| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / चूळनिद्देसपाळि • Cūḷaniddesapāḷi |
३. पुण्णकमाणवपुच्छानिद्देसो
3. Puṇṇakamāṇavapucchāniddeso
१२.
12.
अनेजं मूलदस्साविं, [इच्चायस्मा पुण्णको]
Anejaṃmūladassāviṃ, [iccāyasmā puṇṇako]
अत्थि पञ्हेन आगमं।
Atthi pañhena āgamaṃ;
किंनिस्सिता इसयो मनुजा, खत्तिया ब्राह्मणा देवतानं।
Kiṃnissitā isayo manujā, khattiyā brāhmaṇā devatānaṃ;
यञ्ञमकप्पयिंसु पुथूध लोके, पुच्छामि तं भगवा ब्रूहि मेतं॥
Yaññamakappayiṃsu puthūdha loke, pucchāmi taṃ bhagavā brūhi metaṃ.
अनेजं मूलदस्साविन्ति एजा वुच्चति तण्हा। यो रागो सारागो…पे॰… अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं सा एजा तण्हा बुद्धस्स भगवतो पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा। तस्मा बुद्धो अनेजो। एजाय पहीनत्ता अनेजो। भगवा लाभेपि न इञ्जति, अलाभेपि न इञ्जति, यसेपि न इञ्जति, अयसेपि न इञ्जति, पसंसायपि न इञ्जति, निन्दायपि न इञ्जति, सुखेपि न इञ्जति, दुक्खेपि न इञ्जति न चलति न वेधति नप्पवेधतीति – अनेजं। मूलदस्साविन्ति भगवा मूलदस्सावी हेतुदस्सावी निदानदस्सावी सम्भवदस्सावी पभवदस्सावी समुट्ठानदस्सावी आहारदस्सावी आरम्मणदस्सावी पच्चयदस्सावी समुदयदस्सावी।
Anejaṃ mūladassāvinti ejā vuccati taṇhā. Yo rāgo sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlaṃ sā ejā taṇhā buddhassa bhagavato pahīnā ucchinnamūlā tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā āyatiṃ anuppādadhammā. Tasmā buddho anejo. Ejāya pahīnattā anejo. Bhagavā lābhepi na iñjati, alābhepi na iñjati, yasepi na iñjati, ayasepi na iñjati, pasaṃsāyapi na iñjati, nindāyapi na iñjati, sukhepi na iñjati, dukkhepi na iñjati na calati na vedhati nappavedhatīti – anejaṃ. Mūladassāvinti bhagavā mūladassāvī hetudassāvī nidānadassāvī sambhavadassāvī pabhavadassāvī samuṭṭhānadassāvī āhāradassāvī ārammaṇadassāvī paccayadassāvī samudayadassāvī.
तीणि अकुसलमूलानि – लोभो अकुसलमूलं, दोसो अकुसलमूलं, मोहो अकुसलमूलं।
Tīṇi akusalamūlāni – lobho akusalamūlaṃ, doso akusalamūlaṃ, moho akusalamūlaṃ.
वुत्तञ्हेतं भगवता – 1 ‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, निदानानि कम्मानं समुदयाय। कतमानि तीणि? लोभो निदानं कम्मानं समुदयाय, दोसो निदानं कम्मानं समुदयाय, मोहो निदानं कम्मानं समुदयाय। न, भिक्खवे, लोभजेन कम्मेन दोसजेन कम्मेन मोहजेन कम्मेन देवा पञ्ञायन्ति, मनुस्सा पञ्ञायन्ति, या वा पनञ्ञापि काचि सुगतियो। अथ खो, भिक्खवे, लोभजेन कम्मेन दोसजेन कम्मेन मोहजेन कम्मेन निरयो पञ्ञायति, तिरच्छानयोनि पञ्ञायति, पेत्तिविसयो पञ्ञायति, या वा पनञ्ञापि काचि दुग्गतियो निरये तिरच्छानयोनिया पेत्तिविसये अत्तभावाभिनिब्बत्तिया’’। इमानि तीणि अकुसलमूलानीति भगवा जानाति पस्सति। एवम्पि भगवा मूलदस्सावी…पे॰… समुदयदस्सावी। तीणि कुसलमूलानि – अलोभो कुसलमूलं, अदोसो कुसलमूलं, अमोहो कुसलमूलं।
Vuttañhetaṃ bhagavatā – 2 ‘‘tīṇimāni, bhikkhave, nidānāni kammānaṃ samudayāya. Katamāni tīṇi? Lobho nidānaṃ kammānaṃ samudayāya, doso nidānaṃ kammānaṃ samudayāya, moho nidānaṃ kammānaṃ samudayāya. Na, bhikkhave, lobhajena kammena dosajena kammena mohajena kammena devā paññāyanti, manussā paññāyanti, yā vā panaññāpi kāci sugatiyo. Atha kho, bhikkhave, lobhajena kammena dosajena kammena mohajena kammena nirayo paññāyati, tiracchānayoni paññāyati, pettivisayo paññāyati, yā vā panaññāpi kāci duggatiyo niraye tiracchānayoniyā pettivisaye attabhāvābhinibbattiyā’’. Imāni tīṇi akusalamūlānīti bhagavā jānāti passati. Evampi bhagavā mūladassāvī…pe… samudayadassāvī. Tīṇi kusalamūlāni – alobho kusalamūlaṃ, adoso kusalamūlaṃ, amoho kusalamūlaṃ.
वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘तीणिमानि…पे॰… न, भिक्खवे, अलोभजेन कम्मेन अदोसजेन कम्मेन अमोहजेन कम्मेन निरयो पञ्ञायति, तिरच्छानयोनि पञ्ञायति, पेत्तिविसयो पञ्ञायति, या वा पनञ्ञापि काचि दुग्गतियो। अथ खो, भिक्खवे, अलोभजेन कम्मेन अदोसजेन कम्मेन अमोहजेन कम्मेन देवा पञ्ञायन्ति, मनुस्सा पञ्ञायन्ति, या वा पनञ्ञापि काचि सुगतियो देवे च मनुस्से च अत्तभावाभिनिब्बत्तिया’’। इमानि तीणि कुसलमूलानीति भगवा जानाति पस्सति। एवम्पि भगवा मूलदस्सावी…पे॰… समुदयदस्सावी।
Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘tīṇimāni…pe… na, bhikkhave, alobhajena kammena adosajena kammena amohajena kammena nirayo paññāyati, tiracchānayoni paññāyati, pettivisayo paññāyati, yā vā panaññāpi kāci duggatiyo. Atha kho, bhikkhave, alobhajena kammena adosajena kammena amohajena kammena devā paññāyanti, manussā paññāyanti, yā vā panaññāpi kāci sugatiyo deve ca manusse ca attabhāvābhinibbattiyā’’. Imāni tīṇi kusalamūlānīti bhagavā jānāti passati. Evampi bhagavā mūladassāvī…pe… samudayadassāvī.
वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘ये केचि, भिक्खवे, धम्मा अकुसला अकुसलभागिया अकुसलपक्खिका सब्बे ते अविज्जामूलका अविज्जासमोसरणा अविज्जासमुग्घाता’’। सब्बे ते समुग्घातं गच्छन्तीति भगवा जानाति पस्सति। एवम्पि भगवा मूलदस्सावी…पे॰… समुदयदस्सावी।
Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘ye keci, bhikkhave, dhammā akusalā akusalabhāgiyā akusalapakkhikā sabbe te avijjāmūlakā avijjāsamosaraṇā avijjāsamugghātā’’. Sabbe te samugghātaṃ gacchantīti bhagavā jānāti passati. Evampi bhagavā mūladassāvī…pe… samudayadassāvī.
वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘ये केचि, भिक्खवे, धम्मा कुसला कुसलभागिया कुसलपक्खिका, सब्बे ते अप्पमादमूलका अप्पमादसमोसरणा। अप्पमादो तेसं धम्मानं अग्गमक्खायती’’ति भगवा जानाति पस्सति। एवम्पि भगवा मूलदस्सावी…पे॰… समुदयदस्सावी।
Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘ye keci, bhikkhave, dhammā kusalā kusalabhāgiyā kusalapakkhikā, sabbe te appamādamūlakā appamādasamosaraṇā. Appamādo tesaṃ dhammānaṃ aggamakkhāyatī’’ti bhagavā jānāti passati. Evampi bhagavā mūladassāvī…pe… samudayadassāvī.
अथ वा, भगवा जानाति पस्सति। ‘‘अविज्जा मूलं सङ्खारानं, सङ्खारा मूलं विञ्ञाणस्स , विञ्ञाणं मूलं नामरूपस्स, नामरूपं मूलं सळायतनस्स, सळायतनं मूलं फस्सस्स, फस्सो मूलं वेदनाय, वेदना मूलं तण्हाय, तण्हा मूलं उपादानस्स, उपादानं मूलं भवस्स, भवो मूलं जातिया, जाति मूलं जरामरणस्सा’’ति – भगवा जानाति पस्सति। एवम्पि भगवा मूलदस्सावी…पे॰… समुदयदस्सावी।
Atha vā, bhagavā jānāti passati. ‘‘Avijjā mūlaṃ saṅkhārānaṃ, saṅkhārā mūlaṃ viññāṇassa , viññāṇaṃ mūlaṃ nāmarūpassa, nāmarūpaṃ mūlaṃ saḷāyatanassa, saḷāyatanaṃ mūlaṃ phassassa, phasso mūlaṃ vedanāya, vedanā mūlaṃ taṇhāya, taṇhā mūlaṃ upādānassa, upādānaṃ mūlaṃ bhavassa, bhavo mūlaṃ jātiyā, jāti mūlaṃ jarāmaraṇassā’’ti – bhagavā jānāti passati. Evampi bhagavā mūladassāvī…pe… samudayadassāvī.
अथ वा, भगवा जानाति पस्सति। ‘‘चक्खु मूलं चक्खुरोगानं, सोतं मूलं सोतरोगानं, घानं मूलं घानरोगानं, जिव्हा मूलं जिव्हारोगानं, कायो मूलं कायरोगानं, मनो मूलं चेतसिकानं दुक्खान’’न्ति – भगवा जानाति पस्सति। एवम्पि भगवा मूलदस्सावी हेतुदस्सावी निदानदस्सावी सम्भवदस्सावी पभवदस्सावी समुट्ठानदस्सावी आहारदस्सावी आरम्मणदस्सावी पच्चयदस्सावी समुदयदस्सावीति – अनेजं मूलदस्सावी।
Atha vā, bhagavā jānāti passati. ‘‘Cakkhu mūlaṃ cakkhurogānaṃ, sotaṃ mūlaṃ sotarogānaṃ, ghānaṃ mūlaṃ ghānarogānaṃ, jivhā mūlaṃ jivhārogānaṃ, kāyo mūlaṃ kāyarogānaṃ, mano mūlaṃ cetasikānaṃ dukkhāna’’nti – bhagavā jānāti passati. Evampi bhagavā mūladassāvī hetudassāvī nidānadassāvī sambhavadassāvī pabhavadassāvī samuṭṭhānadassāvī āhāradassāvī ārammaṇadassāvī paccayadassāvī samudayadassāvīti – anejaṃ mūladassāvī.
