosānaṃ ekabhavapariyāpannaṃ khandhasantānaṃ. Esa nayo dvepi jātiyotiādīsu. Anekepi saṃvaṭṭakappetiādīsu pana parihāyamāno kappo saṃvaṭṭakappo tadā sabbesaṃ brahmaloke sannipatanato. Vaḍḍhamāno kappo vivaṭṭakappo tadā brahmalokato sattānaṃ vivaṭṭanato. Tattha saṃvaṭṭena saṃvaṭṭaṭṭhāyī gahito hoti taṃmūlakattā. Vivaṭṭena ca vivaṭṭaṭṭhāyī. Evañhi sati ‘‘cattārimāni, bhikkhave, kappassa asaṅkhyeyyāni. Katamāni cattāri? Yadā, bhikkhave, kappo saṃvaṭṭati, taṃ na sukaraṃ saṅkhātuṃ. Yadā, bhikkhave, kappo saṃvaṭṭo tiṭṭhati…pe… yadā, bhikkhave, kappo vivaṭṭati…pe… yadā, bhikkhave, kappo vivaṭṭo tiṭṭhati, taṃ na sukaraṃ saṅkhātu’’nti (a. ni. 4.156) vuttāni cattāri asaṅkheyyāni pariggahitāni honti.
तत्थ तयो संवट्टा – तेजोसंवट्टो, आपोसंवट्टो, वायोसंवट्टोति। तिस्सो संवट्टसीमा – आभस्सरा, सुभकिण्हा, वेहप्फलाति। यदा कप्पो तेजेन संवट्टति, आभस्सरतो हेट्ठा अग्गिना डय्हति। यदा आपेन संवट्टति, सुभकिण्हतो हेट्ठा उदकेन विलीयति। यदा वायुना संवट्टति, वेहप्फलतो हेट्ठा वातेन विद्धंसीयति। वित्थारतो पन सदापि एकं बुद्धक्खेत्तं विनस्सति। बुद्धक्खेत्तं नाम तिविधं होति – जातिक्खेत्तं, आणाक्खेत्तं, विसयक्खेत्तञ्च। तत्थ जातिक्खेत्तं दससहस्सचक्कवाळपरियन्तं होति, यं तथागतस्स पटिसन्धिगहणादीसु कम्पति। आणाक्खेत्तं कोटिसतसहस्सचक्कवाळपरियन्तं, यत्थ रतनपरित्तं, खन्धपरित्तं, धजग्गपरित्तं, आटानाटियपरित्तं , मोरपरित्तन्ति इमेसं परित्तानं आनुभावो वत्तति। विसयक्खेत्तं अनन्तमपरिमाणं, यं ‘‘यावता वा पन आकङ्खेय्या’’ति (अ॰ नि॰ ३.८१) वुत्तं। तत्थ यं यं तथागतो आकङ्खति, तं तं जानाति। एवमेतेसु तीसु बुद्धक्खेत्तेसु एकं आणाक्खेत्तं विनस्सति, तस्मिं पन विनस्सन्ते जातिक्खेत्तं विनट्ठमेव होति, विनस्सन्तञ्च एकतोव विनस्सति, सण्ठहन्तञ्च एकतोव सण्ठहति।
Tattha tayo saṃvaṭṭā – tejosaṃvaṭṭo, āposaṃvaṭṭo, vāyosaṃvaṭṭoti. Tisso saṃvaṭṭasīmā – ābhassarā, subhakiṇhā, vehapphalāti. Yadā kappo tejena saṃvaṭṭati, ābhassarato heṭṭhā agginā ḍayhati. Yadā āpena saṃvaṭṭati, subhakiṇhato heṭṭhā udakena vilīyati. Yadā vāyunā saṃvaṭṭati, vehapphalato heṭṭhā vātena viddhaṃsīyati. Vitthārato pana sadāpi ekaṃ buddhakkhettaṃ vinassati. Buddhakkhettaṃ nāma tividhaṃ hoti – jātikkhettaṃ, āṇākkhettaṃ, visayakkhettañca. Tattha jātikkhettaṃ dasasahassacakkavāḷapariyantaṃ hoti, yaṃ tathāgatassa paṭisandhigahaṇādīsu kampati. Āṇākkhettaṃ koṭisatasahassacakkavāḷapariyantaṃ, yattha ratanaparittaṃ, khandhaparittaṃ, dhajaggaparittaṃ, āṭānāṭiyaparittaṃ , moraparittanti imesaṃ parittānaṃ ānubhāvo vattati. Visayakkhettaṃ anantamaparimāṇaṃ, yaṃ ‘‘yāvatā vā pana ākaṅkheyyā’’ti (a. ni. 3.81) vuttaṃ. Tattha yaṃ yaṃ tathāgato ākaṅkhati, taṃ taṃ jānāti. Evametesu tīsu buddhakkhettesu ekaṃ āṇākkhettaṃ vinassati, tasmiṃ pana vinassante jātikkhettaṃ vinaṭṭhameva hoti, vinassantañca ekatova vinassati, saṇṭhahantañca ekatova saṇṭhahati.
