| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / चूळनिद्देस-अट्ठकथा • Cūḷaniddesa-aṭṭhakathā |
३. पुण्णकमाणवसुत्तनिद्देसवण्णना
3. Puṇṇakamāṇavasuttaniddesavaṇṇanā
१२. ततिये पुण्णकसुत्तनिद्देसे – अनेजन्ति इदम्पि पुरिमनयेनेव मोघराजानं पटिक्खिपित्वा वुत्तं। तत्थ मूलदस्साविन्ति अकुसलमूलादिदस्साविं। इसयोति इसिनामका जटिला। यञ्ञन्ति देय्यधम्मं। अकप्पयिंसूति परियेसिंसु।
12. Tatiye puṇṇakasuttaniddese – anejanti idampi purimanayeneva mogharājānaṃ paṭikkhipitvā vuttaṃ. Tattha mūladassāvinti akusalamūlādidassāviṃ. Isayoti isināmakā jaṭilā. Yaññanti deyyadhammaṃ. Akappayiṃsūti pariyesiṃsu.
हेतुदस्सावीतिआदीनि सब्बानि कारणवेवचनानेव। कारणञ्हि यस्मा अत्तनो फलत्थाय हिनोति पवत्तति, तस्मा हेतूति वुच्चति। यस्मा तं फलं निदेति ‘हन्द, गण्हथ न’न्ति अप्पेति विय, तस्मा निदानन्ति वुच्चति। सम्भवदस्सावीतिआदीनि पञ्च पदानि हेट्ठा दस्सितनयानि एव। यस्मा तं पटिच्च एति पवत्तति, तञ्च फलं ततो समुदेति उप्पज्जति, तस्मा पच्चयोति च समुदयोति च वुच्चति।
Hetudassāvītiādīni sabbāni kāraṇavevacanāneva. Kāraṇañhi yasmā attano phalatthāya hinoti pavattati, tasmā hetūti vuccati. Yasmā taṃ phalaṃ nideti ‘handa, gaṇhatha na’nti appeti viya, tasmā nidānanti vuccati. Sambhavadassāvītiādīni pañca padāni heṭṭhā dassitanayāni eva. Yasmā taṃ paṭicca eti pavattati, tañca phalaṃ tato samudeti uppajjati, tasmā paccayoti ca samudayoti ca vuccati.
या वा पनञ्ञापि काचि सुगतियोति चतुअपायविनिमुत्तका उत्तरमातादयो अप्पेसक्खा कपणमनुस्सा च दुल्लभघासच्छादना दुक्खपीळिता वेदितब्बा। या वा पनञ्ञापि काचि दुग्गतियोति यमराजनागसुपण्णपेतमहिद्धिकादयो पच्चेतब्बा। अत्तभावाभिनिब्बत्तियाति तीसु ठानेसु पटिसन्धिवसेन अत्तभावपटिलाभत्थाय। जानातीति सब्बञ्ञुतञ्ञाणेन जानाति। पस्सतीति समन्तचक्खुना पस्सति।
Yā vā panaññāpi kāci sugatiyoti catuapāyavinimuttakā uttaramātādayo appesakkhā kapaṇamanussā ca dullabhaghāsacchādanā dukkhapīḷitā veditabbā. Yā vā panaññāpi kāci duggatiyoti yamarājanāgasupaṇṇapetamahiddhikādayo paccetabbā. Attabhāvābhinibbattiyāti tīsu ṭhānesu paṭisandhivasena attabhāvapaṭilābhatthāya. Jānātīti sabbaññutaññāṇena jānāti. Passatīti samantacakkhunā passati.