इच्चायस्मा पुण्णकोति इच्चाति पदसन्धि…पे॰… आयस्मा पुण्णको ।
Iccāyasmā puṇṇakoti iccāti padasandhi…pe… āyasmā puṇṇako .
अत्थि पञ्हेन आगमन्ति पञ्हेन अत्थिको आगतोम्हि, 3 पञ्हं पुच्छितुकामो आगतोम्हि, पञ्हं सोतुकामो आगतोम्हीति – एवम्पि अत्थि पञ्हेन आगमं। अथ वा, पञ्हत्थिकानं पञ्हं पुच्छितुकामानं पञ्हं सोतुकामानं आगमनं अभिक्कमनं उपसङ्कमनं पयिरुपासनं अत्थीति – एवम्पि अत्थि पञ्हेन आगमं। अथ वा, पञ्हागमो तुय्हं अत्थि, त्वम्पि पहु त्वमसि अलमत्तो। मया पुच्छितं कथेतुं विसज्जेतुं वहस्सेतं भारन्ति 4 – एवम्पि अत्थि पञ्हेन आगमं।
Atthi pañhena āgamanti pañhena atthiko āgatomhi, 5 pañhaṃ pucchitukāmo āgatomhi, pañhaṃ sotukāmo āgatomhīti – evampi atthi pañhena āgamaṃ. Atha vā, pañhatthikānaṃ pañhaṃ pucchitukāmānaṃ pañhaṃ sotukāmānaṃ āgamanaṃ abhikkamanaṃ upasaṅkamanaṃ payirupāsanaṃ atthīti – evampi atthi pañhena āgamaṃ. Atha vā, pañhāgamo tuyhaṃ atthi, tvampi pahu tvamasi alamatto. Mayā pucchitaṃ kathetuṃ visajjetuṃ vahassetaṃ bhāranti 6 – evampi atthi pañhena āgamaṃ.
किं निस्सिता इसयो मनुजाति किं निस्सिता आसिता अल्लीना उपगता अज्झोसिता अधिमुत्ता। इसयोति इसिनामका ये केचि इसिपब्बज्जं पब्बजिता आजीवका निगण्ठा जटिला तापसा। मनुजाति मनुस्सा वुच्चन्तीति – किं निस्सिता इसयो मनुजा।
Kiṃnissitā isayo manujāti kiṃ nissitā āsitā allīnā upagatā ajjhositā adhimuttā. Isayoti isināmakā ye keci isipabbajjaṃ pabbajitā ājīvakā nigaṇṭhā jaṭilā tāpasā. Manujāti manussā vuccantīti – kiṃ nissitā isayo manujā.
खत्तिया ब्राह्मणा देवतानन्ति। खत्तियाति ये केचि खत्तियजातिका। ब्राह्मणाति ये केचि भोवादिका। देवतानन्ति आजीवकसावकानं आजीवका देवता, निगण्ठसावकानं निगण्ठा देवता, जटिलसावकानं जटिला देवता, परिब्बाजकसावकानं परिब्बाजका देवता, अविरुद्धकसावकानं अविरुद्धका 7 देवता, हत्थिवतिकानं हत्थी देवता, अस्सवतिकानं अस्सा देवता, गोवतिकानं गावो देवता, कुक्कुरवतिकानं कुक्कुरा देवता, काकवतिकानं काका देवता, वासुदेववतिकानं वासुदेवो देवता, बलदेववतिकानं बलदेवो देवता, पुण्णभद्दवतिकानं पुण्णभद्दो देवता, मणिभद्दवतिकानं मणिभद्दो देवता, अग्गिवतिकानं अग्गि देवता, नागवतिकानं नागा देवता, सुपण्णवतिकानं सुपण्णा देवता, यक्खवतिकानं यक्खा देवता, असुरवतिकानं असुरा देवता, गन्धब्बवतिकानं गन्धब्बा देवता, महाराजवतिकानं महाराजानो देवता, चन्दवतिकानं चन्दो देवता, सूरियवतिकानं सूरियो देवता, इन्दवतिकानं इन्दो देवता, ब्रह्मवतिकानं ब्रह्मा देवता, देववतिकानं देवो देवता, दिसावतिकानं दिसा देवता, ये येसं दक्खिणेय्या ते तेसं देवताति – खत्तियब्राह्मणा देवतानं।
Khattiyā brāhmaṇā devatānanti. Khattiyāti ye keci khattiyajātikā. Brāhmaṇāti ye keci bhovādikā. Devatānanti ājīvakasāvakānaṃ ājīvakā devatā, nigaṇṭhasāvakānaṃ nigaṇṭhā devatā, jaṭilasāvakānaṃ jaṭilā devatā, paribbājakasāvakānaṃ paribbājakā devatā, aviruddhakasāvakānaṃ aviruddhakā 8 devatā, hatthivatikānaṃ hatthī devatā, assavatikānaṃ assā devatā, govatikānaṃ gāvo devatā, kukkuravatikānaṃ kukkurā devatā, kākavatikānaṃ kākā devatā, vāsudevavatikānaṃ vāsudevo devatā, baladevavatikānaṃ baladevo devatā, puṇṇabhaddavatikānaṃ puṇṇabhaddo devatā, maṇibhaddavatikānaṃ maṇibhaddo devatā, aggivatikānaṃ aggi devatā, nāgavatikānaṃ nāgā devatā, supaṇṇavatikānaṃ supaṇṇā devatā, yakkhavatikānaṃ yakkhā devatā, asuravatikānaṃ asurā devatā, gandhabbavatikānaṃ gandhabbā devatā, mahārājavatikānaṃ mahārājāno devatā, candavatikānaṃ cando devatā, sūriyavatikānaṃ sūriyo devatā, indavatikānaṃ indo devatā, brahmavatikānaṃ brahmā devatā, devavatikānaṃ devo devatā, disāvatikānaṃ disā devatā, ye yesaṃ dakkhiṇeyyā te tesaṃ devatāti – khattiyabrāhmaṇā devatānaṃ.
यञ्ञमकप्पयिंसु पुथूध लोकेति यञ्ञं वुच्चति देय्यधम्मो चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारं अन्नं पानं वत्थं यानं मालागन्धविलेपनं 9 सेय्यावसथपदीपेय्यं। यञ्ञमकप्पयिंसूति येपि यञ्ञं एसन्ति गवेसन्ति परियेसन्ति चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारं अन्नं पानं वत्थं यानं मालागन्धविलेपनं सेय्यावसथपदीपेय्यं, तेपि यञ्ञं कप्पेन्ति। येपि यञ्ञं अभिसङ्खरोन्ति चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारं अन्नं पानं…पे॰… सेय्यावसथपदीपेय्यं, तेपि यञ्ञं कप्पेन्ति। येपि यञ्ञं देन्ति यजन्ति परिच्चजन्ति चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारं अन्नं पानं…पे॰… सेय्यावसथपदीपेय्यं , तेपि यञ्ञं कप्पेन्ति। पुथूति यञ्ञा वा एते पुथू, यञ्ञयाजका 10 वा एते पुथू, दक्खिणेय्या वा एते पुथू। कथं यञ्ञा वा एते पुथू? बहुकानं एते यञ्ञा चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारा अन्नं पानं वत्थं यानं मालं गन्धं विलेपनं सेय्यावसथपदीपेय्यं – एवं यञ्ञा वा एते पुथू।
Yaññamakappayiṃsu puthūdha loketi yaññaṃ vuccati deyyadhammo cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ annaṃ pānaṃ vatthaṃ yānaṃ mālāgandhavilepanaṃ 11 seyyāvasathapadīpeyyaṃ. Yaññamakappayiṃsūti yepi yaññaṃ esanti gavesanti pariyesanti cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ annaṃ pānaṃ vatthaṃ yānaṃ mālāgandhavilepanaṃ seyyāvasathapadīpeyyaṃ, tepi yaññaṃ kappenti. Yepi yaññaṃ abhisaṅkharonti cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ annaṃ pānaṃ…pe… seyyāvasathapadīpeyyaṃ, tepi yaññaṃ kappenti. Yepi yaññaṃ denti yajanti pariccajanti cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ annaṃ pānaṃ…pe… seyyāvasathapadīpeyyaṃ , tepi yaññaṃ kappenti. Puthūti yaññā vā ete puthū, yaññayājakā 12 vā ete puthū, dakkhiṇeyyā vā ete puthū. Kathaṃ yaññā vā ete puthū? Bahukānaṃ ete yaññā cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhārā annaṃ pānaṃ vatthaṃ yānaṃ mālaṃ gandhaṃ vilepanaṃ seyyāvasathapadīpeyyaṃ – evaṃ yaññā vā ete puthū.
कथं यञ्ञयाजका वा एते पुथू? बहुका एते यञ्ञयाजका खत्तिया च ब्राह्मणा च वेस्सा च सुद्दा च गहट्ठा च पब्बजिता च देवा च मनुस्सा च – एवं यञ्ञयाजका वा एते पुथू।
Kathaṃ yaññayājakā vā ete puthū? Bahukā ete yaññayājakā khattiyā ca brāhmaṇā ca vessā ca suddā ca gahaṭṭhā ca pabbajitā ca devā ca manussā ca – evaṃ yaññayājakā vā ete puthū.
कथं दक्खिणेय्या वा एते पुथू? बहुका एते दक्खिणेय्या पुथू समणब्राह्मणा कपणद्धिकवनिब्बकयाचका 13 – एवं दक्खिणेय्या वा एते पुथू। इध लोकेति मनुस्सलोकेति यञ्ञमकप्पयिंसु – पुथूध लोके।
Kathaṃ dakkhiṇeyyā vā ete puthū? Bahukā ete dakkhiṇeyyā puthū samaṇabrāhmaṇā kapaṇaddhikavanibbakayācakā 14 – evaṃ dakkhiṇeyyā vā ete puthū. Idha loketi manussaloketi yaññamakappayiṃsu – puthūdha loke.
पुच्छामि तं भगवा ब्रूहि मेतन्ति। पुच्छाति तिस्सो पुच्छा – अदिट्ठजोतना पुच्छा, दिट्ठसंसन्दना पुच्छा, विमतिच्छेदना पुच्छा। कतमा अदिट्ठजोतना पुच्छा? पकतिया लक्खणं अञ्ञातं होति अदिट्ठं अतुलितं अतीरितं अविभूतं अविभावितं, तस्स ञाणाय दस्सनाय तुलनाय तीरणाय विभूतत्थाय विभावनत्थाय पञ्हं पुच्छति – अयं अदिट्ठजोतना पुच्छा।
Pucchāmi taṃ bhagavā brūhi metanti. Pucchāti tisso pucchā – adiṭṭhajotanā pucchā, diṭṭhasaṃsandanā pucchā, vimaticchedanā pucchā. Katamā adiṭṭhajotanā pucchā? Pakatiyā lakkhaṇaṃ aññātaṃ hoti adiṭṭhaṃ atulitaṃ atīritaṃ avibhūtaṃ avibhāvitaṃ, tassa ñāṇāya dassanāya tulanāya tīraṇāya vibhūtatthāya vibhāvanatthāya pañhaṃ pucchati – ayaṃ adiṭṭhajotanā pucchā.