तस्सेवं विनासो च सण्ठहनञ्च वेदितब्बं – यस्मिं समये कप्पो अग्गिना नस्सति, आदितोव कप्पविनासकमहामेघो वुट्ठहित्वा कोटिसतसहस्सचक्कवाळे एकं महावस्सं वस्सति। मनुस्सा तुट्ठा सब्बबीजानि नीहरित्वा वपन्ति। सस्सेसु पन गोखायितकमत्तेसु जातेसु गद्रभरवं रवन्तो एकबिन्दुमत्तम्पि न वस्सति, तदा पच्छिन्नं पच्छिन्नमेव वस्सं होति। वस्सूपजीविनो सत्ता कमेन ब्रह्मलोके निब्बत्तन्ति, पुप्फफलूपजीविनियो च देवता। एवं दीघे अद्धाने वीतिवत्ते तत्थ तत्थ उदकं परिक्खयं गच्छति। अथानुक्कमेन मच्छकच्छपापि कालं कत्वा ब्रह्मलोके निब्बत्तन्ति, नेरयिकसत्तापि। तत्थ ‘‘नेरयिका सत्तमसूरियपातुभावे विनस्सन्ती’’ति एके। झानं विना नत्थि ब्रह्मलोके निब्बत्ति, एतेसञ्च केचि दुब्भिक्खपीळिता, केचि अभब्बा झानाधिगमाय, ते कथं तत्थ निब्बत्तन्तीति? देवलोके पटिलद्धज्झानवसेन। तदा हि ‘‘वस्ससतसहस्सस्स अच्चयेन कप्पवुट्ठानं भविस्सती’’ति लोकब्यूहा नाम कामावचरदेवा मुत्तसिरा विकिण्णकेसा रुदमुखा अस्सूनि हत्थेहि पुञ्छमाना रत्तवत्थनिवत्था अतिविय विरूपवेसधारिनो हुत्वा मनुस्सपथे विचरन्ता एवं आरोचेन्ति – ‘‘मारिसा, मारिसा, इतो वस्ससतसहस्सस्स अच्चयेन कप्पवुट्ठानं भविस्सति, अयं लोको विनस्सिस्सति, महासमुद्दोपि उस्सुस्सिस्सति, अयञ्च महापथवी सिनेरु च पब्बतराजा उद्दय्हिस्सन्ति विनस्सिस्सन्ति, याव ब्रह्मलोका लोकविनासो भविस्सति। मेत्तं, मारिसा, भावेथ। करुणं… मुदितं… उपेक्खं, मारिसा, भावेथ। मातरं उपट्ठहथ, पितरं उपट्ठहथ, कुले जेट्ठापचायिनो होथा’’ति। तेसं वचनं सुत्वा येभुय्येन मनुस्सा च भुम्मा देवा च संवेगजाता अञ्ञमञ्ञं मुदुचित्ता हुत्वा मेत्तादीनि पुञ्ञानि करित्वा देवलोके निब्बत्तन्ति। तत्थ दिब्बसुधाभोजनं भुञ्जित्वा वायोकसिणे परिकम्मं कत्वा झानं पटिलभन्ति। तदञ्ञे पन अपरपरियवेदनीयेन कम्मेन देवलोके निब्बत्तन्ति। अपरपरियवेदनीयकम्मरहितो हि संसारे संसरन्तो नाम सत्तो नत्थि। तेपि तत्थ तथेव झानं पटिलभन्ति। एवं देवलोके पटिलद्धज्झानवसेन सब्बेपि ब्रह्मलोके निब्बत्तन्तीति।
Tassevaṃ vināso ca saṇṭhahanañca veditabbaṃ – yasmiṃ samaye kappo agginā nassati, āditova kappavināsakamahāmegho vuṭṭhahitvā koṭisatasahassacakkavāḷe ekaṃ mahāvassaṃ vassati. Manussā tuṭṭhā sabbabījāni nīharitvā vapanti. Sassesu pana gokhāyitakamattesu jātesu gadrabharavaṃ ravanto ekabindumattampi na vassati, tadā pacchinnaṃ pacchinnameva vassaṃ hoti. Vassūpajīvino sattā kamena brahmaloke nibbattanti, pupphaphalūpajīviniyo ca devatā. Evaṃ dīghe addhāne vītivatte tattha tattha udakaṃ parikkhayaṃ gacchati. Athānukkamena macchakacchapāpi kālaṃ katvā brahmaloke nibbattanti, nerayikasattāpi. Tattha ‘‘nerayikā sattamasūriyapātubhāve vinassantī’’ti eke. Jhānaṃ vinā natthi brahmaloke nibbatti, etesañca keci dubbhikkhapīḷitā, keci abhabbā jhānādhigamāya, te kathaṃ tattha nibbattantīti? Devaloke paṭiladdhajjhānavasena. Tadā hi ‘‘vassasatasahassassa accayena kappavuṭṭhānaṃ bhavissatī’’ti lokabyūhā nāma kāmāvacaradevā muttasirā vikiṇṇakesā rudamukhā assūni hatthehi puñchamānā rattavatthanivatthā ativiya virūpavesadhārino hutvā manussapathe vicarantā evaṃ ārocenti – ‘‘mārisā, mārisā, ito vassasatasahassassa accayena kappavuṭṭhānaṃ bhavissati, ayaṃ loko vinassissati, mahāsamuddopi ussussissati, ayañca mahāpathavī sineru ca pabbatarājā uddayhissanti vinassissanti, yāva brahmalokā lokavināso bhavissati. Mettaṃ, mārisā, bhāvetha. Karuṇaṃ… muditaṃ… upekkhaṃ, mārisā, bhāvetha. Mātaraṃ upaṭṭhahatha, pitaraṃ upaṭṭhahatha, kule jeṭṭhāpacāyino hothā’’ti. Tesaṃ vacanaṃ sutvā yebhuyyena manussā ca bhummā devā ca saṃvegajātā aññamaññaṃ muducittā hutvā mettādīni puññāni karitvā devaloke nibbattanti. Tattha dibbasudhābhojanaṃ bhuñjitvā vāyokasiṇe parikammaṃ katvā jhānaṃ paṭilabhanti. Tadaññe pana aparapariyavedanīyena kammena devaloke nibbattanti. Aparapariyavedanīyakammarahito hi saṃsāre saṃsaranto nāma satto natthi. Tepi tattha tatheva jhānaṃ paṭilabhanti. Evaṃ devaloke paṭiladdhajjhānavasena sabbepi brahmaloke nibbattantīti.
वस्सूपच्छेदतो पन उद्धं दीघस्स अद्धुनो अच्चयेन दुतियो सूरियो पातुभवति, तस्मिं पातुभूते नेव रत्तिपरिच्छेदो, न दिवापरिच्छेदो पञ्ञायति। एको सूरियो उदेति, एको अत्थं गच्छति, अविच्छिन्नसूरियसन्तापोव लोको होति। यथा च पकतिसूरिये सूरियदेवपुत्तो होति, एवं कप्पविनासकसूरिये नत्थि। तत्थ पकतिसूरिये वत्तमाने आकासे वलाहकापि धूमसिखापि चरन्ति। कप्पविनासकसूरिये वत्तमाने विगतधूमवलाहकं आदासमण्डलं विय निम्मलं नभं होति। ठपेत्वा पञ्च महानदियो सेसकुन्नदीआदीसु उदकं सुस्सति।
Vassūpacchedato pana uddhaṃ dīghassa addhuno accayena dutiyo sūriyo pātubhavati, tasmiṃ pātubhūte neva rattiparicchedo, na divāparicchedo paññāyati. Eko sūriyo udeti, eko atthaṃ gacchati, avicchinnasūriyasantāpova loko hoti. Yathā ca pakatisūriye sūriyadevaputto hoti, evaṃ kappavināsakasūriye natthi. Tattha pakatisūriye vattamāne ākāse valāhakāpi dhūmasikhāpi caranti. Kappavināsakasūriye vattamāne vigatadhūmavalāhakaṃ ādāsamaṇḍalaṃ viya nimmalaṃ nabhaṃ hoti. Ṭhapetvā pañca mahānadiyo sesakunnadīādīsu udakaṃ sussati.
ततोपि दीघस्स अद्धुनो अच्चयेन ततियो सूरियो पातुभवति, यस्स पातुभावा महानदियोपि सुस्सन्ति।
Tatopi dīghassa addhuno accayena tatiyo sūriyo pātubhavati, yassa pātubhāvā mahānadiyopi sussanti.
ततोपि दीघस्स अद्धुनो अच्चयेन चतुत्थो सूरियो पातुभवति, यस्स पातुभावा हिमवति महानदीनं पभवा – ‘‘सीहपपातनो, हंसपातनो, कण्णमुण्डको, रथकारदहो, अनोतत्तदहो, छद्दन्तदहो, कुणालदहो’’ति इमे सत्त महासरा सुस्सन्ति।
Tatopi dīghassa addhuno accayena catuttho sūriyo pātubhavati, yassa pātubhāvā himavati mahānadīnaṃ pabhavā – ‘‘sīhapapātano, haṃsapātano, kaṇṇamuṇḍako, rathakāradaho, anotattadaho, chaddantadaho, kuṇāladaho’’ti ime satta mahāsarā sussanti.
