| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā |
महावग्गो
Mahāvaggo
१. पुग्गलकथा
1. Puggalakathā
१. सुद्धसच्चिकट्ठो
1. Suddhasaccikaṭṭho
१. अनुलोमपच्चनीकवण्णना
1. Anulomapaccanīkavaṇṇanā
१. मायाय अमणिआदयो मणिआदिआकारेन दिस्समाना ‘‘माया’’ति वुत्ता। अभूतेन मणिउदकादिआकारेन गय्हमाना मायामरीचिआदयो अभूतञ्ञेय्याकारत्ता असच्चिकट्ठा। यो तथा न होति, सो सच्चिकट्ठोति दस्सेन्तो आह ‘‘माया…पे॰… भूतत्थो’’ति। अनुस्सवादिवसेन गय्हमानो तथापि होति अञ्ञथापीति तादिसो ञेय्यो न परमत्थो, अत्तपच्चक्खो पन परमत्थोति दस्सेन्तो आह ‘‘अनुस्सवा…पे॰… उत्तमत्थो’’ति।
1. Māyāya amaṇiādayo maṇiādiākārena dissamānā ‘‘māyā’’ti vuttā. Abhūtena maṇiudakādiākārena gayhamānā māyāmarīciādayo abhūtaññeyyākārattā asaccikaṭṭhā. Yo tathā na hoti, so saccikaṭṭhoti dassento āha ‘‘māyā…pe… bhūtattho’’ti. Anussavādivasena gayhamāno tathāpi hoti aññathāpīti tādiso ñeyyo na paramattho, attapaccakkho pana paramatthoti dassento āha ‘‘anussavā…pe… uttamattho’’ti.
छलवादस्साति अत्थीति वचनसामञ्ञेन अत्थीति वुत्तेहि रूपादीहि सामञ्ञवचनस्साति अधिप्पायो। ‘‘सो सच्चि…पे॰… लद्धिं गहेत्वा आमन्ताति पटिजानाती’’ति वचनतो पन ‘‘छलवादस्सा’’ति न सक्का वत्तुं। न हि लद्धि छलन्ति। ओकासं अददमानोति पतिट्ठं पच्छिन्दन्तो। यदि सच्चिकट्ठेन उपलब्भति, रूपादयो विय उपलब्भेय्य, तथा अनुपलब्भनीयतो न तव वादो तिट्ठतीति निवत्तेन्तोति अधिप्पायो। तं सन्धायाति ‘‘यो सच्चिकट्ठो’’ति एत्थ वुत्तो यो सच्चिकट्ठो, सो सप्पच्चयादिभावेन दीपितो ‘‘रूपञ्च उपलब्भती’’तिआदीसु आगतो धम्मप्पभेदोति दस्सेति।
Chalavādassāti atthīti vacanasāmaññena atthīti vuttehi rūpādīhi sāmaññavacanassāti adhippāyo. ‘‘So sacci…pe… laddhiṃ gahetvā āmantāti paṭijānātī’’ti vacanato pana ‘‘chalavādassā’’ti na sakkā vattuṃ. Na hi laddhi chalanti. Okāsaṃ adadamānoti patiṭṭhaṃ pacchindanto. Yadi saccikaṭṭhena upalabbhati, rūpādayo viya upalabbheyya, tathā anupalabbhanīyato na tava vādo tiṭṭhatīti nivattentoti adhippāyo. Taṃ sandhāyāti ‘‘yo saccikaṭṭho’’ti ettha vutto yo saccikaṭṭho, so sappaccayādibhāvena dīpito ‘‘rūpañca upalabbhatī’’tiādīsu āgato dhammappabhedoti dasseti.
‘‘तेन सच्चिकट्ठपरमत्थेना’’ति वत्वा ‘‘तेनाकारेना’’ति वदतो अयमधिप्पायो – सच्चिकट्ठपरमत्थाकारेन उपलब्भमानं सच्चिकट्ठपरमत्थेन उपलब्भमानं नाम होतीति। अञ्ञथा ततोति तस्स तेनाकारेनाति वत्तब्बं सिया। को पनेतिस्सा पुरिमपुच्छाय च विसेसोति? पुरिमपुच्छाय सत्तपञ्ञासविधो धम्मप्पभेदो यथा भूतेन सभावत्थेन उपलब्भति, एवं पुग्गलो उपलब्भतीति वुत्तं। इध पन भूतसभावत्थेन उपलब्भमानो सो धम्मप्पभेदो येन रुप्पनादिसप्पच्चयादिआकारेन उपलब्भति, किं तेनाकारेन पुग्गलोपि उपलब्भतीति एस विसेसो। यथा पन रूपं विय भूतसभावत्थेन उपलब्भमाना वेदना न रुप्पनाकारेन उपलब्भति, एवं धम्मप्पभेदो विय भूतसभावत्थेन उपलब्भमानो पुग्गलो न रुप्पनादिसप्पच्चयादिआकारेन उपलब्भतीति सक्का परवादिना वत्तुन्ति अचोदनीयं एतं सिया। अवजाननञ्च तस्स युत्तन्ति निग्गहो च न कातब्बो। धम्मप्पभेदतो पन अञ्ञस्स सच्चिकट्ठस्स असिद्धत्ता धम्मप्पभेदाकारेनेव चोदेति। अवजाननेनेव निग्गहं दस्सेति। अनुजाननावजाननपक्खा सामञ्ञविसेसेहि पटिञ्ञापटिक्खेपपक्खा अनुलोमपटिलोमपक्खा पठमदुतियनयाति अयमेतेसं विसेसो वेदितब्बो।
‘‘Tenasaccikaṭṭhaparamatthenā’’ti vatvā ‘‘tenākārenā’’ti vadato ayamadhippāyo – saccikaṭṭhaparamatthākārena upalabbhamānaṃ saccikaṭṭhaparamatthena upalabbhamānaṃ nāma hotīti. Aññathā tatoti tassa tenākārenāti vattabbaṃ siyā. Ko panetissā purimapucchāya ca visesoti? Purimapucchāya sattapaññāsavidho dhammappabhedo yathā bhūtena sabhāvatthena upalabbhati, evaṃ puggalo upalabbhatīti vuttaṃ. Idha pana bhūtasabhāvatthena upalabbhamāno so dhammappabhedo yena ruppanādisappaccayādiākārena upalabbhati, kiṃ tenākārena puggalopi upalabbhatīti esa viseso. Yathā pana rūpaṃ viya bhūtasabhāvatthena upalabbhamānā vedanā na ruppanākārena upalabbhati, evaṃ dhammappabhedo viya bhūtasabhāvatthena upalabbhamāno puggalo na ruppanādisappaccayādiākārena upalabbhatīti sakkā paravādinā vattunti acodanīyaṃ etaṃ siyā. Avajānanañca tassa yuttanti niggaho ca na kātabbo. Dhammappabhedato pana aññassa saccikaṭṭhassa asiddhattā dhammappabhedākāreneva codeti. Avajānaneneva niggahaṃ dasseti. Anujānanāvajānanapakkhā sāmaññavisesehi paṭiññāpaṭikkhepapakkhā anulomapaṭilomapakkhā paṭhamadutiyanayāti ayametesaṃ viseso veditabbo.