कतमा दिट्ठसंसन्दना पुच्छा? पकतिया लक्खणं ञातं होति दिट्ठं तुलितं तीरितं विभूतं विभावितं। अञ्ञेहि पण्डितेहि सद्धिं संसन्दनत्थाय पञ्हं पुच्छति – अयं दिट्ठसंसन्दना पुच्छा।
Katamā diṭṭhasaṃsandanā pucchā? Pakatiyā lakkhaṇaṃ ñātaṃ hoti diṭṭhaṃ tulitaṃ tīritaṃ vibhūtaṃ vibhāvitaṃ. Aññehi paṇḍitehi saddhiṃ saṃsandanatthāya pañhaṃ pucchati – ayaṃ diṭṭhasaṃsandanā pucchā.
कतमा विमतिच्छेदना पुच्छा? पकतिया संसयपक्खन्दो 15 होति विमतिपक्खन्दो द्वेळ्हकजातो – ‘‘एवं नु खो, न नु खो, किं नु खो, कथं नु खो’’ति! सो विमतिच्छेदनत्थाय पञ्हं पुच्छति – अयं विमतिच्छेदना पुच्छा। इमा तिस्सो पुच्छा।
Katamā vimaticchedanā pucchā? Pakatiyā saṃsayapakkhando 16 hoti vimatipakkhando dveḷhakajāto – ‘‘evaṃ nu kho, na nu kho, kiṃ nu kho, kathaṃ nu kho’’ti! So vimaticchedanatthāya pañhaṃ pucchati – ayaṃ vimaticchedanā pucchā. Imā tisso pucchā.
अपरापि तिस्सो पुच्छा – मनुस्सपुच्छा, अमनुस्सपुच्छा, निम्मितपुच्छा। कतमा मनुस्सपुच्छा? मनुस्सा बुद्धं भगवन्तं उपसङ्कमित्वा पुच्छन्ति, भिक्खू पुच्छन्ति, भिक्खुनियो पुच्छन्ति, उपासका पुच्छन्ति, उपासिकायो पुच्छन्ति, राजानो पुच्छन्ति, खत्तिया पुच्छन्ति, ब्राह्मणा पुच्छन्ति, वेस्सा पुच्छन्ति, सुद्दा पुच्छन्ति, गहट्ठा पुच्छन्ति, पब्बजिता पुच्छन्ति – अयं मनुस्सपुच्छा।
Aparāpi tisso pucchā – manussapucchā, amanussapucchā, nimmitapucchā. Katamā manussapucchā? Manussā buddhaṃ bhagavantaṃ upasaṅkamitvā pucchanti, bhikkhū pucchanti, bhikkhuniyo pucchanti, upāsakā pucchanti, upāsikāyo pucchanti, rājāno pucchanti, khattiyā pucchanti, brāhmaṇā pucchanti, vessā pucchanti, suddā pucchanti, gahaṭṭhā pucchanti, pabbajitā pucchanti – ayaṃ manussapucchā.
कतमा अमनुस्सपुच्छा? अमनुस्सा बुद्धं भगवन्तं उपसङ्कमित्वा पञ्हं पुच्छन्ति, नागा पुच्छन्ति, सुपण्णा पुच्छन्ति, यक्खा पुच्छन्ति, असुरा पुच्छन्ति, गन्धब्बा पुच्छन्ति, महाराजानो पुच्छन्ति, इन्दा पुच्छन्ति, ब्रह्मानो पुच्छन्ति, देवतायो पुच्छन्ति – अयं अमनुस्सपुच्छा।
Katamā amanussapucchā? Amanussā buddhaṃ bhagavantaṃ upasaṅkamitvā pañhaṃ pucchanti, nāgā pucchanti, supaṇṇā pucchanti, yakkhā pucchanti, asurā pucchanti, gandhabbā pucchanti, mahārājāno pucchanti, indā pucchanti, brahmāno pucchanti, devatāyo pucchanti – ayaṃ amanussapucchā.
कतमा निम्मितपुच्छा? यं भगवा रूपं अभिनिम्मिनाति मनोमयं सब्बङ्गपच्चङ्गं अहीनिन्द्रियं, सो निम्मितो बुद्धं भगवन्तं उपसङ्कमित्वा पञ्हं पुच्छति; भगवा विसज्जेति 17 – अयं निम्मितपुच्छा। इमा तिस्सो पुच्छा।
Katamā nimmitapucchā? Yaṃ bhagavā rūpaṃ abhinimmināti manomayaṃ sabbaṅgapaccaṅgaṃ ahīnindriyaṃ, so nimmito buddhaṃ bhagavantaṃ upasaṅkamitvā pañhaṃ pucchati; bhagavā visajjeti 18 – ayaṃ nimmitapucchā. Imā tisso pucchā.
अपरापि तिस्सो पुच्छा – अत्तत्थपुच्छा, परत्थपुच्छा, उभयत्थपुच्छा। अपरापि तिस्सो पुच्छा – दिट्ठधम्मिकत्थपुच्छा, सम्परायिकत्थपुच्छा, परमत्थपुच्छा। अपरापि तिस्सो पुच्छा – अनवज्जत्थपुच्छा, निक्किलेसत्थपुच्छा, वोदानत्थपुच्छा। अपरापि तिस्सो पुच्छा – अतीतपुच्छा, अनागतपुच्छा, पच्चुप्पन्नपुच्छा। अपरापि तिस्सो पुच्छा – अज्झत्तपुच्छा, बहिद्धापुच्छा , अज्झत्तबहिद्धापुच्छा। अपरापि तिस्सो पुच्छा – कुसलपुच्छा, अकुसलपुच्छा, अब्याकतपुच्छा। अपरापि तिस्सो पुच्छा – खन्धपुच्छा, धातुपुच्छा, आयतनपुच्छा। अपरापि तिस्सो पुच्छा – सतिपट्ठानपुच्छा, सम्मप्पधानपुच्छा, इद्धिपादपुच्छा। अपरापि तिस्सो पुच्छा – इन्द्रियपुच्छा, बलपुच्छा, बोज्झङ्गपुच्छा। अपरापि तिस्सो पुच्छा – मग्गपुच्छा, फलपुच्छा, निब्बानपुच्छा।
Aparāpi tisso pucchā – attatthapucchā, paratthapucchā, ubhayatthapucchā. Aparāpi tisso pucchā – diṭṭhadhammikatthapucchā, samparāyikatthapucchā, paramatthapucchā. Aparāpi tisso pucchā – anavajjatthapucchā, nikkilesatthapucchā, vodānatthapucchā. Aparāpi tisso pucchā – atītapucchā, anāgatapucchā, paccuppannapucchā. Aparāpi tisso pucchā – ajjhattapucchā, bahiddhāpucchā , ajjhattabahiddhāpucchā. Aparāpi tisso pucchā – kusalapucchā, akusalapucchā, abyākatapucchā. Aparāpi tisso pucchā – khandhapucchā, dhātupucchā, āyatanapucchā. Aparāpi tisso pucchā – satipaṭṭhānapucchā, sammappadhānapucchā, iddhipādapucchā. Aparāpi tisso pucchā – indriyapucchā, balapucchā, bojjhaṅgapucchā. Aparāpi tisso pucchā – maggapucchā, phalapucchā, nibbānapucchā.
पुच्छामि तन्ति पुच्छामि तं याचामि तं अज्झेसामि तं पसादेमि तं ‘‘कथयस्सु मे’’ति पुच्छामि तं। भगवाति गारवाधिवचनमेतं… सच्छिका पञ्ञत्ति – यदिदं भगवाति। ब्रूहि मेतन्ति ब्रूहि आचिक्खाहि देसेहि पञ्ञपेहि पट्ठपेहि विवराहि विभजाहि उत्तानीकरोहि पकासेहीति – पुच्छामि तं भगवा ब्रूहि मेतं। तेनाह सो ब्राह्मणो –
Pucchāmitanti pucchāmi taṃ yācāmi taṃ ajjhesāmi taṃ pasādemi taṃ ‘‘kathayassu me’’ti pucchāmi taṃ. Bhagavāti gāravādhivacanametaṃ… sacchikā paññatti – yadidaṃ bhagavāti. Brūhi metanti brūhi ācikkhāhi desehi paññapehi paṭṭhapehi vivarāhi vibhajāhi uttānīkarohi pakāsehīti – pucchāmi taṃ bhagavā brūhi metaṃ. Tenāha so brāhmaṇo –
‘‘अनेजं मूलदस्साविं, [इच्चायस्मा पुण्णको]
‘‘Anejaṃ mūladassāviṃ, [iccāyasmā puṇṇako]
अत्थि पञ्हेन आगमं।
Atthi pañhena āgamaṃ;
किं निस्सिता इसयो मनुजा, खत्तिया ब्राह्मणा देवतानं।
Kiṃ nissitā isayo manujā, khattiyā brāhmaṇā devatānaṃ;
यञ्ञमकप्पयिंसु पुथूध लोके, पुच्छामि तं भगवा ब्रूहि मेत’’न्ति॥
Yaññamakappayiṃsu puthūdha loke, pucchāmi taṃ bhagavā brūhi meta’’nti.
१३.
13.
ये केचिमे इसयो मनुजा, [पुण्णकाति भगवा]
Yekecime isayo manujā, [puṇṇakāti bhagavā]
खत्तिया ब्राह्मणा देवतानं।
Khattiyā brāhmaṇā devatānaṃ;
यञ्ञमकप्पयिंसु पुथूध लोके, आसीसमाना पुण्णक इत्थत्तं 19 ।
Yaññamakappayiṃsu puthūdha loke, āsīsamānā puṇṇaka itthattaṃ20;
जरं सिता यञ्ञमकप्पयिंसु॥
Jaraṃ sitā yaññamakappayiṃsu.
ये केचिमे इसयो मनुजाति। ये केचीति सब्बेन सब्बं सब्बथा सब्बं असेसं निस्सेसं परियादियनवचनमेतं – ये केचीति। इसयोति इसिनामका ये केचि इसिपब्बज्जं पब्बजिता आजीवका निगण्ठा जटिला तापसा। मनुजाति मनुस्सा वुच्चन्तीति – ये केचिमे इसयो मनुजा पुण्णकाति भगवा।
Ye kecime isayo manujāti. Ye kecīti sabbena sabbaṃ sabbathā sabbaṃ asesaṃ nissesaṃ pariyādiyanavacanametaṃ – ye kecīti. Isayoti isināmakā ye keci isipabbajjaṃ pabbajitā ājīvakā nigaṇṭhā jaṭilā tāpasā. Manujāti manussā vuccantīti – ye kecime isayo manujā puṇṇakāti bhagavā.
