| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
महावग्गो
Mahāvaggo
१. पुग्गलकथा
1. Puggalakathā
१. सुद्धसच्चिकट्ठो
1. Suddhasaccikaṭṭho
१. अनुलोमपच्चनीकवण्णना
1. Anulomapaccanīkavaṇṇanā
१. सम्बरादीहि पकप्पितविज्जा, तथाभिसङ्खतानि ओसधानि च ‘‘माया’’ति वुच्चन्ति, इध पन मायाय आहितविसेसा अभूतञ्ञेय्याकारा अधिप्पेताति दस्सेन्तो ‘‘मायाय अमणिआदयो मणिआदिआकारेन दिस्समाना मायाति वुत्ता’’ति आह। सच्चञ्ञेव सच्चिकं, सो एव अत्थो अविपरीतस्स ञाणस्स विसयभावट्ठेनाति सच्चिकट्ठो। तेनाह ‘‘भूतट्ठो’’ति। अविपरीतभावतो एव परमो पधानो अत्थोति परमत्थो, ञाणस्स पच्चक्खभूतो धम्मानं अनिद्दिसितब्बसभावो। तेन वुत्तं ‘‘उत्तमत्थो’’ति।
1. Sambarādīhi pakappitavijjā, tathābhisaṅkhatāni osadhāni ca ‘‘māyā’’ti vuccanti, idha pana māyāya āhitavisesā abhūtaññeyyākārā adhippetāti dassento ‘‘māyāya amaṇiādayo maṇiādiākārena dissamānā māyāti vuttā’’ti āha. Saccaññeva saccikaṃ, so eva attho aviparītassa ñāṇassa visayabhāvaṭṭhenāti saccikaṭṭho. Tenāha ‘‘bhūtaṭṭho’’ti. Aviparītabhāvato eva paramo padhāno atthoti paramattho, ñāṇassa paccakkhabhūto dhammānaṃ aniddisitabbasabhāvo. Tena vuttaṃ ‘‘uttamattho’’ti.
अत्थीति वचनसामञ्ञेनाति ‘‘अत्थि पुग्गलो अत्तहिताय पटिपन्नो’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ४.९६; कथा॰ २२) ‘‘अत्थी’’ति पवत्तवचनसामञ्ञेन। अत्थविकप्पुपपत्तिया वचनविघातो छलन्ति वदन्ति। पतिट्ठं पच्छिन्दन्तोति हेतुं दूसेन्तो, अहेतुं करोन्तोति अत्थो। हेतु हि पटिञ्ञाय पतिट्ठापनतो पतिट्ठा, तं पन हेतुं अत्थमत्ततो दस्सेन्तो ‘‘यदि सच्चिकट्ठेना’’तिआदिमाह। पयोगतो पन दूसनेन सद्धिं परतो आवि भविस्सति। ओकासं अददमानोति यथानुरूपं युत्तिं वत्तुं अवसरं अदेन्तो। अथ वा पतिट्ठं पच्छिन्दन्तो, पटिञ्ञं एव परिवत्तेन्तोति अत्थो। उपलब्भति पुग्गलोति हि सकवादिं उद्दिस्स परवादिनो पटिञ्ञाव न युत्ता अप्पसिद्धत्ता विसेसितब्बस्स। तेनेवाह ‘‘अनुपलब्भनेय्यतो न तव वादो तिट्ठतीति निवत्तेन्तो’’ति। रूपञ्च उपलब्भति…पे॰… दस्सेतीति एतेन परवादिना अधिप्पेतहेतुनो विपरीतत्थसाधकत्तं दस्सेति।
Atthīti vacanasāmaññenāti ‘‘atthi puggalo attahitāya paṭipanno’’tiādīsu (a. ni. 4.96; kathā. 22) ‘‘atthī’’ti pavattavacanasāmaññena. Atthavikappupapattiyā vacanavighāto chalanti vadanti. Patiṭṭhaṃ pacchindantoti hetuṃ dūsento, ahetuṃ karontoti attho. Hetu hi paṭiññāya patiṭṭhāpanato patiṭṭhā, taṃ pana hetuṃ atthamattato dassento ‘‘yadi saccikaṭṭhenā’’tiādimāha. Payogato pana dūsanena saddhiṃ parato āvi bhavissati. Okāsaṃ adadamānoti yathānurūpaṃ yuttiṃ vattuṃ avasaraṃ adento. Atha vā patiṭṭhaṃ pacchindanto, paṭiññaṃ eva parivattentoti attho. Upalabbhati puggaloti hi sakavādiṃ uddissa paravādino paṭiññāva na yuttā appasiddhattā visesitabbassa. Tenevāha ‘‘anupalabbhaneyyato na tava vādo tiṭṭhatīti nivattento’’ti. Rūpañca upalabbhati…pe… dassetīti etena paravādinā adhippetahetuno viparītatthasādhakattaṃ dasseti.
उपलब्भमानं नाम होतीति आकारतो तंआकारवन्तानं अनञ्ञत्ताति अधिप्पायो। अञ्ञथाति आकार, आकारवन्तानं भेदे। एतिस्साति ‘‘ततो सो पुग्गलो उपलब्भति सच्चिकट्ठपरमट्ठेना’’ति एवं वुत्ताय दुतियपुच्छाय। एस विसेसोति यो यथावुत्तो द्विन्नं पुच्छानं विसयस्स सभावाकारभेदो, एस द्विन्नं पुच्छानं विसेसो। सभावधम्मानं सामञ्ञलक्खणेन अभिन्नानम्पि सलक्खणतो भेदोयेवाति अञ्ञधम्मस्स अञ्ञेनाकारेन न कदाचिपि उपलब्भो भवेय्य। यदि सिया, अञ्ञत्तमेव न सियाति रुप्पनादिसपच्चयादिआकारेन अनुपलब्भमानोपि पुग्गलो अत्तनो भूतसभावट्ठेन उपलब्भतेवाति वदन्तं परवादिनं पति ‘‘यो सच्चिकट्ठो’’तिआदि चोदना अनोकासाति दस्सेन्तो आह ‘‘यथा पन…पे॰… निग्गहो च न कातब्बो’’ति। तत्थ निग्गहोति ‘‘आजानाहि निग्गह’’न्ति एवं वुत्तनिग्गहो, पराजयारोपनेन परवादिनो निग्गण्हनन्ति अत्थो।
Upalabbhamānaṃ nāma hotīti ākārato taṃākāravantānaṃ anaññattāti adhippāyo. Aññathāti ākāra, ākāravantānaṃ bhede. Etissāti ‘‘tato so puggalo upalabbhati saccikaṭṭhaparamaṭṭhenā’’ti evaṃ vuttāya dutiyapucchāya. Esa visesoti yo yathāvutto dvinnaṃ pucchānaṃ visayassa sabhāvākārabhedo, esa dvinnaṃ pucchānaṃ viseso. Sabhāvadhammānaṃ sāmaññalakkhaṇena abhinnānampi salakkhaṇato bhedoyevāti aññadhammassa aññenākārena na kadācipi upalabbho bhaveyya. Yadi siyā, aññattameva na siyāti ruppanādisapaccayādiākārena anupalabbhamānopi puggalo attano bhūtasabhāvaṭṭhena upalabbhatevāti vadantaṃ paravādinaṃ pati ‘‘yo saccikaṭṭho’’tiādi codanā anokāsāti dassento āha ‘‘yathā pana…pe… niggaho ca na kātabbo’’ti. Tattha niggahoti ‘‘ājānāhi niggaha’’nti evaṃ vuttaniggaho, parājayāropanena paravādino niggaṇhananti attho.
स्वायं पन यस्मा तस्स वादापराधहेतुको, तस्मा तं दस्सेतुं अट्ठकथायं दोसापराधपरियायेहि विभावितो। अवजाननञ्हेत्थ निग्गहट्ठानं। तथा हि पटिञ्ञाहानि, पटिञ्ञान्तरं, पटिञ्ञाविरोधो, पटिञ्ञासञ्ञासो, हेत्वन्तरं, अत्थन्तरं, निरत्थकं, अविञ्ञातत्थं, असम्बन्धत्थं, अप्पत्तकालं, ऊनं, अधिकं, पुनरुत्तं, अननुभासनं, अविञ्ञातं, अप्पटिभा, विक्खेपो, मतानुञ्ञा, अनुयुञ्जितब्बस्स उपेक्खनं, अननुयुञ्जितब्बस्स अनुयोगो, अपसिद्धन्तरं, हेत्वाभासा चाति द्वावीसति निग्गहट्ठानानि ञायवादिनो वदन्ति।
Svāyaṃ pana yasmā tassa vādāparādhahetuko, tasmā taṃ dassetuṃ aṭṭhakathāyaṃ dosāparādhapariyāyehi vibhāvito. Avajānanañhettha niggahaṭṭhānaṃ. Tathā hi paṭiññāhāni, paṭiññāntaraṃ, paṭiññāvirodho, paṭiññāsaññāso, hetvantaraṃ, atthantaraṃ, niratthakaṃ, aviññātatthaṃ, asambandhatthaṃ, appattakālaṃ, ūnaṃ, adhikaṃ, punaruttaṃ, ananubhāsanaṃ, aviññātaṃ, appaṭibhā, vikkhepo, matānuññā, anuyuñjitabbassa upekkhanaṃ, ananuyuñjitabbassa anuyogo, apasiddhantaraṃ, hetvābhāsā cāti dvāvīsati niggahaṭṭhānāni ñāyavādino vadanti.
तत्थ विसदिसूदाहरणधम्मानुजाननं पठमुदाहरणे पटिञ्ञाहानि। पटिञ्ञातत्थपटिसेधे तदञ्ञत्थनिद्देसो पटिञ्ञान्तरं। पटिञ्ञाविरुद्धहेतुकित्तनं पटिञ्ञाविरोधो। पटिञ्ञातत्थापनयनं पटिञ्ञासञ्ञासो। अविसेसवुत्ते हेतुम्हि पटिसिद्धे विसेसहेतुकथनं हेत्वन्तरं। अधिकतत्थानुपयोगिअत्थकथनं अत्थन्तरं। मातिकापाठो विय अत्थहीनं निरत्थकं। तिक्खत्तुं वुत्तम्पि सक्खिपटिवादीहि अविदितं अविञ्ञातत्थं। पुब्बापरवसेन सम्बन्धरहितं असम्बन्धत्थं। अवयवविपल्लासवचनं अप्पत्तकालं। अवयवविकलं ऊनं। अधिकहेतूदाहरणं अधिकं। ठपेत्वा अनुवादं सद्दत्थानं पुनप्पुनं वचनं अत्थापन्नवचनञ्च पुनरुत्तं। परिसाय विदितस्स तीहि वुत्तस्स अपच्चुदाहारो अननुभासनं। यं वादिना वुत्तं परिसाय विञ्ञातं पटिवादिना दुविञ्ञातं, तं अविञ्ञातं। तंवादिना वत्तब्बे वुत्ते परवादिनो पटिवचनस्स अनुपट्ठानं अप्पटिभा। किच्चन्तरप्पसङ्गेन कथाविच्छिन्दनं विक्खेपो। अत्तनो दोसानुजाननेन परपक्खस्स दोसप्पसञ्जनं परमतानुजाननं मतानुञ्ञा। निग्गहप्पत्तस्स निग्गण्हनं अनुयुञ्जितब्बस्स उपेक्खनं। सम्पत्तनिग्गहस्स अनिग्गहट्ठाने च निग्गण्हनं अनुयुञ्जितब्बस्स अनुयोगो। एकं सिद्धन्तमनुजानित्वा अनियमतो तदञ्ञसिद्धन्तकथाप्पसञ्जनं अपसिद्धन्तरं। असिद्धा अनेकन्तिका विरुद्धा च हेत्वाभासा, हेतुपतिरूपकाति अत्थो। तेसञ्च कथनं निग्गहट्ठानन्ति।
Tattha visadisūdāharaṇadhammānujānanaṃ paṭhamudāharaṇe paṭiññāhāni. Paṭiññātatthapaṭisedhe tadaññatthaniddeso paṭiññāntaraṃ. Paṭiññāviruddhahetukittanaṃ paṭiññāvirodho. Paṭiññātatthāpanayanaṃ paṭiññāsaññāso. Avisesavutte hetumhi paṭisiddhe visesahetukathanaṃ hetvantaraṃ. Adhikatatthānupayogiatthakathanaṃ atthantaraṃ. Mātikāpāṭho viya atthahīnaṃ niratthakaṃ. Tikkhattuṃ vuttampi sakkhipaṭivādīhi aviditaṃ aviññātatthaṃ. Pubbāparavasena sambandharahitaṃ asambandhatthaṃ. Avayavavipallāsavacanaṃ appattakālaṃ. Avayavavikalaṃ ūnaṃ. Adhikahetūdāharaṇaṃ adhikaṃ. Ṭhapetvā anuvādaṃ saddatthānaṃ punappunaṃ vacanaṃ atthāpannavacanañca punaruttaṃ. Parisāya viditassa tīhi vuttassa apaccudāhāro ananubhāsanaṃ. Yaṃ vādinā vuttaṃ parisāya viññātaṃ paṭivādinā duviññātaṃ, taṃ aviññātaṃ. Taṃvādinā vattabbe vutte paravādino paṭivacanassa anupaṭṭhānaṃ appaṭibhā. Kiccantarappasaṅgena kathāvicchindanaṃ vikkhepo. Attano dosānujānanena parapakkhassa dosappasañjanaṃ paramatānujānanaṃ matānuññā. Niggahappattassa niggaṇhanaṃ anuyuñjitabbassa upekkhanaṃ. Sampattaniggahassa aniggahaṭṭhāne ca niggaṇhanaṃ anuyuñjitabbassa anuyogo. Ekaṃ siddhantamanujānitvā aniyamato tadaññasiddhantakathāppasañjanaṃ apasiddhantaraṃ. Asiddhā anekantikā viruddhā ca hetvābhāsā, hetupatirūpakāti attho. Tesañca kathanaṃ niggahaṭṭhānanti.
इमेसु द्वावीसतिया निग्गहट्ठानेसु इदं पटिञ्ञाय अपनयनतो सयमेव पच्चक्खानतो पटिञ्ञासञ्ञासो नाम निग्गहट्ठानं। तेनेवाह ‘‘अवजाननेनेव निग्गहं दस्सेती’’ति। असिद्धत्ताति एतेन पच्चक्खतो अनुमानतो च पुग्गलस्स अनुपलब्भमाह। न हि सो पच्चक्खतो उपलब्भति। यदि उपलब्भेय्य, विवादो एव न सिया, अनुमानम्पि तादिसं नत्थि, येन पुग्गलं अनुमिनेय्युं। तथा हि तं सासनिको पुग्गलवादी वदेय्य ‘‘पुग्गलो उपलब्भति, अत्थि पुग्गलो’’ति भगवता वुत्तत्ता रूपवेदनादि विय। यञ्हि भगवता ‘‘अत्थी’’ति यदि वुत्तं, तं परमत्थतो अत्थि यथा तं रूपं वेदना सञ्ञा सङ्खारा विञ्ञाणं। यं पन परमत्थतो नत्थि, न तं भगवता ‘‘अत्थी’’ति वुत्तं यथा तं पकतिवादिआदीनं पकतिआदीति, तं मिच्छा। एत्थ हि यदि वोहारतो पुग्गलस्स अत्थिभावो अधिप्पेतो, सिद्धं साधनं, अथ परमत्थतो, असिद्धो हेतु तथा अवुत्तत्ता। विरुद्धो च तस्स अनिच्चसङ्खतपटिच्चसमुप्पन्नादिभावासाधनतो रूपवेदनादीसु तथा दिट्ठत्तातिआदिना तस्स अहेतुकभावस्सेव पाकटभावतो।
Imesu dvāvīsatiyā niggahaṭṭhānesu idaṃ paṭiññāya apanayanato sayameva paccakkhānato paṭiññāsaññāso nāma niggahaṭṭhānaṃ. Tenevāha ‘‘avajānaneneva niggahaṃ dassetī’’ti. Asiddhattāti etena paccakkhato anumānato ca puggalassa anupalabbhamāha. Na hi so paccakkhato upalabbhati. Yadi upalabbheyya, vivādo eva na siyā, anumānampi tādisaṃ natthi, yena puggalaṃ anumineyyuṃ. Tathā hi taṃ sāsaniko puggalavādī vadeyya ‘‘puggalo upalabbhati, atthi puggalo’’ti bhagavatā vuttattā rūpavedanādi viya. Yañhi bhagavatā ‘‘atthī’’ti yadi vuttaṃ, taṃ paramatthato atthi yathā taṃ rūpaṃ vedanā saññā saṅkhārā viññāṇaṃ. Yaṃ pana paramatthato natthi, na taṃ bhagavatā ‘‘atthī’’ti vuttaṃ yathā taṃ pakativādiādīnaṃ pakatiādīti, taṃ micchā. Ettha hi yadi vohārato puggalassa atthibhāvo adhippeto, siddhaṃ sādhanaṃ, atha paramatthato, asiddho hetu tathā avuttattā. Viruddho ca tassa aniccasaṅkhatapaṭiccasamuppannādibhāvāsādhanato rūpavedanādīsu tathā diṭṭhattātiādinā tassa ahetukabhāvasseva pākaṭabhāvato.