‘‘तेन वत रे वत्तब्बे’’ति वदन्तो वत्तब्बस्स अवचने दोसं पापेतीति इमिना अधिप्पायेन ‘‘निग्गहस्स पापितत्ता’’ति वुत्तन्ति दट्ठब्बं। ‘‘एवमेतं निग्गहस्स च अनुलोमपटिलोमतो चतुन्नं पापनारोपनञ्च वुत्तत्ता उपलब्भतीतिआदिकं अनुलोमपञ्चकं नामा’’ति वुत्तं, अनुलोमपटिलोमतो पन द्वीहि ठपनाहि सह सत्तकेन भवितब्बं, तंवज्जने वा कारणं वत्तब्बं। यं पन वक्खति ‘‘ठपना नाम परवादीपक्खस्स ठपनतो ‘अयं तव दोसो’ति दस्सेतुं ठपनमत्तमेव होति, न निग्गहस्स वा पटिकम्मस्स वा पाकटभावकरण’’न्ति (कथा॰ अट्ठ॰ २)। तेनाधिप्पायेन इधापि ठपनाद्वयं वज्जेति। यथा पन तत्थ पटिकम्मपञ्चकभावं अवत्वा पटिकम्मचतुक्कभावं वक्खति, एवमिधापि निग्गहचतुक्कभावो वत्तब्बो सिया। सुद्धिकनिग्गहस्स पन निग्गहप्पधानत्ता उद्देसभावेन वुत्तो निग्गहोव विसुं वुत्तोति दट्ठब्बो। ये पन ‘‘अयथाभूतनिग्गहत्ता तत्थ पटिकम्मं विसुं न वुत्त’’न्ति वदन्ति, तेसं दुतिये वादमुखे निग्गहचतुक्कभावो पटिकम्मपञ्चकभावो च आपज्जति।
‘‘Tena vata re vattabbe’’ti vadanto vattabbassa avacane dosaṃ pāpetīti iminā adhippāyena ‘‘niggahassa pāpitattā’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ. ‘‘Evametaṃ niggahassa ca anulomapaṭilomato catunnaṃ pāpanāropanañca vuttattā upalabbhatītiādikaṃ anulomapañcakaṃ nāmā’’ti vuttaṃ, anulomapaṭilomato pana dvīhi ṭhapanāhi saha sattakena bhavitabbaṃ, taṃvajjane vā kāraṇaṃ vattabbaṃ. Yaṃ pana vakkhati ‘‘ṭhapanā nāma paravādīpakkhassa ṭhapanato ‘ayaṃ tava doso’ti dassetuṃ ṭhapanamattameva hoti, na niggahassa vā paṭikammassa vā pākaṭabhāvakaraṇa’’nti (kathā. aṭṭha. 2). Tenādhippāyena idhāpi ṭhapanādvayaṃ vajjeti. Yathā pana tattha paṭikammapañcakabhāvaṃ avatvā paṭikammacatukkabhāvaṃ vakkhati, evamidhāpi niggahacatukkabhāvo vattabbo siyā. Suddhikaniggahassa pana niggahappadhānattā uddesabhāvena vutto niggahova visuṃ vuttoti daṭṭhabbo. Ye pana ‘‘ayathābhūtaniggahattā tattha paṭikammaṃ visuṃ na vutta’’nti vadanti, tesaṃ dutiye vādamukhe niggahacatukkabhāvo paṭikammapañcakabhāvo ca āpajjati.
२. अत्तना अधिप्पेतं सच्चिकट्ठमेवाति सम्मुतिसच्चं सन्धायाति अधिप्पायो। वक्खति हि ‘‘सुद्धसम्मुतिसच्चं वा परमत्थमिस्सकं वा सम्मुतिसच्चं सन्धाय ‘यो सच्चिकट्ठो’ति पुन अनुयोगो परवादिस्सा’’ति (कथा॰ अट्ठ॰ ६)। तत्थ यदि परवादिना अत्तना अधिप्पेतसच्चिकट्ठो सम्मुतिसच्चं, सम्मुतिसच्चाकारेन पुग्गलो उपलब्भतीति वदन्तेन समानलद्धिको नप्पटिसेधितब्बो, कथा एवायं नारभितब्बा। अथ सकवादिना अत्तना च अधिप्पेतसच्चिकट्ठंयेव सन्धाय परवादी ‘‘यो सच्चिकट्ठो’’तिआदिमाहाति अयमत्थो। सकवादिना सम्मुतिसच्चंयेव सच्चिकट्ठोति अधिप्पेतन्ति आपज्जति। यदि उभयं अधिप्पेतं, पुन ‘‘सम्मुतिसच्चपरमत्थसच्चानि वा एकतो कत्वापि एवमाहा’’ति न वत्तब्बं सियाति। यदि च द्वेपि सच्चानि सच्चिकट्ठपरमत्था, सच्चिकट्ठेकदेसेन उपलद्धिं इच्छन्तेन ‘‘पुग्गलो उपलब्भति सच्चिकट्ठपरमत्थेना’’तिआदि अनुयोगो न कातब्बो, न च सच्चिकट्ठेकदेसेन अनुयोगो युत्तो। न हि वेदयिताकारेन उपलब्भमाना वेदना रुप्पनाकारेन उपलब्भतीति अनुयुञ्जितब्बा, न च परवादी रुप्पनादिसभावं पुग्गलं इच्छति, अथ खो सच्चिकट्ठपरमत्थमेवाति। परमत्थसच्चतो अञ्ञस्मिं सच्चिकट्ठे विज्जमाने नास्स परमत्थसच्चता अनुयुञ्जितब्बा। असच्चिकट्ठे सच्चिकट्ठवोहारं आरोपेत्वा तं सन्धाय पुच्छतीति वदन्तानं वोहरितसच्चिकट्ठस्स अत्तना अधिप्पेतसच्चिकट्ठता न युत्ता। वोहरितपरमत्थसच्चिकट्ठानञ्च द्विन्नं सच्चिकट्ठभावे वुत्तनयोव दोसो। सम्मुतिसच्चाकारेन उपलब्भमानञ्च भूतसभावत्थेन उपलब्भेय्य वा न वा। यदि भूतसभावत्थेन उपलब्भति, पुग्गलोपि उपलब्भति सच्चिकट्ठपरमत्थेनाति अनुजानन्तो नानुयुञ्जितब्बो। अथ न भूतसभावत्थेन, तंविनिमुत्तो सम्मुतिसच्चस्स सच्चिकट्ठपरमत्थाकारो न वत्तब्बो असिद्धत्ता। वक्खति च ‘‘यथा रूपादयो पच्चत्तलक्खणसामञ्ञलक्खणवसेन अत्थि, न एवं पुग्गलो’’ति। तस्मा मग्गितब्बो एत्थ अधिप्पायो।
2. Attanā adhippetaṃ saccikaṭṭhamevāti sammutisaccaṃ sandhāyāti adhippāyo. Vakkhati hi ‘‘suddhasammutisaccaṃ vā paramatthamissakaṃ vā sammutisaccaṃ sandhāya ‘yo saccikaṭṭho’ti puna anuyogo paravādissā’’ti (kathā. aṭṭha. 6). Tattha yadi paravādinā attanā adhippetasaccikaṭṭho sammutisaccaṃ, sammutisaccākārena puggalo upalabbhatīti vadantena samānaladdhiko nappaṭisedhitabbo, kathā evāyaṃ nārabhitabbā. Atha sakavādinā attanā ca adhippetasaccikaṭṭhaṃyeva sandhāya paravādī ‘‘yo saccikaṭṭho’’tiādimāhāti ayamattho. Sakavādinā sammutisaccaṃyeva saccikaṭṭhoti adhippetanti āpajjati. Yadi ubhayaṃ adhippetaṃ, puna ‘‘sammutisaccaparamatthasaccāni vā ekato katvāpi evamāhā’’ti na vattabbaṃ siyāti. Yadi ca dvepi saccāni saccikaṭṭhaparamatthā, saccikaṭṭhekadesena upaladdhiṃ icchantena ‘‘puggalo upalabbhati saccikaṭṭhaparamatthenā’’tiādi anuyogo na kātabbo, na ca saccikaṭṭhekadesena anuyogo yutto. Na hi vedayitākārena upalabbhamānā vedanā ruppanākārena upalabbhatīti anuyuñjitabbā, na ca paravādī ruppanādisabhāvaṃ puggalaṃ icchati, atha kho saccikaṭṭhaparamatthamevāti. Paramatthasaccato aññasmiṃ saccikaṭṭhe vijjamāne nāssa paramatthasaccatā anuyuñjitabbā. Asaccikaṭṭhe saccikaṭṭhavohāraṃ āropetvā taṃ sandhāya pucchatīti vadantānaṃ voharitasaccikaṭṭhassa attanā adhippetasaccikaṭṭhatā na yuttā. Voharitaparamatthasaccikaṭṭhānañca dvinnaṃ saccikaṭṭhabhāve vuttanayova doso. Sammutisaccākārena upalabbhamānañca bhūtasabhāvatthena upalabbheyya vā na vā. Yadi bhūtasabhāvatthena upalabbhati, puggalopi upalabbhati saccikaṭṭhaparamatthenāti anujānanto nānuyuñjitabbo. Atha na bhūtasabhāvatthena, taṃvinimutto sammutisaccassa saccikaṭṭhaparamatthākāro na vattabbo asiddhattā. Vakkhati ca ‘‘yathā rūpādayo paccattalakkhaṇasāmaññalakkhaṇavasena atthi, na evaṃ puggalo’’ti. Tasmā maggitabbo ettha adhippāyo.