ततोपि दीघस्स अद्धुनो अच्चयेन पञ्चमो सूरियो पातुभवति, यस्स पातुभावा अनुपुब्बेन महासमुद्दे अङ्गुलिपब्बतेमनमत्तम्पि उदकं न सण्ठाति।
Tatopi dīghassa addhuno accayena pañcamo sūriyo pātubhavati, yassa pātubhāvā anupubbena mahāsamudde aṅgulipabbatemanamattampi udakaṃ na saṇṭhāti.
ततोपि दीघस्स अद्धुनो अच्चयेन छट्ठो सूरियो पातुभवति, यस्स पातुभावा सकलचक्कवाळं एकधूमं होति परियादिन्नसिनेहं धूमेन। यथा चिदं, एवं कोटिसतसहस्सचक्कवाळानिपि।
Tatopi dīghassa addhuno accayena chaṭṭho sūriyo pātubhavati, yassa pātubhāvā sakalacakkavāḷaṃ ekadhūmaṃ hoti pariyādinnasinehaṃ dhūmena. Yathā cidaṃ, evaṃ koṭisatasahassacakkavāḷānipi.
ततोपि दीघस्स अद्धुनो अच्चयेन सत्तमो सूरियो पातुभवति, यस्स पातुभावा सकलचक्कवाळं एकजालं होति सद्धिं कोटिसतसहस्सचक्कवाळेहि। योजनसतिकादिभेदानि सिनेरुकूटानिपि पलुज्जित्वा आकासेयेव अन्तरधायन्ति। सा अग्गिजाला उट्ठहित्वा चातुमहाराजिके गण्हाति। तत्थ कनकविमानरतनविमानमणिविमानानि झापेत्वा तावतिंसभवनं गण्हाति। एतेनेव उपायेन याव पठमज्झानभूमिं गण्हाति। तत्थ तयोपि। ब्रह्मलोके झापेत्वा आभस्सरे आहच्च तिट्ठति। सा याव अणुमत्तम्पि सङ्खारगतं अत्थि, ताव न निब्बायति। सब्बसङ्खारपरिक्खया पन सप्पितेलझापनग्गिसिखा विय छारिकम्पि अनवसेसेत्वा निब्बायति। हेट्ठाआकासेन सह उपरिआकासो एको होति महन्धकारो।
Tatopi dīghassa addhuno accayena sattamo sūriyo pātubhavati, yassa pātubhāvā sakalacakkavāḷaṃ ekajālaṃ hoti saddhiṃ koṭisatasahassacakkavāḷehi. Yojanasatikādibhedāni sinerukūṭānipi palujjitvā ākāseyeva antaradhāyanti. Sā aggijālā uṭṭhahitvā cātumahārājike gaṇhāti. Tattha kanakavimānaratanavimānamaṇivimānāni jhāpetvā tāvatiṃsabhavanaṃ gaṇhāti. Eteneva upāyena yāva paṭhamajjhānabhūmiṃ gaṇhāti. Tattha tayopi. Brahmaloke jhāpetvā ābhassare āhacca tiṭṭhati. Sā yāva aṇumattampi saṅkhāragataṃ atthi, tāva na nibbāyati. Sabbasaṅkhāraparikkhayā pana sappitelajhāpanaggisikhā viya chārikampi anavasesetvā nibbāyati. Heṭṭhāākāsena saha upariākāso eko hoti mahandhakāro.
अथ दीघस्स अद्धुनो अच्चयेन महामेघो उट्ठहित्वा पठमं सुखुमं सुखुमं वस्सति। अनुपुब्बेन कुमुदनाळयट्ठिमुसलतालक्खन्धादिप्पमाणाहि धाराहि वस्सन्तो कोटिसतसहस्सचक्कवाळेसु सब्बं दड्ढट्ठानं पूरेत्वा अन्तरधायति। तं उदकं हेट्ठा च तिरियञ्च वातो समुट्ठहित्वा घनं करोति परिवटुमं पदुमिनिपत्ते उदकबिन्दुसदिसं। कथं ताव महन्तं उदकरासिं घनं करोतीति चे? विवरसम्पदानतो। तं हिस्स तहिं तहिं विवरं देति। तं एवं वातेन सम्पिण्डियमानं घनं करियमानं परिक्खयमानं अनुपुब्बेन हेट्ठा ओतरति। ओतिण्णे ओतिण्णे उदके ब्रह्मलोकट्ठाने ब्रह्मलोका, उपरि चतुकामावचरदेवलोकट्ठाने च देवलोका पातुभवन्ति। पुरिमपथविट्ठानं ओतिण्णे पन बलववाता उप्पज्जन्ति। ते तं पिहितद्वारे धमकरणे ठितउदकमिव निरुस्सासं कत्वा रुम्भन्ति। मधुरोदकं परिक्खयं गच्छमानं उपरि रसपथविं समुट्ठापेति। सा वण्णसम्पन्ना चेव होति गन्धरससम्पन्ना च निरुदकपायासस्स उपरि पटलं विय। तदा च आभस्सरब्रह्मलोके पठमतराभिनिब्बत्ता सत्ता आयुक्खया वा पुञ्ञक्खया वा ततो चवित्वा इधूपपज्जन्ति। ते होन्ति सयंपभा अन्तलिक्खचरा। ते अग्गञ्ञसुत्ते (दी॰ नि॰ ३.१२०) वुत्तनयेन तं रसपथविं सायित्वा तण्हाभिभूता आलुप्पकारकं परिभुञ्जितुं उपक्कमन्ति।
Atha dīghassa addhuno accayena mahāmegho uṭṭhahitvā paṭhamaṃ sukhumaṃ sukhumaṃ vassati. Anupubbena kumudanāḷayaṭṭhimusalatālakkhandhādippamāṇāhi dhārāhi vassanto koṭisatasahassacakkavāḷesu sabbaṃ daḍḍhaṭṭhānaṃ pūretvā antaradhāyati. Taṃ udakaṃ heṭṭhā ca tiriyañca vāto samuṭṭhahitvā ghanaṃ karoti parivaṭumaṃ paduminipatte udakabindusadisaṃ. Kathaṃ tāva mahantaṃ udakarāsiṃ ghanaṃ karotīti ce? Vivarasampadānato. Taṃ hissa tahiṃ tahiṃ vivaraṃ deti. Taṃ evaṃ vātena sampiṇḍiyamānaṃ ghanaṃ kariyamānaṃ parikkhayamānaṃ anupubbena heṭṭhā otarati. Otiṇṇe otiṇṇe udake brahmalokaṭṭhāne brahmalokā, upari catukāmāvacaradevalokaṭṭhāne ca devalokā pātubhavanti. Purimapathaviṭṭhānaṃ otiṇṇe pana balavavātā uppajjanti. Te taṃ pihitadvāre dhamakaraṇe ṭhitaudakamiva nirussāsaṃ katvā rumbhanti. Madhurodakaṃ parikkhayaṃ gacchamānaṃ upari rasapathaviṃ samuṭṭhāpeti. Sā vaṇṇasampannā ceva hoti gandharasasampannā ca nirudakapāyāsassa upari paṭalaṃ viya. Tadā ca ābhassarabrahmaloke paṭhamatarābhinibbattā sattā āyukkhayā vā puññakkhayā vā tato cavitvā idhūpapajjanti. Te honti sayaṃpabhā antalikkhacarā. Te aggaññasutte (dī. ni. 3.120) vuttanayena taṃ rasapathaviṃ sāyitvā taṇhābhibhūtā āluppakārakaṃ paribhuñjituṃ upakkamanti.