अकुसलाति अकोसल्लसम्भूता। अकुसलं भजन्तीति अकुसलभागिया। अकुसलपक्खे भवाति अकुसलपक्खिका। सब्बे ते अविज्जा मूलं कारणं एतेसन्ति अविज्जामूलका। अविज्जाय समोसरन्ति सम्मा ओसरन्ति गच्छन्तीति अविज्जासमोसरणा। अविज्जासमुग्घाताति अरहत्तमग्गेन अविज्जाय हताय। सब्बे ते समुग्घातं गच्छन्तीति वुत्तप्पकारा अकुसलधम्मा, ते सब्बे हतभावं पापुणन्ति।
Akusalāti akosallasambhūtā. Akusalaṃ bhajantīti akusalabhāgiyā. Akusalapakkhe bhavāti akusalapakkhikā. Sabbe te avijjā mūlaṃ kāraṇaṃ etesanti avijjāmūlakā. Avijjāya samosaranti sammā osaranti gacchantīti avijjāsamosaraṇā. Avijjāsamugghātāti arahattamaggena avijjāya hatāya. Sabbe te samugghātaṃ gacchantīti vuttappakārā akusaladhammā, te sabbe hatabhāvaṃ pāpuṇanti.
अप्पमादमूलकाति सतिअविप्पवासो अप्पमादो मूलं कारणं एतेसन्ति अप्पमादमूलका। अप्पमादेसु सम्मा ओसरन्ति गच्छन्तीति अप्पमादसमोसरणा। अप्पमादो तेसं धम्मानं अग्गमक्खायतीति सयं कामावचरोपि समानो चतुभूमकधम्मानं पतिट्ठाभावेन अग्गो नाम जातो।
Appamādamūlakāti satiavippavāso appamādo mūlaṃ kāraṇaṃ etesanti appamādamūlakā. Appamādesu sammā osaranti gacchantīti appamādasamosaraṇā. Appamādo tesaṃ dhammānaṃ aggamakkhāyatīti sayaṃ kāmāvacaropi samāno catubhūmakadhammānaṃ patiṭṭhābhāvena aggo nāma jāto.
अलमत्तोति समत्थचित्तो। मया पुच्छितन्ति मया पुट्ठं। वहस्सेतं भारन्ति एतं आभतभारं वहस्सु। ये केचि इसिपब्बज्जं पब्बजिता। ‘‘इसिपब्बज्जा पब्बजिता’’तिपि पाठो।
Alamattoti samatthacitto. Mayā pucchitanti mayā puṭṭhaṃ. Vahassetaṃ bhāranti etaṃ ābhatabhāraṃ vahassu. Ye keci isipabbajjaṃ pabbajitā. ‘‘Isipabbajjā pabbajitā’’tipi pāṭho.
आजीवकसावकानं आजीवका देवताति ये आजीवकवचनं सुणन्ति सुस्सुसन्ति, ते आजीवकसावका, तेसं आजीवकसावकानं। आजीवका च तेसं देय्यधम्मं पटिग्गण्हन्ति, ते एव आजीवका देवता। एवं सब्बत्थ। ये येसं दक्खिणेय्याति ये आजीवकादयो दिसापरियोसाना येसं खत्तियादीनं देय्यधम्मानुच्छविका। ते तेसं देवताति ते आजीवकादयो तेसं खत्तियादीनं देवता।
Ājīvakasāvakānaṃ ājīvakā devatāti ye ājīvakavacanaṃ suṇanti sussusanti, te ājīvakasāvakā, tesaṃ ājīvakasāvakānaṃ. Ājīvakā ca tesaṃ deyyadhammaṃ paṭiggaṇhanti, te eva ājīvakā devatā. Evaṃ sabbattha. Ye yesaṃ dakkhiṇeyyāti ye ājīvakādayo disāpariyosānā yesaṃ khattiyādīnaṃ deyyadhammānucchavikā. Te tesaṃ devatāti te ājīvakādayo tesaṃ khattiyādīnaṃ devatā.