द्विन्नं सच्चानन्ति एत्थ सच्चद्वयाकारेन अनुपलब्भनीयतो अनुञ्ञेय्यमेतं सिया, न वा किञ्चि वत्तब्बं। यथा हि एकदेसेन परमत्थाकारेन अनुपलब्भनीयता अनुजाननस्स न कारणं, एवं एकदेसेन सम्मुतियाकारेन उपलब्भनीयता पटिक्खेपस्स चाति मग्गितब्बो एत्थापि अधिप्पायो। नुपलब्भतीति वचनसामञ्ञमत्तन्ति नुपलब्भतीति इदमेव वचनं अनुञ्ञातं पटिक्खित्तञ्चाति एतं छलवादं निस्सायाति अधिप्पायो। यथा उपलब्भतीति एतस्सेव अनुजाननपटिक्खेपेहि अहं निग्गहेतब्बो, एवं नुपलब्भतीति एतस्सेव अनुजाननपटिक्खेपेहि त्वन्ति एवं सम्भवन्तस्स सामञ्ञेन असम्भवन्तस्स कप्पनं पनेत्थ छलवादो भवितुं अरहति। तेन नुपलब्भतीति वचनसामञ्ञमत्तं छलवादस्स कारणत्ता ‘‘छलवादो’’ति वुत्तन्ति दट्ठब्बं। वचनसामञ्ञमत्तञ्च छलवादञ्च निस्सायाति वा अत्थो। ठपना निग्गहप्पटिकम्मानं पाकटभावकरणं न होतीति इदं विचारेतब्बं। न हि पक्खट्ठपनेन विना पुरिमं अनुजानित्वा पच्छिमस्स अवजाननं, पच्छिमं वा अवजानन्तस्स पुरिमानुजाननं मिच्छाति सक्का आरोपेतुन्ति।
Dvinnaṃ saccānanti ettha saccadvayākārena anupalabbhanīyato anuññeyyametaṃ siyā, na vā kiñci vattabbaṃ. Yathā hi ekadesena paramatthākārena anupalabbhanīyatā anujānanassa na kāraṇaṃ, evaṃ ekadesena sammutiyākārena upalabbhanīyatā paṭikkhepassa cāti maggitabbo etthāpi adhippāyo. Nupalabbhatīti vacanasāmaññamattanti nupalabbhatīti idameva vacanaṃ anuññātaṃ paṭikkhittañcāti etaṃ chalavādaṃ nissāyāti adhippāyo. Yathā upalabbhatīti etasseva anujānanapaṭikkhepehi ahaṃ niggahetabbo, evaṃ nupalabbhatīti etasseva anujānanapaṭikkhepehi tvanti evaṃ sambhavantassa sāmaññena asambhavantassa kappanaṃ panettha chalavādo bhavituṃ arahati. Tena nupalabbhatīti vacanasāmaññamattaṃ chalavādassa kāraṇattā ‘‘chalavādo’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ. Vacanasāmaññamattañca chalavādañca nissāyāti vā attho. Ṭhapanā niggahappaṭikammānaṃ pākaṭabhāvakaraṇaṃ na hotīti idaṃ vicāretabbaṃ. Na hi pakkhaṭṭhapanena vinā purimaṃ anujānitvā pacchimassa avajānanaṃ, pacchimaṃ vā avajānantassa purimānujānanaṃ micchāti sakkā āropetunti.
३. तवाति, पटिजानन्तन्ति च पच्चत्ते सामिउपयोगवचनानीति अधिप्पायेन ‘‘त्वंयेव पटिजानन्तो’’ति आह।
3. Tavāti, paṭijānantanti ca paccatte sāmiupayogavacanānīti adhippāyena ‘‘tvaṃyeva paṭijānanto’’ti āha.
४-५. चतूहि पापनारोपनाहि निग्गहस्स उपनीतत्ताति ‘‘दुन्निग्गहिता च होम, हञ्ची’’तिआदिना तया मम कतो निग्गहो, मया तव कतो निग्गहो विय मिच्छाति एवं तेन अनुलोमपञ्चके चतूहि पापनारोपनाहि कतस्स निग्गहस्स तेन नियामेन दुक्कटभावस्स अत्तना कतनिग्गहेन सह उपनीतत्ता अनिग्गहभावस्स वा उपगमितत्ताति अत्थो दट्ठब्बो। एवमेव तेन हि यं निग्गण्हासि हञ्चि…पे॰… इदं ते मिच्छाति एतस्स अनिग्गहभावनिगमनस्सेव निग्गमनचतुक्कता वेदितब्बा।
4-5. Catūhi pāpanāropanāhi niggahassa upanītattāti ‘‘dunniggahitā ca homa, hañcī’’tiādinā tayā mama kato niggaho, mayā tava kato niggaho viya micchāti evaṃ tena anulomapañcake catūhi pāpanāropanāhi katassa niggahassa tena niyāmena dukkaṭabhāvassa attanā kataniggahena saha upanītattā aniggahabhāvassa vā upagamitattāti attho daṭṭhabbo. Evameva tena hi yaṃ niggaṇhāsi hañci…pe… idaṃ te micchāti etassa aniggahabhāvanigamanasseva niggamanacatukkatā veditabbā.
अनुलोमपच्चनीकवण्णना निट्ठिता।
Anulomapaccanīkavaṇṇanā niṭṭhitā.
२. पच्चनीकानुलोमवण्णना
2. Paccanīkānulomavaṇṇanā
७-१०. ‘‘अत्तनो लद्धिं निस्साय पटिञ्ञा परवादिस्सा’’ति वत्वा पुन ‘‘परमत्थवसेन पुग्गलस्स अभावतो पटिक्खेपो परवादिस्सा’’ति वुत्तं। तत्रायं पटिक्खेपो अत्तनो लद्धिया यदि कतो, परमत्थतो अञ्ञेन सच्चिकट्ठपरमत्थेन पुग्गलो उपलब्भतीति अयमस्स लद्धीति आपज्जति। तथा च सति नायं सम्मुतिसच्चवसेन उपलद्धिं इच्छन्तेन निग्गहेतब्बो। अथ अत्तनो लद्धिं निग्गूहित्वा परस्स लद्धिवसेन पटिक्खिपति, पुरिमपटिञ्ञाय अविरोधितत्ता न निग्गहेतब्बो। न हि अत्तनो च परस्स च लद्धिं वदन्तस्स दोसो आपज्जतीति। अत्तनो पन लद्धिया पटिजानित्वा परलद्धिया पटिक्खिपन्तेन अत्तनो लद्धिं छड्डेत्वा परलद्धि गहिता होतीति निग्गहेतब्बोति अयमेत्थ अधिप्पायो सिया।
7-10. ‘‘Attano laddhiṃ nissāya paṭiññā paravādissā’’ti vatvā puna ‘‘paramatthavasena puggalassa abhāvato paṭikkhepo paravādissā’’ti vuttaṃ. Tatrāyaṃ paṭikkhepo attano laddhiyā yadi kato, paramatthato aññena saccikaṭṭhaparamatthena puggalo upalabbhatīti ayamassa laddhīti āpajjati. Tathā ca sati nāyaṃ sammutisaccavasena upaladdhiṃ icchantena niggahetabbo. Atha attano laddhiṃ niggūhitvā parassa laddhivasena paṭikkhipati, purimapaṭiññāya avirodhitattā na niggahetabbo. Na hi attano ca parassa ca laddhiṃ vadantassa doso āpajjatīti. Attano pana laddhiyā paṭijānitvā paraladdhiyā paṭikkhipantena attano laddhiṃ chaḍḍetvā paraladdhi gahitā hotīti niggahetabboti ayamettha adhippāyo siyā.
पच्चनीकानुलोमवण्णना निट्ठिता।
Paccanīkānulomavaṇṇanā niṭṭhitā.
सुद्धसच्चिकट्ठवण्णना निट्ठिता।
Suddhasaccikaṭṭhavaṇṇanā niṭṭhitā.
२. ओकाससच्चिकट्ठो
2. Okāsasaccikaṭṭho
१. अनुलोमपच्चनीकवण्णना
1. Anulomapaccanīkavaṇṇanā
११. सब्बत्थाति सब्बस्मिं सरीरेति अयमत्थोति दस्सेन्तो आह ‘‘सरीरं सन्धाया’’ति। तत्थाति तस्मिं संखित्तपाठे। यस्मा सरीरं सन्धाय ‘‘सब्बत्थ न उपलब्भती’’ति वुत्ते सरीरतो बहि उपलब्भतीति आपज्जति, तस्मा पच्चनीके पटिक्खेपो सकवादिस्साति एतेन न केनचि सभावेन पुग्गलो उपलब्भतीति अयमत्थो वुत्तो होति। न हि केनचि सभावेन उपलब्भमानस्स सरीरतदञ्ञाविमुत्तो उपलद्धिओकासो अत्थीति।
11. Sabbatthāti sabbasmiṃ sarīreti ayamatthoti dassento āha ‘‘sarīraṃ sandhāyā’’ti. Tatthāti tasmiṃ saṃkhittapāṭhe. Yasmā sarīraṃ sandhāya ‘‘sabbattha na upalabbhatī’’ti vutte sarīrato bahi upalabbhatīti āpajjati, tasmā paccanīke paṭikkhepo sakavādissāti etena na kenaci sabhāvena puggalo upalabbhatīti ayamattho vutto hoti. Na hi kenaci sabhāvena upalabbhamānassa sarīratadaññāvimutto upaladdhiokāso atthīti.