खत्तिया ब्राह्मणा देवतानन्ति। खत्तियाति ये केचि खत्तियजातिका। ब्राह्मणाति ये केचि भोवादिका। देवतानन्ति आजीवकसावकानं आजीवका देवता…पे॰… दिसावतिकानं दिसा देवता। ये येसं दक्खिणेय्या, ते तेसं देवताति – खत्तिया ब्राह्मणा देवतानं।
Khattiyā brāhmaṇā devatānanti. Khattiyāti ye keci khattiyajātikā. Brāhmaṇāti ye keci bhovādikā. Devatānanti ājīvakasāvakānaṃ ājīvakā devatā…pe… disāvatikānaṃ disā devatā. Ye yesaṃ dakkhiṇeyyā, te tesaṃ devatāti – khattiyā brāhmaṇā devatānaṃ.
यञ्ञमकप्पयिंसु पुथूध लोकेति। यञ्ञं वुच्चति देय्यधम्मो चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारं अन्नं पानं…पे॰… सेय्यावसथपदीपेय्यं। यञ्ञमकप्पयिंसूति येपि यञ्ञं एसन्ति गवेसन्ति परियेसन्ति…पे॰… सेय्यावसथपदीपेय्यं, तेपि यञ्ञं कप्पेन्ति। पुथूति यञ्ञा वा एते पुथू, यञ्ञयाजका वा एते पुथू, दक्खिणेय्या वा एते पुथू…पे॰… एवं दक्खिणेय्या वा एते पुथू। इध लोकेति मनुस्सलोकेति यञ्ञमकप्पयिंसु – पुथूध लोके।
Yaññamakappayiṃsuputhūdha loketi. Yaññaṃ vuccati deyyadhammo cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ annaṃ pānaṃ…pe… seyyāvasathapadīpeyyaṃ. Yaññamakappayiṃsūti yepi yaññaṃ esanti gavesanti pariyesanti…pe… seyyāvasathapadīpeyyaṃ, tepi yaññaṃ kappenti. Puthūti yaññā vā ete puthū, yaññayājakā vā ete puthū, dakkhiṇeyyā vā ete puthū…pe… evaṃ dakkhiṇeyyā vā ete puthū. Idha loketi manussaloketi yaññamakappayiṃsu – puthūdha loke.
आसीसमाना पुण्णक इत्थत्तन्ति। आसीसमानाति रूपपटिलाभं आसीसमाना, सद्दपटिलाभं आसीसमाना, गन्धपटिलाभं आसीसमाना, रसपटिलाभं आसीसमाना, फोट्ठब्बपटिलाभं आसीसमाना, पुत्तपटिलाभं आसीसमाना, दारपटिलाभं आसीसमाना, धनपटिलाभं आसीसमाना, यसपटिलाभं आसीसमाना, इस्सरियपटिलाभं आसीसमाना, खत्तियमहासालकुले अत्तभावपटिलाभं आसीसमाना, ब्राह्मणमहासालकुले अत्तभावपटिलाभं आसीसमाना, गहपतिमहासालकुले अत्तभावपटिलाभं आसीसमाना, चातुमहाराजिकेसु 21 देवेसु अत्तभावपटिलाभं आसीसमाना, तावतिंसेसु देवेसु यामेसु देवेसु तुसितेसु देवेसु निम्मानरतीसु देवेसु परनिम्मितवसवत्तीसु देवेसु ब्रह्मकायिकेसु देवेसु अत्तभावपटिलाभं आसीसमाना इच्छमाना सादियमाना पत्थयमाना पिहयमाना अभिजप्पमानाति आसीसमाना।
Āsīsamānā puṇṇaka itthattanti. Āsīsamānāti rūpapaṭilābhaṃ āsīsamānā, saddapaṭilābhaṃ āsīsamānā, gandhapaṭilābhaṃ āsīsamānā, rasapaṭilābhaṃ āsīsamānā, phoṭṭhabbapaṭilābhaṃ āsīsamānā, puttapaṭilābhaṃ āsīsamānā, dārapaṭilābhaṃ āsīsamānā, dhanapaṭilābhaṃ āsīsamānā, yasapaṭilābhaṃ āsīsamānā, issariyapaṭilābhaṃ āsīsamānā, khattiyamahāsālakule attabhāvapaṭilābhaṃ āsīsamānā, brāhmaṇamahāsālakule attabhāvapaṭilābhaṃ āsīsamānā, gahapatimahāsālakule attabhāvapaṭilābhaṃ āsīsamānā, cātumahārājikesu 22 devesu attabhāvapaṭilābhaṃ āsīsamānā, tāvatiṃsesu devesu yāmesu devesu tusitesu devesu nimmānaratīsu devesu paranimmitavasavattīsu devesu brahmakāyikesu devesu attabhāvapaṭilābhaṃ āsīsamānā icchamānā sādiyamānā patthayamānā pihayamānā abhijappamānāti āsīsamānā.
पुण्णक इत्थत्तन्ति एत्थ अत्तभावाभिनिब्बत्तिं आसीसमाना एत्थ खत्तियमहासालकुले अत्तभावाभिनिब्बत्तिं आसीसमाना…पे॰… एत्थ ब्रह्मकायिकेसु देवेसु अत्तभावाभिनिब्बत्तिं आसीसमाना इच्छमाना सादियमाना पत्थयमाना पिहयमाना अभिजप्पमानाति आसीसमाना – पुण्णक इत्थत्तं।
Puṇṇaka itthattanti ettha attabhāvābhinibbattiṃ āsīsamānā ettha khattiyamahāsālakule attabhāvābhinibbattiṃ āsīsamānā…pe… ettha brahmakāyikesu devesu attabhāvābhinibbattiṃ āsīsamānā icchamānā sādiyamānā patthayamānā pihayamānā abhijappamānāti āsīsamānā – puṇṇaka itthattaṃ.
जरं सिता यञ्ञमकप्पयिंसूति जरानिस्सिता ब्याधिनिस्सिता मरणनिस्सिता सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासनिस्सिता। यदेव ते जातिनिस्सिता तदेव ते जरानिस्सिता। यदेव ते जरानिस्सिता तदेव ते ब्याधिनिस्सिता। यदेव ते ब्याधिनिस्सिता तदेव ते मरणनिस्सिता। यदेव ते मरणनिस्सिता तदेव ते सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासनिस्सिता। यदेव ते सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासनिस्सिता तदेव ते गतिनिस्सिता। यदेव ते गतिनिस्सिता तदेव ते उपपत्तिनिस्सिता। यदेव ते उपपत्तिनिस्सिता तदेव ते पटिसन्धिनिस्सिता। यदेव ते पटिसन्धिनिस्सिता तदेव ते भवनिस्सिता। यदेव ते भवनिस्सिता तदेव ते संसारनिस्सिता। यदेव ते संसारनिस्सिता तदेव ते वट्टनिस्सिता अल्लीना उपगता अज्झोसिता अधिमुत्ताति – जरं सिता यञ्ञमकप्पयिंसु। तेनाह भगवा –
Jaraṃ sitā yaññamakappayiṃsūti jarānissitā byādhinissitā maraṇanissitā sokaparidevadukkhadomanassupāyāsanissitā. Yadeva te jātinissitā tadeva te jarānissitā. Yadeva te jarānissitā tadeva te byādhinissitā. Yadeva te byādhinissitā tadeva te maraṇanissitā. Yadeva te maraṇanissitā tadeva te sokaparidevadukkhadomanassupāyāsanissitā. Yadeva te sokaparidevadukkhadomanassupāyāsanissitā tadeva te gatinissitā. Yadeva te gatinissitā tadeva te upapattinissitā. Yadeva te upapattinissitā tadeva te paṭisandhinissitā. Yadeva te paṭisandhinissitā tadeva te bhavanissitā. Yadeva te bhavanissitā tadeva te saṃsāranissitā. Yadeva te saṃsāranissitā tadeva te vaṭṭanissitā allīnā upagatā ajjhositā adhimuttāti – jaraṃ sitā yaññamakappayiṃsu. Tenāha bhagavā –
‘‘ये केचिमे इसयो मनुजा, [पुण्णकाति भगवा]
‘‘Ye kecime isayo manujā, [puṇṇakāti bhagavā]
खत्तिया ब्राह्मणा देवतानं।
Khattiyā brāhmaṇā devatānaṃ;
यञ्ञमकप्पयिंसु पुथूध लोके, आसीसमाना पुण्णक इत्थत्तं।
Yaññamakappayiṃsu puthūdha loke, āsīsamānā puṇṇaka itthattaṃ;
जरं सिता यञ्ञमकप्पयिंसू’’ति॥
Jaraṃ sitā yaññamakappayiṃsū’’ti.
१४.
14.
ये केचिमे इसयो मनुजा, [इच्चायस्मा पुण्णको]
Yekecime isayo manujā, [iccāyasmā puṇṇako]
खत्तिया ब्राह्मणा देवतानं।
Khattiyābrāhmaṇā devatānaṃ;
यञ्ञमकप्पयिंसु पुथूध लोके, कच्चिसु ते भगवा यञ्ञपथे अप्पमत्ता।
Yaññamakappayiṃsu puthūdha loke, kaccisu te bhagavā yaññapathe appamattā;
अतारुं 23 जातिञ्च जरञ्च मारिस, पुच्छामि तं भगवा ब्रूहि मेतं॥
Atāruṃ24jātiñca jarañca mārisa, pucchāmi taṃ bhagavā brūhi metaṃ.
ये केचिमे इसयो मनुजाति। ये केचीति…पे॰…।
Ye kecime isayo manujāti. Ye kecīti…pe….