येपि यञ्ञं एसन्तीति देय्यधम्मं इच्छन्ति। गवेसन्तीति ओलोकेन्ति। परियेसन्तीति उप्पादेन्ति। यञ्ञा वा एते पुथूति यञ्ञा एव वा एते पुथुका। यञ्ञयाजका वा एते पुथूति देय्यधम्मस्स याजनका एव वा एते पुथुका। दक्खिणेय्या वा एते पुथूति देय्यधम्मानुच्छविका एव वा एते पुथुका। ते वित्थारतो दस्सेतुं ‘‘कथं यञ्ञा वा एते पुथू’’तिआदिना नयेन वित्थारेन दस्सेति।
Yepi yaññaṃ esantīti deyyadhammaṃ icchanti. Gavesantīti olokenti. Pariyesantīti uppādenti. Yaññā vā ete puthūti yaññā eva vā ete puthukā. Yaññayājakā vā ete puthūti deyyadhammassa yājanakā eva vā ete puthukā. Dakkhiṇeyyā vā ete puthūti deyyadhammānucchavikā eva vā ete puthukā. Te vitthārato dassetuṃ ‘‘kathaṃ yaññā vā ete puthū’’tiādinā nayena vitthārena dasseti.
१३. आसीसमानाति रूपादीनि पत्थयमाना। इत्थत्तन्ति इत्थभावञ्च पत्थयमाना, मनुस्सादिभावं इच्छन्ताति वुत्तं होति। जरं सिताति जरं निस्सिता। जरामुखेन चेत्थ सब्बं वट्टदुक्खं वुत्तं। तेन वट्टदुक्खनिस्सिता ततो अपरिमुच्चमानायेव कप्पयिंसूति दीपेति।
13.Āsīsamānāti rūpādīni patthayamānā. Itthattanti itthabhāvañca patthayamānā, manussādibhāvaṃ icchantāti vuttaṃ hoti. Jaraṃ sitāti jaraṃ nissitā. Jarāmukhena cettha sabbaṃ vaṭṭadukkhaṃ vuttaṃ. Tena vaṭṭadukkhanissitā tato aparimuccamānāyeva kappayiṃsūti dīpeti.
रूपपटिलाभं आसीसमानाति वण्णायतनसम्पत्तिलाभं पत्थयमाना। सद्दादीसुपि एसेव नयो। खत्तियमहासालकुले अत्तभावपटिलाभन्ति सारप्पत्ते खत्तियानं महासालकुले अत्तभावलाभं पटिसन्धिं पत्थयमाना। ब्राह्मणमहासालकुलादीसुपि एसेव नयो। ब्रह्मकायिकेसु देवेसूति एत्थ पुब्बभवं सन्धाय वुत्तं। एत्थाति खत्तियकुलादीसु।
Rūpapaṭilābhaṃ āsīsamānāti vaṇṇāyatanasampattilābhaṃ patthayamānā. Saddādīsupi eseva nayo. Khattiyamahāsālakule attabhāvapaṭilābhanti sārappatte khattiyānaṃ mahāsālakule attabhāvalābhaṃ paṭisandhiṃ patthayamānā. Brāhmaṇamahāsālakulādīsupi eseva nayo. Brahmakāyikesu devesūti ettha pubbabhavaṃ sandhāya vuttaṃ. Etthāti khattiyakulādīsu.
जरानिस्सिताति जरं अस्सिता। ब्याधिनिस्सितातिआदीसुपि एसेव नयो। एतेहि सब्बं वट्टदुक्खं परियादियित्वा दस्सितं होति।
Jarānissitāti jaraṃ assitā. Byādhinissitātiādīsupi eseva nayo. Etehi sabbaṃ vaṭṭadukkhaṃ pariyādiyitvā dassitaṃ hoti.
१४. कच्चिसु ते भगवा यञ्ञपथे अप्पमत्ता, अतारु जातिञ्च जरञ्च मारिसाति एत्थ यञ्ञो एव यञ्ञपथो। इदं वुत्तं होति – कच्चि ते यञ्ञे अप्पमत्ता हुत्वा यञ्ञं कप्पयन्ता वट्टदुक्खमुत्तरिंसूति।
14.Kaccisu te bhagavā yaññapathe appamattā, atāru jātiñca jarañca mārisāti ettha yañño eva yaññapatho. Idaṃ vuttaṃ hoti – kacci te yaññe appamattā hutvā yaññaṃ kappayantā vaṭṭadukkhamuttariṃsūti.