यं पन बाहिरका पुथु अञ्ञतित्थिया वदन्ति। अत्थेव च परमत्थतो अत्ता ञाणाभिधानस्स पवत्तिया निमित्तभावतो रूपादि विय। अथ वा अत्तातिरित्तपदत्थन्तरो रूपक्खन्धो खन्धसभावत्ता यथा तं इतरक्खन्धा। यञ्हेत्थ पदत्थन्तरं, सो पुग्गलोति अधिप्पायो।
Yaṃ pana bāhirakā puthu aññatitthiyā vadanti. Attheva ca paramatthato attā ñāṇābhidhānassa pavattiyā nimittabhāvato rūpādi viya. Atha vā attātirittapadatthantaro rūpakkhandho khandhasabhāvattā yathā taṃ itarakkhandhā. Yañhettha padatthantaraṃ, so puggaloti adhippāyo.
एत्थ च पुरिमस्स हेतुनो पञ्ञत्तिया अनेकन्तिकता असिद्धता च। न हि असतो सकवादिनं पति परमत्थतो ञाणाभिधानप्पवत्तिया निमित्तभावो सिज्झति। वोहारतो चे, तदसिद्धसाधनता रूपादिसभावविनिमुत्तरूपोपि पुग्गलो न होतीति एवमादिविरुद्धत्थता। पच्छिमस्स पन हेतुनो साधेतब्बत्थसामञ्ञपरिग्गहे सिद्धसाधनता, रूपक्खन्धतो पदत्थन्तरतो परमत्थन्तरभूतवेदनादिसम्भवस्स इच्छितत्ता च। तब्बिसेसपरिग्गहे च सकवादिनं पति उदाहरणाभावो परपरिकप्पितजीवपदत्थविरहतो। इतरक्खन्धानं वेदनादिविनिमुत्तउभयसिद्धजीवपदत्थसहितोपि रूपक्खन्धो न होति इतरक्खन्धा वियाति विरुद्धत्थता च।
Ettha ca purimassa hetuno paññattiyā anekantikatā asiddhatā ca. Na hi asato sakavādinaṃ pati paramatthato ñāṇābhidhānappavattiyā nimittabhāvo sijjhati. Vohārato ce, tadasiddhasādhanatā rūpādisabhāvavinimuttarūpopi puggalo na hotīti evamādiviruddhatthatā. Pacchimassa pana hetuno sādhetabbatthasāmaññapariggahe siddhasādhanatā, rūpakkhandhato padatthantarato paramatthantarabhūtavedanādisambhavassa icchitattā ca. Tabbisesapariggahe ca sakavādinaṃ pati udāharaṇābhāvo paraparikappitajīvapadatthavirahato. Itarakkhandhānaṃ vedanādivinimuttaubhayasiddhajīvapadatthasahitopi rūpakkhandho na hoti itarakkhandhā viyāti viruddhatthatā ca.
यं पन काणादा ‘‘सुखादीनं निस्सयभावतो’’ति अनुमानं वदन्ति, ते इदं वत्तब्बा – किं सुखादीनं अत्तनि पटिबद्धं यतो सुखादिनिस्सयताय अत्ता अनुमीयति। यदि उप्पादो, एवं सन्ते सब्बेपि सुखादयो एकतो एव भवेय्युं कारणस्स सन्निहितभावतो अञ्ञनिरपेक्खतो च। अथ अञ्ञम्पि किञ्चि इन्द्रियादिकारणन्तरमपेक्खितब्बं, तदेव होतु कारणं, किमञ्ञेन अदिट्ठसामत्थियेन परिकप्पितेन पयोजनं। अथ पन तेसं अत्ताधीना वुत्तीति वदेय्युं, एवम्पि न सिज्झति उदाहरणाभावतो। न हि रूपादिविनिमुत्तो तादिसो कोचि सभावधम्मो सुखादिसन्निस्सयभूतो अत्थि, यतो अत्तनो अत्तत्थसिद्धिया उदाहरणं अपदिसेय्युं। इमिना नयेन असमासपदाभिधेय्यत्तातिआदीनम्पि अयुत्तत्ता निवारेतब्बा। तथा ‘‘अञ्ञस्स सच्चिकट्ठस्स असिद्धत्ता’’ति इमिना च पकतिअणुआदीनम्पि बाहिरपरिकप्पितानं असिद्धता वुत्तावाति वेदितब्बा। कथं पन तेसं असिद्धीति? पमाणेन अनुपलब्भनतो। न हि पच्चक्खतो पकति सिद्धा कपिलस्सपि इसिनो तस्स अपच्चक्खभावस्स कापिलेहि अनुञ्ञायमानत्ता।
Yaṃ pana kāṇādā ‘‘sukhādīnaṃ nissayabhāvato’’ti anumānaṃ vadanti, te idaṃ vattabbā – kiṃ sukhādīnaṃ attani paṭibaddhaṃ yato sukhādinissayatāya attā anumīyati. Yadi uppādo, evaṃ sante sabbepi sukhādayo ekato eva bhaveyyuṃ kāraṇassa sannihitabhāvato aññanirapekkhato ca. Atha aññampi kiñci indriyādikāraṇantaramapekkhitabbaṃ, tadeva hotu kāraṇaṃ, kimaññena adiṭṭhasāmatthiyena parikappitena payojanaṃ. Atha pana tesaṃ attādhīnā vuttīti vadeyyuṃ, evampi na sijjhati udāharaṇābhāvato. Na hi rūpādivinimutto tādiso koci sabhāvadhammo sukhādisannissayabhūto atthi, yato attano attatthasiddhiyā udāharaṇaṃ apadiseyyuṃ. Iminā nayena asamāsapadābhidheyyattātiādīnampi ayuttattā nivāretabbā. Tathā ‘‘aññassa saccikaṭṭhassa asiddhattā’’ti iminā ca pakatiaṇuādīnampi bāhiraparikappitānaṃ asiddhatā vuttāvāti veditabbā. Kathaṃ pana tesaṃ asiddhīti? Pamāṇena anupalabbhanato. Na hi paccakkhato pakati siddhā kapilassapi isino tassa apaccakkhabhāvassa kāpilehi anuññāyamānattā.
यं पन ‘‘अत्थि पधानं भेदानं अन्वयदस्सनतो सकलकलापमत्तं विया’’ति ते अनुमानं वदन्ति। इमिना हि भेदानं सत्वादीनं विज्जमानपधानता पटिञ्ञाता। एत्थ च वुच्चते – सकलादीनं पधानं तब्बिभागेहि किं अञ्ञत्तं, उदाहु अनञ्ञन्ति, किञ्चेत्थ यदि अञ्ञत्तं, सब्बो लोको पधानमयोति समयविरोधो सिया, सण्ठानभेदेन अञ्ञत्थ पटिजाननतो न दोसोति चे? तं न, वलयकटकादिसण्ठानभेदेपि कनकाभेददस्सनतो। न हि सण्ठानं वत्थुभेदनिमित्तं तस्स अनुपादानत्ता। यं यस्स भेदनिमित्तं, न तं तस्स अनुपादानं यथा सुवण्णमत्तिकादिघटादीनं सुवण्णघटो मत्तिकाघटो कोसेय्यपटो कप्पासपटोति च साधेतब्बधम्मरहितञ्च उदाहरणं। न हि पधानेककारणपुब्बकत्तं सकलादीनं पकतिवादिनो सिद्धं, नापि कापिलानं कथञ्चि अञ्ञत्तानुजाननतो। अनञ्ञत्ते पन उदाहरणाभावो। न हि तदेव साधेतब्बं तदेव च उदाहरणं युत्तं, अन्वयदस्सनम्पि असिद्धं। न हि तदेव तेन अन्वितं युज्जति। पधानेन अन्वयदस्सनम्पि असिद्धं परवादिनोति गुणस्स पधानस्स अननुजाननतो। अथ यं किञ्चि कारणं पधानं ‘‘पधीयति एत्थ फल’’न्ति, एवम्पि असिद्धमेव कारणे फलस्स अत्थिभावाननुजाननतो, हेतुनो च असिद्धनिस्सयतापराभिमतभेदाननुजाननतो। अथ विसेसेन कारणायत्तवुत्तिता फलस्स साधीयति, न किञ्चि विरुद्धं धम्मानं यथासकं पच्चयेन पटिच्चसमुप्पत्तिया इच्छितत्ताति।
Yaṃ pana ‘‘atthi padhānaṃ bhedānaṃ anvayadassanato sakalakalāpamattaṃ viyā’’ti te anumānaṃ vadanti. Iminā hi bhedānaṃ satvādīnaṃ vijjamānapadhānatā paṭiññātā. Ettha ca vuccate – sakalādīnaṃ padhānaṃ tabbibhāgehi kiṃ aññattaṃ, udāhu anaññanti, kiñcettha yadi aññattaṃ, sabbo loko padhānamayoti samayavirodho siyā, saṇṭhānabhedena aññattha paṭijānanato na dosoti ce? Taṃ na, valayakaṭakādisaṇṭhānabhedepi kanakābhedadassanato. Na hi saṇṭhānaṃ vatthubhedanimittaṃ tassa anupādānattā. Yaṃ yassa bhedanimittaṃ, na taṃ tassa anupādānaṃ yathā suvaṇṇamattikādighaṭādīnaṃ suvaṇṇaghaṭo mattikāghaṭo koseyyapaṭo kappāsapaṭoti ca sādhetabbadhammarahitañca udāharaṇaṃ. Na hi padhānekakāraṇapubbakattaṃ sakalādīnaṃ pakativādino siddhaṃ, nāpi kāpilānaṃ kathañci aññattānujānanato. Anaññatte pana udāharaṇābhāvo. Na hi tadeva sādhetabbaṃ tadeva ca udāharaṇaṃ yuttaṃ, anvayadassanampi asiddhaṃ. Na hi tadeva tena anvitaṃ yujjati. Padhānena anvayadassanampi asiddhaṃ paravādinoti guṇassa padhānassa ananujānanato. Atha yaṃ kiñci kāraṇaṃ padhānaṃ ‘‘padhīyati ettha phala’’nti, evampi asiddhameva kāraṇe phalassa atthibhāvānanujānanato, hetuno ca asiddhanissayatāparābhimatabhedānanujānanato. Atha visesena kāraṇāyattavuttitā phalassa sādhīyati, na kiñci viruddhaṃ dhammānaṃ yathāsakaṃ paccayena paṭiccasamuppattiyā icchitattāti.
अपिच पकतिवादिनो ‘‘सत्वरजतमसङ्खातानं तिण्णं गुणानं समभावो पकति, सा च निच्चा सत्वादिविसमसभावतो अनिच्चतो महतादिविकारतो अनञ्ञा’’ति पटिजानन्ति। सा तेसं वुत्तप्पकारा पकति न सिज्झति ततो विरुद्धसभावतो विकारतो अनञ्ञत्ता। न हि अस्सस्स विसाणं दीघं, तञ्च रस्सतो गोविसाणतो अनञ्ञन्ति वुच्चमानं सिज्झति। किञ्च भिय्यो? तिण्णं एकभावाभावतो। सत्वादिगुणत्तयतो हि पकतिया अनञ्ञत्तं इच्छन्तानं तेसं सत्वादीनम्पि पकतिया अनञ्ञत्तं आपज्जति, न च युत्तं तिण्णं एकभावोति। एवम्पि पकति न सिज्झति। कथं? अनेकदोसापत्तितो। यदि हि ब्यत्तसभावतो विकारतो अब्यत्तसभावा पकति अनञ्ञा, एवं सन्ते हेतुमन्तता अनिच्चता अब्यापिता सकिरियता अनेकता निस्सितता लिङ्गता सावयवता परतन्त्रताति एवमादयो अनेके दोसा पकतिया आपज्जन्ति, न जातिविकारतो अनञ्ञा पटिजानितब्बा। तथा च सति समयविरोधोति कप्पनामत्तं पकतीति असिद्धा साति निट्ठमेत्थ गन्तब्बं।
Apica pakativādino ‘‘satvarajatamasaṅkhātānaṃ tiṇṇaṃ guṇānaṃ samabhāvo pakati, sā ca niccā satvādivisamasabhāvato aniccato mahatādivikārato anaññā’’ti paṭijānanti. Sā tesaṃ vuttappakārā pakati na sijjhati tato viruddhasabhāvato vikārato anaññattā. Na hi assassa visāṇaṃ dīghaṃ, tañca rassato govisāṇato anaññanti vuccamānaṃ sijjhati. Kiñca bhiyyo? Tiṇṇaṃ ekabhāvābhāvato. Satvādiguṇattayato hi pakatiyā anaññattaṃ icchantānaṃ tesaṃ satvādīnampi pakatiyā anaññattaṃ āpajjati, na ca yuttaṃ tiṇṇaṃ ekabhāvoti. Evampi pakati na sijjhati. Kathaṃ? Anekadosāpattito. Yadi hi byattasabhāvato vikārato abyattasabhāvā pakati anaññā, evaṃ sante hetumantatā aniccatā abyāpitā sakiriyatā anekatā nissitatā liṅgatā sāvayavatā paratantratāti evamādayo aneke dosā pakatiyā āpajjanti, na jātivikārato anaññā paṭijānitabbā. Tathā ca sati samayavirodhoti kappanāmattaṃ pakatīti asiddhā sāti niṭṭhamettha gantabbaṃ.
पकतिया च असिद्धाय तंनिमित्तकभावेन वुच्चमाना महतादयोपि असिद्धा एव। यथा च पकति महतादयो च, एवं इस्सरपजापतिपुरिसकालसभावनियतियदिच्छादयोपि। एतेसु हि इस्सरो ताव न सिज्झति उपकारस्स अदस्सनतो। सत्तानञ्हि जातियं मातापितूनं बीजखेत्तभावेन कम्मस्स हीनतादिविभागकरणेन, ततो परञ्च उतुआहारानं ब्रूहनुपत्थम्भनेन, इन्द्रियानं दस्सनादिकिच्चसाधनेन उपकारो दिस्सति, न, एवमिस्सरस्स। हीनतादिविभागकरणमिस्सरस्साति चे? तं न, असिद्धत्ता। यथावुत्तो उपकारविसेसो इस्सरनिम्मितो, न कम्मुनाति साधनीयमेतं। इतरत्रापि समानमेतन्ति चे? न, कम्मतो फलनियमसिद्धत्ता । सति हि कतूपचिते कम्मस्मिं तत्थ यं अकुसलं, ततो हीनता, यं कुसलं, ततो पणीतताति सिद्धमेतं। इस्सरवादिनापि हि न सक्का कम्मं पटिक्खिपितुं।
Pakatiyā ca asiddhāya taṃnimittakabhāvena vuccamānā mahatādayopi asiddhā eva. Yathā ca pakati mahatādayo ca, evaṃ issarapajāpatipurisakālasabhāvaniyatiyadicchādayopi. Etesu hi issaro tāva na sijjhati upakārassa adassanato. Sattānañhi jātiyaṃ mātāpitūnaṃ bījakhettabhāvena kammassa hīnatādivibhāgakaraṇena, tato parañca utuāhārānaṃ brūhanupatthambhanena, indriyānaṃ dassanādikiccasādhanena upakāro dissati, na, evamissarassa. Hīnatādivibhāgakaraṇamissarassāti ce? Taṃ na, asiddhattā. Yathāvutto upakāraviseso issaranimmito, na kammunāti sādhanīyametaṃ. Itaratrāpi samānametanti ce? Na, kammato phalaniyamasiddhattā . Sati hi katūpacite kammasmiṃ tattha yaṃ akusalaṃ, tato hīnatā, yaṃ kusalaṃ, tato paṇītatāti siddhametaṃ. Issaravādināpi hi na sakkā kammaṃ paṭikkhipituṃ.
अपिचेतस्स लोकविचित्तस्स इस्सरनिम्मानभावे बहू दोसा सम्भवन्ति। कथं? यदि सब्बमिदं लोकविचित्तं इस्सरनिम्मितं, सहेव वचनेन पवत्तितब्बं, न कमेन। न हि सन्निहितकारणानं फलानं कमेन उप्पत्ति युत्ता, कारणन्तरापेक्खाय इस्सरस्स सामत्थियहानि। चक्खादीनं चक्खुविञ्ञाणादीसु कारणभावो न युत्तो। करोतीति हि कारणन्ति। इस्सरो एव च कारकोति सब्बकारणानं कारणभावहानि। येहि पुथुविसेसेहि इस्सरो पसीदेय्य, तेसञ्च सयंकारता आपज्जति, तथा सब्बेसं हेतुकानं कारणभावो। यञ्जेतं निम्मानं, तञ्चस्स अत्तदत्थं वा सिया, परत्थं वा सिया। अत्तदत्थतायं अत्तनो इस्सरभावहानि अकतकिच्चताय इसितावसिताभावतो। तेन वा निम्मितेन यं अत्तनो कातब्बं, तं कस्मा सयमेव न करोति। परत्थतायं पन परो नामेत्थ लोको एवाति किमत्थियं तस्स निरयादिरोगादिविसादिनिम्मानं। या चस्स इस्सरता, सा सयंकता वा सिया परंकता वा अहेतुका वा। तत्थ सयंकता चे, ततो पुब्बे अनिस्सरभावापत्ति। परंकता चे, पच्छापि अनिस्सरभावापत्ति सउत्तरता च सिया। अहेतुका चे, न कस्सचि अनिस्सरताति एवमिस्सरस्सपि असिद्धि वेदितब्बा।
Apicetassa lokavicittassa issaranimmānabhāve bahū dosā sambhavanti. Kathaṃ? Yadi sabbamidaṃ lokavicittaṃ issaranimmitaṃ, saheva vacanena pavattitabbaṃ, na kamena. Na hi sannihitakāraṇānaṃ phalānaṃ kamena uppatti yuttā, kāraṇantarāpekkhāya issarassa sāmatthiyahāni. Cakkhādīnaṃ cakkhuviññāṇādīsu kāraṇabhāvo na yutto. Karotīti hi kāraṇanti. Issaro eva ca kārakoti sabbakāraṇānaṃ kāraṇabhāvahāni. Yehi puthuvisesehi issaro pasīdeyya, tesañca sayaṃkāratā āpajjati, tathā sabbesaṃ hetukānaṃ kāraṇabhāvo. Yañjetaṃ nimmānaṃ, tañcassa attadatthaṃ vā siyā, paratthaṃ vā siyā. Attadatthatāyaṃ attano issarabhāvahāni akatakiccatāya isitāvasitābhāvato. Tena vā nimmitena yaṃ attano kātabbaṃ, taṃ kasmā sayameva na karoti. Paratthatāyaṃ pana paro nāmettha loko evāti kimatthiyaṃ tassa nirayādirogādivisādinimmānaṃ. Yā cassa issaratā, sā sayaṃkatā vā siyā paraṃkatā vā ahetukā vā. Tattha sayaṃkatā ce, tato pubbe anissarabhāvāpatti. Paraṃkatā ce, pacchāpi anissarabhāvāpatti sauttaratā ca siyā. Ahetukā ce, na kassaci anissaratāti evamissarassapi asiddhi veditabbā.