कच्चिसु ते भगवा यञ्ञपथे अप्पमत्ताति। कच्चिसूति संसयपुच्छा विमतिपुच्छा द्वेळ्हकपुच्छा अनेकंसपुच्छा – ‘‘एवं नु खो, न नु खो, किं नु खो, कथं नु खो’’ति – कच्चिसु। तेति यञ्ञयाजका वुच्चन्ति। भगवाति गारवाधिवचनं…पे॰… सच्छिका पञ्ञत्ति, यदिदं भगवाति – कच्चिसु ते भगवा। यञ्ञपथे अप्पमत्ताति यञ्ञोयेव वुच्चति यञ्ञपथो। यथा अरियमग्गो अरियपथो देवमग्गो देवपथो ब्रह्ममग्गो ब्रह्मपथो, एवमेव यञ्ञोयेव वुच्चति यञ्ञपथो। अप्पमत्ताति यञ्ञपथे अप्पमत्ता सक्कच्चकारिनो सातच्चकारिनो अट्ठितकारिनो अनोलीनवुत्तिनो अनिक्खित्तच्छन्दा अनिक्खित्तधुरा तच्चरिता तब्बहुला तग्गरुका तन्निन्ना तप्पोणा तप्पब्भारा तदधिमुत्ता तदधिपतेय्याति – तेपि यञ्ञपथे अप्पमत्ता। येपि यञ्ञं एसन्ति गवेसन्ति परियेसन्ति चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारं अन्नं पानं…पे॰… सेय्यावसथपदीपेय्यं सक्कच्चकारिनो…पे॰… तदधिपतेय्या, तेपि यञ्ञपथे अप्पमत्ता। येपि यञ्ञं अभिसङ्खरोन्ति चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारं अन्नं पानं…पे॰… सेय्यावसथपदीपेय्यं सक्कच्चकारिनो…पे॰… तदधिपतेय्या, तेपि यञ्ञपथे अप्पमत्ता। येपि यञ्ञं देन्ति यजन्ति परिच्चजन्ति चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारं अन्नं पानं…पे॰… सेय्यावसथपदीपेय्यं सक्कच्चकारिनो …पे॰… तदधिपतेय्या, तेपि यञ्ञपथे अप्पमत्ताति – कच्चिसु ते भगवा यञ्ञपथे अप्पमत्ता।
Kaccisu te bhagavā yaññapathe appamattāti. Kaccisūti saṃsayapucchā vimatipucchā dveḷhakapucchā anekaṃsapucchā – ‘‘evaṃ nu kho, na nu kho, kiṃ nu kho, kathaṃ nu kho’’ti – kaccisu. Teti yaññayājakā vuccanti. Bhagavāti gāravādhivacanaṃ…pe… sacchikā paññatti, yadidaṃ bhagavāti – kaccisu te bhagavā. Yaññapathe appamattāti yaññoyeva vuccati yaññapatho. Yathā ariyamaggo ariyapatho devamaggo devapatho brahmamaggo brahmapatho, evameva yaññoyeva vuccati yaññapatho. Appamattāti yaññapathe appamattā sakkaccakārino sātaccakārino aṭṭhitakārino anolīnavuttino anikkhittacchandā anikkhittadhurā taccaritā tabbahulā taggarukā tanninnā tappoṇā tappabbhārā tadadhimuttā tadadhipateyyāti – tepi yaññapathe appamattā. Yepi yaññaṃ esanti gavesanti pariyesanti cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ annaṃ pānaṃ…pe… seyyāvasathapadīpeyyaṃ sakkaccakārino…pe… tadadhipateyyā, tepi yaññapathe appamattā. Yepi yaññaṃ abhisaṅkharonti cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ annaṃ pānaṃ…pe… seyyāvasathapadīpeyyaṃ sakkaccakārino…pe… tadadhipateyyā, tepi yaññapathe appamattā. Yepi yaññaṃ denti yajanti pariccajanti cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ annaṃ pānaṃ…pe… seyyāvasathapadīpeyyaṃ sakkaccakārino …pe… tadadhipateyyā, tepi yaññapathe appamattāti – kaccisu te bhagavā yaññapathe appamattā.
अतारुं जातिञ्च जरञ्च मारिसाति जरामरणं अतरिंसु उत्तरिंसु पतरिंसु समतिक्कमिंसु वीतिवत्तिंसु। मारिसाति पियवचनं गरुवचनं सगारवसप्पतिस्साधिवचनमेतं मारिसाति – अतारु जातिञ्च जरञ्च मारिस।
Atāruṃ jātiñca jarañca mārisāti jarāmaraṇaṃ atariṃsu uttariṃsu patariṃsu samatikkamiṃsu vītivattiṃsu. Mārisāti piyavacanaṃ garuvacanaṃ sagāravasappatissādhivacanametaṃ mārisāti – atāru jātiñca jarañca mārisa.
पुच्छामि तं भगवा ब्रूहि मेतन्ति। पुच्छामि तन्ति पुच्छामि तं याचामि तं अज्झेसामि तं पसादेमि तं कथयस्सु मेति – पुच्छामि तं। भगवाति गारवाधिवचनं…पे॰… सच्छिका पञ्ञत्ति – यदिदं भगवाति। ब्रूहि मेतन्ति ब्रूहि आचिक्खाहि देसेहि पञ्ञपेहि पट्ठपेहि विवराहि विभजाहि उत्तानीकरोहि पकासेहीति – पुच्छामि तं भगवा ब्रूहि मेतं। तेनाह सो ब्राह्मणो –
Pucchāmitaṃ bhagavā brūhi metanti. Pucchāmi tanti pucchāmi taṃ yācāmi taṃ ajjhesāmi taṃ pasādemi taṃ kathayassu meti – pucchāmi taṃ. Bhagavāti gāravādhivacanaṃ…pe… sacchikā paññatti – yadidaṃ bhagavāti. Brūhi metanti brūhi ācikkhāhi desehi paññapehi paṭṭhapehi vivarāhi vibhajāhi uttānīkarohi pakāsehīti – pucchāmi taṃ bhagavā brūhi metaṃ. Tenāha so brāhmaṇo –
‘‘ये केचिमे इसयो मनुजा, [इच्चायस्मा पुण्णको]
‘‘Ye kecime isayo manujā, [iccāyasmā puṇṇako]
खत्तिया ब्राह्मणा देवतानं।
Khattiyā brāhmaṇā devatānaṃ;
यञ्ञमकप्पयिंसु पुथूध लोके, कच्चिसु ते भगवा यञ्ञपथे अप्पमत्ता।
Yaññamakappayiṃsu puthūdha loke, kaccisu te bhagavā yaññapathe appamattā;
अतारु जातिञ्च जरञ्च मारिस, पुच्छामि तं भगवा ब्रूहि मेत’’न्ति॥
Atāru jātiñca jarañca mārisa, pucchāmi taṃ bhagavā brūhi meta’’nti.
१५.
15.
आसीसन्ति 25 थोमयन्ति, अभिजप्पन्ति जुहन्ति। [पुण्णकाति भगवा]
Āsīsanti26thomayanti, abhijappanti juhanti; [Puṇṇakāti bhagavā]
कामाभिजप्पन्ति पटिच्च लाभं, ते याजयोगा भवरागरत्ता।
Kāmābhijappanti paṭicca lābhaṃ, te yājayogā bhavarāgarattā;
नातरिंसु जातिजरन्ति ब्रूमि॥
Nātariṃsu jātijaranti brūmi.
आसीसन्ति थोमयन्ति अभिजप्पन्ति जुहन्तीति। आसीसन्तीति रूपपटिलाभं आसीसन्ति, सद्दपटिलाभं आसीसन्ति, गन्धपटिलाभं आसीसन्ति, रसपटिलाभं आसीसन्ति, फोट्ठब्बपटिलाभं आसीसन्ति, पुत्तपटिलाभं आसीसन्ति, दारपटिलाभं आसीसन्ति, धनपटिलाभं आसीसन्ति, यसपटिलाभं आसीसन्ति, इस्सरियपटिलाभं आसीसन्ति, खत्तियमहासालकुले अत्तभावपटिलाभं आसीसन्ति, ब्राह्मणमहासालकुले…पे॰… गहपतिमहासालकुले अत्तभावपटिलाभं आसीसन्ति, चातुमहाराजिकेसु देवेसु…पे॰… ब्रह्मकायिकेसु देवेसु अत्तभावपटिलाभं आसीसन्ति इच्छन्ति सादियन्ति पत्थयन्ति पिहयन्तीति – आसीसन्ति।
Āsīsanti thomayanti abhijappanti juhantīti. Āsīsantīti rūpapaṭilābhaṃ āsīsanti, saddapaṭilābhaṃ āsīsanti, gandhapaṭilābhaṃ āsīsanti, rasapaṭilābhaṃ āsīsanti, phoṭṭhabbapaṭilābhaṃ āsīsanti, puttapaṭilābhaṃ āsīsanti, dārapaṭilābhaṃ āsīsanti, dhanapaṭilābhaṃ āsīsanti, yasapaṭilābhaṃ āsīsanti, issariyapaṭilābhaṃ āsīsanti, khattiyamahāsālakule attabhāvapaṭilābhaṃ āsīsanti, brāhmaṇamahāsālakule…pe… gahapatimahāsālakule attabhāvapaṭilābhaṃ āsīsanti, cātumahārājikesu devesu…pe… brahmakāyikesu devesu attabhāvapaṭilābhaṃ āsīsanti icchanti sādiyanti patthayanti pihayantīti – āsīsanti.
थोमयन्तीति यञ्ञं वा थोमेन्ति फलं वा थोमेन्ति दक्खिणेय्ये वा थोमेन्ति। कथं यञ्ञं थोमेन्ति? सुचिं दिन्नं 27, मनापं दिन्नं, पणीतं दिन्नं, कालेन दिन्नं, कप्पियं दिन्नं, विचेय्य दिन्नं, अनवज्जं दिन्नं, अभिण्हं दिन्नं ददं चित्तं पसादितन्ति – थोमेन्ति कित्तेन्ति वण्णेन्ति पसंसन्ति। एवं यञ्ञं थोमेन्ति।
Thomayantīti yaññaṃ vā thomenti phalaṃ vā thomenti dakkhiṇeyye vā thomenti. Kathaṃ yaññaṃ thomenti? Suciṃ dinnaṃ 28, manāpaṃ dinnaṃ, paṇītaṃ dinnaṃ, kālena dinnaṃ, kappiyaṃ dinnaṃ, viceyya dinnaṃ, anavajjaṃ dinnaṃ, abhiṇhaṃ dinnaṃ dadaṃ cittaṃ pasāditanti – thomenti kittenti vaṇṇenti pasaṃsanti. Evaṃ yaññaṃ thomenti.
कथं फलं थोमेन्ति? इतो निदानं रूपपटिलाभो भविस्सति…पे॰… ब्रह्मकायिकेसु देवेसु अत्तभावपटिलाभो भविस्सतीति – थोमेन्ति कित्तेन्ति वण्णेन्ति पसंसन्ति। एवं फलं थोमेन्ति।
Kathaṃ phalaṃ thomenti? Ito nidānaṃ rūpapaṭilābho bhavissati…pe… brahmakāyikesu devesu attabhāvapaṭilābho bhavissatīti – thomenti kittenti vaṇṇenti pasaṃsanti. Evaṃ phalaṃ thomenti.