येपि यञ्ञं देन्ति यजन्तीति देय्यधम्मदानवसेन यजन्ति। परिच्चजन्तीति विस्सज्जेन्ति।
Yepiyaññaṃ denti yajantīti deyyadhammadānavasena yajanti. Pariccajantīti vissajjenti.
१५. आसीसन्तीति रूपपटिलाभादयो पत्थेन्ति। थोमयन्तीति ‘‘सुचिं दिन्न’’न्तिआदिना नयेन यञ्ञादीनि पसंसन्ति। अभिजप्पन्तीति रूपादिपटिलाभाय वाचं गीरन्ति। जुहन्तीति देन्ति। कामाभिजप्पन्ति पटिच्च लाभन्ति रूपादिलाभं पटिच्च पुनप्पुनं कामे एव अभिजप्पन्ति, ‘‘अहो वत अम्हाकम्पि सिय्यु’’न्ति वदन्ति, तण्हञ्च तत्थ वड्ढेन्तीति वुत्तं होति। याजयोगाति यागाधिमुत्ता। भवरागरत्ताति एवमिमेहि आसीसनादीहि भवरागेनेव रत्ता, भवरागरत्ता वा हुत्वा एतानि आसीसनादीनि करोन्ता नातरिंसु जातिआदिवट्टदुक्खं न उत्तरिंसु।
15.Āsīsantīti rūpapaṭilābhādayo patthenti. Thomayantīti ‘‘suciṃ dinna’’ntiādinā nayena yaññādīni pasaṃsanti. Abhijappantīti rūpādipaṭilābhāya vācaṃ gīranti. Juhantīti denti. Kāmābhijappanti paṭicca lābhanti rūpādilābhaṃ paṭicca punappunaṃ kāme eva abhijappanti, ‘‘aho vata amhākampi siyyu’’nti vadanti, taṇhañca tattha vaḍḍhentīti vuttaṃ hoti. Yājayogāti yāgādhimuttā. Bhavarāgarattāti evamimehi āsīsanādīhi bhavarāgeneva rattā, bhavarāgarattā vā hutvā etāni āsīsanādīni karontā nātariṃsu jātiādivaṭṭadukkhaṃ na uttariṃsu.
यञ्ञं वा थोमेन्तीति दानं वा वण्णेन्ति। फलं वाति रूपादिपटिलाभं। दक्खिणेय्ये वाति जातिसम्पन्नादीसु। सुचिं दिन्नन्ति सुचिं कत्वा दिन्नं। मनापन्ति मनवड्ढनकं। पणीतन्ति ओजवन्तं। कालेनाति तत्थ तत्थ सम्पत्तकाले । कप्पियन्ति अकप्पियं वज्जेत्वा दिन्नं। अनवज्जन्ति निद्दोसं। अभिण्हन्ति पुनप्पुनं। ददं चित्तं पसादितन्ति ददतो मुञ्चनचित्तं पसादितन्ति। थोमेन्ति कित्तेन्तीति गुणं पाकटं करोन्ति। वण्णेन्तीति वण्णं भणन्ति। पसंसन्तीति पसादं पापेन्ति।
Yaññaṃ vā thomentīti dānaṃ vā vaṇṇenti. Phalaṃ vāti rūpādipaṭilābhaṃ. Dakkhiṇeyye vāti jātisampannādīsu. Suciṃ dinnanti suciṃ katvā dinnaṃ. Manāpanti manavaḍḍhanakaṃ. Paṇītanti ojavantaṃ. Kālenāti tattha tattha sampattakāle . Kappiyanti akappiyaṃ vajjetvā dinnaṃ. Anavajjanti niddosaṃ. Abhiṇhanti punappunaṃ. Dadaṃ cittaṃ pasāditanti dadato muñcanacittaṃ pasāditanti. Thomenti kittentīti guṇaṃ pākaṭaṃ karonti. Vaṇṇentīti vaṇṇaṃ bhaṇanti. Pasaṃsantīti pasādaṃ pāpenti.