अथ तेसं सयंपभा अन्तरधायति, अन्धकारो होति। ते अन्धकारं दिस्वा भायन्ति। ततो नेसं भयं नासेत्वा सूरभावं जनयन्तं परिपुण्णपञ्ञासयोजनं सूरियमण्डलं पातुभवति। ते तं दिस्वा ‘‘आलोकं पटिलभिम्हा’’ति हट्ठतुट्ठा हुत्वा ‘‘अम्हाकं भीतानं भयं नासेत्वा सूरभावं जनयन्तो उट्ठितो, तस्मा सूरियो होतू’’ति सूरियोत्वेवस्स नामं करोन्ति। अथ सूरिये दिवसं आलोकं कत्वा अत्थङ्गते ‘‘यम्पि आलोकं लभिम्ह, सोपि नो नट्ठो’’ति पुन भीता होन्ति, तेसं एवं होति ‘‘साधु वतस्स सचे अञ्ञं आलोकं लभेय्यामा’’ति। तेसं चित्तं ञत्वा विय एकूनपञ्ञासयोजनं चन्दमण्डलं पातुभवति। ते तं दिस्वा भिय्योसोमत्ताय हट्ठतुट्ठा हुत्वा ‘‘अम्हाकं छन्दं ञत्वा विय उट्ठितो, तस्मा चन्दो होतू’’ति चन्दोत्वेवस्स नामं करोन्ति।
Atha tesaṃ sayaṃpabhā antaradhāyati, andhakāro hoti. Te andhakāraṃ disvā bhāyanti. Tato nesaṃ bhayaṃ nāsetvā sūrabhāvaṃ janayantaṃ paripuṇṇapaññāsayojanaṃ sūriyamaṇḍalaṃ pātubhavati. Te taṃ disvā ‘‘ālokaṃ paṭilabhimhā’’ti haṭṭhatuṭṭhā hutvā ‘‘amhākaṃ bhītānaṃ bhayaṃ nāsetvā sūrabhāvaṃ janayanto uṭṭhito, tasmā sūriyo hotū’’ti sūriyotvevassa nāmaṃ karonti. Atha sūriye divasaṃ ālokaṃ katvā atthaṅgate ‘‘yampi ālokaṃ labhimha, sopi no naṭṭho’’ti puna bhītā honti, tesaṃ evaṃ hoti ‘‘sādhu vatassa sace aññaṃ ālokaṃ labheyyāmā’’ti. Tesaṃ cittaṃ ñatvā viya ekūnapaññāsayojanaṃ candamaṇḍalaṃ pātubhavati. Te taṃ disvā bhiyyosomattāya haṭṭhatuṭṭhā hutvā ‘‘amhākaṃ chandaṃ ñatvā viya uṭṭhito, tasmā cando hotū’’ti candotvevassa nāmaṃ karonti.
एवं चन्दिमसूरियेसु पातुभूतेसु नक्खत्तानि तारकरूपानि पातुभवन्ति। ततो पभुति रत्तिन्दिवा पञ्ञायन्ति अनुक्कमेन च मासद्धमासउतुसंवच्छरा। चन्दिमसूरियानं पन पातुभूतदिवसेयेव सिनेरुचक्कवाळहिमवन्तपब्बता पातुभवन्ति । ते च खो अपुब्बं अचरिमं फग्गुणपुण्णमदिवसेयेव पातुभवन्ति। कथं? यथा नाम कङ्गुभत्ते पच्चमाने एकप्पहारेनेव पुब्बुळका उट्ठहन्ति, एके पदेसा थूपथूपा होन्ति, एके निन्ननिन्ना एके समसमा, एवमेवं थूपथूपट्ठाने पब्बता होन्ति निन्ननिन्नट्ठाने समुद्दा समसमट्ठाने दीपाति।
Evaṃ candimasūriyesu pātubhūtesu nakkhattāni tārakarūpāni pātubhavanti. Tato pabhuti rattindivā paññāyanti anukkamena ca māsaddhamāsautusaṃvaccharā. Candimasūriyānaṃ pana pātubhūtadivaseyeva sinerucakkavāḷahimavantapabbatā pātubhavanti . Te ca kho apubbaṃ acarimaṃ phagguṇapuṇṇamadivaseyeva pātubhavanti. Kathaṃ? Yathā nāma kaṅgubhatte paccamāne ekappahāreneva pubbuḷakā uṭṭhahanti, eke padesā thūpathūpā honti, eke ninnaninnā eke samasamā, evamevaṃ thūpathūpaṭṭhāne pabbatā honti ninnaninnaṭṭhāne samuddā samasamaṭṭhāne dīpāti.