यथा च इस्सरो, एवं पजापति पुरिसो च। नाममत्तमेव हेत्थ विसेसो। तेहि वादीहि पकप्पितं यदिदं ‘‘पजापति पुरिसो’’ति। तंनिमित्तकं पन लोकप्पवत्तिं इच्छन्तानं पजापतिवादे पुरिसवादे च इस्सरवादे विय दोसा असिद्धि च विधातब्बा। यथा चेते इस्सरादयो, एवं कालोपि असिद्धो लक्खणाभावतो। परमत्थतो हि विज्जमानानं धम्मानं सभावसङ्खातं लक्खणं उपलब्भति। यथा पथविया कथिनता, न एवं कालस्स, तस्मा नत्थि परमत्थतो कालोति। कालवादी पनाह ‘‘वत्तनालक्खणो कालो’’ति। सो वत्तब्बो ‘‘का पनायं वत्तना’’ति। सो आह ‘‘समयमुहुत्तादीनं पवत्ती’’ति। तम्पि न, रूपादीहि अत्थन्तरभावेन अनिद्धारितत्ता। परमत्थतो हि अनिद्धारितसभावस्स वत्तनालक्खणतायं ससविसाणादीनम्पि तंलक्खणता आपज्जेय्य।
Yathā ca issaro, evaṃ pajāpati puriso ca. Nāmamattameva hettha viseso. Tehi vādīhi pakappitaṃ yadidaṃ ‘‘pajāpati puriso’’ti. Taṃnimittakaṃ pana lokappavattiṃ icchantānaṃ pajāpativāde purisavāde ca issaravāde viya dosā asiddhi ca vidhātabbā. Yathā cete issarādayo, evaṃ kālopi asiddho lakkhaṇābhāvato. Paramatthato hi vijjamānānaṃ dhammānaṃ sabhāvasaṅkhātaṃ lakkhaṇaṃ upalabbhati. Yathā pathaviyā kathinatā, na evaṃ kālassa, tasmā natthi paramatthato kāloti. Kālavādī panāha ‘‘vattanālakkhaṇo kālo’’ti. So vattabbo ‘‘kā panāyaṃ vattanā’’ti. So āha ‘‘samayamuhuttādīnaṃ pavattī’’ti. Tampi na, rūpādīhi atthantarabhāvena aniddhāritattā. Paramatthato hi aniddhāritasabhāvassa vattanālakkhaṇatāyaṃ sasavisāṇādīnampi taṃlakkhaṇatā āpajjeyya.
यं पन वदन्ति काणादा ‘‘अपरस्मिं अपरं युगपदि चिरं खिप्पमिति काललिङ्गानीति लिङ्गसब्भावतो अत्थि कालो’’ति, तं अयुत्तं लिङ्गिनो अनुपलब्भमानत्ता। सिद्धसम्बन्धेसु हि लिङ्गेसु लिङ्गमत्तग्गहणेन लिङ्गिनि अवबोधो भवेय्य। न च केनचि अविपरीतचेतसा तेन लिङ्गेन सह कदाचि कालसङ्खातो लिङ्गी गहितपुब्बोति। अतो न युत्तं ‘‘लिङ्गसब्भावतो अत्थि कालो’’ति। ‘‘अपरस्मिं अपर’’न्तिआदिकस्स विसेसस्स निमित्तभावतो युत्तन्ति चे? न, पठमजाततादिनिमित्तकत्ता तस्स। न च पठमजाततादि नाम कोचि धम्मो अत्थि अञ्ञत्र समञ्ञामत्ततोति नत्थेव परमत्थतो कालो। किञ्च भिय्यो, बहूनं एकभावापत्तितो। अतीतादिविभागेन हि लोकसमञ्ञावसेन बहू कालभेदा। त्वञ्चेतं एकं वदसीति बहूनं एकभावाभावतो नत्थेव परमत्थतो कालो। तथा एकस्स अनेकभावापत्तितो। यो हि अयं अज्ज वत्तमानकालो, सो हिय्यो अनागतो अहोसि, स्वे अतीतो भविस्सति। हिय्यो च वत्तमानो अज्ज अतीतो अहोसि, तथा स्वे वत्तमानोपि अपरज्ज। न चेकसभावस्स अनेकसभावता युत्ताति असिद्धो परमत्थतो कालो। धम्मप्पवत्तिं पन उपादाय कप्पनामत्तसिद्धाय लोकसमञ्ञाय अतीतादिविभागतो वोहरीयतीति वोहारमत्तकोति दट्ठब्बो।
Yaṃ pana vadanti kāṇādā ‘‘aparasmiṃ aparaṃ yugapadi ciraṃ khippamiti kālaliṅgānīti liṅgasabbhāvato atthi kālo’’ti, taṃ ayuttaṃ liṅgino anupalabbhamānattā. Siddhasambandhesu hi liṅgesu liṅgamattaggahaṇena liṅgini avabodho bhaveyya. Na ca kenaci aviparītacetasā tena liṅgena saha kadāci kālasaṅkhāto liṅgī gahitapubboti. Ato na yuttaṃ ‘‘liṅgasabbhāvato atthi kālo’’ti. ‘‘Aparasmiṃ apara’’ntiādikassa visesassa nimittabhāvato yuttanti ce? Na, paṭhamajātatādinimittakattā tassa. Na ca paṭhamajātatādi nāma koci dhammo atthi aññatra samaññāmattatoti nattheva paramatthato kālo. Kiñca bhiyyo, bahūnaṃ ekabhāvāpattito. Atītādivibhāgena hi lokasamaññāvasena bahū kālabhedā. Tvañcetaṃ ekaṃ vadasīti bahūnaṃ ekabhāvābhāvato nattheva paramatthato kālo. Tathā ekassa anekabhāvāpattito. Yo hi ayaṃ ajja vattamānakālo, so hiyyo anāgato ahosi, sve atīto bhavissati. Hiyyo ca vattamāno ajja atīto ahosi, tathā sve vattamānopi aparajja. Na cekasabhāvassa anekasabhāvatā yuttāti asiddho paramatthato kālo. Dhammappavattiṃ pana upādāya kappanāmattasiddhāya lokasamaññāya atītādivibhāgato voharīyatīti vohāramattakoti daṭṭhabbo.
सभावनियतियदिच्छादयोपि असिद्धा। किं कारणा? लक्खणाभावा। न हि सभावतो नियतियदिच्छा सम्भवति। अञ्ञथा एवंविधो कोचि भावो अत्थि चे, तेसं सभावसङ्खातेन लक्खणेन भवितब्बं, पतिट्ठापकहेतुना च न चत्थि। केवलं पनेते वादा विमद्दियमाना अहेतुवादे एव तिट्ठन्ति, न चाहेतुकं लोकविचित्तं विसेसाभावप्पसङ्गतो। अहेतुकभावे हि पवत्तिया य्वायं नरसुरनिरयतिरच्छानादीसु इन्द्रियादीनं विसेसो, तस्स अभावो आपज्जति, न चायं पण्डितेहि इच्छितो। किञ्च? दिट्ठभावतो। दिट्ठा हि चक्खादितो चक्खुविञ्ञाणादीनं बीजादितो अङ्कुरादीनं पवत्ति, तस्मापि हेतुतोवायं पवत्ति। तथा पुरे पच्छा च अभावतो। यतो यतो हि पच्चयसामग्गितो यं यं फलं निब्बत्तति, ततो पुब्बे पच्छा च न तस्स निब्बत्ति सम्भवति, किञ्च बहुना। यदि अहेतुतो पवत्ति सिया, अहेतुका पवत्तीति इमापि वाचा यथासकपच्चयसमवायतो पुरे पच्छा च भवेय्युं, न च भवन्ति अलद्धप्पच्चयत्ता, मज्झे एव च भवन्ति लद्धप्पच्चयत्ता। एवं सब्बेपि सङ्खता धम्माति न सिज्झति अहेतुवादो। तस्मिञ्च असिद्धे पवत्तिया अहेतुभावो विय अहेतुपरियायविसेसभूता सभावनियतियदिच्छादयोपि असिद्धा एव होन्तीति वेदितब्बा।
Sabhāvaniyatiyadicchādayopi asiddhā. Kiṃ kāraṇā? Lakkhaṇābhāvā. Na hi sabhāvato niyatiyadicchā sambhavati. Aññathā evaṃvidho koci bhāvo atthi ce, tesaṃ sabhāvasaṅkhātena lakkhaṇena bhavitabbaṃ, patiṭṭhāpakahetunā ca na catthi. Kevalaṃ panete vādā vimaddiyamānā ahetuvāde eva tiṭṭhanti, na cāhetukaṃ lokavicittaṃ visesābhāvappasaṅgato. Ahetukabhāve hi pavattiyā yvāyaṃ narasuranirayatiracchānādīsu indriyādīnaṃ viseso, tassa abhāvo āpajjati, na cāyaṃ paṇḍitehi icchito. Kiñca? Diṭṭhabhāvato. Diṭṭhā hi cakkhādito cakkhuviññāṇādīnaṃ bījādito aṅkurādīnaṃ pavatti, tasmāpi hetutovāyaṃ pavatti. Tathā pure pacchā ca abhāvato. Yato yato hi paccayasāmaggito yaṃ yaṃ phalaṃ nibbattati, tato pubbe pacchā ca na tassa nibbatti sambhavati, kiñca bahunā. Yadi ahetuto pavatti siyā, ahetukā pavattīti imāpi vācā yathāsakapaccayasamavāyato pure pacchā ca bhaveyyuṃ, na ca bhavanti aladdhappaccayattā, majjhe eva ca bhavanti laddhappaccayattā. Evaṃ sabbepi saṅkhatā dhammāti na sijjhati ahetuvādo. Tasmiñca asiddhe pavattiyā ahetubhāvo viya ahetupariyāyavisesabhūtā sabhāvaniyatiyadicchādayopi asiddhā eva hontīti veditabbā.
यं पन काणादा ‘‘परमाणवो निच्चा, तेहि द्विअणुकादिफलं निब्बत्तति, तञ्च अनिच्चं , तस्स वसेनेतं लोकविचित्त’’न्ति वदन्ति, तम्पि मिच्छापरिकप्पमत्तं। न हि परमाणवो नाम सन्ति अञ्ञत्र भूतसङ्घाता। सो पन अनिच्चोव, न च निच्चतो अनिच्चस्स निब्बत्ति युत्ता तस्स कारणभावानुपपत्तितो तथा अदस्सनतो च। यदि च सो कस्सचि कारणभावं गच्छेय्य, अनिच्चो एव सिया विकारापत्तितो। न चायं सम्भवो अत्थि, यं विकारं अनापज्जन्तमेव कारणं फलं निब्बत्तेय्याति। विकारञ्चे आपज्जति, कुतस्स निच्चतावकासो, तस्मा वुत्तप्पकारा परमाणवो सत्ता अनिच्चा, अञ्ञेपि निच्चादिभावेन बाहिरकेहि परिकप्पिता असिद्धा एवाति वेदितब्बं। तेन वुत्तं ‘‘धम्मप्पभेदतो पन अञ्ञस्स सच्चिकट्ठस्स असिद्धत्ता’’ति।
Yaṃ pana kāṇādā ‘‘paramāṇavo niccā, tehi dviaṇukādiphalaṃ nibbattati, tañca aniccaṃ , tassa vasenetaṃ lokavicitta’’nti vadanti, tampi micchāparikappamattaṃ. Na hi paramāṇavo nāma santi aññatra bhūtasaṅghātā. So pana aniccova, na ca niccato aniccassa nibbatti yuttā tassa kāraṇabhāvānupapattito tathā adassanato ca. Yadi ca so kassaci kāraṇabhāvaṃ gaccheyya, anicco eva siyā vikārāpattito. Na cāyaṃ sambhavo atthi, yaṃ vikāraṃ anāpajjantameva kāraṇaṃ phalaṃ nibbatteyyāti. Vikārañce āpajjati, kutassa niccatāvakāso, tasmā vuttappakārā paramāṇavo sattā aniccā, aññepi niccādibhāvena bāhirakehi parikappitā asiddhā evāti veditabbaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘dhammappabhedato pana aññassa saccikaṭṭhassa asiddhattā’’ti.
एत्थाह ‘‘यदि परमत्थतो पुग्गलो न उपलब्भति, एवं पन पुग्गले अनुपलब्भमाने अथ कस्मा भगवा ‘अत्थि पुग्गलो अत्तहिताय पटिपन्नो’ति (अ॰ नि॰ ४.९५; कथा॰ २२), ‘चत्तारोमे, भिक्खवे, पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मि’न्ति (अ॰ नि॰ ४.९५; कथा॰ २२) च तत्थ तत्थ पुग्गलस्स अत्थिभावं पवेदेसी’’ति। विनेय्यज्झासयवसेन। तथा तथा विनेतब्बानञ्हि पुग्गलानं अज्झासयवसेन विनेय्यदमनकुसलो सत्था धम्मं देसेन्तो लोकसमञ्ञानुरूपं तत्थ तत्थ पुग्गलग्गहणं करोति, न परमत्थतो पुग्गलस्स अत्थिभावतो।
Etthāha ‘‘yadi paramatthato puggalo na upalabbhati, evaṃ pana puggale anupalabbhamāne atha kasmā bhagavā ‘atthi puggalo attahitāya paṭipanno’ti (a. ni. 4.95; kathā. 22), ‘cattārome, bhikkhave, puggalā santo saṃvijjamānā lokasmi’nti (a. ni. 4.95; kathā. 22) ca tattha tattha puggalassa atthibhāvaṃ pavedesī’’ti. Vineyyajjhāsayavasena. Tathā tathā vinetabbānañhi puggalānaṃ ajjhāsayavasena vineyyadamanakusalo satthā dhammaṃ desento lokasamaññānurūpaṃ tattha tattha puggalaggahaṇaṃ karoti, na paramatthato puggalassa atthibhāvato.