इतो निदानन्ति इतो मनुस्सलोकतो दिन्नकारणा। अज्झायकाति मन्ते परिवत्तेन्ता। मन्तधराति मन्ते धारेन्ता। तिण्णं वेदानन्ति इरुवेदयजुवेदसामवेदानं। ओट्ठपहटकरणवसेन पारं गताति पारगू। सह निघण्डुना च केटुभेन च सनिघण्डुकेटुभानं। निघण्डूति निघण्डुरुक्खादीनं वेवचनप्पकासकं सत्थं। केटुभन्ति किरियाकप्पविकप्पो कवीनं उपकारावहं सत्थं । सह अक्खरप्पभेदेन साक्खरप्पभेदानं। अक्खरप्पभेदोति सिक्खा च निरुत्ति च। इतिहासपञ्चमानन्ति आथब्बणवेदं चतुत्थं कत्वा ‘‘इतिह आस, इतिह आसा’’ति ईदिसवचनपटिसंयुत्तपुराणकथासङ्खातो इतिहासो पञ्चमो एतेसन्ति इतिहासपञ्चमा, तेसं इतिहासपञ्चमानं वेदानं।
Ito nidānanti ito manussalokato dinnakāraṇā. Ajjhāyakāti mante parivattentā. Mantadharāti mante dhārentā. Tiṇṇaṃ vedānanti iruvedayajuvedasāmavedānaṃ. Oṭṭhapahaṭakaraṇavasena pāraṃ gatāti pāragū. Saha nighaṇḍunā ca keṭubhena ca sanighaṇḍukeṭubhānaṃ. Nighaṇḍūti nighaṇḍurukkhādīnaṃ vevacanappakāsakaṃ satthaṃ. Keṭubhanti kiriyākappavikappo kavīnaṃ upakārāvahaṃ satthaṃ . Saha akkharappabhedena sākkharappabhedānaṃ. Akkharappabhedoti sikkhā ca nirutti ca. Itihāsapañcamānanti āthabbaṇavedaṃ catutthaṃ katvā ‘‘itiha āsa, itiha āsā’’ti īdisavacanapaṭisaṃyuttapurāṇakathāsaṅkhāto itihāso pañcamo etesanti itihāsapañcamā, tesaṃ itihāsapañcamānaṃ vedānaṃ.
पदं तदवसेसञ्च ब्याकरणं अधियन्ति, वेदेन्ति वाति पदका वेय्याकरणा। लोकायतं वुच्चति वितण्डवादसत्थं। महापुरिसलक्खणन्ति महापुरिसानं बुद्धादीनं लक्खणदीपकं द्वादससहस्सगन्थप्पमाणं सत्थं। यत्थ सोळससहस्सगाथापदपरिमाणा बुद्धमन्ता नाम अहेसुं। येसं वसेन ‘‘इमिना लक्खणेन समन्नागता बुद्धा नाम होन्ति, इमिना पच्चेकबुद्धा, अग्गसावका , असीतिमहासावका (थेरगा॰ अट्ठ॰ २.१२८८), बुद्धमाता, बुद्धपिता, अग्गुपट्ठाको, अग्गुपट्ठायिका, राजा चक्कवत्ती’’ति अयं विसेसो ञायति। अनवयाति इमेसु लोकायतमहापुरिसलक्खणेसु अनूना परिपूरकारिनो, अवया न होन्तीति वुत्तं होति। अवया नाम ये तानि अत्थतो च गन्थतो च सन्धारेतुं न सक्कोन्ति। वीतरागाति पहीनरागा। एतेन अरहत्तफलट्ठा वुत्ता। रागविनयाय वा पटिपन्नाति एतेन अरहत्तमग्गट्ठा। वीतदोसाति अनागामिफलट्ठा। दोसविनयाय वा पटिपन्नाति एतेन अनागामिमग्गट्ठा। वीतमोहाति अरहत्तफलट्ठा। मोहविनयाय वा पटिपन्नाति अरहत्तमग्गट्ठा। सीलसमाधिपञ्ञाविमुत्तिसम्पन्नाति एतेहि चतूहि लोकियलोकुत्तरमिस्सकेहि सीलादीहि सम्पन्ना। विमुत्तिञाणदस्सनसम्पन्नाति एतेन पच्चवेक्खणञाणसम्पन्ना वुत्ताति ञातब्बं, तञ्च खो लोकियमेव। अभिजप्पन्तीति पत्थेन्ति। जप्पन्तीति पच्चासीसन्ति। पजप्पन्तीति अतीव पच्चासीसन्ति। याजयोगेसु युत्ताति अनुयोगे देय्यधम्मे दिय्यमाने अभियोगवसेन युत्ता।