अथ तेसं सत्तानं रसपथविं परिभुञ्जन्तानं कमेन एकच्चे वण्णवन्तो, एकच्चे दुब्बण्णा होन्ति। तत्थ वण्णवन्तो दुब्बण्णे अतिमञ्ञन्ति। तेसं अतिमानपच्चया सा रसपथवी अन्तरधायति, भूमिपप्पटको पातुभवति। अथ तेसं तेनेव नयेन सोपि अन्तरधायति, पदालता पातुभवति। तेनेव नयेन सापि अन्तरधायति, अकट्ठपाको सालि पातुभवति अकणो अथुसो सुद्धो सुगन्धा तण्डुलप्फलो। ततो नेसं भाजनानि उप्पज्जन्ति। ते सालिं भाजने ठपेत्वा पासाणपिट्ठियं ठपेन्ति। सयमेव जालासिखा उट्ठहित्वा तं पचति। सो होति ओदनो सुमनजातिपुप्फसदिसो। न तस्स सूपेन वा ब्यञ्जनेन वा करणीयं अत्थि, यं यं रसं भुञ्जितुकामा होन्ति, तं तं रसोव होति। तेसं तं ओळारिकं आहारं आहरयतं ततो पभुति मुत्तकरीसं सञ्जायति। अथ नेसं तस्स निक्खमनत्थाय वणमुखानि पभिज्जन्ति । पुरिसस्स पुरिसभावो, इत्थिया इत्थिभावो पातुभवति। तत्र सुदं इत्थी पुरिसं, पुरिसो च इत्थिं अतिवेलं उपनिज्झायति। तेसं अतिवेलं उपनिज्झायनपच्चया कामपरिळाहो उप्पज्जति। ततो मेथुनं धम्मं पटिसेवन्ति। ते असद्धम्मपटिसेवनपच्चया विञ्ञूहि गरहियमाना विहेठियमाना तस्स असद्धम्मस्स पटिच्छादनहेतु अगारानि करोन्ति। ते अगारं अज्झावसमाना अनुक्कमेन अञ्ञतरस्स अलसजातिकस्स सत्तस्स दिट्ठानुगतिं आपज्जन्ता सन्निधिं करोन्ति। ततो पभुति कणोपि थुसोपि तण्डुलं परियोनन्धति, लायितट्ठानम्पि न पटिविरूहति। ते सन्निपतित्वा अनुत्थुनन्ति ‘‘पापका वत भो धम्मा सत्तेसु पातुभूता, मयञ्हि पुब्बे मनोमया अहुम्हा’’ति अग्गञ्ञसुत्ते (दी॰ नि॰ ३.१२८) वुत्तनयेन वित्थारेतब्बं। ततो मरियादं ठपेन्ति।
Atha tesaṃ sattānaṃ rasapathaviṃ paribhuñjantānaṃ kamena ekacce vaṇṇavanto, ekacce dubbaṇṇā honti. Tattha vaṇṇavanto dubbaṇṇe atimaññanti. Tesaṃ atimānapaccayā sā rasapathavī antaradhāyati, bhūmipappaṭako pātubhavati. Atha tesaṃ teneva nayena sopi antaradhāyati, padālatā pātubhavati. Teneva nayena sāpi antaradhāyati, akaṭṭhapāko sāli pātubhavati akaṇo athuso suddho sugandhā taṇḍulapphalo. Tato nesaṃ bhājanāni uppajjanti. Te sāliṃ bhājane ṭhapetvā pāsāṇapiṭṭhiyaṃ ṭhapenti. Sayameva jālāsikhā uṭṭhahitvā taṃ pacati. So hoti odano sumanajātipupphasadiso. Na tassa sūpena vā byañjanena vā karaṇīyaṃ atthi, yaṃ yaṃ rasaṃ bhuñjitukāmā honti, taṃ taṃ rasova hoti. Tesaṃ taṃ oḷārikaṃ āhāraṃ āharayataṃ tato pabhuti muttakarīsaṃ sañjāyati. Atha nesaṃ tassa nikkhamanatthāya vaṇamukhāni pabhijjanti . Purisassa purisabhāvo, itthiyā itthibhāvo pātubhavati. Tatra sudaṃ itthī purisaṃ, puriso ca itthiṃ ativelaṃ upanijjhāyati. Tesaṃ ativelaṃ upanijjhāyanapaccayā kāmapariḷāho uppajjati. Tato methunaṃ dhammaṃ paṭisevanti. Te asaddhammapaṭisevanapaccayā viññūhi garahiyamānā viheṭhiyamānā tassa asaddhammassa paṭicchādanahetu agārāni karonti. Te agāraṃ ajjhāvasamānā anukkamena aññatarassa alasajātikassa sattassa diṭṭhānugatiṃ āpajjantā sannidhiṃ karonti. Tato pabhuti kaṇopi thusopi taṇḍulaṃ pariyonandhati, lāyitaṭṭhānampi na paṭivirūhati. Te sannipatitvā anutthunanti ‘‘pāpakā vata bho dhammā sattesu pātubhūtā, mayañhi pubbe manomayā ahumhā’’ti aggaññasutte (dī. ni. 3.128) vuttanayena vitthāretabbaṃ. Tato mariyādaṃ ṭhapenti.
अथ अञ्ञतरो सत्तो अञ्ञस्स भागं अदिन्नं आदियति। तं द्विक्खत्तुं परिभासित्वा ततियवारे पाणिलेड्डुदण्डेहि पहरन्ति। ते एवं अदिन्नादानगरहमुसावाददण्डादानेसु उप्पन्नेसु सन्निपतित्वा चिन्तयन्ति ‘‘यंनून मयं एकं सत्तं सम्मन्नेय्याम, यो नो सम्मा खीयितब्बं खीयेय्य, गरहितब्बं गरहेय्य, पब्बाजेतब्बं पब्बाजेय्य। मयं पनस्स सालीनं भागं अनुपदस्सामा’’ति। एवं कतसन्निट्ठानेसु पन सत्तेसु इमस्मिं ताव कप्पे अयमेव भगवा बोधिसत्तभूतो तेन समयेन तेसु सत्तेसु अभिरूपतरो च दस्सनीयतरो च महेसक्खतरो च बुद्धिसम्पन्नो पटिबलो निग्गहपग्गहं कातुं। ते तं उपसङ्कमित्वा याचित्वा सम्मन्निंसु। सो ‘‘तेन महाजनेन सम्मतोति महासम्मतो, खेत्तानं अधिपतीति खत्तियो, धम्मेन समेन परे रञ्जेतीति राजा’’ति तीहि नामेहि पञ्ञायित्थ। यञ्हि लोके अच्छरियट्ठानं, बोधिसत्तोव तत्थ आदिपुरिसोति। एवं बोधिसत्तं आदिं कत्वा खत्तियमण्डले सण्ठिते अनुपुब्बेन ब्राह्मणादयोपि वण्णा सण्ठहिंसु। तत्थ कप्पविनासकमहामेघतो याव जालूपच्छेदो, इदमेकमसङ्खेय्यं संवट्टोति वुच्चति। कप्पविनासकजालूपच्छेदतो याव कोटिसतसहस्सचक्कवाळपरिपूरको सम्पत्तिमहामेघो, इदं दुतियमसङ्खेय्यं संवट्टट्ठायीति वुच्चति। सम्पत्तिमहामेघतो याव चन्दिमसूरियपातुभावो, इदं ततियमसङ्खेय्यं विवट्टोति वुच्चति। चन्दिमसूरियपातुभावतो याव पुन कप्पविनासकमहामेघो, इदं चतुत्थमसङ्खेय्यं विवट्टट्ठायीति वुच्चति। इमानि चत्तारि असङ्खेय्यानि एको महाकप्पो होति। एवं ताव अग्गिना विनासो च सण्ठहनञ्च वेदितब्बं।
Atha aññataro satto aññassa bhāgaṃ adinnaṃ ādiyati. Taṃ dvikkhattuṃ paribhāsitvā tatiyavāre pāṇileḍḍudaṇḍehi paharanti. Te evaṃ adinnādānagarahamusāvādadaṇḍādānesu uppannesu sannipatitvā cintayanti ‘‘yaṃnūna mayaṃ ekaṃ sattaṃ sammanneyyāma, yo no sammā khīyitabbaṃ khīyeyya, garahitabbaṃ garaheyya, pabbājetabbaṃ pabbājeyya. Mayaṃ panassa sālīnaṃ bhāgaṃ anupadassāmā’’ti. Evaṃ katasanniṭṭhānesu pana sattesu imasmiṃ tāva kappe ayameva bhagavā bodhisattabhūto tena samayena tesu sattesu abhirūpataro ca dassanīyataro ca mahesakkhataro ca buddhisampanno paṭibalo niggahapaggahaṃ kātuṃ. Te taṃ upasaṅkamitvā yācitvā sammanniṃsu. So ‘‘tena mahājanena sammatoti mahāsammato, khettānaṃ adhipatīti khattiyo, dhammena samena pare rañjetīti rājā’’ti tīhi nāmehi paññāyittha. Yañhi loke acchariyaṭṭhānaṃ, bodhisattova tattha ādipurisoti. Evaṃ bodhisattaṃ ādiṃ katvā khattiyamaṇḍale saṇṭhite anupubbena brāhmaṇādayopi vaṇṇā saṇṭhahiṃsu. Tattha kappavināsakamahāmeghato yāva jālūpacchedo, idamekamasaṅkheyyaṃ saṃvaṭṭoti vuccati. Kappavināsakajālūpacchedato yāva koṭisatasahassacakkavāḷaparipūrako sampattimahāmegho, idaṃ dutiyamasaṅkheyyaṃ saṃvaṭṭaṭṭhāyīti vuccati. Sampattimahāmeghato yāva candimasūriyapātubhāvo, idaṃ tatiyamasaṅkheyyaṃ vivaṭṭoti vuccati. Candimasūriyapātubhāvato yāva puna kappavināsakamahāmegho, idaṃ catutthamasaṅkheyyaṃ vivaṭṭaṭṭhāyīti vuccati. Imāni cattāri asaṅkheyyāni eko mahākappo hoti. Evaṃ tāva agginā vināso ca saṇṭhahanañca veditabbaṃ.