कथं दक्खिणेय्ये थोमेन्ति? दक्खिणेय्या जातिसम्पन्ना गोत्तसम्पन्ना अज्झायका मन्तधरा तिण्णं वेदानं पारगू सनिघण्डुकेटुभानं साक्खरप्पभेदानं इतिहासपञ्चमानं पदका वेय्याकरणा लोकायतमहापुरिसलक्खणेसु अनवयाति, वीतरागा वा रागविनयाय वा पटिपन्ना, वीतदोसा वा दोसविनयाय वा पटिपन्ना, वीतमोहा वा मोहविनयाय वा पटिपन्ना, सद्धासम्पन्ना सीलसम्पन्ना समाधिसम्पन्ना पञ्ञासम्पन्ना विमुत्तिसम्पन्ना विमुत्तिञाणदस्सनसम्पन्नाति – थोमेन्ति कित्तेन्ति वण्णेन्ति पसंसन्ति। एवं दक्खिणेय्ये थोमेन्तीति – आसीसन्ति थोमयन्ति।
Kathaṃ dakkhiṇeyye thomenti? Dakkhiṇeyyā jātisampannā gottasampannā ajjhāyakā mantadharā tiṇṇaṃ vedānaṃ pāragū sanighaṇḍukeṭubhānaṃ sākkharappabhedānaṃ itihāsapañcamānaṃ padakā veyyākaraṇā lokāyatamahāpurisalakkhaṇesu anavayāti, vītarāgā vā rāgavinayāya vā paṭipannā, vītadosā vā dosavinayāya vā paṭipannā, vītamohā vā mohavinayāya vā paṭipannā, saddhāsampannā sīlasampannā samādhisampannā paññāsampannā vimuttisampannā vimuttiñāṇadassanasampannāti – thomenti kittenti vaṇṇenti pasaṃsanti. Evaṃ dakkhiṇeyye thomentīti – āsīsanti thomayanti.
अभिजप्पन्तीति रूपपटिलाभं अभिजप्पन्ति, सद्दपटिलाभं अभिजप्पन्ति, गन्धपटिलाभं अभिजप्पन्ति, रसपटिलाभं अभिजप्पन्ति…पे॰… ब्रह्मकायिकेसु देवेसु अत्तभावपटिलाभं अभिजप्पन्तीति – आसीसन्ति थोमयन्ति अभिजप्पन्ति। जुहन्तीति जुहन्ति देन्ति यजन्ति परिच्चजन्ति चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारं अन्नं पानं वत्थं यानं मालागन्धविलेपनं सेय्यावसथपदीपेय्यन्ति – आसीसन्ति थोमयन्ति अभिजप्पन्ति जुहन्ति पुण्णकाति भगवा।
Abhijappantīti rūpapaṭilābhaṃ abhijappanti, saddapaṭilābhaṃ abhijappanti, gandhapaṭilābhaṃ abhijappanti, rasapaṭilābhaṃ abhijappanti…pe… brahmakāyikesu devesu attabhāvapaṭilābhaṃ abhijappantīti – āsīsanti thomayanti abhijappanti. Juhantīti juhanti denti yajanti pariccajanti cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ annaṃ pānaṃ vatthaṃ yānaṃ mālāgandhavilepanaṃ seyyāvasathapadīpeyyanti – āsīsanti thomayanti abhijappanti juhanti puṇṇakāti bhagavā.
कामाभिजप्पन्ति पटिच्च लाभन्ति रूपपटिलाभं पटिच्च कामे अभिजप्पन्ति, सद्दपटिलाभं पटिच्च कामे अभिजप्पन्ति…पे॰… ब्रह्मकायिकेसु देवेसु अत्तभावपटिलाभं पटिच्च कामे अभिजप्पन्ति पजप्पन्तीति – कामाभिजप्पन्ति पटिच्च लाभं।
Kāmābhijappanti paṭicca lābhanti rūpapaṭilābhaṃ paṭicca kāme abhijappanti, saddapaṭilābhaṃ paṭicca kāme abhijappanti…pe… brahmakāyikesu devesu attabhāvapaṭilābhaṃ paṭicca kāme abhijappanti pajappantīti – kāmābhijappanti paṭicca lābhaṃ.
ते याजयोगा भवरागरत्ता नातरिंसु जातिजरन्ति ब्रूमीति तेति यञ्ञयाजका वुच्चन्ति, याजयोगाति याजयोगेसु युत्ता पयुत्ता आयुत्ता समायुत्ता तच्चरिता तब्बहुला तग्गरुका तन्निन्ना तप्पोणा तप्पब्भारा तदधिमुत्ता तदधिपतेय्याति – ते याजयोगा, भवरागरत्ताति भवरागो वुच्चति यो भवेसु भवच्छन्दो भवरागो भवनन्दी भवतण्हा भवसिनेहो भवपरिळाहो भवमुच्छा भवज्झोसानं। भवरागेन भवेसु रत्ता गिद्धा गधिता मुच्छिता अज्झोसन्ना लग्गा लग्गिता पलिबुद्धाति – ते याजयोगा भवरागरत्ता।
Te yājayogā bhavarāgarattā nātariṃsu jātijaranti brūmīti teti yaññayājakā vuccanti, yājayogāti yājayogesu yuttā payuttā āyuttā samāyuttā taccaritā tabbahulā taggarukā tanninnā tappoṇā tappabbhārā tadadhimuttā tadadhipateyyāti – te yājayogā, bhavarāgarattāti bhavarāgo vuccati yo bhavesu bhavacchando bhavarāgo bhavanandī bhavataṇhā bhavasineho bhavapariḷāho bhavamucchā bhavajjhosānaṃ. Bhavarāgena bhavesu rattā giddhā gadhitā mucchitā ajjhosannā laggā laggitā palibuddhāti – te yājayogā bhavarāgarattā.
नातरिंसु जातिजरन्ति ब्रूमीति ते याजयोगा भवरागरत्ता जातिजरामरणं नातरिंसु न उत्तरिंसु न पतरिंसु न समतिक्कमिंसु न वीतिवत्तिंसु, जातिजरामरणा अनिक्खन्ता अनिस्सटा अनतिक्कन्ता असमतिक्कन्ता अवीतिवत्ता अन्तोजातिजरामरणे परिवत्तन्ति अन्तोसंसारपथे परिवत्तन्ति। जातिया अनुगता जराय अनुसटा ब्याधिना अभिभूता मरणेन अब्भाहता अताणा अलेणा असरणा असरणीभूताति; ब्रूमि आचिक्खामि देसेमि पञ्ञपेमि पट्ठपेमि विवरामि विभजामि उत्तानीकरोमि पकासेमीति – ते याजयोगा भवरागरत्ता नातरिंसु जातिजरन्ति ब्रूमि। तेनाह भगवा –
Nātariṃsu jātijaranti brūmīti te yājayogā bhavarāgarattā jātijarāmaraṇaṃ nātariṃsu na uttariṃsu na patariṃsu na samatikkamiṃsu na vītivattiṃsu, jātijarāmaraṇā anikkhantā anissaṭā anatikkantā asamatikkantā avītivattā antojātijarāmaraṇe parivattanti antosaṃsārapathe parivattanti. Jātiyā anugatā jarāya anusaṭā byādhinā abhibhūtā maraṇena abbhāhatā atāṇā aleṇā asaraṇā asaraṇībhūtāti; brūmi ācikkhāmi desemi paññapemi paṭṭhapemi vivarāmi vibhajāmi uttānīkaromi pakāsemīti – te yājayogā bhavarāgarattā nātariṃsu jātijaranti brūmi. Tenāha bhagavā –
‘‘आसीसन्ति थोमयन्ति, अभिजप्पन्ति जुहन्ति। [पुण्णकाति भगवा]
‘‘Āsīsanti thomayanti, abhijappanti juhanti; [Puṇṇakāti bhagavā]
कामाभिजप्पन्ति पटिच्च लाभं, ते याजयोगा भवरागरत्ता।
Kāmābhijappanti paṭicca lābhaṃ, te yājayogā bhavarāgarattā;
नातरिंसु जातिजरन्ति ब्रूमी’’ति॥
Nātariṃsu jātijaranti brūmī’’ti.
१६.
16.
ते चे नातरिंसु याजयोगा, [इच्चायस्मा पुण्णको]
Te ce nātariṃsu yājayogā, [iccāyasmā puṇṇako]
यञ्ञेहि जातिञ्च जरञ्च मारिस।
Yaññehi jātiñca jarañca mārisa;
अथ को चरहि देवमनुस्सलोके, अतारि जातिञ्च जरञ्च मारिस।
Atha ko carahi devamanussaloke, atāri jātiñca jarañca mārisa;
पुच्छामि तं भगवा ब्रूहि मेतं॥
Pucchāmi taṃ bhagavā brūhi metaṃ.
ते चे नातरिंसु याजयोगाति ते यञ्ञयाजका याजयोगा भवरागरत्ता जातिजरामरणं नातरिंसु न उत्तरिंसु न पतरिंसु न समतिक्कमिंसु न वीतिवत्तिंसु, जातिजरामरणा अनिक्खन्ता अनिस्सटा अनतिक्कन्ता असमतिक्कन्ता अवीतिवत्ता अन्तोजातिजरामरणे परिवत्तन्ति अन्तोसंसारपथे परिवत्तन्ति। जातिया अनुगता जराय अनुसटा ब्याधिना अभिभूता मरणेन अब्भाहता अताणा अलेणा असरणा असरणीभूताति – ते चे नातरिंसु याजयोगा।
Te ce nātariṃsu yājayogāti te yaññayājakā yājayogā bhavarāgarattā jātijarāmaraṇaṃ nātariṃsu na uttariṃsu na patariṃsu na samatikkamiṃsu na vītivattiṃsu, jātijarāmaraṇā anikkhantā anissaṭā anatikkantā asamatikkantā avītivattā antojātijarāmaraṇe parivattanti antosaṃsārapathe parivattanti. Jātiyā anugatā jarāya anusaṭā byādhinā abhibhūtā maraṇena abbhāhatā atāṇā aleṇā asaraṇā asaraṇībhūtāti – te ce nātariṃsu yājayogā.
इच्चायस्मा पुण्णकोति। इच्चाति पदसन्धि…पे॰… आयस्मा पुण्णको।
Iccāyasmāpuṇṇakoti. Iccāti padasandhi…pe… āyasmā puṇṇako.
यञ्ञेहि जातिञ्च जरञ्च मारिसाति। यञ्ञेहीति यञ्ञेहि पहूतेहि यञ्ञेहि विविधेहि यञ्ञेहि पुथूहि। मारिसाति पियवचनं गरुवचनं सगारवसप्पतिस्साधिवचनमेतं मारिसाति – यञ्ञेहि जातिञ्च जरञ्च मारिस।
Yaññehijātiñca jarañca mārisāti. Yaññehīti yaññehi pahūtehi yaññehi vividhehi yaññehi puthūhi. Mārisāti piyavacanaṃ garuvacanaṃ sagāravasappatissādhivacanametaṃ mārisāti – yaññehi jātiñca jarañca mārisa.
अथ को चरहि देवमनुस्सलोके, अतारि जातिञ्च जरञ्च मारिसाति अथ को एसो सदेवके लोके समारके सब्रह्मके सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय जातिजरामरणं अतरि उत्तरि पतरि समतिक्कमि वीतिवत्तयि 29। मारिसाति पियवचनं गरुवचनं सगारवसप्पत्तिस्साधिवचनमेतं मारिसाति – अथ को चरहि देवमनुस्सलोके, अतारि जातिञ्च जरञ्च मारिस।
Atha ko carahi devamanussaloke, atāri jātiñca jarañca mārisāti atha ko eso sadevake loke samārake sabrahmake sassamaṇabrāhmaṇiyā pajāya sadevamanussāya jātijarāmaraṇaṃ atari uttari patari samatikkami vītivattayi 30. Mārisāti piyavacanaṃ garuvacanaṃ sagāravasappattissādhivacanametaṃ mārisāti – atha ko carahi devamanussaloke, atāri jātiñca jarañca mārisa.