३. कालसच्चिकट्ठो
3. Kālasaccikaṭṭho
१. अनुलोमपच्चनीकवण्णना
1. Anulomapaccanīkavaṇṇanā
१२. पुरिमपच्छिमजातिकालञ्चाति मज्झिमजातिकाले उपलब्भमानस्स तस्सेव पुरिमपच्छिमजातिकालेसु उपलद्धिं सन्धायाति अधिप्पायो। सेसं पठमनये वुत्तसदिसमेवाति इमेसु तीसु पठमे ‘‘सब्बत्था’’ति एतस्मिं नये वुत्तसदिसमेव, किं तं? पाठस्स संखित्तताति अत्थो। इधापि हि यस्मा ‘‘सब्बदा न उपलब्भती’’ति वुत्ते एकदा उपलब्भतीति आपज्जति, तस्मा पच्चनीके पटिक्खेपो सकवादिस्साति योजेतब्बन्ति।
12. Purimapacchimajātikālañcāti majjhimajātikāle upalabbhamānassa tasseva purimapacchimajātikālesu upaladdhiṃ sandhāyāti adhippāyo. Sesaṃ paṭhamanaye vuttasadisamevāti imesu tīsu paṭhame ‘‘sabbatthā’’ti etasmiṃ naye vuttasadisameva, kiṃ taṃ? Pāṭhassa saṃkhittatāti attho. Idhāpi hi yasmā ‘‘sabbadā na upalabbhatī’’ti vutte ekadā upalabbhatīti āpajjati, tasmā paccanīke paṭikkhepo sakavādissāti yojetabbanti.
४. अवयवसच्चिकट्ठो
4. Avayavasaccikaṭṭho
१. अनुलोमपच्चनीकवण्णना
1. Anulomapaccanīkavaṇṇanā
१३. ततियनये च यस्मा ‘‘सब्बेसु न उपलब्भती’’ति वुत्ते एकस्मिं उपलब्भतीति आपज्जति, तस्मा पच्चनीके पटिक्खेपो सकवादिस्साति योजेतब्बं। तेनाह ‘‘तादिसमेवा’’ति।
13. Tatiyanaye ca yasmā ‘‘sabbesu na upalabbhatī’’ti vutte ekasmiṃ upalabbhatīti āpajjati, tasmā paccanīke paṭikkhepo sakavādissāti yojetabbaṃ. Tenāha ‘‘tādisamevā’’ti.
ओकासादिसच्चिकट्ठो
Okāsādisaccikaṭṭho
२. पच्चनीकानुलोमवण्णना
2. Paccanīkānulomavaṇṇanā
१४. तत्थ अनुलोमपञ्चकस्सातिआदिम्हि अनुलोमपञ्चकन्ति निग्गहपञ्चकं, पच्चनीकन्ति च पटिकम्मं वुत्तन्ति दट्ठब्बं। तत्थ अनुलोमपञ्चकस्स ‘‘सब्बत्थ पुग्गलो नुपलब्भती’’तिआदिकस्स अत्थो ‘‘सब्बत्थ पुग्गलो नुपलब्भती’’तिआदिपाळिं संखिपित्वा आगते सरूपेन अवुत्ते ‘‘यस्मा सरीरं सन्धाया’’तिआदिना (कथा॰ अट्ठ॰ ११) वुत्तनयेन वेदितब्बो, पच्चनीकस्स च ‘‘सब्बत्थ पुग्गलो उपलब्भती’’तिआदिकस्स पटिकम्मकरणवसेन वुत्तस्स अत्थो पटिकम्मादिपाळिं संखिपित्वा आदिमत्तदस्सनेन आगते ‘‘पुग्गलो उपलब्भती’’तिआदिम्हि अनुलोमे ‘‘सब्बत्थाति सरीरं सन्धाय अनुयोगो सकवादिस्सा’’तिआदिना (कथा॰ अट्ठ॰ ११) वुत्तनयेन वेदितब्बोति एवमत्थो दट्ठब्बो। अथ वा तत्थाति यं आरद्धं, तस्मिन्ति एवं अत्थं अग्गहेत्वा तत्थ तेसु तीसु मुखेसूति अत्थो गहेतब्बो। अनुलोमपञ्चकमूलका चेत्थ सब्बानुलोमपच्चनीकपञ्चकपाळि अनुलोमपञ्चकस्स पाळीति वुत्ता, तथा पच्चनीकानुलोमपञ्चकपाळि च पच्चनीकस्स पाळीति। तं संखिपित्वा पटिकम्मवसेन आगते सरूपेन अवुत्ते ‘‘पुग्गलो नुपलब्भती’’तिआदिके पच्चनीके ‘‘उपलब्भती’’तिआदिके अनुलोमे च अत्थो हेट्ठा सुद्धिकसच्चिकट्ठे वुत्तनयेनेव वेदितब्बोति वुत्तं होति।
14. Tattha anulomapañcakassātiādimhi anulomapañcakanti niggahapañcakaṃ, paccanīkanti ca paṭikammaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Tattha anulomapañcakassa ‘‘sabbattha puggalo nupalabbhatī’’tiādikassa attho ‘‘sabbattha puggalo nupalabbhatī’’tiādipāḷiṃ saṃkhipitvā āgate sarūpena avutte ‘‘yasmā sarīraṃ sandhāyā’’tiādinā (kathā. aṭṭha. 11) vuttanayena veditabbo, paccanīkassa ca ‘‘sabbattha puggalo upalabbhatī’’tiādikassa paṭikammakaraṇavasena vuttassa attho paṭikammādipāḷiṃ saṃkhipitvā ādimattadassanena āgate ‘‘puggalo upalabbhatī’’tiādimhi anulome ‘‘sabbatthāti sarīraṃ sandhāya anuyogo sakavādissā’’tiādinā (kathā. aṭṭha. 11) vuttanayena veditabboti evamattho daṭṭhabbo. Atha vā tatthāti yaṃ āraddhaṃ, tasminti evaṃ atthaṃ aggahetvā tattha tesu tīsu mukhesūti attho gahetabbo. Anulomapañcakamūlakā cettha sabbānulomapaccanīkapañcakapāḷi anulomapañcakassa pāḷīti vuttā, tathā paccanīkānulomapañcakapāḷi ca paccanīkassa pāḷīti. Taṃ saṃkhipitvā paṭikammavasena āgate sarūpena avutte ‘‘puggalo nupalabbhatī’’tiādike paccanīke ‘‘upalabbhatī’’tiādike anulome ca attho heṭṭhā suddhikasaccikaṭṭhe vuttanayeneva veditabboti vuttaṃ hoti.
सच्चिकट्ठवण्णना निट्ठिता।
Saccikaṭṭhavaṇṇanā niṭṭhitā.
५. सुद्धिकसंसन्दनवण्णना
5. Suddhikasaṃsandanavaṇṇanā
१७-२७. रूपादीहि सद्धिं सच्चिकट्ठसंसन्दनन्ति सच्चिकट्ठस्स पुग्गलस्स रूपादीहि सद्धिं संसन्दनं, सच्चिकट्ठे वा रूपादीहि सद्धिं पुग्गलस्स संसन्दनन्ति अधिप्पायो। पुग्गलो रूपञ्चाति च-कारस्स समुच्चयत्थत्ता यथा रूपन्ति एवं निदस्सनवसेन वुत्तो अत्थो विचारेतब्बो। रूपादीहि अञ्ञो अनञ्ञो च पुग्गलो न वत्तब्बोति लद्धि समयो। ‘‘अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीरन्ति अब्याकतमेतं भगवता’’तिआदिकं (सं॰ नि॰ ४.४१६) सुत्तं। अनुञ्ञायमाने तदुभयविरोधो आपज्जतीति इममत्थं सन्धायाह ‘‘समयसुत्तविरोधं दिस्वा’’ति।
17-27. Rūpādīhisaddhiṃ saccikaṭṭhasaṃsandananti saccikaṭṭhassa puggalassa rūpādīhi saddhiṃ saṃsandanaṃ, saccikaṭṭhe vā rūpādīhi saddhiṃ puggalassa saṃsandananti adhippāyo. Puggalo rūpañcāti ca-kārassa samuccayatthattā yathā rūpanti evaṃ nidassanavasena vutto attho vicāretabbo. Rūpādīhi añño anañño ca puggalo na vattabboti laddhi samayo. ‘‘Aññaṃ jīvaṃ aññaṃ sarīranti abyākatametaṃ bhagavatā’’tiādikaṃ (saṃ. ni. 4.416) suttaṃ. Anuññāyamāne tadubhayavirodho āpajjatīti imamatthaṃ sandhāyāha ‘‘samayasuttavirodhaṃ disvā’’ti.