अपिच अट्ठहि कारणेहि भगवा पुग्गलकथं कथेति हिरोत्तप्पदीपनत्थं, कम्मस्सकतादीपनत्थं, पच्चत्तपुरिसकारदीपनत्थं, आनन्तरियदीपनत्थं, ब्रह्मविहारदीपनत्थं, पुब्बेनिवासदीपनत्थं, दक्खिणाविसुद्धिदीपनत्थं, लोकसम्मुतिया अप्पहानत्थञ्चाति। ‘‘खन्धा धातू आयतनानि हिरीयन्ति ओत्तप्पन्ती’’ति हि वुत्ते महाजनो न जानाति, सम्मोहं आपज्जति, पटिसत्तु वा होति ‘‘किमिदं खन्धा धातू आयतनानि हिरीयन्ति ओत्तप्पन्ति नामा’’ति। ‘‘इत्थी हिरीयति ओत्तप्पति, पुरिसो, खत्तियो, ब्राह्मणो’’ति पन वुत्ते जानाति, न सम्मोहं आपज्जति, न पटिसत्तु होति, तस्मा भगवा हिरोत्तप्पदीपनत्थं पुग्गलकथं कथेति। ‘‘खन्धा कम्मस्सका, धातुयो आयतनानी’’ति वुत्तेपि एसेव नयो। तस्मा कम्मस्सकतादीपनत्थम्पि पुग्गलकथं कथेति। ‘‘वेळुवनादयो महाविहारा खन्धेहि कारापिता, धातूहि, आयतनेही’’ति वुत्तेपि एसेव नयो। तथा ‘‘खन्धा मातरं जीविता वोरोपेन्ति, पितरं, अरहन्तं, रुहिरुप्पादकम्मं, सङ्घभेदकम्मं करोन्ति, धातुयो, आयतनानी’’ति वुत्तेपि, ‘‘खन्धा मेत्तायन्ति , धातुयो, आयतनानी’’ति वुत्तेपि, ‘‘खन्धा पुब्बेनिवासं अनुस्सरन्ति, धातुयो, आयतनानी’’ति वुत्तेपि एसेव नयो। तस्मा भगवा पच्चत्तपुरिसकारदीपनत्थं आनन्तरियदीपनत्थं ब्रह्मविहारदीपनत्थं पुब्बेनिवासदीपनत्थञ्च पुग्गलकथं कथेति। ‘‘खन्धा दानं पटिग्गण्हन्ति, धातुयो, आयतनानी’’ति वुत्तेपि महाजनो न जानाति, सम्मोहं आपज्जति, पटिसत्तु वा होति ‘‘किमिदं खन्धा धातू आयतनानि पटिग्गण्हन्ति नामा’’ति। ‘‘पुग्गलो पटिग्गण्हाती’’ति पन वुत्ते जानाति, न सम्मोहं आपज्जति, न पटिसत्तु होति, तस्मा भगवा दक्खिणाविसुद्धिदीपनत्थं पुग्गलकथं कथेति। लोकसम्मुतिञ्च बुद्धा भगवन्तो नप्पजहन्ति लोकसमञ्ञाय लोकाभिलापे ठितायेव धम्मं देसेन्ति, तस्मा भगवा लोकसम्मुतिया अप्पहानत्थम्पि पुग्गलकथं कथेतीति इमेहि अट्ठहि कारणेहि भगवा पुग्गलकथं कथेति, न परमत्थतो पुग्गलस्स अत्थिभावतोति वेदितब्बं।
Apica aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā puggalakathaṃ katheti hirottappadīpanatthaṃ, kammassakatādīpanatthaṃ, paccattapurisakāradīpanatthaṃ, ānantariyadīpanatthaṃ, brahmavihāradīpanatthaṃ, pubbenivāsadīpanatthaṃ, dakkhiṇāvisuddhidīpanatthaṃ, lokasammutiyā appahānatthañcāti. ‘‘Khandhā dhātū āyatanāni hirīyanti ottappantī’’ti hi vutte mahājano na jānāti, sammohaṃ āpajjati, paṭisattu vā hoti ‘‘kimidaṃ khandhā dhātū āyatanāni hirīyanti ottappanti nāmā’’ti. ‘‘Itthī hirīyati ottappati, puriso, khattiyo, brāhmaṇo’’ti pana vutte jānāti, na sammohaṃ āpajjati, na paṭisattu hoti, tasmā bhagavā hirottappadīpanatthaṃ puggalakathaṃ katheti. ‘‘Khandhā kammassakā, dhātuyo āyatanānī’’ti vuttepi eseva nayo. Tasmā kammassakatādīpanatthampi puggalakathaṃ katheti. ‘‘Veḷuvanādayo mahāvihārā khandhehi kārāpitā, dhātūhi, āyatanehī’’ti vuttepi eseva nayo. Tathā ‘‘khandhā mātaraṃ jīvitā voropenti, pitaraṃ, arahantaṃ, ruhiruppādakammaṃ, saṅghabhedakammaṃ karonti, dhātuyo, āyatanānī’’ti vuttepi, ‘‘khandhā mettāyanti , dhātuyo, āyatanānī’’ti vuttepi, ‘‘khandhā pubbenivāsaṃ anussaranti, dhātuyo, āyatanānī’’ti vuttepi eseva nayo. Tasmā bhagavā paccattapurisakāradīpanatthaṃ ānantariyadīpanatthaṃ brahmavihāradīpanatthaṃ pubbenivāsadīpanatthañca puggalakathaṃ katheti. ‘‘Khandhā dānaṃ paṭiggaṇhanti, dhātuyo, āyatanānī’’ti vuttepi mahājano na jānāti, sammohaṃ āpajjati, paṭisattu vā hoti ‘‘kimidaṃ khandhā dhātū āyatanāni paṭiggaṇhanti nāmā’’ti. ‘‘Puggalo paṭiggaṇhātī’’ti pana vutte jānāti, na sammohaṃ āpajjati, na paṭisattu hoti, tasmā bhagavā dakkhiṇāvisuddhidīpanatthaṃ puggalakathaṃ katheti. Lokasammutiñca buddhā bhagavanto nappajahanti lokasamaññāya lokābhilāpe ṭhitāyeva dhammaṃ desenti, tasmā bhagavā lokasammutiyā appahānatthampi puggalakathaṃ kathetīti imehi aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā puggalakathaṃ katheti, na paramatthato puggalassa atthibhāvatoti veditabbaṃ.
धम्मप्पभेदाकारेनेवाति यथावुत्तरूपादिधम्मप्पभेदतो अञ्ञस्स सच्चिकट्ठस्स असिद्धत्ता रूपादिधम्मप्पभेदाकारेनेव पुग्गलस्स उपलद्धिया भवितब्बन्ति अत्थो। तेन ‘‘किं तव पुग्गलो उपलब्भमानो रुप्पनाकारेन उपलब्भति, उदाहु अनुभवनसञ्जाननाभिसङ्खरणविजाननेसु अञ्ञतराकारेना’’ति दस्सेति तब्बिनिमुत्तस्स सभावधम्मस्स लोके अभावतो। अविसेसविसेसेहि पुग्गलूपलब्भस्स पटिञ्ञापटिक्खेपपक्खा अनुजाननावजाननपक्खा। यदिपिमे द्वेपि पक्खा अनुलोमपटिलोमनयेसु लब्भन्ति, आदितो पन पठमं ठपेत्वा पवत्तो पठमनयो, इतरो दुतियन्ति इमं नेसं विसेसं दस्सेन्तो ‘‘अनुजानना…पे॰… वेदितब्बो’’ति आह। यथाधिकताय लद्धिया अनुलोमनतो चेत्थ पठमो नयो अनुलोमपक्खो, तब्बिलोमनतो इतरो पटिलोमपक्खोति वुत्तोति वेदितब्बन्ति।
Dhammappabhedākārenevāti yathāvuttarūpādidhammappabhedato aññassa saccikaṭṭhassa asiddhattā rūpādidhammappabhedākāreneva puggalassa upaladdhiyā bhavitabbanti attho. Tena ‘‘kiṃ tava puggalo upalabbhamāno ruppanākārena upalabbhati, udāhu anubhavanasañjānanābhisaṅkharaṇavijānanesu aññatarākārenā’’ti dasseti tabbinimuttassa sabhāvadhammassa loke abhāvato. Avisesavisesehi puggalūpalabbhassa paṭiññāpaṭikkhepapakkhā anujānanāvajānanapakkhā. Yadipime dvepi pakkhā anulomapaṭilomanayesu labbhanti, ādito pana paṭhamaṃ ṭhapetvā pavatto paṭhamanayo, itaro dutiyanti imaṃ nesaṃ visesaṃ dassento ‘‘anujānanā…pe… veditabbo’’ti āha. Yathādhikatāya laddhiyā anulomanato cettha paṭhamo nayo anulomapakkho, tabbilomanato itaro paṭilomapakkhoti vuttoti veditabbanti.
तेन वत रेति एत्थ तेनाति कारणवचनं। येन पुग्गलूपलब्भो पतिट्ठपीयति, तेन हेतुना। स्वायं हेतु सासनिकस्स बाहिरकस्स च वसेन हेट्ठा दस्सितो एव। हेतुपतिरूपके चायं हेतुसमञ्ञा परमत्थस्स अधिप्पेतत्ता। हेट्ठा ‘‘आजानाहि निग्गह’’न्ति निग्गहस्स सञ्ञापनमत्तं कतं, तं इदानि ‘‘यं तत्थ वदेसी’’तिआदिना निगमनरूपेन मिच्छाभावदस्सनेन च विभावियमानं पाकटभावकरणतो आरोपितं पतिट्ठापितं होतीति अट्ठकथायं ‘‘आरोपितत्ता’’ति वुत्तं।
Tena vata reti ettha tenāti kāraṇavacanaṃ. Yena puggalūpalabbho patiṭṭhapīyati, tena hetunā. Svāyaṃ hetu sāsanikassa bāhirakassa ca vasena heṭṭhā dassito eva. Hetupatirūpake cāyaṃ hetusamaññā paramatthassa adhippetattā. Heṭṭhā ‘‘ājānāhi niggaha’’nti niggahassa saññāpanamattaṃ kataṃ, taṃ idāni ‘‘yaṃ tattha vadesī’’tiādinā nigamanarūpena micchābhāvadassanena ca vibhāviyamānaṃ pākaṭabhāvakaraṇato āropitaṃ patiṭṭhāpitaṃ hotīti aṭṭhakathāyaṃ ‘‘āropitattā’’ti vuttaṃ.
एत्थ च ‘‘पुग्गलो उपलब्भती’’ति पटिञ्ञावयवो सरूपेनेव दस्सितो। ‘‘तेना’’ति इमिना सामञ्ञतो हेतावयवो दस्सितो। य्वायं यस्मा पटिञ्ञाधम्मो हुत्वा सदिसपक्खे विज्जमानो, विसदिसपक्खे अविज्जमानोयेव हेतु लक्खणूपपन्नो नाम होति, न इतरो, तस्मा यत्थ सो विज्जति न विज्जति च, सो सदिसासदिसभावभिन्नो दुविधो दिट्ठन्तावयवो। यथा रूपादि उपलब्भति, तथा पुग्गलो। यथा च ससविसाणं न उपलब्भति, न तथा पुग्गलोति उपनयो। स्वायं ‘‘वत्तब्बे खो पुग्गलो उपलब्भति सच्चिकट्ठपरमत्थेना’’ति इमाय पाळिया दीपितो, यो अट्ठकथायं सद्धिं हेतुदाहरणेहि ‘‘पापना’’ति वुत्तो। निगमनं पाळियं सरूपेनेव आगतं, या अट्ठकथायं ‘‘रोपना’’ति वुत्ताति। एवं पोराणेन ञायक्कमेन साधनावयवा निद्धारेत्वा योजेतब्बा।
Ettha ca ‘‘puggalo upalabbhatī’’ti paṭiññāvayavo sarūpeneva dassito. ‘‘Tenā’’ti iminā sāmaññato hetāvayavo dassito. Yvāyaṃ yasmā paṭiññādhammo hutvā sadisapakkhe vijjamāno, visadisapakkhe avijjamānoyeva hetu lakkhaṇūpapanno nāma hoti, na itaro, tasmā yattha so vijjati na vijjati ca, so sadisāsadisabhāvabhinno duvidho diṭṭhantāvayavo. Yathā rūpādi upalabbhati, tathā puggalo. Yathā ca sasavisāṇaṃ na upalabbhati, na tathā puggaloti upanayo. Svāyaṃ ‘‘vattabbe kho puggalo upalabbhati saccikaṭṭhaparamatthenā’’ti imāya pāḷiyā dīpito, yo aṭṭhakathāyaṃ saddhiṃ hetudāharaṇehi ‘‘pāpanā’’ti vutto. Nigamanaṃ pāḷiyaṃ sarūpeneva āgataṃ, yā aṭṭhakathāyaṃ ‘‘ropanā’’ti vuttāti. Evaṃ porāṇena ñāyakkamena sādhanāvayavā niddhāretvā yojetabbā.
इदानि वत्तनेन परपक्खुपलक्खिते हेतुदाहरणे अन्वयब्यतिरेकदस्सनवसेन निद्धारेत्वा साधनपयोगो योजेतब्बो। कारणं वत्तब्बन्ति किमेत्थ वत्तब्बं। हेतुदाहरणेहियेव हि सपरपक्खानं साधनं दूसनं वा, न पटिञ्ञाय, तस्सा साधेतब्बादिभावतो। तं पन द्वयं ‘‘तेन वत रे’’तिआदिपाळिया विभावितं। अट्ठकथायं पापनारोपनासीसेन दस्सितं। पटिञ्ञाठपना पन तेसं विसयदस्सनं कथायं तंमूलतायाति वेदितब्बं। तेनाह ‘‘यं पन वक्खती’’तिआदि। तेनेव च अट्ठकथायं ‘‘इदं अनुलोम…पे॰… एकं चतुक्कं वेदितब्ब’’न्ति वक्खति। तथा चाह ‘‘यथा पन तत्था’’तिआदि। निग्गहोव विसुं वुत्तो, न पटिकम्मन्ति अधिप्पायो। विसुं वुत्तोति च पापनारोपनाहि असम्मिस्सं कत्वा विसुं अङ्गभावेन वुत्तो, न तदञ्ञतरो विय तदन्तोगधभावेन वुत्तो, नापि ठपना विय अगणनुपगभावेनाति अत्थो। ये पनाति पदकारे सन्धायाह। दुतिये…पे॰… आपज्जति तत्थ निग्गहस्स अयथाभूतत्ता पटिकम्मस्स च यथाभूतभावतोति अधिप्पायो।
Idāni vattanena parapakkhupalakkhite hetudāharaṇe anvayabyatirekadassanavasena niddhāretvā sādhanapayogo yojetabbo. Kāraṇaṃ vattabbanti kimettha vattabbaṃ. Hetudāharaṇehiyeva hi saparapakkhānaṃ sādhanaṃ dūsanaṃ vā, na paṭiññāya, tassā sādhetabbādibhāvato. Taṃ pana dvayaṃ ‘‘tena vata re’’tiādipāḷiyā vibhāvitaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pāpanāropanāsīsena dassitaṃ. Paṭiññāṭhapanā pana tesaṃ visayadassanaṃ kathāyaṃ taṃmūlatāyāti veditabbaṃ. Tenāha ‘‘yaṃ pana vakkhatī’’tiādi. Teneva ca aṭṭhakathāyaṃ ‘‘idaṃ anuloma…pe… ekaṃ catukkaṃ veditabba’’nti vakkhati. Tathā cāha ‘‘yathā pana tatthā’’tiādi. Niggahova visuṃ vutto, na paṭikammanti adhippāyo. Visuṃ vuttoti ca pāpanāropanāhi asammissaṃ katvā visuṃ aṅgabhāvena vutto, na tadaññataro viya tadantogadhabhāvena vutto, nāpi ṭhapanā viya agaṇanupagabhāvenāti attho. Ye panāti padakāre sandhāyāha. Dutiye…pe… āpajjati tattha niggahassa ayathābhūtattā paṭikammassa ca yathābhūtabhāvatoti adhippāyo.
२. परमत्थतो पुग्गलं नानुजानाति, वोहारतो पन अनुजानातीति सकवादिमतं जानन्तेनपि परवादिना छलवसेन विभागं अकत्वा ‘‘पुग्गलो नुपलब्भति सच्चिकट्ठपरमत्थेना’’ति पुच्छाय कताय सकवादी तत्थ अयं पुग्गलवादी, इमस्स लद्धि पटिक्खिपितब्बाति परमत्थसच्चं सन्धायाह ‘‘आमन्ता’’ति। ‘‘न उपलब्भती’’ति हि वुत्तं होति। पुन इतरो सम्मुतिसच्चं सन्धाय ‘‘यो सच्चिकट्ठो’’तिआदिमाह। तस्सत्थो – यो लोकवोहारसिद्धो सच्चिकट्ठो, ततो एव केनचि अपटिक्खिपितब्बतो परमत्थतो ततो सो पुग्गलो नुपलब्भतीति। पुन सकवादी पुब्बे परमत्थसच्चवसेन पुग्गले पटिक्खित्ते इदानि सम्मुतिसच्चवसेनायं पुच्छाति मन्त्वा तं अप्पटिक्खिपन्तो ‘‘न हेवं वत्तब्बे’’ति आह। तेनाह ‘‘अत्तना अधिप्पेतं सच्चिकट्ठमेवाति सम्मुतिसच्चं सन्धायाति अधिप्पायो’’ति । एवमवट्ठिते ‘‘यदि परवादिना…पे॰… नारभितब्बा’’ति इदं न वत्तब्बं पठमपुच्छाय परमत्थसच्चस्स सच्चिकट्ठोति अधिप्पेतत्ता। ‘‘अथ सकवादिना…पे॰… आपज्जती’’ति इदम्पि न वत्तब्बं दुतियपुच्छाय सम्मुतिसच्चस्स सच्चिकट्ठोति अधिप्पेतत्ता।
2. Paramatthato puggalaṃ nānujānāti, vohārato pana anujānātīti sakavādimataṃ jānantenapi paravādinā chalavasena vibhāgaṃ akatvā ‘‘puggalo nupalabbhati saccikaṭṭhaparamatthenā’’ti pucchāya katāya sakavādī tattha ayaṃ puggalavādī, imassa laddhi paṭikkhipitabbāti paramatthasaccaṃ sandhāyāha ‘‘āmantā’’ti. ‘‘Na upalabbhatī’’ti hi vuttaṃ hoti. Puna itaro sammutisaccaṃ sandhāya ‘‘yo saccikaṭṭho’’tiādimāha. Tassattho – yo lokavohārasiddho saccikaṭṭho, tato eva kenaci apaṭikkhipitabbato paramatthato tato so puggalo nupalabbhatīti. Puna sakavādī pubbe paramatthasaccavasena puggale paṭikkhitte idāni sammutisaccavasenāyaṃ pucchāti mantvā taṃ appaṭikkhipanto ‘‘na hevaṃ vattabbe’’ti āha. Tenāha ‘‘attanā adhippetaṃ saccikaṭṭhamevāti sammutisaccaṃ sandhāyāti adhippāyo’’ti . Evamavaṭṭhite ‘‘yadi paravādinā…pe… nārabhitabbā’’ti idaṃ na vattabbaṃ paṭhamapucchāya paramatthasaccassa saccikaṭṭhoti adhippetattā. ‘‘Atha sakavādinā…pe… āpajjatī’’ti idampi na vattabbaṃ dutiyapucchāya sammutisaccassa saccikaṭṭhoti adhippetattā.