Padaṃ tadavasesañca byākaraṇaṃ adhiyanti, vedenti vāti padakā veyyākaraṇā. Lokāyataṃ vuccati vitaṇḍavādasatthaṃ. Mahāpurisalakkhaṇanti mahāpurisānaṃ buddhādīnaṃ lakkhaṇadīpakaṃ dvādasasahassaganthappamāṇaṃ satthaṃ. Yattha soḷasasahassagāthāpadaparimāṇā buddhamantā nāma ahesuṃ. Yesaṃ vasena ‘‘iminā lakkhaṇena samannāgatā buddhā nāma honti, iminā paccekabuddhā, aggasāvakā , asītimahāsāvakā (theragā. aṭṭha. 2.1288), buddhamātā, buddhapitā, aggupaṭṭhāko, aggupaṭṭhāyikā, rājā cakkavattī’’ti ayaṃ viseso ñāyati. Anavayāti imesu lokāyatamahāpurisalakkhaṇesu anūnā paripūrakārino, avayā na hontīti vuttaṃ hoti. Avayā nāma ye tāni atthato ca ganthato ca sandhāretuṃ na sakkonti. Vītarāgāti pahīnarāgā. Etena arahattaphalaṭṭhā vuttā. Rāgavinayāya vā paṭipannāti etena arahattamaggaṭṭhā. Vītadosāti anāgāmiphalaṭṭhā. Dosavinayāya vā paṭipannāti etena anāgāmimaggaṭṭhā. Vītamohāti arahattaphalaṭṭhā. Mohavinayāya vā paṭipannāti arahattamaggaṭṭhā. Sīlasamādhipaññāvimuttisampannāti etehi catūhi lokiyalokuttaramissakehi sīlādīhi sampannā. Vimuttiñāṇadassanasampannāti etena paccavekkhaṇañāṇasampannā vuttāti ñātabbaṃ, tañca kho lokiyameva. Abhijappantīti patthenti. Jappantīti paccāsīsanti. Pajappantīti atīva paccāsīsanti. Yājayogesu yuttāti anuyoge deyyadhamme diyyamāne abhiyogavasena yuttā.
१६. अथ को चरहीति अथ इदानि को अञ्ञो अतारि।
16.Atha ko carahīti atha idāni ko añño atāri.
१७. सङ्खायाति ञाणेन वीमंसित्वा। परोपरानीति परानि च ओपरानि च, परत्तभावसकत्तभावादीनि परानि च ओपरानि चाति वुत्तं होति। विधूमोति कायदुच्चरितादिधूमविरहितो । अनीघोति रागादिईघविरहितो। अतारि सोति सो एवरूपो अरहा जातिजरं अतारि।
17.Saṅkhāyāti ñāṇena vīmaṃsitvā. Paroparānīti parāni ca oparāni ca, parattabhāvasakattabhāvādīni parāni ca oparāni cāti vuttaṃ hoti. Vidhūmoti kāyaduccaritādidhūmavirahito . Anīghoti rāgādiīghavirahito. Atāri soti so evarūpo arahā jātijaraṃ atāri.
सकरूपाति अत्तनो रूपा। पररूपाति परेसं रूपा। कायदुच्चरितं विधूमितन्ति तिविधकायदुच्चरितं विधूमं कतं। विधमितन्ति नासितं।
Sakarūpāti attano rūpā. Pararūpāti paresaṃ rūpā. Kāyaduccaritaṃ vidhūmitanti tividhakāyaduccaritaṃ vidhūmaṃ kataṃ. Vidhamitanti nāsitaṃ.