धम्मतोति पाळितो। ‘‘पटिकम्मचतुक्कादीनि संखित्तानि। परवादी…पे॰… दस्सितानी’’ति वदन्तेहि पुग्गलो नुपलब्भति…पे॰… आजानाहि पटिकम्मन्ति एत्थ आजानाहि निग्गहन्ति पाठो दिट्ठो भविस्सति। अञ्ञत्तं पटिजानापनत्थन्ति यथा मया अञ्ञत्तं वत्तब्बं, तथा च तयापि तं वत्तब्बन्ति अञ्ञत्तपटिञ्ञाय चोदनत्थन्ति अत्थो। सम्मुतिपरमत्थानं एकत्तनानत्तपञ्हस्स ठपनीयत्ताति अब्याकतत्ताति अत्थो। यदि ठपनीयत्ता पटिक्खिपितब्बं, परेनपि ठपनीयत्ता लद्धिमेव निस्साय पटिक्खेपो कतोति सोपि न निग्गहेतब्बो सिया। परो पन पुग्गलोति कञ्चि सभावं गहेत्वा तस्स ठपनीयत्तं इच्छति, सति च सभावे ठपनीयता न युत्ताति निग्गहेतब्बो। सम्मुति पन कोचि सभावो नत्थि। तेनेवस्स एकत्तनानत्तपञ्हस्स ठपनीयतं वदन्तो न निग्गहेतब्बोति सकवादिना पटिक्खेपो कतोति अयमेत्थ अधिप्पायो युत्तो।
Dhammatoti pāḷito. ‘‘Paṭikammacatukkādīni saṃkhittāni. Paravādī…pe… dassitānī’’ti vadantehi puggalo nupalabbhati…pe… ājānāhi paṭikammanti ettha ājānāhi niggahanti pāṭho diṭṭho bhavissati. Aññattaṃ paṭijānāpanatthanti yathā mayā aññattaṃ vattabbaṃ, tathā ca tayāpi taṃ vattabbanti aññattapaṭiññāya codanatthanti attho. Sammutiparamatthānaṃ ekattanānattapañhassa ṭhapanīyattāti abyākatattāti attho. Yadi ṭhapanīyattā paṭikkhipitabbaṃ, parenapi ṭhapanīyattā laddhimeva nissāya paṭikkhepo katoti sopi na niggahetabbo siyā. Paro pana puggaloti kañci sabhāvaṃ gahetvā tassa ṭhapanīyattaṃ icchati, sati ca sabhāve ṭhapanīyatā na yuttāti niggahetabbo. Sammuti pana koci sabhāvo natthi. Tenevassa ekattanānattapañhassa ṭhapanīyataṃ vadanto na niggahetabboti sakavādinā paṭikkhepo katoti ayamettha adhippāyo yutto.
सुद्धिकसंसन्दनवण्णना निट्ठिता।
Suddhikasaṃsandanavaṇṇanā niṭṭhitā.
६. ओपम्मसंसन्दनवण्णना
6. Opammasaṃsandanavaṇṇanā
२८-३६. उपलद्धिसामञ्ञेन अञ्ञत्तपुच्छा चाति इदञ्च द्विन्नं समानता नो अञ्ञत्तस्स कारणं युत्तं, अथ खो विसुं अत्तनो सभावेन सच्चिकट्ठपरमत्थेन उपलब्भनीयताति विचारेतब्बं। ‘‘एकवीसाधिकानी’’ति पुरिमपाठो, वीसाधिकानीति पन पठितब्बं।
28-36. Upaladdhisāmaññena aññattapucchā cāti idañca dvinnaṃ samānatā no aññattassa kāraṇaṃ yuttaṃ, atha kho visuṃ attano sabhāvena saccikaṭṭhaparamatthena upalabbhanīyatāti vicāretabbaṃ. ‘‘Ekavīsādhikānī’’ti purimapāṭho, vīsādhikānīti pana paṭhitabbaṃ.
३७-४५. ‘‘अत्थि पुग्गलो’’ति सुत्तं अनुजानापेन्तेन उपलद्धि अनुजानिता होतीति मञ्ञमानो आह ‘‘उपलद्धिसामञ्ञं आरोपेत्वा’’ति। वीसाधिकानि नव पटिकम्मपञ्चकसतानि दस्सितानीति एतेन सुद्धिकसंसन्दनेपि ‘‘आजानाहि पटिकम्म’’मिच्चेव पाठोति विञ्ञायति। यञ्च वादमुखेसु सुद्धिकसच्चिकट्ठे ‘‘पटिकम्मचतुक्क’’न्ति वुत्तं, तम्पि ‘‘पटिकम्मपञ्चक’’न्ति।
37-45. ‘‘Atthi puggalo’’ti suttaṃ anujānāpentena upaladdhi anujānitā hotīti maññamāno āha ‘‘upaladdhisāmaññaṃ āropetvā’’ti. Vīsādhikāni nava paṭikammapañcakasatāni dassitānīti etena suddhikasaṃsandanepi ‘‘ājānāhi paṭikamma’’micceva pāṭhoti viññāyati. Yañca vādamukhesu suddhikasaccikaṭṭhe ‘‘paṭikammacatukka’’nti vuttaṃ, tampi ‘‘paṭikammapañcaka’’nti.
ओपम्मसंसन्दनवण्णना निट्ठिता।
Opammasaṃsandanavaṇṇanā niṭṭhitā.
७. चतुक्कनयसंसन्दनवण्णना
7. Catukkanayasaṃsandanavaṇṇanā
४६-५२. एकधम्मतोपि अञ्ञत्तं अनिच्छन्तो रूपादिएकेकधम्मवसेन नानुयुञ्जितब्बो। समुदायतो हि अयं अञ्ञत्तं अनिच्छन्तो एकदेसतो अनञ्ञत्तं पटिक्खिपन्तो न निग्गहारहो सियाति एतं वचनोकासं निवत्तेतुं ‘‘अयञ्च अनुयोगो’’तिआदिमाह। सकलन्ति सत्तपञ्ञासविधो धम्मप्पभेदो पुग्गलोति वा परमत्थसच्चं पुग्गलोति वा एवं सकलं सन्धायाति अत्थो। एवं सकलं परमत्थं चिन्तेत्वा तन्तिवसेन अनुयोगलक्खणस्स ठपितत्ता सकलपरमत्थतो च अञ्ञस्स सच्चिकट्ठस्स अभावा सच्चिकट्ठेन पुग्गलेन ततो अञ्ञेन न भवितब्बन्ति ‘‘रूपं पुग्गलो’’ति इमं पञ्हं पटिक्खिपन्तस्स निग्गहारोपनं युत्तन्ति अत्थो।
46-52. Ekadhammatopi aññattaṃ anicchanto rūpādiekekadhammavasena nānuyuñjitabbo. Samudāyato hi ayaṃ aññattaṃ anicchanto ekadesato anaññattaṃ paṭikkhipanto na niggahāraho siyāti etaṃ vacanokāsaṃ nivattetuṃ ‘‘ayañca anuyogo’’tiādimāha. Sakalanti sattapaññāsavidho dhammappabhedo puggaloti vā paramatthasaccaṃ puggaloti vā evaṃ sakalaṃ sandhāyāti attho. Evaṃ sakalaṃ paramatthaṃ cintetvā tantivasena anuyogalakkhaṇassa ṭhapitattā sakalaparamatthato ca aññassa saccikaṭṭhassa abhāvā saccikaṭṭhena puggalena tato aññena na bhavitabbanti ‘‘rūpaṃ puggalo’’ti imaṃ pañhaṃ paṭikkhipantassa niggahāropanaṃ yuttanti attho.
सभागविनिब्भोगतोति रूपतो अञ्ञसभागत्ताति वुत्तं होति। सब्बधम्माति रूपवज्जे सब्बधम्मे वदति। ‘‘रूपस्मिं पुग्गलो’’ति एत्थ निस्सयविनासे विनासापत्तिभयेन पटिक्खिपतीति अधिप्पायेनाह ‘‘उच्छेददिट्ठिभयेन चेवा’’ति। तीसु पन समयविरोधेन पटिक्खेपो अधिप्पेतो। न हि सो सक्कायदिट्ठिं इच्छति, अपिच सस्सतदिट्ठिभयेन पटिक्खिपतीति युत्तं वत्तुं। सक्कायदिट्ठीसु हि पञ्चेव उच्छेददिट्ठियो, सेसासस्सतदिट्ठियोति। अञ्ञत्र रूपाति एत्थ च रूपवा पुग्गलोति अयमत्थो सङ्गहितोति वेदितब्बो।
Sabhāgavinibbhogatoti rūpato aññasabhāgattāti vuttaṃ hoti. Sabbadhammāti rūpavajje sabbadhamme vadati. ‘‘Rūpasmiṃ puggalo’’ti ettha nissayavināse vināsāpattibhayena paṭikkhipatīti adhippāyenāha ‘‘ucchedadiṭṭhibhayena cevā’’ti. Tīsu pana samayavirodhena paṭikkhepo adhippeto. Na hi so sakkāyadiṭṭhiṃ icchati, apica sassatadiṭṭhibhayena paṭikkhipatīti yuttaṃ vattuṃ. Sakkāyadiṭṭhīsu hi pañceva ucchedadiṭṭhiyo, sesāsassatadiṭṭhiyoti. Aññatra rūpāti ettha ca rūpavā puggaloti ayamattho saṅgahitoti veditabbo.