यदि उभयं अधिप्पेतन्ति इदं यदि पठमपुच्छं सन्धाय, तदयुत्तं तस्सा परमत्थसच्चस्सेव वसेन पवत्तत्ता। अथ दुतियपुच्छं सन्धाय, तस्सा सम्मुतिसच्चवसेन पठमत्थं वत्वा पुन मिस्सकवसेन वत्तुं ‘‘सम्मुतिसच्चपरमत्थसच्चानि वा एकतो कत्वापि एवमाहा’’ति वुत्तत्ता तम्पि न वत्तब्बमेव। द्वेपि सच्चानीति सम्मुतिपरमत्थसच्चानि। तेसु परमत्थसच्चस्सेव निप्परियायेन सच्चिकट्ठपरमत्थभावो, इतरस्स उपचारेन। तथा च वुत्तं ‘‘माया मरीचि…पे॰… उत्तमट्ठो’’ति। तस्मा सम्मुतिसच्चवसेन उपलद्धिं इच्छन्तेनपि परमत्थसच्चवसेन अनिच्छनतो ‘‘पुग्गलो उपलब्भति सच्चिकट्ठपरमत्थेना’’तिआदिना अनुयोगो युत्तो। ‘‘पधानप्पधानेसु पधाने किच्चसिद्धी’’ति एतेनेव ‘‘न च सच्चिकट्ठेकदेसेन अनुयोगो’’तिआदि निवत्तितञ्च होति सच्चिकट्ठेकदेसभावस्सेव असिद्धत्ता। नास्स परमत्थसच्चता अनुयुञ्जितब्बाति अस्स सच्चिकट्ठस्स परमत्थसच्चता परवादिना न अनुयुञ्जितब्बा ‘‘पुग्गलो नुपलब्भति सच्चिकट्ठपरमत्थेना’’ति सकवादिनोपि सच्चिकट्ठपरमत्थतो तस्स इच्छितब्बत्ताति अधिप्पायो। वोहरितसच्चिकट्ठस्स अत्तना अधिप्पेतसच्चिकट्ठतापि युत्ता तस्स तेन अधिप्पेतत्ता। स्वायमत्थो हेट्ठा दस्सितोयेव। वुत्तनयोव दोसोति ‘‘द्वेपि सच्चानी’’तिआदिना अनन्तरमेव वुत्तं सन्धायाह। तस्स पन अदोसभावो दस्सितोयेव। अथ न इति अथ न भूतसभावत्थेन उपलब्भेय्याति योजना। वत्तब्बोति यदेत्थ वत्तब्बं, तं ‘‘यो लोकवोहारसिद्धो’’तिआदिना वुत्तमेव, तस्मा एत्थ ‘‘परमत्थतो पुग्गलं नानुजानाती’’तिआदिना अधिप्पायमग्गनं दट्ठब्बं।
Yadi ubhayaṃ adhippetanti idaṃ yadi paṭhamapucchaṃ sandhāya, tadayuttaṃ tassā paramatthasaccasseva vasena pavattattā. Atha dutiyapucchaṃ sandhāya, tassā sammutisaccavasena paṭhamatthaṃ vatvā puna missakavasena vattuṃ ‘‘sammutisaccaparamatthasaccāni vā ekato katvāpi evamāhā’’ti vuttattā tampi na vattabbameva. Dvepi saccānīti sammutiparamatthasaccāni. Tesu paramatthasaccasseva nippariyāyena saccikaṭṭhaparamatthabhāvo, itarassa upacārena. Tathā ca vuttaṃ ‘‘māyā marīci…pe… uttamaṭṭho’’ti. Tasmā sammutisaccavasena upaladdhiṃ icchantenapi paramatthasaccavasena anicchanato ‘‘puggalo upalabbhati saccikaṭṭhaparamatthenā’’tiādinā anuyogo yutto. ‘‘Padhānappadhānesu padhāne kiccasiddhī’’ti eteneva ‘‘na ca saccikaṭṭhekadesena anuyogo’’tiādi nivattitañca hoti saccikaṭṭhekadesabhāvasseva asiddhattā. Nāssa paramatthasaccatā anuyuñjitabbāti assa saccikaṭṭhassa paramatthasaccatā paravādinā na anuyuñjitabbā ‘‘puggalo nupalabbhati saccikaṭṭhaparamatthenā’’ti sakavādinopi saccikaṭṭhaparamatthato tassa icchitabbattāti adhippāyo. Voharitasaccikaṭṭhassa attanā adhippetasaccikaṭṭhatāpi yuttā tassa tena adhippetattā. Svāyamattho heṭṭhā dassitoyeva. Vuttanayova dosoti ‘‘dvepi saccānī’’tiādinā anantarameva vuttaṃ sandhāyāha. Tassa pana adosabhāvo dassitoyeva. Atha na iti atha na bhūtasabhāvatthena upalabbheyyāti yojanā. Vattabboti yadettha vattabbaṃ, taṃ ‘‘yo lokavohārasiddho’’tiādinā vuttameva, tasmā ettha ‘‘paramatthato puggalaṃ nānujānātī’’tiādinā adhippāyamagganaṃ daṭṭhabbaṃ.
अनुञ्ञेय्यमेतं सियाति एतं अनुपलब्भनं पठमपुच्छायं विय दुतियपुच्छायम्पि अनुजानितब्बं सिया। न वा किञ्चि वत्तब्बन्ति अथ वा किञ्चि न वत्तब्बं ठपनीयत्ता पञ्हस्स। तथा हिस्स ठपनीयाकारं दस्सेन्तो ‘‘यथा ही’’तिआदिमाह। एत्थ च कामं सच्चद्वयाकारेन पुग्गलो नुपलब्भति, सम्मुतियाकारेन पन नुपलब्भतीति उपलब्भनभावस्स वसेन पटिक्खेपो कतोति अयमेत्थ अधिप्पायो दट्ठब्बो। अनुञ्ञातं पटिक्खित्तञ्चाति पठमपुच्छायं अनुञ्ञातं, दुतियपुच्छायं पटिक्खित्तं। एतं छलवादं निस्सायाति एतं एकंयेव वत्थुं उद्दिस्स अनुजाननपटिक्खिपनाकारं छलवचनं निस्साय। त्वं निग्गहेतब्बोति योजना। सम्भवन्तस्स सामञ्ञेनाति निग्गहट्ठानभावेन सम्भवन्तस्स अनुलोमनयेन अनुजाननपटिक्खेपस्स समानभावेन। असम्भवन्तस्स कप्पनन्ति पच्चनीकनयेन तस्स निग्गहट्ठानभावेन असम्भवन्तस्स तथा कप्पनं संविधानं छलवादो भवितुं अरहति। ‘‘अत्थविकप्पुपपत्तिया वचनविघातो छल’’न्ति वुत्तोवायमत्थो। तेनाति यथावुत्तकप्पनं छलवादोति वुत्तत्ता। वचनसामञ्ञमत्तं कप्पितं छलं वदति एतेनाति छलवादो। तेन वुत्तं ‘‘छलवादस्स कारणत्ता छलवादो’’ति। वचनसामञ्ञमत्तं अत्थभूतं तदत्थं छलवादं निस्साय। ‘‘विचारेतब्ब’’न्ति वुत्तं, किमेत्थ विचारेतब्बं। यदिपि पक्खस्स ठपनामूलकं अनुजाननावजाननानं मिच्छाभावदस्सनं तब्बिसयत्ता, पापनारोपनाहि एव पन सो विभावीयति, न ठपनायाति पाकटोयमत्थो।
Anuññeyyametaṃ siyāti etaṃ anupalabbhanaṃ paṭhamapucchāyaṃ viya dutiyapucchāyampi anujānitabbaṃ siyā. Na vā kiñci vattabbanti atha vā kiñci na vattabbaṃ ṭhapanīyattā pañhassa. Tathā hissa ṭhapanīyākāraṃ dassento ‘‘yathā hī’’tiādimāha. Ettha ca kāmaṃ saccadvayākārena puggalo nupalabbhati, sammutiyākārena pana nupalabbhatīti upalabbhanabhāvassa vasena paṭikkhepo katoti ayamettha adhippāyo daṭṭhabbo. Anuññātaṃ paṭikkhittañcāti paṭhamapucchāyaṃ anuññātaṃ, dutiyapucchāyaṃ paṭikkhittaṃ. Etaṃ chalavādaṃ nissāyāti etaṃ ekaṃyeva vatthuṃ uddissa anujānanapaṭikkhipanākāraṃ chalavacanaṃ nissāya. Tvaṃ niggahetabboti yojanā. Sambhavantassa sāmaññenāti niggahaṭṭhānabhāvena sambhavantassa anulomanayena anujānanapaṭikkhepassa samānabhāvena. Asambhavantassa kappananti paccanīkanayena tassa niggahaṭṭhānabhāvena asambhavantassa tathā kappanaṃ saṃvidhānaṃ chalavādo bhavituṃ arahati. ‘‘Atthavikappupapattiyā vacanavighāto chala’’nti vuttovāyamattho. Tenāti yathāvuttakappanaṃ chalavādoti vuttattā. Vacanasāmaññamattaṃ kappitaṃ chalaṃ vadati etenāti chalavādo. Tena vuttaṃ ‘‘chalavādassa kāraṇattā chalavādo’’ti. Vacanasāmaññamattaṃ atthabhūtaṃ tadatthaṃ chalavādaṃ nissāya. ‘‘Vicāretabba’’nti vuttaṃ, kimettha vicāretabbaṃ. Yadipi pakkhassa ṭhapanāmūlakaṃ anujānanāvajānanānaṃ micchābhāvadassanaṃ tabbisayattā, pāpanāropanāhi eva pana so vibhāvīyati, na ṭhapanāyāti pākaṭoyamattho.
४-५. तेनाति सकवादिना। तेन नियामेनाति येन नियामेन सकवादिना चतूहि पापनारोपनाहिस्स निग्गहो कतो, तेन नियामेन नयेन। सो निग्गहो दुक्कटो अनिग्गहोयेवाति दस्सेन्तो आह ‘‘अनिग्गहभावस्स वा उपगमितत्ता’’ति, पापितत्ताति अत्थो। एवमेवाति यथा ‘‘तया मम कतो निग्गहो’’तिआदिना अनिग्गहभावूपनयो वुत्तो, एवमेव। एतस्साति ‘‘तेन ही’’तिआदिना इमाय पाळिया वुत्तस्स।
4-5. Tenāti sakavādinā. Tena niyāmenāti yena niyāmena sakavādinā catūhi pāpanāropanāhissa niggaho kato, tena niyāmena nayena. So niggaho dukkaṭo aniggahoyevāti dassento āha ‘‘aniggahabhāvassa vā upagamitattā’’ti, pāpitattāti attho. Evamevāti yathā ‘‘tayā mama kato niggaho’’tiādinā aniggahabhāvūpanayo vutto, evameva. Etassāti ‘‘tena hī’’tiādinā imāya pāḷiyā vuttassa.
अनुलोमपच्चनीकवण्णना निट्ठिता।
Anulomapaccanīkavaṇṇanā niṭṭhitā.
२. पच्चनीकानुलोमवण्णना
2. Paccanīkānulomavaṇṇanā
७-१०. अञ्ञेनाति सम्मुतिसच्चभूतेन। परस्साति सकवादिनो। सो हि परवादिना परो नाम होति। पटिञ्ञापटिक्खेपानं भिन्नविसयत्ता ‘‘अविरोधितत्ता’’ति वुत्तं। अभिन्नाधिकरणं विय हि अभिन्नविसयमेव विरुद्धं नाम सिया, न इतरन्ति अधिप्पायो। तमेवत्थं विभावेतुं ‘‘न हि…पे॰… आपज्जती’’ति आह। यदि एवं कथमिदं निग्गहट्ठानं जातन्ति आह ‘‘अत्तनो पना’’तिआदि। तेन पटिञ्ञान्तरं नाम अञ्ञमेवेतं निग्गहट्ठानन्ति दस्सेति।
7-10. Aññenāti sammutisaccabhūtena. Parassāti sakavādino. So hi paravādinā paro nāma hoti. Paṭiññāpaṭikkhepānaṃ bhinnavisayattā ‘‘avirodhitattā’’ti vuttaṃ. Abhinnādhikaraṇaṃ viya hi abhinnavisayameva viruddhaṃ nāma siyā, na itaranti adhippāyo. Tamevatthaṃ vibhāvetuṃ ‘‘na hi…pe… āpajjatī’’ti āha. Yadi evaṃ kathamidaṃ niggahaṭṭhānaṃ jātanti āha ‘‘attanopanā’’tiādi. Tena paṭiññāntaraṃ nāma aññamevetaṃ niggahaṭṭhānanti dasseti.
पच्चनीकानुलोमवण्णना निट्ठिता।
Paccanīkānulomavaṇṇanā niṭṭhitā.
सुद्धसच्चिकट्ठवण्णना निट्ठिता।
Suddhasaccikaṭṭhavaṇṇanā niṭṭhitā.
२. ओकाससच्चिकट्ठो
2. Okāsasaccikaṭṭho
१. अनुलोमपच्चनीकवण्णना
1. Anulomapaccanīkavaṇṇanā
११. सामञ्ञेन वुत्तं विसेसनिविट्ठं होतीति आह ‘‘सब्बत्थाति सब्बस्मिं सरीरेति अयमत्थो’’ति। सामञ्ञजोतना हि विसेसे अवतिट्ठतीति विसेसत्थिना विसेसो अनुपयुज्जितब्बोति। एतेनाति देसवसेन सब्बत्थ पटिक्खेपवचनेन।
11. Sāmaññena vuttaṃ visesaniviṭṭhaṃ hotīti āha ‘‘sabbatthāti sabbasmiṃ sarīreti ayamattho’’ti. Sāmaññajotanā hi visese avatiṭṭhatīti visesatthinā viseso anupayujjitabboti. Etenāti desavasena sabbattha paṭikkhepavacanena.
३. कालसच्चिकट्ठो
3. Kālasaccikaṭṭho
१. अनुलोमपच्चनीकवण्णना
1. Anulomapaccanīkavaṇṇanā
१२. मज्झिमजातिकालेति पच्चुप्पन्नत्तभावकाले। अत्तभावो हि इध ‘‘जाती’’ति अधिप्पेतो। ततो अतीतो पुरिमजातिकालो, अनागतो पच्छिमजातिकालो। इमेसु तीसूति सब्बत्थ, सब्बदा, सब्बेसूति इमेसु तीसु नयेसु। पाठस्स संखित्तता सुविञ्ञेय्याति तं ठपेत्वा अत्थस्स सदिसतं विभावेन्तो ‘‘इधापि हि…पे॰… योजेतब्ब’’न्ति आह। एत्थापि ‘‘न केनचि सभावेन पुग्गलो उपलब्भती’’ति अयमत्थो वुत्तो होति। न हि केनचि सभावेन उपलब्भमानस्स सकलेकदेसविनिमुत्तो पवत्तिकालो नाम अत्थीति।
12. Majjhimajātikāleti paccuppannattabhāvakāle. Attabhāvo hi idha ‘‘jātī’’ti adhippeto. Tato atīto purimajātikālo, anāgato pacchimajātikālo. Imesu tīsūti sabbattha, sabbadā, sabbesūti imesu tīsu nayesu. Pāṭhassa saṃkhittatā suviññeyyāti taṃ ṭhapetvā atthassa sadisataṃ vibhāvento ‘‘idhāpi hi…pe… yojetabba’’nti āha. Etthāpi ‘‘na kenaci sabhāvena puggalo upalabbhatī’’ti ayamattho vutto hoti. Na hi kenaci sabhāvena upalabbhamānassa sakalekadesavinimutto pavattikālo nāma atthīti.