यस्मिं पन समये कप्पो उदकेन नस्सति, आदितोव कप्पविनासकमहामेघो उट्ठहित्वाति पुब्बे वुत्तनयेनेव वित्थारेतब्बं। अयं पन विसेसो – यथा तत्थ दुतियो सूरियो, एवमिध कप्पविनासको खारूदकमहामेघो उट्ठाति। सो आदितो सुखुमं सुखुमं वस्सन्तो अनुक्कमेन महाधाराहि कोटिसतसहस्सचक्कवाळानं पूरेन्तो वस्सति। खारूदकेन फुट्ठफुट्ठा पथवीपब्बतादयो विलीयन्ति। उदकं समन्ततो वातेहि धारीयति। पथवितो याव दुतियज्झानभूमिं उदकं गण्हाति, तत्थ तयोपि ब्रह्मलोके विलीयापेत्वा सुभकिण्हे आहच्च तिट्ठति। तं याव अणुमत्तम्पि सङ्खारगतं अत्थि, ताव न वूपसम्मति।
Yasmiṃ pana samaye kappo udakena nassati, āditova kappavināsakamahāmegho uṭṭhahitvāti pubbe vuttanayeneva vitthāretabbaṃ. Ayaṃ pana viseso – yathā tattha dutiyo sūriyo, evamidha kappavināsako khārūdakamahāmegho uṭṭhāti. So ādito sukhumaṃ sukhumaṃ vassanto anukkamena mahādhārāhi koṭisatasahassacakkavāḷānaṃ pūrento vassati. Khārūdakena phuṭṭhaphuṭṭhā pathavīpabbatādayo vilīyanti. Udakaṃ samantato vātehi dhārīyati. Pathavito yāva dutiyajjhānabhūmiṃ udakaṃ gaṇhāti, tattha tayopi brahmaloke vilīyāpetvā subhakiṇhe āhacca tiṭṭhati. Taṃ yāva aṇumattampi saṅkhāragataṃ atthi, tāva na vūpasammati.
उदकानुगतं पन सब्बसङ्खारगतं अभिभवित्वा सहसा वूपसम्मति, अन्तरधानं गच्छति। हेट्ठाआकासेन सह उपरिआकासो एको होति महन्धकारोति सब्बं वुत्तसदिसं। केवलं पनिध आभस्सरब्रह्मलोकं आदिं कत्वा लोको पातुभवति। सुभकिण्हतो च चवित्वा आभस्सरट्ठानादीसु सत्ता निब्बत्तन्ति। तत्थ कप्पविनासकमहामेघतो याव कप्पविनासकखारूदकूपच्छेदो, इदमेकं असङ्खेय्यं। उदकूपच्छेदतो याव सम्पत्तिमहामेघो, इदं दुतियमसङ्खेय्यं। सम्पत्तिमहामेघतो…पे॰… इमानि चत्तारि असङ्खेय्यानि एको महाकप्पो होति। एवं उदकेन विनासो च सण्ठहनञ्च वेदितब्बं।
Udakānugataṃ pana sabbasaṅkhāragataṃ abhibhavitvā sahasā vūpasammati, antaradhānaṃ gacchati. Heṭṭhāākāsena saha upariākāso eko hoti mahandhakāroti sabbaṃ vuttasadisaṃ. Kevalaṃ panidha ābhassarabrahmalokaṃ ādiṃ katvā loko pātubhavati. Subhakiṇhato ca cavitvā ābhassaraṭṭhānādīsu sattā nibbattanti. Tattha kappavināsakamahāmeghato yāva kappavināsakakhārūdakūpacchedo, idamekaṃ asaṅkheyyaṃ. Udakūpacchedato yāva sampattimahāmegho, idaṃ dutiyamasaṅkheyyaṃ. Sampattimahāmeghato…pe… imāni cattāri asaṅkheyyāni eko mahākappo hoti. Evaṃ udakena vināso ca saṇṭhahanañca veditabbaṃ.