चतुक्कनयसंसन्दनवण्णना निट्ठिता।
Catukkanayasaṃsandanavaṇṇanā niṭṭhitā.
निट्ठिता च संसन्दनकथावण्णना।
Niṭṭhitā ca saṃsandanakathāvaṇṇanā.
८. लक्खणयुत्तिवण्णना
8. Lakkhaṇayuttivaṇṇanā
५४. पच्चनीकानुलोमेति इदं यं वक्खति ‘‘छलवसेन पन वत्तब्बं ‘आजानाहि पटिकम्म’न्तिआदी’’ति (कथा॰ अट्ठ॰ ५४), तेन पन न समेति। पच्चनीकानुलोमे हि पच्चनीके ‘‘आजानाहि निग्गह’’न्ति वत्तब्बं, न पन ‘‘पटिकम्म’’न्ति।
54. Paccanīkānulometi idaṃ yaṃ vakkhati ‘‘chalavasena pana vattabbaṃ ‘ājānāhi paṭikamma’ntiādī’’ti (kathā. aṭṭha. 54), tena pana na sameti. Paccanīkānulome hi paccanīke ‘‘ājānāhi niggaha’’nti vattabbaṃ, na pana ‘‘paṭikamma’’nti.
लक्खणयुत्तिवण्णना निट्ठिता।
Lakkhaṇayuttivaṇṇanā niṭṭhitā.
९. वचनसोधनवण्णना
9. Vacanasodhanavaṇṇanā
५५-५९. पुग्गलो उपलब्भतीति पदद्वयस्स अत्थतो एकत्तेति एत्थ तदेव एकत्तं परेन सम्पटिच्छितं असम्पटिच्छितन्ति विचारेतब्बमेतं। पुग्गलस्स हि अविभजितब्बतं, उपलब्भतीति एतस्स विभजितब्बतं वदन्तो विभजितब्बाविभजितब्बत्थानं उपलब्भतिपुग्गल-सद्दानं कथं अत्थतो एकत्तं सम्पटिच्छेय्याति? यथा च विभजितब्बाविभजितब्बत्थानं उपलब्भति-रूप-सद्दानं तं विभागं वदतो रूपं किञ्चि उपलब्भति, किञ्चि न उपलब्भतीति अयं पसङ्गो नापज्जति, एवं एतस्सपि यथावुत्तविभागं वदतो यथाआपादितेन पसङ्गेन न भवितब्बन्ति मग्गितब्बो एत्थ अधिप्पायो।
55-59. Puggaloupalabbhatīti padadvayassa atthato ekatteti ettha tadeva ekattaṃ parena sampaṭicchitaṃ asampaṭicchitanti vicāretabbametaṃ. Puggalassa hi avibhajitabbataṃ, upalabbhatīti etassa vibhajitabbataṃ vadanto vibhajitabbāvibhajitabbatthānaṃ upalabbhatipuggala-saddānaṃ kathaṃ atthato ekattaṃ sampaṭiccheyyāti? Yathā ca vibhajitabbāvibhajitabbatthānaṃ upalabbhati-rūpa-saddānaṃ taṃ vibhāgaṃ vadato rūpaṃ kiñci upalabbhati, kiñci na upalabbhatīti ayaṃ pasaṅgo nāpajjati, evaṃ etassapi yathāvuttavibhāgaṃ vadato yathāāpāditena pasaṅgena na bhavitabbanti maggitabbo ettha adhippāyo.
६०. ‘‘सुञ्ञतो लोकं अवेक्खस्सू’’ति (सु॰ नि॰ ११२५) एतेन अत्थतो पुग्गलो नत्थीति वुत्तं होतीति आह ‘‘नत्थीतिपि वुत्त’’न्ति।
60. ‘‘Suññato lokaṃ avekkhassū’’ti (su. ni. 1125) etena atthato puggalo natthīti vuttaṃ hotīti āha ‘‘natthītipi vutta’’nti.
वचनसोधनवण्णना निट्ठिता।
Vacanasodhanavaṇṇanā niṭṭhitā.
१०. पञ्ञत्तानुयोगवण्णना
10. Paññattānuyogavaṇṇanā
६१-६६. रूपकायाविरहं सन्धाय ‘‘रूपकायसब्भावतो’’ति आह। ‘‘रूपिनो वा अरूपिनो वा’’ति (इतिवु॰ ९०) सुत्ते आगतपञ्ञत्तिं सन्धाय ‘‘तथारूपाय च पञ्ञत्तिया अत्थिताया’’ति। वीतरागसब्भावतोति कामीभावस्स अनेकन्तिकत्ता कामधातुया आयत्तत्ताभावतो च ‘‘कामी’’ति न वत्तब्बोति पटिक्खिपतीति अधिप्पायो।
61-66. Rūpakāyāvirahaṃ sandhāya ‘‘rūpakāyasabbhāvato’’ti āha. ‘‘Rūpino vā arūpino vā’’ti (itivu. 90) sutte āgatapaññattiṃ sandhāya ‘‘tathārūpāya ca paññattiyā atthitāyā’’ti. Vītarāgasabbhāvatoti kāmībhāvassa anekantikattā kāmadhātuyā āyattattābhāvato ca ‘‘kāmī’’ti na vattabboti paṭikkhipatīti adhippāyo.
६७. कायानुपस्सनायाति कारणवचनमेतं, कायानुपस्सनाय कारणभूताय एवंलद्धिकत्ताति अत्थो। आहच्च भासितन्ति ‘‘अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीरन्ति अब्याकतमेतं मया’’ति (म॰ नि॰ २.१२८) आहच्च भासितं।
67. Kāyānupassanāyāti kāraṇavacanametaṃ, kāyānupassanāya kāraṇabhūtāya evaṃladdhikattāti attho. Āhacca bhāsitanti ‘‘aññaṃ jīvaṃ aññaṃ sarīranti abyākatametaṃ mayā’’ti (ma. ni. 2.128) āhacca bhāsitaṃ.
पञ्ञत्तानुयोगवण्णना निट्ठिता।
Paññattānuyogavaṇṇanā niṭṭhitā.
११. गतिअनुयोगवण्णना
11. Gatianuyogavaṇṇanā
६९-७२. ‘‘दस्सेन्तो ‘तेन हि पुग्गलो सन्धावती’तिआदिमाहा’’ति वुत्तं, ‘‘दस्सेन्तो ‘न वत्तब्बं पुग्गलो सन्धावती’तिआदिमाहा’’ति पन भवितब्बं, दस्सेत्वाति वा वत्तब्बं।
69-72. ‘‘Dassento‘tena hi puggalo sandhāvatī’tiādimāhā’’ti vuttaṃ, ‘‘dassento ‘na vattabbaṃ puggalo sandhāvatī’tiādimāhā’’ti pana bhavitabbaṃ, dassetvāti vā vattabbaṃ.
९१. येन रूपसङ्खातेन सरीरेन सद्धिं गच्छतीति एत्थ ‘‘रूपेन सद्धिं गच्छती’’ति वदन्तेन ‘‘रूपं पुग्गलो’’ति अननुञ्ञातत्ता येनाकारेन तं जीवं तं सरीरन्ति इदं आपज्जति , सो वत्तब्बो। असञ्ञूपपत्तिं सन्धायाति निरयूपगस्स पुग्गलस्स असञ्ञूपगस्स अरूपूपगस्स च अन्तराभवं न इच्छतीति चुतितो अनन्तरं उपपत्तिं सन्धायाति अत्थो दट्ठब्बो। ये पन चुतिकाले उपपत्तिकाले च असञ्ञूपपत्तिकाले च असञ्ञसत्तेसु सञ्ञा अत्थीति गहेत्वा असञ्ञूपगस्स च अन्तराभवं इच्छेय्युं, तेसं अन्तराभवभावतो ‘‘असञ्ञूपपत्ति अवेदना’’ति न सक्का वत्तुन्ति।
91. Yena rūpasaṅkhātena sarīrena saddhiṃ gacchatīti ettha ‘‘rūpena saddhiṃ gacchatī’’ti vadantena ‘‘rūpaṃ puggalo’’ti ananuññātattā yenākārena taṃ jīvaṃ taṃ sarīranti idaṃ āpajjati , so vattabbo. Asaññūpapattiṃ sandhāyāti nirayūpagassa puggalassa asaññūpagassa arūpūpagassa ca antarābhavaṃ na icchatīti cutito anantaraṃ upapattiṃ sandhāyāti attho daṭṭhabbo. Ye pana cutikāle upapattikāle ca asaññūpapattikāle ca asaññasattesu saññā atthīti gahetvā asaññūpagassa ca antarābhavaṃ iccheyyuṃ, tesaṃ antarābhavabhāvato ‘‘asaññūpapatti avedanā’’ti na sakkā vattunti.