४. अवयवसच्चिकट्ठो
4. Avayavasaccikaṭṭho
१. अनुलोमपच्चनीकवण्णना
1. Anulomapaccanīkavaṇṇanā
१३. ततियनये न सब्बेकधम्मविनिमुत्तं पवत्तिट्ठानं नाम अत्थीति योजेतब्बं।
13. Tatiyanaye na sabbekadhammavinimuttaṃ pavattiṭṭhānaṃ nāma atthīti yojetabbaṃ.
ओकासादिसच्चिकट्ठो
Okāsādisaccikaṭṭho
२. पच्चनीकानुलोमवण्णना
2. Paccanīkānulomavaṇṇanā
१४. अनुलोमपञ्चकस्सातिआदिम्हि अट्ठकथावचने। पुन तत्थाति यथावुत्ते अट्ठकथावचने, तेसु वा अनुलोमपञ्चकपच्चनीकेसु। सब्बत्थ पुग्गलो नुपलब्भतीतिआदिकस्स पाठप्पदेसस्स अत्थो ‘‘सरीरं सन्धाया’’तिआदिना अट्ठकथायं वुत्तनयेन वेदितब्बो अत्थो। पटिकम्मादिपाळिन्ति पटिकम्मनिग्गहउपनयननिगमनपाळिं। तीसु मुखेसूति ‘‘सब्बत्था’’तिआदिना वुत्तेसु तीसु वादमुखेसु। पच्चनीकस्स पाळि वुत्ताति सम्बन्धो। तन्ति पाळिं। सङ्खिपित्वा आगतत्ता सरूपेन अवुत्ते। सुद्धिक…पे॰… वुत्तं होति तत्थ ‘‘सब्बत्था’’तिआदिना सरीरादिनो परामसनं नत्थि, इध अत्थीति अयमेव विसेसो, अञ्ञं समानन्ति।
14. Anulomapañcakassātiādimhi aṭṭhakathāvacane. Puna tatthāti yathāvutte aṭṭhakathāvacane, tesu vā anulomapañcakapaccanīkesu. Sabbattha puggalo nupalabbhatītiādikassa pāṭhappadesassa attho ‘‘sarīraṃ sandhāyā’’tiādinā aṭṭhakathāyaṃ vuttanayena veditabbo attho. Paṭikammādipāḷinti paṭikammaniggahaupanayananigamanapāḷiṃ. Tīsu mukhesūti ‘‘sabbatthā’’tiādinā vuttesu tīsu vādamukhesu. Paccanīkassa pāḷi vuttāti sambandho. Tanti pāḷiṃ. Saṅkhipitvā āgatattā sarūpena avutte. Suddhika…pe… vuttaṃ hoti tattha ‘‘sabbatthā’’tiādinā sarīrādino parāmasanaṃ natthi, idha atthīti ayameva viseso, aññaṃ samānanti.
सच्चिकट्ठवण्णना निट्ठिता।
Saccikaṭṭhavaṇṇanā niṭṭhitā.
५. सुद्धिकसंसन्दनवण्णना
5. Suddhikasaṃsandanavaṇṇanā
१७-२७. सच्चिकट्ठस्स, सच्चिकट्ठे वा संसन्दनं सच्चिकट्ठसंसन्दनन्ति समासद्वयं भवतीति दस्सेन्तो ‘‘सच्चिकट्ठस्सा’’तिआदिमाह। तत्थ सच्चिकट्ठस्स पुग्गलस्साति सच्चिकट्ठसभावस्स परमत्थतो विज्जमानसभावस्स पुग्गलस्स। रूपादीहि सद्धिं संसन्दनन्ति सच्चिकट्ठतासामञ्ञेन रूपादीहि समीकरणं। सच्चिकट्ठेति सच्चिकट्ठहेतु, तत्थ वा तं अधिट्ठानं कत्वा। ‘‘तुल्ययोगे समुच्चयो’’ति समुच्चयत्थत्ता एव च-कारस्स सच्चिकट्ठेन उपलद्धिसामञ्ञेन इध रूपमाहटन्ति तस्स उदाहटभावो युत्तोति ‘‘यथारूप’’न्ति निदस्सनवसेन अत्थो वुत्तो, अञ्ञथा इध रूपस्स आहरणमेव किमत्थियं। एवं सेसधम्मेसुपि। या पनेत्थ अञ्ञत्तपुच्छा, सापि निदस्सनत्थं उपब्रूहेति अञ्ञत्तनिबन्धनत्ता तस्स। ओपम्मसंसन्दने पन निदस्सनत्थो गाहीयतीति इमस्मिं सुद्धिकसंसन्दने केवलं समुच्चयवसेनेव अत्थदस्सनं युत्तन्ति अधिप्पायो। रूपादीनि उपादापञ्ञत्तिमत्तत्ता पुग्गलस्स सो तेहि अञ्ञो, अनञ्ञो चाति न वत्तब्बोति अयं सासनक्कमोति आह ‘‘रूपादीहि…पे॰… समयो’’ति। अनुञ्ञायमानेति तस्मिं समये सुत्ते च अप्पटिक्खिपियमाने। अयञ्च अत्थो सासनिकस्स परवादिनो वसेन वुत्तोति वेदितब्बं।
17-27. Saccikaṭṭhassa, saccikaṭṭhe vā saṃsandanaṃ saccikaṭṭhasaṃsandananti samāsadvayaṃ bhavatīti dassento ‘‘saccikaṭṭhassā’’tiādimāha. Tattha saccikaṭṭhassa puggalassāti saccikaṭṭhasabhāvassa paramatthato vijjamānasabhāvassa puggalassa. Rūpādīhi saddhiṃ saṃsandananti saccikaṭṭhatāsāmaññena rūpādīhi samīkaraṇaṃ. Saccikaṭṭheti saccikaṭṭhahetu, tattha vā taṃ adhiṭṭhānaṃ katvā. ‘‘Tulyayoge samuccayo’’ti samuccayatthattā eva ca-kārassa saccikaṭṭhena upaladdhisāmaññena idha rūpamāhaṭanti tassa udāhaṭabhāvo yuttoti ‘‘yathārūpa’’nti nidassanavasena attho vutto, aññathā idha rūpassa āharaṇameva kimatthiyaṃ. Evaṃ sesadhammesupi. Yā panettha aññattapucchā, sāpi nidassanatthaṃ upabrūheti aññattanibandhanattā tassa. Opammasaṃsandane pana nidassanattho gāhīyatīti imasmiṃ suddhikasaṃsandane kevalaṃ samuccayavaseneva atthadassanaṃ yuttanti adhippāyo. Rūpādīni upādāpaññattimattattā puggalassa so tehi añño, anañño cāti na vattabboti ayaṃ sāsanakkamoti āha ‘‘rūpādīhi…pe… samayo’’ti. Anuññāyamāneti tasmiṃ samaye sutte ca appaṭikkhipiyamāne. Ayañca attho sāsanikassa paravādino vasena vuttoti veditabbaṃ.
‘‘आजानाहि निग्गह’’न्ति पाठो दिट्ठो भविस्सति, अञ्ञथा ‘‘पटिलोमपञ्चकानि दस्सितानि, पटिकम्मचतुक्कादीनि संखित्तानी’’ति न सक्का वत्तुन्ति अधिप्पायो। चोदनाय विना परवादिनो पटिजानापनं नत्थीति वुत्तं ‘‘पटिजानापनत्थन्ति…पे॰… चोदनत्थ’’न्ति। चोदनापुब्बकञ्हि तस्स पटिजानापनं। तेन फलवोहारेन कारणं वुत्तन्ति दस्सेति। अब्याकतत्ताति अब्याकरणीयत्ता, भगवता वा न ब्याकतत्ता। यदि ठपनीयत्ता पटिक्खिपितब्बन्ति इमस्मिं पच्चनीकनये ठपनीयत्ता पञ्हस्स सकवादिना पटिक्खिपितब्बं। परेनपीति परवादिनापि ठपनीयत्ता लद्धिमेव निस्साय अनुलोमनये पटिक्खेपो कतोति अयमेत्थ सुद्धिकसंसन्दनाय अधिप्पायो युत्तो अनुलोमेपि रूपादीहि अञ्ञत्तचोदनायमेव परवादिना पटिक्खेपस्स कतत्ताति अधिप्पायो।
‘‘Ājānāhiniggaha’’nti pāṭho diṭṭho bhavissati, aññathā ‘‘paṭilomapañcakāni dassitāni, paṭikammacatukkādīni saṃkhittānī’’ti na sakkā vattunti adhippāyo. Codanāya vinā paravādino paṭijānāpanaṃ natthīti vuttaṃ ‘‘paṭijānāpanatthanti…pe… codanattha’’nti. Codanāpubbakañhi tassa paṭijānāpanaṃ. Tena phalavohārena kāraṇaṃ vuttanti dasseti. Abyākatattāti abyākaraṇīyattā, bhagavatā vā na byākatattā. Yadi ṭhapanīyattā paṭikkhipitabbanti imasmiṃ paccanīkanaye ṭhapanīyattā pañhassa sakavādinā paṭikkhipitabbaṃ. Parenapīti paravādināpi ṭhapanīyattā laddhimeva nissāya anulomanaye paṭikkhepo katoti ayamettha suddhikasaṃsandanāya adhippāyo yutto anulomepi rūpādīhi aññattacodanāyameva paravādinā paṭikkhepassa katattāti adhippāyo.
सुद्धिकसंसन्दनवण्णना निट्ठिता।
Suddhikasaṃsandanavaṇṇanā niṭṭhitā.
६. ओपम्मसंसन्दनवण्णना
6. Opammasaṃsandanavaṇṇanā
२८-३६. उपलद्धिसामञ्ञेन अञ्ञत्तपुच्छा चाति इमिना द्वयम्पि उद्धरति उपलद्धिसामञ्ञेन अञ्ञत्तपुच्छा, उपलद्धिसामञ्ञेन पुच्छा चाति। तत्थ पच्छिमं सन्धायाह ‘‘द्विन्नं समानता’’तिआदि। तस्सत्थो – द्विन्नं रूपवेदनानं विय रूपपुग्गलानं सच्चिकट्ठेन समानता तेसं अञ्ञत्तस्स कारणं युत्तं न होति। अथ खो…पे॰… उपलब्भनीयताति इदञ्च संसन्दनं विचारेतब्बं। अयं हेत्थ अधिप्पायो – यदि सच्चिकट्ठसामञ्ञेन रूपपुग्गलानं उपलद्धिसामञ्ञं इच्छितं, तेनेव नेसं अञ्ञत्तम्पि इच्छितब्बं। अथ परमत्थवोहारभेदतो तेसं अञ्ञत्तं न इच्छितं, ततो एव उपलद्धिसामञ्ञम्पि न इच्छितब्बन्ति।
28-36. Upaladdhisāmaññena aññattapucchā cāti iminā dvayampi uddharati upaladdhisāmaññena aññattapucchā, upaladdhisāmaññena pucchā cāti. Tattha pacchimaṃ sandhāyāha ‘‘dvinnaṃ samānatā’’tiādi. Tassattho – dvinnaṃ rūpavedanānaṃ viya rūpapuggalānaṃ saccikaṭṭhena samānatā tesaṃ aññattassa kāraṇaṃ yuttaṃ na hoti. Atha kho…pe… upalabbhanīyatāti idañca saṃsandanaṃ vicāretabbaṃ. Ayaṃ hettha adhippāyo – yadi saccikaṭṭhasāmaññena rūpapuggalānaṃ upaladdhisāmaññaṃ icchitaṃ, teneva nesaṃ aññattampi icchitabbaṃ. Atha paramatthavohārabhedato tesaṃ aññattaṃ na icchitaṃ, tato eva upaladdhisāmaññampi na icchitabbanti.
३७-४५. उपलद्धीति पुग्गलस्स उपलद्धि विज्जमानता। ‘‘पटिकम्मपञ्चक’’न्ति विञ्ञायतीति योजना।
37-45. Upaladdhīti puggalassa upaladdhi vijjamānatā. ‘‘Paṭikammapañcaka’’nti viññāyatīti yojanā.
ओपम्मसंसन्दनवण्णना निट्ठिता।
Opammasaṃsandanavaṇṇanā niṭṭhitā.
७. चतुक्कनयसंसन्दनवण्णना
7. Catukkanayasaṃsandanavaṇṇanā
४६-५२. एकधम्मतोपीति सत्तपञ्ञासाय सच्चिकट्ठेसु एकधम्मतोपि। एतेन ततो सब्बतोपि पुग्गलस्स अञ्ञत्ताननुजाननं दस्सेति। तेनाह अट्ठकथायं ‘‘सकलं परमत्थसच्चं सन्धाया’’ति। रूपादिएकेकधम्मवसेन नानुयुञ्जितब्बो अवयवब्यतिरेकेन समुदायस्स अभावतो। यस्मा पन समुदायावयवा भिन्नसभावा, तस्मा ‘‘समुदायतो…पे॰… निग्गहारहो सिया’’ति परवादिनो आसङ्कमाह। एतं वचनोकासन्ति यदिपि सत्तपञ्ञासधम्मसमुदायतो पुग्गलस्स अञ्ञत्तं न इच्छति तब्बिनिमुत्तस्स सच्चिकट्ठस्स अभावतो, तदेकदेसतो पनस्स अनञ्ञत्तम्पि न इच्छतेव। न हि समुदायो अवयवो होतीति। तस्मा ‘‘तं पटिक्खिपतो किं निग्गहट्ठानन्ति वत्तुं मा लब्भेथा’’ति दस्सेतुं ‘‘अयञ्चा’’तिआदि वुत्तं। रूपादिधम्मप्पभेदविभागमुखेनेव अनवसेसतो पुग्गलोति गहणाकारदस्सनवसेन पवत्तो पठमविकप्पो, दुतियो पन अविभागतो परमत्थसच्चभावसामञ्ञेनाति अयं इमेसं द्विन्नं विकप्पानं विसेसो। इतीति वुत्तप्पकारपरामसनन्ति आह ‘‘एव’’न्ति।
46-52. Ekadhammatopīti sattapaññāsāya saccikaṭṭhesu ekadhammatopi. Etena tato sabbatopi puggalassa aññattānanujānanaṃ dasseti. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘sakalaṃ paramatthasaccaṃ sandhāyā’’ti. Rūpādiekekadhammavasena nānuyuñjitabbo avayavabyatirekena samudāyassa abhāvato. Yasmā pana samudāyāvayavā bhinnasabhāvā, tasmā ‘‘samudāyato…pe… niggahāraho siyā’’ti paravādino āsaṅkamāha. Etaṃ vacanokāsanti yadipi sattapaññāsadhammasamudāyato puggalassa aññattaṃ na icchati tabbinimuttassa saccikaṭṭhassa abhāvato, tadekadesato panassa anaññattampi na icchateva. Na hi samudāyo avayavo hotīti. Tasmā ‘‘taṃ paṭikkhipato kiṃ niggahaṭṭhānanti vattuṃ mā labbhethā’’ti dassetuṃ ‘‘ayañcā’’tiādi vuttaṃ. Rūpādidhammappabhedavibhāgamukheneva anavasesato puggaloti gahaṇākāradassanavasena pavatto paṭhamavikappo, dutiyo pana avibhāgato paramatthasaccabhāvasāmaññenāti ayaṃ imesaṃ dvinnaṃ vikappānaṃ viseso. Itīti vuttappakāraparāmasananti āha ‘‘eva’’nti.
सभावविनिब्भोगतोति सभावेन विनिब्भुज्जितब्बतो। सभावभिन्नो हि धम्मो तदञ्ञधम्मतो विनिब्भोगं लभति। तेनाह ‘‘रूपतो अञ्ञसभागत्ता’’ति। रूपवज्जेति रूपधम्मवज्जे । तीसुपीति ‘‘रूपस्मिं पुग्गलो, अञ्ञत्र रूपा, पुग्गलस्मिं रूप’’न्ति इमेसु एवं पवत्तेसु तीसुपि अनुयोगेसु। सासनिको एवायं पुग्गलवादीति कत्वा आह ‘‘न हि सो सक्कायदिट्ठिं इच्छती’’ति। ‘‘रूपवा’’ति इमिना रूपेन सकिञ्चनताव ञापीयति, न रूपायत्तवुत्तिताति आह ‘‘अञ्ञत्र रूपाति एत्थ च रूपवा पुग्गलोति अयमत्थो सङ्गहितो’’ति।
Sabhāvavinibbhogatoti sabhāvena vinibbhujjitabbato. Sabhāvabhinno hi dhammo tadaññadhammato vinibbhogaṃ labhati. Tenāha ‘‘rūpato aññasabhāgattā’’ti. Rūpavajjeti rūpadhammavajje . Tīsupīti ‘‘rūpasmiṃ puggalo, aññatra rūpā, puggalasmiṃ rūpa’’nti imesu evaṃ pavattesu tīsupi anuyogesu. Sāsaniko evāyaṃ puggalavādīti katvā āha ‘‘na hi so sakkāyadiṭṭhiṃ icchatī’’ti. ‘‘Rūpavā’’ti iminā rūpena sakiñcanatāva ñāpīyati, na rūpāyattavuttitāti āha ‘‘aññatra rūpāti ettha ca rūpavā puggaloti ayamattho saṅgahito’’ti.
चतुक्कनयसंसन्दनवण्णना निट्ठिता।
Catukkanayasaṃsandanavaṇṇanā niṭṭhitā.
निट्ठिता च संसन्दनकथावण्णना।
Niṭṭhitā ca saṃsandanakathāvaṇṇanā.
८. लक्खणयुत्तिवण्णना
8. Lakkhaṇayuttivaṇṇanā
५४. लक्खणयुत्तिकथायं ‘‘छलवसेन पन वत्तब्बं आजानाहि निग्गह’’न्ति पाठो गहेतब्बो।
54. Lakkhaṇayuttikathāyaṃ ‘‘chalavasena pana vattabbaṃ ājānāhi niggaha’’nti pāṭho gahetabbo.
लक्खणयुत्तिवण्णना निट्ठिता।
Lakkhaṇayuttivaṇṇanā niṭṭhitā.