यस्मिं पन समये कप्पो वातेन विनस्सति, आदितोव कप्पविनासकमहामेघो वुट्ठहित्वाति पुब्बे वुत्तनयेनेव वित्थारेतब्बं। अयं पन विसेसो – यथा तत्थ दुतियसूरियो, एवमिध कप्पविनासनत्थं वातो समुट्ठाति। सो पठमं थूलरजं उट्ठापेति, ततो सण्हरजं सुखुमवालिकं थूलवालिकं सक्खरपासाणादयोति याव कूटागारमत्ते पासाणे विसमट्ठाने ठितमहारुक्खे च उट्ठापेति। ते पथवितो नभमुग्गता न पुन पतन्ति, तत्थेव चुण्णविचुण्णा हुत्वा अभावं गच्छन्ति। अथानुक्कमेन हेट्ठामहापथविया वातो समुट्ठहित्वा पथविं परिवत्तेत्वा उद्धं मूलं कत्वा आकासे खिपति। योजनसतप्पमाणा पथविप्पदेसा द्वियोजनतियोजनचतुयोजनपञ्चयोजनसतप्पमाणापि भिज्जित्वा वातवेगुक्खित्ता आकासेयेव चुण्णविचुण्णा हुत्वा अभावं गच्छन्ति। चक्कवाळपब्बतम्पि सिनेरुपब्बतम्पि वातो उक्खिपित्वा आकासे खिपति। ते अञ्ञमञ्ञं अभिहन्त्वा चुण्णविचुण्णा हुत्वा विनस्सन्ति। एतेनेव उपायेन भूमट्ठकविमानानि च आकासट्ठकविमानानि च विनासेन्तो छ कामावचरदेवलोके विनासेत्वा कोटिसतसहस्सचक्कवाळानि विनासेति। तत्थ चक्कवाळा चक्कवाळेहि, हिमवन्ता हिमवन्तेहि, सिनेरू सिनेरूहि अञ्ञमञ्ञं समागन्त्वा चुण्णविचुण्णा हुत्वा विनस्सन्ति। पथवितो याव ततियज्झानभूमिं वातो गण्हाति, तत्थ तयो ब्रह्मलोके विनासेत्वा वेहप्फले आहच्च तिट्ठति। एवं सब्बसङ्खारगतं विनासेत्वा सयम्पि विनस्सति। हेट्ठाआकासेन सह उपरिआकासो एको होति महन्धकारोति सब्बं वुत्तसदिसं। इध पन सुभकिण्हब्रह्मलोकं आदिं कत्वा लोको पातुभवति। वेहप्फलतो च चवित्वा सुभकिण्हट्ठानादीसु सत्ता निब्बत्तन्ति। तत्थ कप्पविनासकमहामेघतो याव कप्पविनासकवातूपच्छेदो, इदमेकं असङ्खेय्यं। वातूपच्छेदतो याव सम्पत्तिमहामेघो, इदं दुतियमसङ्खेय्यं…पे॰… इमानि चत्तारि असङ्खेय्यानि एको महाकप्पो होति। एवं वातेन विनासो च सण्ठहनञ्च वेदितब्बं।
Yasmiṃ pana samaye kappo vātena vinassati, āditova kappavināsakamahāmegho vuṭṭhahitvāti pubbe vuttanayeneva vitthāretabbaṃ. Ayaṃ pana viseso – yathā tattha dutiyasūriyo, evamidha kappavināsanatthaṃ vāto samuṭṭhāti. So paṭhamaṃ thūlarajaṃ uṭṭhāpeti, tato saṇharajaṃ sukhumavālikaṃ thūlavālikaṃ sakkharapāsāṇādayoti yāva kūṭāgāramatte pāsāṇe visamaṭṭhāne ṭhitamahārukkhe ca uṭṭhāpeti. Te pathavito nabhamuggatā na puna patanti, tattheva cuṇṇavicuṇṇā hutvā abhāvaṃ gacchanti. Athānukkamena heṭṭhāmahāpathaviyā vāto samuṭṭhahitvā pathaviṃ parivattetvā uddhaṃ mūlaṃ katvā ākāse khipati. Yojanasatappamāṇā pathavippadesā dviyojanatiyojanacatuyojanapañcayojanasatappamāṇāpi bhijjitvā vātavegukkhittā ākāseyeva cuṇṇavicuṇṇā hutvā abhāvaṃ gacchanti. Cakkavāḷapabbatampi sinerupabbatampi vāto ukkhipitvā ākāse khipati. Te aññamaññaṃ abhihantvā cuṇṇavicuṇṇā hutvā vinassanti. Eteneva upāyena bhūmaṭṭhakavimānāni ca ākāsaṭṭhakavimānāni ca vināsento cha kāmāvacaradevaloke vināsetvā koṭisatasahassacakkavāḷāni vināseti. Tattha cakkavāḷā cakkavāḷehi, himavantā himavantehi, sinerū sinerūhi aññamaññaṃ samāgantvā cuṇṇavicuṇṇā hutvā vinassanti. Pathavito yāva tatiyajjhānabhūmiṃ vāto gaṇhāti, tattha tayo brahmaloke vināsetvā vehapphale āhacca tiṭṭhati. Evaṃ sabbasaṅkhāragataṃ vināsetvā sayampi vinassati. Heṭṭhāākāsena saha upariākāso eko hoti mahandhakāroti sabbaṃ vuttasadisaṃ. Idha pana subhakiṇhabrahmalokaṃ ādiṃ katvā loko pātubhavati. Vehapphalato ca cavitvā subhakiṇhaṭṭhānādīsu sattā nibbattanti. Tattha kappavināsakamahāmeghato yāva kappavināsakavātūpacchedo, idamekaṃ asaṅkheyyaṃ. Vātūpacchedato yāva sampattimahāmegho, idaṃ dutiyamasaṅkheyyaṃ…pe… imāni cattāri asaṅkheyyāni eko mahākappo hoti. Evaṃ vātena vināso ca saṇṭhahanañca veditabbaṃ.
किं कारणा एवं लोको विनस्सति? अकुसलमूलकारणा। अकुसलमूलेसु हि उस्सन्नेसु एवं लोको विनस्सति। सो च खो रागे उस्सन्नतरे अग्गिना विनस्सति, दोसे उस्सन्नतरे उदकेन विनस्सति। केचि पन ‘‘दोसे उस्सन्नतरे अग्गिना, रागे उदकेना’’ति वदन्ति। मोहे उस्सन्नतरे वातेन विनस्सति। एवं विनस्सन्तोपि च निरन्तरमेव सत्त वारे अग्गिना नस्सति, अट्ठमे वारे उदकेन। पुन सत्त वारे अग्गिना, अट्ठमे वारे उदकेनाति एवं अट्ठमे अट्ठमे वारे विनस्सन्तो सत्तक्खत्तुं उदकेन विनस्सित्वा पुन सत्त वारे अग्गिना नस्सति। एत्तावता तेसट्ठि कप्पा अतीता होन्ति। एत्थन्तरे उदकेन नस्सनवारं सम्पत्तम्पि पटिबाहित्वा लद्धोकासो वातो परिपुण्णचतुसट्ठिकप्पायुके सुभकिण्हे विद्धंसेन्तो लोकं विनासेति।
Kiṃ kāraṇā evaṃ loko vinassati? Akusalamūlakāraṇā. Akusalamūlesu hi ussannesu evaṃ loko vinassati. So ca kho rāge ussannatare agginā vinassati, dose ussannatare udakena vinassati. Keci pana ‘‘dose ussannatare agginā, rāge udakenā’’ti vadanti. Mohe ussannatare vātena vinassati. Evaṃ vinassantopi ca nirantarameva satta vāre agginā nassati, aṭṭhame vāre udakena. Puna satta vāre agginā, aṭṭhame vāre udakenāti evaṃ aṭṭhame aṭṭhame vāre vinassanto sattakkhattuṃ udakena vinassitvā puna satta vāre agginā nassati. Ettāvatā tesaṭṭhi kappā atītā honti. Etthantare udakena nassanavāraṃ sampattampi paṭibāhitvā laddhokāso vāto paripuṇṇacatusaṭṭhikappāyuke subhakiṇhe viddhaṃsento lokaṃ vināseti.