पुच्छामि तं भगवा ब्रूहि मेतन्ति। पुच्छामि तन्ति पुच्छामि तं याचामि तं अज्झेसामि तं पसादेमि तं कथयस्सु मेतन्ति – पुच्छामि तं। भगवाति गारवाधिवचनं…पे॰… सच्छिका पञ्ञत्ति – यदिदं भगवाति। ब्रूहि मेतन्ति ब्रूहि आचिक्खाहि देसेहि पञ्ञपेहि पट्ठपेहि विवराहि विभजाहि उत्तानीकरोहि पकासेहीति – पुच्छामि तं भगवा ब्रूहि मेतं। तेनाह सो ब्राह्मणो –
Pucchāmi taṃ bhagavā brūhi metanti. Pucchāmi tanti pucchāmi taṃ yācāmi taṃ ajjhesāmi taṃ pasādemi taṃ kathayassu metanti – pucchāmi taṃ. Bhagavāti gāravādhivacanaṃ…pe… sacchikā paññatti – yadidaṃ bhagavāti. Brūhi metanti brūhi ācikkhāhi desehi paññapehi paṭṭhapehi vivarāhi vibhajāhi uttānīkarohi pakāsehīti – pucchāmi taṃ bhagavā brūhi metaṃ. Tenāha so brāhmaṇo –
‘‘ते चे नातरिंसु याजयोगा, [इच्चायस्मा पुण्णको]
‘‘Te ce nātariṃsu yājayogā, [iccāyasmā puṇṇako]
यञ्ञेहि जातिञ्च जरञ्च मारिस।
Yaññehi jātiñca jarañca mārisa;
अथ को चरहि देवमनुस्सलोके, अतारि जातिञ्च जरञ्च मारिस।
Atha ko carahi devamanussaloke, atāri jātiñca jarañca mārisa;
पुच्छामि तं भगवा ब्रूहि मेत’’न्ति॥
Pucchāmi taṃ bhagavā brūhi meta’’nti.
१७.
17.
यस्सिञ्जितं नत्थि कुहिञ्चि लोके।
Yassiñjitaṃ natthi kuhiñci loke;
सन्तो विधूमो अनीघो निरासो, अतारि सो जातिजरन्ति ब्रूमि॥
Santo vidhūmo anīgho nirāso, atāri so jātijaranti brūmi.
सङ्खाय लोकस्मि परोपरानीति सङ्खा वुच्चति ञाणं या पञ्ञा पजानना…पे॰… अमोहो धम्मविचयो सम्मादिट्ठि। परोपरानीति ओरं वुच्चति सकत्तभावो, परं वुच्चति परत्तभावो ओरं वुच्चति सकरूपवेदनासञ्ञासङ्खारविञ्ञाणं, परं वुच्चति पररूपवेदनासञ्ञासङ्खारविञ्ञाणं ; ओरं वुच्चति छ अज्झत्तिकानि आयतनानि, परं वुच्चति छ बाहिरानि आयतनानि। ओरं वुच्चति मनुस्सलोको, परं वुच्चति देवलोको; ओरं वुच्चति कामधातु, परं वुच्चति रूपधातु अरूपधातु; ओरं वुच्चति कामधातु रूपधातु, परं वुच्चति अरूपधातु। सङ्खाय लोकस्मि परोपरानीति परोपरानि अनिच्चतो सङ्खाय दुक्खतो रोगतो गण्डतो…पे॰… निस्सरणतो सङ्खाय जानित्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वाति – सङ्खाय लोकस्मि परोपरानि। पुण्णकाति भगवाति। पुण्णकाति भगवा तं ब्राह्मणं नामेन आलपति । भगवाति गारवाधिवचनमेतं…पे॰… यदिदं भगवाति – पुण्णकाति भगवा।
Saṅkhāya lokasmi paroparānīti saṅkhā vuccati ñāṇaṃ yā paññā pajānanā…pe… amoho dhammavicayo sammādiṭṭhi. Paroparānīti oraṃ vuccati sakattabhāvo, paraṃ vuccati parattabhāvo oraṃ vuccati sakarūpavedanāsaññāsaṅkhāraviññāṇaṃ, paraṃ vuccati pararūpavedanāsaññāsaṅkhāraviññāṇaṃ ; oraṃ vuccati cha ajjhattikāni āyatanāni, paraṃ vuccati cha bāhirāni āyatanāni. Oraṃ vuccati manussaloko, paraṃ vuccati devaloko; oraṃ vuccati kāmadhātu, paraṃ vuccati rūpadhātu arūpadhātu; oraṃ vuccati kāmadhātu rūpadhātu, paraṃ vuccati arūpadhātu. Saṅkhāya lokasmi paroparānīti paroparāni aniccato saṅkhāya dukkhato rogato gaṇḍato…pe… nissaraṇato saṅkhāya jānitvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvāti – saṅkhāya lokasmi paroparāni. Puṇṇakāti bhagavāti. Puṇṇakāti bhagavā taṃ brāhmaṇaṃ nāmena ālapati . Bhagavāti gāravādhivacanametaṃ…pe… yadidaṃ bhagavāti – puṇṇakāti bhagavā.
यस्सिञ्जितं नत्थि कुहिञ्चि लोकेति। यस्साति अरहतो खीणासवस्स। इञ्जितन्ति तण्हिञ्जितं दिट्ठिञ्जितं मानिञ्जितं किलेसिञ्जितं कामिञ्जितं। यस्सिमे इञ्जिता नत्थि न सन्ति न संविज्जन्ति नुपलब्भन्ति, पहीना समुच्छिन्ना वूपसन्ता पटिपस्सद्धा अभब्बुप्पत्तिका ञाणग्गिना दड्ढा। कुहिञ्चीति कुहिञ्चि किस्मिञ्चि कत्थचि अज्झत्तं वा बहिद्धा वा अज्झत्तबहिद्धा वा। लोकेति अपायलोके…पे॰… आयतनलोकेति – यस्सिञ्जितं नत्थि कुहिञ्चि लोके।
Yassiñjitaṃ natthi kuhiñci loketi. Yassāti arahato khīṇāsavassa. Iñjitanti taṇhiñjitaṃ diṭṭhiñjitaṃ māniñjitaṃ kilesiñjitaṃ kāmiñjitaṃ. Yassime iñjitā natthi na santi na saṃvijjanti nupalabbhanti, pahīnā samucchinnā vūpasantā paṭipassaddhā abhabbuppattikā ñāṇagginā daḍḍhā. Kuhiñcīti kuhiñci kismiñci katthaci ajjhattaṃ vā bahiddhā vā ajjhattabahiddhā vā. Loketi apāyaloke…pe… āyatanaloketi – yassiñjitaṃ natthi kuhiñci loke.
सन्तो विधूमो अनीघो निरासो, अतारि सो जातिजरन्ति ब्रूमीति। सन्तोति रागस्स सन्तत्ता सन्तो, दोसस्स…पे॰… मोहस्स… कोधस्स… उपनाहस्स… मक्खस्स… सब्बाकुसलाभिसङ्खारानं सन्तत्ता समितत्ता वूपसमितत्ता विज्झातत्ता 33 निब्बुतत्ता विगतत्ता पटिपस्सद्धत्ता सन्तो उपसन्तो वूपसन्तो निब्बुतो पटिपस्सद्धोति सन्तो; विधूमोति कायदुच्चरितं विधूमितं विधमितं सोसितं विसोसितं ब्यन्तीकतं 34, वचीदुच्चरितं…पे॰… मनोदुच्चरितं विधूमितं विधमितं सोसितं विसोसितं ब्यन्तीकतं, रागो… दोसो… मोहो विधूमितो विधमितो सोसितो विसोसितो ब्यन्तीकतो, कोधो… उपनाहो… मक्खो… पळासो… इस्सा… मच्छरियं… माया… साठेय्यं… थम्भो… सारम्भो… मानो… अतिमानो… मदो… पमादो… सब्बे किलेसा सब्बे दुच्चरिता सब्बे दरथा सब्बे परिळाहा सब्बे सन्तापा सब्बाकुसलाभिसङ्खारा विधूमिता विधमिता सोसिता विसोसिता ब्यन्तीकता। अथ वा, कोधो वुच्चति धूमो –
Santo vidhūmo anīgho nirāso, atāri so jātijaranti brūmīti. Santoti rāgassa santattā santo, dosassa…pe… mohassa… kodhassa… upanāhassa… makkhassa… sabbākusalābhisaṅkhārānaṃ santattā samitattā vūpasamitattā vijjhātattā 35 nibbutattā vigatattā paṭipassaddhattā santo upasanto vūpasanto nibbuto paṭipassaddhoti santo; vidhūmoti kāyaduccaritaṃ vidhūmitaṃ vidhamitaṃ sositaṃ visositaṃ byantīkataṃ 36, vacīduccaritaṃ…pe… manoduccaritaṃ vidhūmitaṃ vidhamitaṃ sositaṃ visositaṃ byantīkataṃ, rāgo… doso… moho vidhūmito vidhamito sosito visosito byantīkato, kodho… upanāho… makkho… paḷāso… issā… macchariyaṃ… māyā… sāṭheyyaṃ… thambho… sārambho… māno… atimāno… mado… pamādo… sabbe kilesā sabbe duccaritā sabbe darathā sabbe pariḷāhā sabbe santāpā sabbākusalābhisaṅkhārā vidhūmitā vidhamitā sositā visositā byantīkatā. Atha vā, kodho vuccati dhūmo –
मानो हि ते ब्राह्मण खारिभारो, कोधो धूमो भस्मनि 37 मोसवज्जं।
Māno hi te brāhmaṇa khāribhāro, kodho dhūmo bhasmani 38 mosavajjaṃ;
जिव्हा सुजा हदयं 39 जोतिट्ठानं, अत्ता सुदन्तो पुरिसस्स जोति॥
Jivhā sujā hadayaṃ 40 jotiṭṭhānaṃ, attā sudanto purisassa joti.