९. वचनसोधनवण्णना
9. Vacanasodhanavaṇṇanā
५५-५९. पदद्वयस्स अत्थतो एकत्तेति पदद्वयस्स एकत्तत्थे सतीति अत्थो। परिकप्पवचनञ्हेतं दोसदस्सनत्थं ‘‘एवं सन्ते अयं दोसो’’ति। तयिदं एकत्तं उपलब्भति एवाति पच्छिमपदावधारणं वेदितब्बं। ‘‘केहिचि पुग्गलो केहिचि न पुग्गलो’’ति ब्यभिचारदस्सनतो परेन न सम्पटिच्छितन्ति कत्वा तमेव असम्पटिच्छितत्तं विभावेन्तो ‘‘पुग्गलस्स ही’’तिआदिमाह। तत्थ अविभजितब्बतन्ति ‘‘उपलब्भति चा’’ति एवं अविभजितब्बतं। विभजितब्बतन्ति ‘‘पुग्गलो च तदञ्ञञ्च उपलब्भती’’ति एवं विभजितब्बतं। एतेन ‘‘पुग्गलो उपलब्भति एवा’’ति पच्छिमपदावधारणं वेदितब्बं, न ‘‘पुग्गलो एव उपलब्भती’’ति इममत्थं दस्सेति। तं विभागन्ति यथावुत्तं विभजितब्बाविभजितब्बं विभागं वदतो सकवादिनो, अञ्ञस्स वा कस्सचि। एतस्साति परवादिनो । यथावुत्तविभागन्ति ‘‘पुग्गलो उपलब्भति…पे॰… केहिचि न पुग्गलो’’ति एवं पाळियं वुत्तप्पकारं विभागं। यथाआपादितेनाति ‘‘पुग्गलो उपलब्भतीति पदद्वयस्स अत्थतो एकत्ते’’तिआदिना आपादितप्पकारेन। न भवितब्बन्ति यदिपि तेन पुग्गलो उपलब्भति एव वुच्चति, उपलब्भतीति पन पुग्गलो एव न वुच्चति, अथ खो अञ्ञोपि, तस्मा यथावुत्तेन पसङ्गेन न भवितब्बं। तेनाह ‘‘मग्गितब्बो एत्थ अधिप्पायो’’ति।
55-59. Padadvayassa atthato ekatteti padadvayassa ekattatthe satīti attho. Parikappavacanañhetaṃ dosadassanatthaṃ ‘‘evaṃ sante ayaṃ doso’’ti. Tayidaṃ ekattaṃ upalabbhati evāti pacchimapadāvadhāraṇaṃ veditabbaṃ. ‘‘Kehici puggalo kehici na puggalo’’ti byabhicāradassanato parena na sampaṭicchitanti katvā tameva asampaṭicchitattaṃ vibhāvento ‘‘puggalassa hī’’tiādimāha. Tattha avibhajitabbatanti ‘‘upalabbhati cā’’ti evaṃ avibhajitabbataṃ. Vibhajitabbatanti ‘‘puggalo ca tadaññañca upalabbhatī’’ti evaṃ vibhajitabbataṃ. Etena ‘‘puggalo upalabbhati evā’’ti pacchimapadāvadhāraṇaṃ veditabbaṃ, na ‘‘puggalo eva upalabbhatī’’ti imamatthaṃ dasseti. Taṃ vibhāganti yathāvuttaṃ vibhajitabbāvibhajitabbaṃ vibhāgaṃ vadato sakavādino, aññassa vā kassaci. Etassāti paravādino . Yathāvuttavibhāganti ‘‘puggalo upalabbhati…pe… kehici na puggalo’’ti evaṃ pāḷiyaṃ vuttappakāraṃ vibhāgaṃ. Yathāāpāditenāti ‘‘puggalo upalabbhatīti padadvayassa atthato ekatte’’tiādinā āpāditappakārena. Na bhavitabbanti yadipi tena puggalo upalabbhati eva vuccati, upalabbhatīti pana puggalo eva na vuccati, atha kho aññopi, tasmā yathāvuttena pasaṅgena na bhavitabbaṃ. Tenāha ‘‘maggitabbo ettha adhippāyo’’ti.
६०. अत्थतो पुग्गलो नत्थीति वुत्तं होति अत्तसुञ्ञतादस्सनेन अनत्तलक्खणस्स विहितत्ता।
60. Atthato puggalo natthīti vuttaṃ hoti attasuññatādassanena anattalakkhaṇassa vihitattā.
वचनसोधनवण्णना निट्ठिता।
Vacanasodhanavaṇṇanā niṭṭhitā.
१०. पञ्ञत्तानुयोगवण्णना
10. Paññattānuyogavaṇṇanā
६१-६६. रूपकायाविरहं सन्धाय आह, न रूपतण्हासब्भावं। तथा सति अनेकन्तिकत्ता पटिक्खिपितब्बमेव सिया, न अनुजानितब्बन्ति। ‘‘अत्थिताया’’ति आहाति सम्बन्धो। कामीभावस्स अनेकन्तिकत्ता कस्सचि कामधातूपपन्नस्स कामधातुया आयत्तत्ताभावतो च कदाचि भावस्सेवाति योजना।
61-66. Rūpakāyāvirahaṃsandhāya āha, na rūpataṇhāsabbhāvaṃ. Tathā sati anekantikattā paṭikkhipitabbameva siyā, na anujānitabbanti. ‘‘Atthitāyā’’ti āhāti sambandho. Kāmībhāvassa anekantikattā kassaci kāmadhātūpapannassa kāmadhātuyā āyattattābhāvato ca kadāci bhāvassevāti yojanā.
६७. कायानुपस्सनायाति कायानुपस्सनादेसनाय। सा हि कायकायानुपस्सीनं विभागग्गहणस्स कारणभूता, कायानुपस्सना एव वा। एवंलद्धिकत्ताति अञ्ञो कायो अञ्ञो पुग्गलोति एवंलद्धिकत्ता। आहच्च भासितन्ति ठानकरणानि आहन्त्वा कथितं, भगवता सामं देसितन्ति अत्थो।
67. Kāyānupassanāyāti kāyānupassanādesanāya. Sā hi kāyakāyānupassīnaṃ vibhāgaggahaṇassa kāraṇabhūtā, kāyānupassanā eva vā. Evaṃladdhikattāti añño kāyo añño puggaloti evaṃladdhikattā. Āhacca bhāsitanti ṭhānakaraṇāni āhantvā kathitaṃ, bhagavatā sāmaṃ desitanti attho.
पञ्ञत्तानुयोगवण्णना निट्ठिता।
Paññattānuyogavaṇṇanā niṭṭhitā.
११. गतिअनुयोगवण्णना
11. Gatianuyogavaṇṇanā
६९-७२. यानिस्स सुत्तानि निस्साय लद्धि उप्पन्ना, तेसं दस्सनतो परतो ‘‘तेन हि पुग्गलो सन्धावती’’तिआदिना पाळि आगता, पुरतो पन ‘‘न वत्तब्बं पुग्गलो सन्धावती’’तिआदिना, तस्मा वुत्तं ‘‘दस्सेन्तो…पे॰… भवितब्ब’’न्ति। दस्सेत्वाति वा वत्तब्बन्ति ‘‘यानिस्स…पे॰… तानि दस्सेत्वा ‘तेन हि पुग्गलो सन्धावती’तिआदिमाहा’’ति वत्तब्बन्ति अत्थो। दस्सेन्तोति वा इदं दस्सनकिरियाय न वत्तमानतामत्तवचनं, अथ खो तस्सा लक्खणत्थवचनं, हेतुभाववचनं वाति न कोचि दोसो।
69-72. Yānissa suttāni nissāya laddhi uppannā, tesaṃ dassanato parato ‘‘tena hi puggalo sandhāvatī’’tiādinā pāḷi āgatā, purato pana ‘‘na vattabbaṃ puggalo sandhāvatī’’tiādinā, tasmā vuttaṃ ‘‘dassento…pe… bhavitabba’’nti. Dassetvāti vā vattabbanti ‘‘yānissa…pe… tāni dassetvā ‘tena hi puggalo sandhāvatī’tiādimāhā’’ti vattabbanti attho. Dassentoti vā idaṃ dassanakiriyāya na vattamānatāmattavacanaṃ, atha kho tassā lakkhaṇatthavacanaṃ, hetubhāvavacanaṃ vāti na koci doso.
९१. सो वत्तब्बोति सो जीवसरीरानं अनञ्ञतापज्जनाकारो वत्तब्बो, नत्थीति अधिप्पायो। ‘‘रूपी अत्ता’’ति इमिस्सा लद्धिया वसेन ‘‘येन रूपसङ्खातेन अत्तनो सभावभूतेन सरीरेन सद्धिं गच्छती’’ति एवं पन अत्थे सति सो आकारो वुत्तो एव होति, तथा च सति ‘‘रूपं पुग्गलोति अननुञ्ञातत्ता’’ति एवम्पि वत्तुं न सक्का। यस्मा पन ‘‘इध सरीरनिक्खेपा’’ति अनन्तरं वक्खति, तस्मा ‘‘सो वत्तब्बो’’ति वुत्तं। निरयूपगस्स पुग्गलस्स अन्तराभवं न इच्छतीति इदं पुरातनानं अन्तराभववादीनं वसेन वुत्तं। अधुनातना पन ‘‘उद्धंपादो तु नारको’’ति वदन्ता तस्सपि अन्तराभवं इच्छन्तेव, केचि पन असञ्ञूपगानं। अरूपूपगानं पन सब्बेपि न इच्छन्ति। तत्थ ये ‘‘सञ्ञुप्पादा च पन ते देवा तम्हा काया चवन्ती’’ति सुत्तस्स अत्थं मिच्छा गहेत्वा चुतूपपातकालेसु असञ्ञीनं सञ्ञा अत्थीति अन्तराभवतोव असञ्ञूपपत्तिं इच्छन्ति, तदञ्ञेसं वसेन ‘‘सवेदनो…पे॰… पटिक्खिपती’’ति दस्सेन्तो ‘‘ये पना’’तिआदिमाह। के पनेवं इच्छन्ति? सब्बत्थिवादीसु एकच्चे।
91. So vattabboti so jīvasarīrānaṃ anaññatāpajjanākāro vattabbo, natthīti adhippāyo. ‘‘Rūpī attā’’ti imissā laddhiyā vasena ‘‘yena rūpasaṅkhātena attano sabhāvabhūtena sarīrena saddhiṃ gacchatī’’ti evaṃ pana atthe sati so ākāro vutto eva hoti, tathā ca sati ‘‘rūpaṃ puggaloti ananuññātattā’’ti evampi vattuṃ na sakkā. Yasmā pana ‘‘idha sarīranikkhepā’’ti anantaraṃ vakkhati, tasmā ‘‘so vattabbo’’ti vuttaṃ. Nirayūpagassa puggalassa antarābhavaṃ na icchatīti idaṃ purātanānaṃ antarābhavavādīnaṃ vasena vuttaṃ. Adhunātanā pana ‘‘uddhaṃpādo tu nārako’’ti vadantā tassapi antarābhavaṃ icchanteva, keci pana asaññūpagānaṃ. Arūpūpagānaṃ pana sabbepi na icchanti. Tattha ye ‘‘saññuppādā ca pana te devā tamhā kāyā cavantī’’ti suttassa atthaṃ micchā gahetvā cutūpapātakālesu asaññīnaṃ saññā atthīti antarābhavatova asaññūpapattiṃ icchanti, tadaññesaṃ vasena ‘‘savedano…pe… paṭikkhipatī’’ti dassento ‘‘ye panā’’tiādimāha. Ke panevaṃ icchanti? Sabbatthivādīsu ekacce.
९२. नेवसञ्ञानासञ्ञायतनेति नेवसञ्ञानासञ्ञायतने भवे, अचित्तुप्पादे वा सञ्ञा अत्थीति इच्छन्तीति न वत्तब्बन्ति सम्बन्धो। यतो सो सञ्ञाभवेन असङ्गहितो, भवन्तरभावेन च सङ्गहितो।
92. Nevasaññānāsaññāyataneti nevasaññānāsaññāyatane bhave, acittuppāde vā saññā atthīti icchantīti na vattabbanti sambandho. Yato so saññābhavena asaṅgahito, bhavantarabhāvena ca saṅgahito.
९३. इन्धनुपादानो अग्गि विय इन्धनेन रूपादिउपादानो पुग्गलो रूपादिना विना नत्थीति एत्थ अयमधिप्पायविभावना – यथा न विना इन्धनेन अग्गि पञ्ञापीयति, न च तं अञ्ञं इन्धनतो सक्का पटिजानितुं, नापि अनञ्ञं। यदि हि अञ्ञं सिया, न उण्हं इन्धनं सिया, अथ अनञ्ञं, निदहितब्बंयेव दाहकं सिया, एवं न विना रूपादीहि पुग्गलो पञ्ञापीयति, न च तेहि अञ्ञो, नापि अनञ्ञो सस्सतुच्छेदभावप्पसङ्गतोति परवादिनो अधिप्पायो। तत्थ यदि अग्गिन्धनोपमा लोकवोहारेन वुत्ता, अपळित्तं कट्ठादिइन्धनं निदहितब्बञ्च, पळित्तं भासुरुण्हं अग्गिदाहकञ्च, तञ्च ओजट्ठमकरूपं पबन्धवसेन पवत्तं अनिच्चं सङ्खतं पटिच्चसमुप्पन्नं। यदि एवं पुग्गलो रूपादीहि अञ्ञो अनिच्चो च आपन्नो, अथ परमत्थतो च, तस्मिंयेव कट्ठादिसञ्ञिते रूपसङ्खातपळित्ते यं उसुमं सो अग्गि तंसहजातानि तीणिभूतानि इन्धनं। एवम्पि सिद्धं लक्खणभेदतो अग्गिन्धनानं अञ्ञत्तन्ति अग्गि विय इन्धनतो रूपादीहि अञ्ञो पुग्गलो अनिच्चो च आपज्जतीति।
93. Indhanupādāno aggi viya indhanena rūpādiupādāno puggalo rūpādinā vinā natthīti ettha ayamadhippāyavibhāvanā – yathā na vinā indhanena aggi paññāpīyati, na ca taṃ aññaṃ indhanato sakkā paṭijānituṃ, nāpi anaññaṃ. Yadi hi aññaṃ siyā, na uṇhaṃ indhanaṃ siyā, atha anaññaṃ, nidahitabbaṃyeva dāhakaṃ siyā, evaṃ na vinā rūpādīhi puggalo paññāpīyati, na ca tehi añño, nāpi anañño sassatucchedabhāvappasaṅgatoti paravādino adhippāyo. Tattha yadi aggindhanopamā lokavohārena vuttā, apaḷittaṃ kaṭṭhādiindhanaṃ nidahitabbañca, paḷittaṃ bhāsuruṇhaṃ aggidāhakañca, tañca ojaṭṭhamakarūpaṃ pabandhavasena pavattaṃ aniccaṃ saṅkhataṃ paṭiccasamuppannaṃ. Yadi evaṃ puggalo rūpādīhi añño anicco ca āpanno, atha paramatthato ca, tasmiṃyeva kaṭṭhādisaññite rūpasaṅkhātapaḷitte yaṃ usumaṃ so aggi taṃsahajātāni tīṇibhūtāni indhanaṃ. Evampi siddhaṃ lakkhaṇabhedato aggindhanānaṃ aññattanti aggi viya indhanato rūpādīhi añño puggalo anicco ca āpajjatīti.
गतिअनुयोगवण्णना निट्ठिता।
Gatianuyogavaṇṇanā niṭṭhitā.
१२. उपादापञ्ञत्तानुयोगवण्णना
12. Upādāpaññattānuyogavaṇṇanā
९७. नीलगुणयोगतो नीलो, नीलो एव नीलको, तस्स, अयं पनस्स नीलपञ्ञत्ति नीलरूपुपादानाति आह ‘‘नीलं…पे॰… पञ्ञत्ती’’ति। एवं पन पाठे ठिते नीलं उपादाय नीलोति कथमयं पदुद्धारोति आह ‘‘नीलं रूपं…पे॰… एत्थ यो पुट्ठो नीलं उपादाय नीलो’’ति। एत्थाति एतस्मिं वचने। तदादीसूति ‘‘पीतं रूपं उपादाया’’तिआदिकं अट्ठकथायं आदि-सद्देन गहितमेव तदत्थदस्सनवसेन गण्हाति।
97. Nīlaguṇayogato nīlo, nīlo eva nīlako, tassa, ayaṃ panassa nīlapaññatti nīlarūpupādānāti āha ‘‘nīlaṃ…pe… paññattī’’ti. Evaṃ pana pāṭhe ṭhite nīlaṃ upādāya nīloti kathamayaṃ paduddhāroti āha ‘‘nīlaṃ rūpaṃ…pe… ettha yo puṭṭho nīlaṃ upādāya nīlo’’ti. Etthāti etasmiṃ vacane. Tadādīsūti ‘‘pītaṃ rūpaṃ upādāyā’’tiādikaṃ aṭṭhakathāyaṃ ādi-saddena gahitameva tadatthadassanavasena gaṇhāti.