९२. अवेदनोतिआदीसु तदञ्ञन्ति सञ्ञभवतो अञ्ञं असञ्ञानेवसञ्ञानासञ्ञायतनुपपत्तिं। नेवसञ्ञानासञ्ञायतनेपि हि न वत्तब्बं सञ्ञा अत्थीति इच्छन्ति।
92. Avedanotiādīsu tadaññanti saññabhavato aññaṃ asaññānevasaññānāsaññāyatanupapattiṃ. Nevasaññānāsaññāyatanepi hi na vattabbaṃ saññā atthīti icchanti.
९३. यस्मा रूपादिधम्मे विना पुग्गलो नत्थीति इन्धनुपादानो अग्गि विय इन्धनेन रूपादिउपादानो पुग्गलो रूपादिना विना नत्थीति लद्धिवसेन वदति।
93. Yasmā rūpādidhamme vinā puggalo natthīti indhanupādāno aggi viya indhanena rūpādiupādāno puggalo rūpādinā vinā natthīti laddhivasena vadati.
गतिअनुयोगवण्णना निट्ठिता।
Gatianuyogavaṇṇanā niṭṭhitā.
१२. उपादापञ्ञत्तानुयोगवण्णना
12. Upādāpaññattānuyogavaṇṇanā
९७. नीलं रूपं उपादाय नीलोतिआदीसूति ‘‘नीलं रूपं उपादाय नीलकस्स पुग्गलस्स पञ्ञत्ती’’ति एत्थ यो पुट्ठो नीलं उपादाय नीलोति, तदादीसूति अत्थो।
97. Nīlaṃ rūpaṃ upādāya nīlotiādīsūti ‘‘nīlaṃ rūpaṃ upādāya nīlakassa puggalassa paññattī’’ti ettha yo puṭṭho nīlaṃ upādāya nīloti, tadādīsūti attho.
९८. छेकट्ठं सन्धायाति छेकट्ठं सन्धाय वुत्तं, न कुसलपञ्ञत्तिं। ‘‘कुसलं वेदनं उपादाया’’ति मञ्ञमानो पटिजानातीति अत्थो दट्ठब्बो।
98. Chekaṭṭhaṃ sandhāyāti chekaṭṭhaṃ sandhāya vuttaṃ, na kusalapaññattiṃ. ‘‘Kusalaṃ vedanaṃ upādāyā’’ti maññamāno paṭijānātīti attho daṭṭhabbo.
११२. इदानि …पे॰… दस्सेतुं ‘‘यथा रुक्ख’’न्तिआदिमाहाति पुब्बपक्खं दस्सेत्वा उत्तरमाहाति वुत्तं होति।
112. Idāni…pe… dassetuṃ ‘‘yathā rukkha’’ntiādimāhāti pubbapakkhaṃ dassetvā uttaramāhāti vuttaṃ hoti.
११५. ‘‘यस्स रूपं सो रूपवा’’ति उत्तरपक्खे वुत्तं वचनं उद्धरित्वा ‘‘यस्मा’’तिआदिमाह।
115. ‘‘Yassa rūpaṃ so rūpavā’’ti uttarapakkhe vuttaṃ vacanaṃ uddharitvā ‘‘yasmā’’tiādimāha.
११६. चित्तानुपस्सनावसेनाति चित्तानुपस्सनावसेन परिदीपितस्स सरागादिचित्तयोगस्स वसेनाति अधिप्पायो।
116. Cittānupassanāvasenāti cittānupassanāvasena paridīpitassa sarāgādicittayogassa vasenāti adhippāyo.
११८. येनाति चक्खुन्ति ‘‘येना’’ति वुत्तं करणं चक्खुन्ति अत्थो। चक्खुमेव रूपं पस्सतीति विञ्ञाणनिस्सयभावूपगमनमेव चक्खुस्स दस्सनं नाम होतीति सन्धाय वदति।
118. Yenāti cakkhunti ‘‘yenā’’ti vuttaṃ karaṇaṃ cakkhunti attho. Cakkhumeva rūpaṃ passatīti viññāṇanissayabhāvūpagamanameva cakkhussa dassanaṃ nāma hotīti sandhāya vadati.
उपादापञ्ञत्तानुयोगवण्णना निट्ठिता।
Upādāpaññattānuyogavaṇṇanā niṭṭhitā.
१३. पुरिसकारानुयोगवण्णना
13. Purisakārānuyogavaṇṇanā
१२३. करणमत्तन्ति कम्मानं निप्फादकप्पयोजकभावेन पवत्ता खन्धा।
123. Karaṇamattanti kammānaṃ nipphādakappayojakabhāvena pavattā khandhā.
१२४. पुरिमकम्मेन विना पुग्गलस्स जाति, जातस्स च विज्जट्ठानादीसु सम्मा मिच्छा वा पवत्ति नत्थीति सन्धाय ‘‘पुरिमकम्ममेव तस्सा’’तिआदिमाह।
124. Purimakammena vinā puggalassa jāti, jātassa ca vijjaṭṭhānādīsu sammā micchā vā pavatti natthīti sandhāya ‘‘purimakammameva tassā’’tiādimāha.
१२५. कम्मवट्टस्साति एत्थ कम्मकारकस्स यो कारको, तेनपि अञ्ञं कम्मं कातब्बं, तस्स कारकेनपि अञ्ञन्ति एवं कम्मवट्टस्स अनुपच्छेदं वदन्ति। पुग्गलस्स कारको कम्मस्स कारको आपज्जतीति विचारेतब्बमेतं। मातापितूहि जनिततादिना तस्स कारकं इच्छन्तस्स कम्मकारकानं कारकपरम्परा आपज्जतीति इदञ्च विचारेतब्बं।
125. Kammavaṭṭassāti ettha kammakārakassa yo kārako, tenapi aññaṃ kammaṃ kātabbaṃ, tassa kārakenapi aññanti evaṃ kammavaṭṭassa anupacchedaṃ vadanti. Puggalassa kārako kammassa kārako āpajjatīti vicāretabbametaṃ. Mātāpitūhi janitatādinā tassa kārakaṃ icchantassa kammakārakānaṃ kārakaparamparā āpajjatīti idañca vicāretabbaṃ.
१७०. सुत्तविरोधभयेनाति ‘‘सो करोति सो पटिसंवेदयतीति खो, ब्राह्मण, अयमेको अन्तो’’तिआदीहि (सं॰ नि॰ २.४६) विरोधभया।
170. Suttavirodhabhayenāti ‘‘so karoti so paṭisaṃvedayatīti kho, brāhmaṇa, ayameko anto’’tiādīhi (saṃ. ni. 2.46) virodhabhayā.
१७१. ‘‘इध नन्दति पेच्च नन्दती’’ति (ध॰ प॰ १८) वचनतो कम्मकरणकाले विपाकपटिसंवेदनकाले च सोयेवाति पटिजानातीति अधिप्पायो। सयंकतं सुखदुक्खन्ति च पुट्ठो ‘‘किं नु खो, भो गोतम, सयंकतं सुखं दुक्खन्ति? मा हेवं कस्सपा’’तिआदिसुत्तविरोधा (सं॰ नि॰ २.१८) पटिक्खिपति।
171. ‘‘Idha nandati pecca nandatī’’ti (dha. pa. 18) vacanato kammakaraṇakāle vipākapaṭisaṃvedanakāle ca soyevāti paṭijānātīti adhippāyo. Sayaṃkataṃsukhadukkhanti ca puṭṭho ‘‘kiṃ nu kho, bho gotama, sayaṃkataṃ sukhaṃ dukkhanti? Mā hevaṃ kassapā’’tiādisuttavirodhā (saṃ. ni. 2.18) paṭikkhipati.