पुब्बेनिवासं अनुस्सरन्तोपि च कप्पानुस्सरणको भिक्खु एतेसु कप्पेसु अनेकेपि संवट्टकप्पे अनेकेपि विवट्टकप्पे अनेकेपि संवट्टविवट्टकप्पे अनुस्सरति। संवट्टकप्पे विवट्टकप्पेति च कप्पस्स अड्ढं गहेत्वा वुत्तं। संवट्टविवट्टकप्पेति सकलकप्पं गहेत्वा वुत्तं। कथं अनुस्सरतीति चे? अमुत्रासिन्तिआदिना नयेन। तत्थ अमुत्रासिन्ति अमुम्हि संवट्टकप्पे अहं अमुम्हि भवे वा योनिया वा गतिया वा विञ्ञाणट्ठितिया वा सत्तावासे वा सत्तनिकाये वा आसिं। एवंनामोति तिस्सो वा फुस्सो वा। एवंगोत्तोति कच्चानो वा कस्सपो वा। इदमस्स अतीतभवे अत्तनो नामगोत्तानुस्सरणवसेन वुत्तं। सचे पन तस्मिं काले अत्तनो वण्णसम्पत्तिं वा लूखपणीतजीविकभावं वा सुखदुक्खबहुलतं वा अप्पायुकदीघायुकभावं वा अनुस्सरितुकामो होति, तम्पि अनुस्सरतियेव। तेनाह ‘‘एवंवण्णो…पे॰… एवमायुपरियन्तो’’ति। तत्थ एवंवण्णोति ओदातो वा सामो वा। एवमाहारोति सालिमंसोदनाहारो वा पवत्तफलभोजनो वा। एवंसुखदुक्खप्पटिसंवेदीति अनेकप्पकारेन कायिकचेतसिकानं सामिसनिरामिसादिप्पभेदानं वा सुखदुक्खानं पटिसंवेदी। एवमायुपरियन्तोति एवं वस्ससतपरिमाणायुपरियन्तो वा चतुरासीतिकप्पसतसहस्सायुपरियन्तो वा।
Pubbenivāsaṃ anussarantopi ca kappānussaraṇako bhikkhu etesu kappesu anekepi saṃvaṭṭakappe anekepi vivaṭṭakappe anekepi saṃvaṭṭavivaṭṭakappe anussarati. Saṃvaṭṭakappe vivaṭṭakappeti ca kappassa aḍḍhaṃ gahetvā vuttaṃ. Saṃvaṭṭavivaṭṭakappeti sakalakappaṃ gahetvā vuttaṃ. Kathaṃ anussaratīti ce? Amutrāsintiādinā nayena. Tattha amutrāsinti amumhi saṃvaṭṭakappe ahaṃ amumhi bhave vā yoniyā vā gatiyā vā viññāṇaṭṭhitiyā vā sattāvāse vā sattanikāye vā āsiṃ. Evaṃnāmoti tisso vā phusso vā. Evaṃgottoti kaccāno vā kassapo vā. Idamassa atītabhave attano nāmagottānussaraṇavasena vuttaṃ. Sace pana tasmiṃ kāle attano vaṇṇasampattiṃ vā lūkhapaṇītajīvikabhāvaṃ vā sukhadukkhabahulataṃ vā appāyukadīghāyukabhāvaṃ vā anussaritukāmo hoti, tampi anussaratiyeva. Tenāha ‘‘evaṃvaṇṇo…pe… evamāyupariyanto’’ti. Tattha evaṃvaṇṇoti odāto vā sāmo vā. Evamāhāroti sālimaṃsodanāhāro vā pavattaphalabhojano vā. Evaṃsukhadukkhappaṭisaṃvedīti anekappakārena kāyikacetasikānaṃ sāmisanirāmisādippabhedānaṃ vā sukhadukkhānaṃ paṭisaṃvedī. Evamāyupariyantoti evaṃ vassasataparimāṇāyupariyanto vā caturāsītikappasatasahassāyupariyanto vā.
सो ततो चुतो अमुत्र उदपादिन्ति सो अहं ततो भवतो योनितो गतितो विञ्ञाणट्ठितितो सत्तावासतो सत्तनिकायतो वा चुतो पुन अमुकस्मिं नाम भवे योनिया गतिया विञ्ञाणट्ठितिया सत्तावासे सत्तनिकाये वा उदपादिं। तत्रापासिन्ति अथ तत्रापि भवे योनिया गतिया विञ्ञाणट्ठितिया सत्तावासे सत्तनिकाये वा पुन अहोसिं। एवंनामोतिआदि वुत्तनयमेव। अपिच यस्मा अमुत्रासिन्ति इदं अनुपुब्बेन आरोहन्तस्स यावतिच्छकं (विसुद्धि॰ २.४१०) अनुस्सरणं, सो ततो चुतोति पटिनिवत्तन्तस्स पच्चवेक्खणं, तस्मा इधूपपन्नोति इमिस्सा इधूपपत्तिया अनन्तरमेवस्स उपपत्तिट्ठानं सन्धाय अमुत्र उदपादिन्ति इदं वुत्तन्ति वेदितब्बं। तत्रापासिन्ति एवमादि पनस्स तत्र इमिस्सा उपपत्तिया अनन्तरे उपपत्तिट्ठाने नामगोत्तादीनं अनुस्सरणदस्सनत्थं वुत्तं। सो ततो चुतो इधूपपन्नोति स्वाहं ततो अनन्तरूपपत्तिट्ठानतो चुतो इध अमुकस्मिं नाम खत्तियकुले वा ब्राह्मणकुले वा निब्बत्तोति। इतीति एवं। साकारं सउद्देसन्ति नामगोत्तवसेन सउद्देसं, वण्णादिवसेन साकारं। नामगोत्तेन हि सत्तो तिस्सो फुस्सो कस्सपोति उद्दिसीयति, वण्णादीहि सामो ओदातोति नानत्ततो पञ्ञायति। तस्मा नामगोत्तं उद्देसो, इतरे आकाराति।
Sotato cuto amutra udapādinti so ahaṃ tato bhavato yonito gatito viññāṇaṭṭhitito sattāvāsato sattanikāyato vā cuto puna amukasmiṃ nāma bhave yoniyā gatiyā viññāṇaṭṭhitiyā sattāvāse sattanikāye vā udapādiṃ. Tatrāpāsinti atha tatrāpi bhave yoniyā gatiyā viññāṇaṭṭhitiyā sattāvāse sattanikāye vā puna ahosiṃ. Evaṃnāmotiādi vuttanayameva. Apica yasmā amutrāsinti idaṃ anupubbena ārohantassa yāvaticchakaṃ (visuddhi. 2.410) anussaraṇaṃ, so tato cutoti paṭinivattantassa paccavekkhaṇaṃ, tasmā idhūpapannoti imissā idhūpapattiyā anantaramevassa upapattiṭṭhānaṃ sandhāya amutra udapādinti idaṃ vuttanti veditabbaṃ. Tatrāpāsinti evamādi panassa tatra imissā upapattiyā anantare upapattiṭṭhāne nāmagottādīnaṃ anussaraṇadassanatthaṃ vuttaṃ. So tato cuto idhūpapannoti svāhaṃ tato anantarūpapattiṭṭhānato cuto idha amukasmiṃ nāma khattiyakule vā brāhmaṇakule vā nibbattoti. Itīti evaṃ. Sākāraṃ sauddesanti nāmagottavasena sauddesaṃ, vaṇṇādivasena sākāraṃ. Nāmagottena hi satto tisso phusso kassapoti uddisīyati, vaṇṇādīhi sāmo odātoti nānattato paññāyati. Tasmā nāmagottaṃ uddeso, itare ākārāti.
पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Pubbenivāsānussatiñāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ५३. पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणनिद्देसो • 53. Pubbenivāsānussatiñāṇaniddeso