९८. वुत्तन्ति ‘‘मग्गकुसलो’’तिआदीसु छेकट्ठं सन्धाय वुत्तं। कुसलपञ्ञत्तिं कुसलवोहारं।
98. Vuttanti ‘‘maggakusalo’’tiādīsu chekaṭṭhaṃ sandhāya vuttaṃ. Kusalapaññattiṃ kusalavohāraṃ.
११२. पुब्बपक्खं दस्सेत्वा उत्तरमाहाति परवादी पुब्बपक्खं दस्सेत्वा सकवादिस्स उत्तरमाह।
112. Pubbapakkhaṃ dassetvā uttaramāhāti paravādī pubbapakkhaṃ dassetvā sakavādissa uttaramāha.
११५. ‘‘रूपं रूपवा’’तिआदिनयप्पवत्तं परवादिवादं भिन्दितुं ‘‘यथा न निगळो नेगळिको’’तिआदिना सकवादिवादो आरद्धोति आह ‘‘यस्स रूपं सो रूपवाति उत्तरपक्खे वुत्तं वचनं उद्धरित्वा’’ति।
115. ‘‘Rūpaṃ rūpavā’’tiādinayappavattaṃ paravādivādaṃ bhindituṃ ‘‘yathā na nigaḷo negaḷiko’’tiādinā sakavādivādo āraddhoti āha ‘‘yassa rūpaṃ so rūpavāti uttarapakkhe vuttaṃ vacanaṃ uddharitvā’’ti.
११८. विञ्ञाणनिस्सयभावूपगमनन्ति चक्खुविञ्ञाणस्स निस्सयभावूपगमनं। तयिदं विसेसनं चक्खुस्साति इमिनाव सिद्धन्ति न कतं दट्ठब्बं।
118. Viññāṇanissayabhāvūpagamananti cakkhuviññāṇassa nissayabhāvūpagamanaṃ. Tayidaṃ visesanaṃ cakkhussāti imināva siddhanti na kataṃ daṭṭhabbaṃ.
उपादापञ्ञत्तानुयोगवण्णना निट्ठिता।
Upādāpaññattānuyogavaṇṇanā niṭṭhitā.
१३. पुरिसकारानुयोगवण्णना
13. Purisakārānuyogavaṇṇanā
१२३. कम्मानन्ति कुसलाकुसलकम्मानं। तग्गहणेनेव हि तंतंकिच्चकरणीये किरियानम्पि सङ्गहो दट्ठब्बो। निप्फादकप्पयोजकभावेनाति कारककारापकभावेन।
123. Kammānanti kusalākusalakammānaṃ. Taggahaṇeneva hi taṃtaṃkiccakaraṇīye kiriyānampi saṅgaho daṭṭhabbo. Nipphādakappayojakabhāvenāti kārakakārāpakabhāvena.
१२५. कम्मकारकस्स पुग्गलस्स यो अञ्ञो पुग्गलो कारको। तेनपीति कारककारकेनपि। तस्साति कारककारकस्स। अञ्ञन्ति अञ्ञं कम्मं। एवन्ति इमिना वुत्तप्पकारेन। तेहि तेहि कारकेहि पुग्गला विय अञ्ञानि कम्मानि करीयन्तीति दस्सेति। तेनाह ‘‘कम्मवट्टस्स अनुपच्छेदं वदन्ती’’ति। एवं सन्ते पुग्गलस्स कारको, कम्मस्स कारकोति अयं विभागो इध अनामट्ठो होति, तथा च सति कारकपरम्पराय वचनं विरुज्झेय्याति आह ‘‘पुग्गलस्स…पे॰… विचारेतब्बमेत’’न्ति। तस्स कारकन्ति पुग्गलस्स कारकं। इदञ्चाति न केवलं पुग्गलकारकस्स कम्मकारकतापत्तियेव दोसो, अथ खो इदं कम्मकारकताय कारकपरम्परापज्जनम्पि विचारेतब्बं, न युज्जतीति अत्थो। पुग्गलानञ्हि पटिपाटिया कारकभावो कारकपरम्परा।
125. Kammakārakassa puggalassa yo añño puggalo kārako. Tenapīti kārakakārakenapi. Tassāti kārakakārakassa. Aññanti aññaṃ kammaṃ. Evanti iminā vuttappakārena. Tehi tehi kārakehi puggalā viya aññāni kammāni karīyantīti dasseti. Tenāha ‘‘kammavaṭṭassa anupacchedaṃ vadantī’’ti. Evaṃ sante puggalassa kārako, kammassa kārakoti ayaṃ vibhāgo idha anāmaṭṭho hoti, tathā ca sati kārakaparamparāya vacanaṃ virujjheyyāti āha ‘‘puggalassa…pe… vicāretabbameta’’nti. Tassa kārakanti puggalassa kārakaṃ. Idañcāti na kevalaṃ puggalakārakassa kammakārakatāpattiyeva doso, atha kho idaṃ kammakārakatāya kārakaparamparāpajjanampi vicāretabbaṃ, na yujjatīti attho. Puggalānañhi paṭipāṭiyā kārakabhāvo kārakaparamparā.
१७०. एको अन्तोति ‘‘गाहो’’ति सस्सतगाहसङ्खातो अन्तोति अत्थो।
170. Eko antoti ‘‘gāho’’ti sassatagāhasaṅkhāto antoti attho.
१७६. सिया अञ्ञो, सिया अनञ्ञो, सिया न वत्तब्बो ‘‘अञ्ञोति वा अनञ्ञोति वा’’ति , एवं पवत्तनिगण्ठवादसदिसत्ता सो एव एको नेव सो होति, न अञ्ञोति लद्धिमत्तं। तेनाह ‘‘इदं पन नत्थेवा’’ति। परस्स इच्छावसेनेवाति परवादिनो लद्धिवसेनेव। एकं अनिच्छन्तस्साति एकं ‘‘सो करोति, सो पटिसंवेदेती’’ति गहणं सस्सतदिट्ठिभयेन पटिक्खिपन्तस्स इतरं उच्छेदग्गहणं आपन्नं। तञ्च पटिक्खिपन्तस्स अञ्ञं मिस्सकं निच्चानिच्चग्गहणं, विक्खेपग्गहणञ्च आपन्नं। कारकवेदकिच्छाय ठत्वाति स्वेव कारको वेदको चाति इमस्मिं आदाये ठत्वा। तंतंअनिच्छायाति तस्स तस्स वादस्स असम्पटिच्छनेन। आपन्नवसेनपीति आपन्नगाहवसेनपि अयं अनुयोगो वुत्तोति योजना। सब्बेसं आपन्नत्ताति हेट्ठा वुत्तनयेन सब्बेसं विकप्पानं अनुक्कमेन आपन्नत्ता नायमनुयोगो कतोति योजना। एकेकस्सेवाति तेसु विसुं विसुं एकेकस्सेव आपन्नत्ता। तन्तिवसेन पन ते विकप्पा एकज्झं दस्सेत्वाति अधिप्पायो। एकतो योजेतब्बं चतुन्नम्पि पञ्हानं एकतो पुट्ठत्ता।
176. Siyā añño, siyā anañño, siyā na vattabbo ‘‘aññoti vā anaññoti vā’’ti , evaṃ pavattanigaṇṭhavādasadisattā so eva eko neva so hoti, na aññoti laddhimattaṃ. Tenāha ‘‘idaṃ pana natthevā’’ti. Parassa icchāvasenevāti paravādino laddhivaseneva. Ekaṃ anicchantassāti ekaṃ ‘‘so karoti, so paṭisaṃvedetī’’ti gahaṇaṃ sassatadiṭṭhibhayena paṭikkhipantassa itaraṃ ucchedaggahaṇaṃ āpannaṃ. Tañca paṭikkhipantassa aññaṃ missakaṃ niccāniccaggahaṇaṃ, vikkhepaggahaṇañca āpannaṃ. Kārakavedakicchāya ṭhatvāti sveva kārako vedako cāti imasmiṃ ādāye ṭhatvā. Taṃtaṃanicchāyāti tassa tassa vādassa asampaṭicchanena. Āpannavasenapīti āpannagāhavasenapi ayaṃ anuyogo vuttoti yojanā. Sabbesaṃ āpannattāti heṭṭhā vuttanayena sabbesaṃ vikappānaṃ anukkamena āpannattā nāyamanuyogo katoti yojanā. Ekekassevāti tesu visuṃ visuṃ ekekasseva āpannattā. Tantivasena pana te vikappā ekajjhaṃ dassetvāti adhippāyo. Ekato yojetabbaṃ catunnampi pañhānaṃ ekato puṭṭhattā.
पुरिसकारानुयोगवण्णना निट्ठिता।
Purisakārānuyogavaṇṇanā niṭṭhitā.
कल्याणवग्गो निट्ठितो।
Kalyāṇavaggo niṭṭhito.
१४. अभिञ्ञानुयोगवण्णना
14. Abhiññānuyogavaṇṇanā
१९३. विकुब्बतीति एत्थ इति-सद्दो आदिअत्थो, पकारत्थो वा। तेन ‘‘दिब्बाय सोतधातुया सद्दं सुणाती’’तिआदिकं सङ्गण्हाति। अभिञ्ञानुयोगो दट्ठब्बोति योजना। तदभिञ्ञावतोति आसवक्खयाभिञ्ञावतो। अरहतो साधनन्ति अरहतो सच्चिकट्ठपरमत्थेन पुग्गलत्ताभावसाधनं। तब्भावस्साति अरहत्तस्स। अरहत्तधारानञ्हि खन्धा नाम पुग्गलत्तं तस्सपि होतीति।
193. Vikubbatīti ettha iti-saddo ādiattho, pakārattho vā. Tena ‘‘dibbāya sotadhātuyā saddaṃ suṇātī’’tiādikaṃ saṅgaṇhāti. Abhiññānuyogo daṭṭhabboti yojanā. Tadabhiññāvatoti āsavakkhayābhiññāvato. Arahato sādhananti arahato saccikaṭṭhaparamatthena puggalattābhāvasādhanaṃ. Tabbhāvassāti arahattassa. Arahattadhārānañhi khandhā nāma puggalattaṃ tassapi hotīti.
अभिञ्ञानुयोगवण्णना निट्ठिता।
Abhiññānuyogavaṇṇanā niṭṭhitā.
१५-१८. ञातकानुयोगादिवण्णना
15-18. Ñātakānuyogādivaṇṇanā
२०९. ततियकोटिभूतस्साति ततियकोटिसभावस्स सङ्खतासङ्खतविनिमुत्तसभावस्स। सभावस्साति च सभावधम्मस्स। लद्धिं निगूहित्वाति पुग्गलो नेव सङ्खतो, नासङ्खतोति लद्धिं अविभावेत्वा।
209. Tatiyakoṭibhūtassāti tatiyakoṭisabhāvassa saṅkhatāsaṅkhatavinimuttasabhāvassa. Sabhāvassāti ca sabhāvadhammassa. Laddhiṃ nigūhitvāti puggalo neva saṅkhato, nāsaṅkhatoti laddhiṃ avibhāvetvā.
ञातकानुयोगादिवण्णना निट्ठिता।
Ñātakānuyogādivaṇṇanā niṭṭhitā.
१९. पटिवेधानुयोगादिवण्णना
19. Paṭivedhānuyogādivaṇṇanā
२१८. पजाननं नाम न होति निब्बिदादीनं अप्पच्चयत्ता। परिच्छेदनसमत्थतञ्च दस्सेतीति सम्बन्धो।
218. Pajānanaṃ nāma na hoti nibbidādīnaṃ appaccayattā. Paricchedanasamatthatañca dassetīti sambandho.
२२८. सहरूपभावो रूपेन समङ्गिता, विनारूपभावो ततो विनिस्सटताति तदुभयं रूपस्स अब्भन्तरगमनं बहिनिक्खमनञ्च होति। तस्मा तं द्वयं सहरूपभावविनारूपभावानं लक्खणवचनन्ति वुत्तं।
228. Saharūpabhāvo rūpena samaṅgitā, vinārūpabhāvo tato vinissaṭatāti tadubhayaṃ rūpassa abbhantaragamanaṃ bahinikkhamanañca hoti. Tasmā taṃ dvayaṃ saharūpabhāvavinārūpabhāvānaṃ lakkhaṇavacananti vuttaṃ.
२३७. ओळारिकोति थूलो। आहितो अहं मानो एत्थाति अत्ता, अत्तभावो। सो एव यथासकं कम्मुना पटिलभितब्बतो पटिलाभो। पदद्वयेनपि कामावचरत्तभावो कथितो। मनोमयो अत्तपटिलाभो रूपावचरत्तभावो। सो हि झानमनेन निब्बत्तत्ता मनोमयो। अरूपो अत्तपटिलाभोति अरूपावचरत्तभावो। सो हि रूपेन अमिस्सितत्ता अरूपोति एवमेत्थ अत्थो वेदितब्बो। ‘‘अत्ता’’ति पन जीवे लोकवोहारो निरुळ्हो, असतिपि जीवे तथानिरुळ्हं लोकवोहारं गहेत्वा सम्मासम्बुद्धापि वोहरन्तीति दस्सेन्तो ‘‘इति इमा लोकस्स समञ्ञा, याहि तथागतो वोहरती’’ति वत्वा इदानि यथा वोहरन्ति, तं पकारं विभावेन्तो ‘‘अपरामस’’न्तिआदिमाह।
237. Oḷārikoti thūlo. Āhito ahaṃ māno etthāti attā, attabhāvo. So eva yathāsakaṃ kammunā paṭilabhitabbato paṭilābho. Padadvayenapi kāmāvacarattabhāvo kathito. Manomayo attapaṭilābho rūpāvacarattabhāvo. So hi jhānamanena nibbattattā manomayo. Arūpo attapaṭilābhoti arūpāvacarattabhāvo. So hi rūpena amissitattā arūpoti evamettha attho veditabbo. ‘‘Attā’’ti pana jīve lokavohāro niruḷho, asatipi jīve tathāniruḷhaṃ lokavohāraṃ gahetvā sammāsambuddhāpi voharantīti dassento ‘‘iti imā lokassa samaññā, yāhi tathāgato voharatī’’ti vatvā idāni yathā voharanti, taṃ pakāraṃ vibhāvento ‘‘aparāmasa’’ntiādimāha.
पच्चत्तसामञ्ञलक्खणवसेनाति कक्खळफुसनादिसलक्खणवसेन अनिच्चतादिसामञ्ञलक्खणवसेन च। इमिनाति ‘‘पच्चत्तसामञ्ञलक्खणवसेना’’तिआदिना वुत्तेन परमत्थतो पुग्गलाभाववचनेन । इतो पुरिमाति तत्थ तत्थ सकवादिपटिक्खेपादिविभावनवसेन पवत्ता इतो अत्थसंवण्णनतो पुरिमा। इमिनाति वा ‘‘यथा रूपादयो धम्मा’’तिआदिना अट्ठकथायं वुत्तवचनेन। यथा चाति एत्थ च-सद्दो समुच्चयत्थो। तेन समञ्ञानतिधावनं सम्पिण्डेति। इदं वुत्तं होति – यथा परामासो च न होति जनपदनिरुत्तिया अभिनिविसितब्बतो, यथा च समञ्ञातिधावनं न होति, एवं इतो पुरिमा च अत्थवण्णना योजेतब्बा। समञ्ञातिधावने हि सति सब्बलोकवोहारूपच्छेदो सियाति।
Paccattasāmaññalakkhaṇavasenāti kakkhaḷaphusanādisalakkhaṇavasena aniccatādisāmaññalakkhaṇavasena ca. Imināti ‘‘paccattasāmaññalakkhaṇavasenā’’tiādinā vuttena paramatthato puggalābhāvavacanena . Ito purimāti tattha tattha sakavādipaṭikkhepādivibhāvanavasena pavattā ito atthasaṃvaṇṇanato purimā. Imināti vā ‘‘yathā rūpādayo dhammā’’tiādinā aṭṭhakathāyaṃ vuttavacanena. Yathā cāti ettha ca-saddo samuccayattho. Tena samaññānatidhāvanaṃ sampiṇḍeti. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā parāmāso ca na hoti janapadaniruttiyā abhinivisitabbato, yathā ca samaññātidhāvanaṃ na hoti, evaṃ ito purimā ca atthavaṇṇanā yojetabbā. Samaññātidhāvane hi sati sabbalokavohārūpacchedo siyāti.
तस्मा सच्चन्ति यस्मा तत्थ परमत्थाकारं अनारोपेत्वा समञ्ञं नातिधावन्तो केवलं लोकसम्मुतियाव वोहरति, तस्मा सच्चं परेसं अविसंवादनतो। तथकारणन्ति तथो अवितथो धम्मसभावो कारणं पवत्तिहेतु एतस्साति तथकारणं, परमत्थवचनं, अविपरीतधम्मसभावविसयन्ति अत्थो। तेनाह ‘‘धम्मानं तथताय पवत्त’’न्ति।
Tasmā saccanti yasmā tattha paramatthākāraṃ anāropetvā samaññaṃ nātidhāvanto kevalaṃ lokasammutiyāva voharati, tasmā saccaṃ paresaṃ avisaṃvādanato. Tathakāraṇanti tatho avitatho dhammasabhāvo kāraṇaṃ pavattihetu etassāti tathakāraṇaṃ, paramatthavacanaṃ, aviparītadhammasabhāvavisayanti attho. Tenāha ‘‘dhammānaṃ tathatāya pavatta’’nti.
पटिवेधानुयोगादिवण्णना निट्ठिता।
Paṭivedhānuyogādivaṇṇanā niṭṭhitā.
पुग्गलकथावण्णना निट्ठिता।
Puggalakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / कथावत्थुपाळि • Kathāvatthupāḷi / १. पुग्गलकथा • 1. Puggalakathā
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / पञ्चपकरण-अट्ठकथा • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā / १. पुग्गलकथा • 1. Puggalakathā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / १. पुग्गलकथा • 1. Puggalakathā