१७६. लद्धिमत्तमेवेतन्ति सोयेवेको नेव सो होति न अञ्ञोति इदं पन नत्थेव, तस्मा एवंवादिनो असयंकारन्तिआदि आपज्जतीति अधिप्पायो। अपिचातिआदिना इदं दस्सेति – न परस्स इच्छावसेनेव ‘‘सो करोती’’तिआदि अनुयोगो वुत्तो, अथ खो ‘‘सो करोती’’तिआदीसु एकं अनिच्छन्तस्स इतरं, तञ्च अनिच्छन्तस्स अञ्ञं आपन्नन्ति एवं कारकवेदकिच्छाय ठत्वा ‘‘सो करोती’’तिआदीसु तं तं अनिच्छाय आपन्नवसेनापीति। अथ वा न केवलं ‘‘सो करोती’’तिआदीनं सब्बेसं आपन्नत्ता, अथ खो एकेकस्सेव च आपन्नत्ता अयं अनुयोगो कतोति दस्सेति। पुरिमनयेनेवाति एतेन ‘‘इध नन्दती’’तिआदि सब्बं पटिजाननादिकारणं एकतो योजेतब्बन्ति दस्सेति।
176. Laddhimattamevetanti soyeveko neva so hoti na aññoti idaṃ pana nattheva, tasmā evaṃvādino asayaṃkārantiādi āpajjatīti adhippāyo. Apicātiādinā idaṃ dasseti – na parassa icchāvaseneva ‘‘so karotī’’tiādi anuyogo vutto, atha kho ‘‘so karotī’’tiādīsu ekaṃ anicchantassa itaraṃ, tañca anicchantassa aññaṃ āpannanti evaṃ kārakavedakicchāya ṭhatvā ‘‘so karotī’’tiādīsu taṃ taṃ anicchāya āpannavasenāpīti. Atha vā na kevalaṃ ‘‘so karotī’’tiādīnaṃ sabbesaṃ āpannattā, atha kho ekekasseva ca āpannattā ayaṃ anuyogo katoti dasseti. Purimanayenevāti etena ‘‘idha nandatī’’tiādi sabbaṃ paṭijānanādikāraṇaṃ ekato yojetabbanti dasseti.
पुरिसकारानुयोगवण्णना निट्ठिता।
Purisakārānuyogavaṇṇanā niṭṭhitā.
कल्याणवग्गो निट्ठितो।
Kalyāṇavaggo niṭṭhito.
१४. अभिञ्ञानुयोगवण्णना
14. Abhiññānuyogavaṇṇanā
१९३. अभिञ्ञानुयोगादिवसेन अरहत्तसाधनाति एत्थ ‘‘ननु अत्थि कोचि इद्धिं विकुब्बती’’ति अभिञ्ञाअनुयोगो च ‘‘हञ्चि अत्थि कोचि इद्धिं विकुब्बती’’ति ठपना च ‘‘तेन वत रे’’तिआदि पापना च आदिसद्दसङ्गहितो अत्थोव दट्ठब्बो। आसवक्खयञाणं पनेत्थ अभिञ्ञा वुत्ताति तदभिञ्ञावतो अरहतो साधनं ‘‘अरहत्तसाधना’’ति आह। अरहतो हि साधना तब्भावस्स च साधना होतियेवाति।
193. Abhiññānuyogādivasena arahattasādhanāti ettha ‘‘nanu atthi koci iddhiṃ vikubbatī’’ti abhiññāanuyogo ca ‘‘hañci atthi koci iddhiṃ vikubbatī’’ti ṭhapanā ca ‘‘tena vata re’’tiādi pāpanā ca ādisaddasaṅgahito atthova daṭṭhabbo. Āsavakkhayañāṇaṃ panettha abhiññā vuttāti tadabhiññāvato arahato sādhanaṃ ‘‘arahattasādhanā’’ti āha. Arahato hi sādhanā tabbhāvassa ca sādhanā hotiyevāti.
अभिञ्ञानुयोगवण्णना निट्ठिता।
Abhiññānuyogavaṇṇanā niṭṭhitā.
१५-१८. ञातकानुयोगादिवण्णना
15-18. Ñātakānuyogādivaṇṇanā
२०९. तथारूपस्साति ततियकोटिभूतस्स सच्चिकट्ठस्स अभावाति अधिप्पायो। एवं पन पटिक्खिपन्तो असच्चिकट्ठं ततियकोटिभूतं पुग्गलं वदेय्याति तादिसं पुग्गलं इच्छन्तो हि सुत्तेन निग्गहेतब्बो सिया। कस्मा? तथारूपस्स सच्चिकट्ठस्स अभावतोति, तथारूपस्स कस्सचि सभावस्स अभावतो पटिक्खेपारहत्ता अत्तनो लद्धिं निगूहित्वा पटिक्खेपो परवादिस्साति अयमत्थो दट्ठब्बो।
209. Tathārūpassāti tatiyakoṭibhūtassa saccikaṭṭhassa abhāvāti adhippāyo. Evaṃ pana paṭikkhipanto asaccikaṭṭhaṃ tatiyakoṭibhūtaṃ puggalaṃ vadeyyāti tādisaṃ puggalaṃ icchanto hi suttena niggahetabbo siyā. Kasmā? Tathārūpassa saccikaṭṭhassa abhāvatoti, tathārūpassa kassaci sabhāvassa abhāvato paṭikkhepārahattā attano laddhiṃ nigūhitvā paṭikkhepo paravādissāti ayamattho daṭṭhabbo.
ञातकानुयोगादिवण्णना निट्ठिता।
Ñātakānuyogādivaṇṇanā niṭṭhitā.
१९. पटिवेधानुयोगादिवण्णना
19. Paṭivedhānuyogādivaṇṇanā
२१८. परिग्गहितवेदनोति वचनेन अपरिग्गहितवेदनस्स ‘‘सुखितोस्मि, दुक्खितोस्मी’’ति जाननं पजाननं नाम न होतीति दस्सेति योगावचरस्स सुखुमानम्पि वेदनानं परिच्छेदनसमत्थतञ्च।
218. Pariggahitavedanoti vacanena apariggahitavedanassa ‘‘sukhitosmi, dukkhitosmī’’ti jānanaṃ pajānanaṃ nāma na hotīti dasseti yogāvacarassa sukhumānampi vedanānaṃ paricchedanasamatthatañca.
२२८. लक्खणवचनन्ति रूपब्भन्तरगमनं सहरूपभावो, बहिद्धा निक्खमनं विनारूपभावोति अधिप्पायो।
228. Lakkhaṇavacananti rūpabbhantaragamanaṃ saharūpabhāvo, bahiddhā nikkhamanaṃ vinārūpabhāvoti adhippāyo.
२३७. इमा खोति ओळारिको अत्तपटिलाभो मनोमयो अत्तपटिलाभो अरूपो अत्तपटिलाभोति इमा लोकस्स समञ्ञा, याहि तथागतो वोहरति अपरामसं, यो सच्चो मोघो वा सिया, तस्मिं अनुपलब्भमानेपि अत्तनि तदनुपलब्भतोयेव परामासं अत्तदिट्ठिं अनुप्पादेन्तो लोके अत्तपटिलाभोति पवत्तवोहारवसेनेव वोहरतीति अयमेत्थ अत्थो। एत्थ च पच्चत्तसामञ्ञलक्खणवसेन पुग्गलस्स अत्थितं पटिक्खिपित्वा लोकवोहारेन अत्थितं वदन्तेन पुग्गलोति कोचि सभावो नत्थीति वुत्तं होति। सति हि तस्मिं अत्तनो सभावेनेव अत्थिता वत्तब्बा सिया, न लोकवोहारेनाति। इमिना पन यथा समेति, यथा च परामासो न होति, एवं इतो पुरिमा च अत्थवण्णना योजेतब्बा।
237. Imā khoti oḷāriko attapaṭilābho manomayo attapaṭilābho arūpo attapaṭilābhoti imā lokassa samaññā, yāhi tathāgato voharati aparāmasaṃ, yo sacco mogho vā siyā, tasmiṃ anupalabbhamānepi attani tadanupalabbhatoyeva parāmāsaṃ attadiṭṭhiṃ anuppādento loke attapaṭilābhoti pavattavohāravaseneva voharatīti ayamettha attho. Ettha ca paccattasāmaññalakkhaṇavasena puggalassa atthitaṃ paṭikkhipitvā lokavohārena atthitaṃ vadantena puggaloti koci sabhāvo natthīti vuttaṃ hoti. Sati hi tasmiṃ attano sabhāveneva atthitā vattabbā siyā, na lokavohārenāti. Iminā pana yathā sameti, yathā ca parāmāso na hoti, evaṃ ito purimā ca atthavaṇṇanā yojetabbā.
लोकसम्मुतिकारणन्ति यस्मा लोकसम्मुतिवसेन पवत्तं, तस्मा सच्चन्ति वुत्तं होति। तथलक्खणन्ति तथकारणं। यस्मा धम्मानं तथताय पवत्तं, तस्मा सच्चन्ति दस्सेति।
Lokasammutikāraṇanti yasmā lokasammutivasena pavattaṃ, tasmā saccanti vuttaṃ hoti. Tathalakkhaṇanti tathakāraṇaṃ. Yasmā dhammānaṃ tathatāya pavattaṃ, tasmā saccanti dasseti.
पटिवेधानुयोगादिवण्णना निट्ठिता।
Paṭivedhānuyogādivaṇṇanā niṭṭhitā.
पुग्गलकथावण्णना निट्ठिता।
Puggalakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / कथावत्थुपाळि • Kathāvatthupāḷi / १. पुग्गलकथा • 1. Puggalakathā
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / पञ्चपकरण-अट्ठकथा • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā / १. पुग्गलकथा • 1. Puggalakathā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / १. पुग्गलकथा • 1. Puggalakathā