अपि च, दसहाकारेहि कोधो जायति – अनत्थं मे अचरीति कोधो जायति, अनत्थं मे चरतीति कोधो जायति, अनत्थं मे चरिस्सतीति कोधो जायति, पियस्स मे मनापस्स अनत्थं अचरि, अनत्थं चरति, अनत्थं चरिस्सतीति कोधो जायति, अप्पियस्स मे अमनापस्स अत्थं अचरि, अत्थं चरति, अत्थं चरिस्सतीति कोधो जायति, अट्ठाने वा पन कोधो जायति। यो एवरूपो चित्तस्स आघातो पटिघातो पटिघं पटिविरोधो कोपो पकोपो सम्पकोपो दोसो पदोसो सम्पदोसो चित्तस्स ब्यापत्ति मनोपदोसो कोधो कुज्झना कुज्झितत्तं दोसो दुस्सना दुस्सितत्तं ब्यापत्ति ब्यापज्जना ब्यापज्जितत्तं विरोधो पटिविरोधो चण्डिक्कं असुरोपो 41 अनत्तमनता चित्तस्स – अयं वुच्चति कोधो।
Api ca, dasahākārehi kodho jāyati – anatthaṃ me acarīti kodho jāyati, anatthaṃ me caratīti kodho jāyati, anatthaṃ me carissatīti kodho jāyati, piyassa me manāpassa anatthaṃ acari, anatthaṃ carati, anatthaṃ carissatīti kodho jāyati, appiyassa me amanāpassa atthaṃ acari, atthaṃ carati, atthaṃ carissatīti kodho jāyati, aṭṭhāne vā pana kodho jāyati. Yo evarūpo cittassa āghāto paṭighāto paṭighaṃ paṭivirodho kopo pakopo sampakopo doso padoso sampadoso cittassa byāpatti manopadoso kodho kujjhanā kujjhitattaṃ doso dussanā dussitattaṃ byāpatti byāpajjanā byāpajjitattaṃ virodho paṭivirodho caṇḍikkaṃ asuropo 42 anattamanatā cittassa – ayaṃ vuccati kodho.
अपि च, कोधस्स अधिमत्तपरित्तता वेदितब्बा। अत्थि कञ्चि 43 कालं कोधो चित्ताविलकरणमत्तो होति, न च ताव मुखकुलानविकुलानो होति। अत्थि कञ्चि कालं कोधो मुखकुलानविकुलानमत्तो होति, न च ताव हनुसञ्चोपनो होति। अत्थि कञ्चि कालं कोधो हनुसञ्चोपनमत्तो होति, न च ताव फरुसवाचं निच्छारणो 44 होति। अत्थि कञ्चि कालं कोधो फरुसवाचं निच्छारणमत्तो होति, न च ताव दिसाविदिसानुविलोकनो होति। अत्थि कञ्चि कालं कोधो दिसाविदिसानुविलोकनमत्तो होति, न च ताव दण्डसत्थपरामसनो होति। अत्थि कञ्चि कालं कोधो दण्डसत्थपरामसनमत्तो होति, न च ताव दण्डसत्थअब्भुक्किरणो होति। अत्थि कञ्चि कालं कोधो दण्डसत्थअब्भुक्किरणमत्तो होति, न च ताव दण्डसत्थअभिनिपातनो होति। अत्थि कञ्चि कालं कोधो दण्डसत्थअभिनिपातनमत्तो होति, न च ताव छिन्नविच्छिन्नकरणो होति। अत्थि कञ्चि कालं कोधो छिन्नविच्छिन्नकरणमत्तो होति, न च ताव सम्भञ्जनपलिभञ्जनो होति। अत्थि कञ्चि कालं कोधो सम्भञ्जनपलिभञ्जनमत्तो होति, न च ताव अङ्गमङ्गअपकड्ढनो होति। अत्थि कञ्चि कालं कोधो अङ्गमङ्गअपकड्ढनमत्तो होति, न च ताव जीवितावोरोपनो 45 होति। अत्थि कञ्चि कालं कोधो जीवितावोरोपनमत्तो होति, न च ताव सब्बचागपरिच्चागाय सण्ठितो होति। यतो कोधो परं पुग्गलं घातेत्वा अत्तानं घातेति, एत्तावता कोधो परमुस्सदगतो परमवेपुल्लपत्तो होति। यस्स सो होति कोधो पहीनो समुच्छिन्नो वूपसन्तो पटिपस्सद्धो अभब्बुप्पत्तिको ञाणग्गिना दड्ढो, सो वुच्चति – विधूमो।
Api ca, kodhassa adhimattaparittatā veditabbā. Atthi kañci 46 kālaṃ kodho cittāvilakaraṇamatto hoti, na ca tāva mukhakulānavikulāno hoti. Atthi kañci kālaṃ kodho mukhakulānavikulānamatto hoti, na ca tāva hanusañcopano hoti. Atthi kañci kālaṃ kodho hanusañcopanamatto hoti, na ca tāva pharusavācaṃ nicchāraṇo 47 hoti. Atthi kañci kālaṃ kodho pharusavācaṃ nicchāraṇamatto hoti, na ca tāva disāvidisānuvilokano hoti. Atthi kañci kālaṃ kodho disāvidisānuvilokanamatto hoti, na ca tāva daṇḍasatthaparāmasano hoti. Atthi kañci kālaṃ kodho daṇḍasatthaparāmasanamatto hoti, na ca tāva daṇḍasatthaabbhukkiraṇo hoti. Atthi kañci kālaṃ kodho daṇḍasatthaabbhukkiraṇamatto hoti, na ca tāva daṇḍasatthaabhinipātano hoti. Atthi kañci kālaṃ kodho daṇḍasatthaabhinipātanamatto hoti, na ca tāva chinnavicchinnakaraṇo hoti. Atthi kañci kālaṃ kodho chinnavicchinnakaraṇamatto hoti, na ca tāva sambhañjanapalibhañjano hoti. Atthi kañci kālaṃ kodho sambhañjanapalibhañjanamatto hoti, na ca tāva aṅgamaṅgaapakaḍḍhano hoti. Atthi kañci kālaṃ kodho aṅgamaṅgaapakaḍḍhanamatto hoti, na ca tāva jīvitāvoropano 48 hoti. Atthi kañci kālaṃ kodho jīvitāvoropanamatto hoti, na ca tāva sabbacāgapariccāgāya saṇṭhito hoti. Yato kodho paraṃ puggalaṃ ghātetvā attānaṃ ghāteti, ettāvatā kodho paramussadagato paramavepullapatto hoti. Yassa so hoti kodho pahīno samucchinno vūpasanto paṭipassaddho abhabbuppattiko ñāṇagginā daḍḍho, so vuccati – vidhūmo.
कोधस्स पहीनत्ता विधूमो, कोधवत्थुस्स परिञ्ञातत्ता विधूमो, कोधहेतुस्स परिञ्ञातत्ता विधूमो, कोधहेतुस्स उपच्छिन्नत्ता विधूमो। अनीघोति रागो नीघो, दोसो नीघो, मोहो नीघो, कोधो नीघो, उपनाहो नीघो…पे॰… सब्बाकुसलाभिसङ्खारा नीघा। यस्सेते नीघा पहीना समुच्छिन्ना वूपसन्ता पटिपस्सद्धा अभब्बुप्पत्तिका ञाणग्गिना दड्ढा, सो वुच्चति अनीघो।
Kodhassa pahīnattā vidhūmo, kodhavatthussa pariññātattā vidhūmo, kodhahetussa pariññātattā vidhūmo, kodhahetussa upacchinnattā vidhūmo. Anīghoti rāgo nīgho, doso nīgho, moho nīgho, kodho nīgho, upanāho nīgho…pe… sabbākusalābhisaṅkhārā nīghā. Yassete nīghā pahīnā samucchinnā vūpasantā paṭipassaddhā abhabbuppattikā ñāṇagginā daḍḍhā, so vuccati anīgho.
निरासोति आसा वुच्चति तण्हा। यो रागो सारागो…पे॰… अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं। यस्सेसा आसा तण्हा पहीना समुच्छिन्ना वूपसन्ता पटिपस्सद्धा अभब्बुप्पत्तिका ञाणग्गिना दड्ढा, सो वुच्चति निरासो। जातीति या तेसं तेसं सत्तानं तम्हि तम्हि सत्तनिकाये जाति सञ्जाति ओक्कन्ति अभिनिब्बत्ति खन्धानं पातुभावो आयतनानं पटिलाभो। जराति या तेसं तेसं सत्तानं तम्हि तम्हि सत्तनिकाये जरा जीरणता खण्डिच्चं पालिच्चं वलित्तचता आयुनो संहानि इन्द्रियानं परिपाको। सन्तो विधूमो अनीघो निरासो, अतारि सो जातिजरन्ति ब्रूमीति यो सन्तो च विधूमो च अनीघो च निरासो च, सो जातिजरामरणं अतरि उत्तरि पतरि समतिक्कमि वीतिवत्तयीति ब्रूमि आचिक्खामि देसेमि पञ्ञपेमि पट्ठपेमि विवरामि विभजामि उत्तानीकरोमि पकासेमीति – सन्तो विधूमो अनीघो निरासो, अतारि सो जातिजरन्ति ब्रूमि। तेनाह भगवा –
Nirāsoti āsā vuccati taṇhā. Yo rāgo sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Yassesā āsā taṇhā pahīnā samucchinnā vūpasantā paṭipassaddhā abhabbuppattikā ñāṇagginā daḍḍhā, so vuccati nirāso. Jātīti yā tesaṃ tesaṃ sattānaṃ tamhi tamhi sattanikāye jāti sañjāti okkanti abhinibbatti khandhānaṃ pātubhāvo āyatanānaṃ paṭilābho. Jarāti yā tesaṃ tesaṃ sattānaṃ tamhi tamhi sattanikāye jarā jīraṇatā khaṇḍiccaṃ pāliccaṃ valittacatā āyuno saṃhāni indriyānaṃ paripāko. Santo vidhūmo anīgho nirāso, atāri so jātijaranti brūmīti yo santo ca vidhūmo ca anīgho ca nirāso ca, so jātijarāmaraṇaṃ atari uttari patari samatikkami vītivattayīti brūmi ācikkhāmi desemi paññapemi paṭṭhapemi vivarāmi vibhajāmi uttānīkaromi pakāsemīti – santo vidhūmo anīgho nirāso, atāri so jātijaranti brūmi. Tenāha bhagavā –
‘‘सङ्खाय लोकस्मि परोपरानि, [पुण्णकाति भगवा]
‘‘Saṅkhāya lokasmi paroparāni, [puṇṇakāti bhagavā]
यस्सिञ्जितं नत्थि कुहिञ्चि लोके।
Yassiñjitaṃ natthi kuhiñci loke;
सन्तो विधूमो अनीघो निरासो, अतारि सो जातिजरन्ति ब्रूमी’’ति॥
Santo vidhūmo anīgho nirāso, atāri so jātijaranti brūmī’’ti.
सहगाथापरियोसाना…पे॰… पञ्जलिको भगवन्तं नमस्समानो निसिन्नो होति – ‘‘सत्था मे भन्ते भगवा, सावकोहमस्मी’’ति।
Sahagāthāpariyosānā…pe… pañjaliko bhagavantaṃ namassamāno nisinno hoti – ‘‘satthā me bhante bhagavā, sāvakohamasmī’’ti.
पुण्णकमाणवपुच्छानिद्देसो ततियो।
Puṇṇakamāṇavapucchāniddeso tatiyo.
Footnotes:
Related texts:
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / चूळनिद्देस-अट्ठकथा • Cūḷaniddesa-aṭṭhakathā / ३. पुण्णकमाणवसुत्तनिद्देसवण्णना • 3. Puṇṇakamāṇavasuttaniddesavaṇṇanā