मानो हि ते, ब्राह्मण, खारिभारोति यथा खारिभारो खन्धेन वय्हमानो उपरिट्ठितोपि अक्कन्तक्कन्तट्ठानं पथविया सद्धिं फस्सेति विय, एवं जातिगोत्तकुलादीनि मानवत्थूनि निस्साय उस्सापितो मानो, तत्थ तत्थ इस्सं उप्पादेन्तो चतूसु अपायेसु संसीदापेति। तेनाह – ‘‘मानो हि ते, ब्राह्मण, खारिभारो’’ति। कोधो धूमोति तव ञाणग्गिस्स उपक्किलेसट्ठेन कोधो धूमो। तेन हि ते उपक्किलिट्ठो ञाणग्गि न विरोचति। भस्मनि मोसवज्जन्ति निरोजट्ठेन मुसावादो छारिका नाम। यथा हि छारिकाय पटिच्छन्नो अग्गि न जोतति, एवं ते मुसावादेन पटिच्छन्नं ञाणन्ति दस्सेति। जिव्हा सुजाति यथा तुय्हं सुवण्णरजतलोहकट्ठमत्तिकासु अञ्ञतरमया यागयजनत्थाय सुजा होति, एवं मय्हं धम्मयागयजनत्थाय पहुतजिव्हा सुजाति वदति। यथा तुय्हं नदीतीरे यजनट्ठानं, एवं धम्मयागयजनट्ठानट्ठेन हदयं जोतिट्ठानं। अत्ताति चित्तं।
Māno hi te, brāhmaṇa, khāribhāroti yathā khāribhāro khandhena vayhamāno upariṭṭhitopi akkantakkantaṭṭhānaṃ pathaviyā saddhiṃ phasseti viya, evaṃ jātigottakulādīni mānavatthūni nissāya ussāpito māno, tattha tattha issaṃ uppādento catūsu apāyesu saṃsīdāpeti. Tenāha – ‘‘māno hi te, brāhmaṇa, khāribhāro’’ti. Kodho dhūmoti tava ñāṇaggissa upakkilesaṭṭhena kodho dhūmo. Tena hi te upakkiliṭṭho ñāṇaggi na virocati. Bhasmani mosavajjanti nirojaṭṭhena musāvādo chārikā nāma. Yathā hi chārikāya paṭicchanno aggi na jotati, evaṃ te musāvādena paṭicchannaṃ ñāṇanti dasseti. Jivhā sujāti yathā tuyhaṃ suvaṇṇarajatalohakaṭṭhamattikāsu aññataramayā yāgayajanatthāya sujā hoti, evaṃ mayhaṃ dhammayāgayajanatthāya pahutajivhā sujāti vadati. Yathā tuyhaṃ nadītīre yajanaṭṭhānaṃ, evaṃ dhammayāgayajanaṭṭhānaṭṭhena hadayaṃ jotiṭṭhānaṃ. Attāti cittaṃ.
जातीति जायनकवसेन जाति। इदमेत्थ सभावपच्चत्तं। सञ्जायनवसेन सञ्जाति, उपसग्गेन पदं वड्ढितं। ओक्कमनवसेन ओक्कन्ति। जायनट्ठेन वा जाति। सा अपरिपुण्णायतनवसेन युत्ता। सञ्जायनट्ठेन सञ्जाति। सा परिपुण्णायतनवसेन युत्ता। ओक्कमनट्ठेन ओक्कन्ति। सा अण्डजजलाबुजवसेन युत्ता। ते हि अण्डकोसञ्च वत्थिकोसञ्च ओक्कमन्ति पविसन्ति ओक्कमन्ता पविसन्ता विय पटिसन्धिं गण्हन्ति। अभिनिब्बत्तनट्ठेन अभिनिब्बत्ति। सा संसेदजओपपातिकवसेन युत्ता। ते हि पाकटा एव हुत्वा निब्बत्तन्ति। अयं ताव सम्मुतिकथा।
Jātīti jāyanakavasena jāti. Idamettha sabhāvapaccattaṃ. Sañjāyanavasena sañjāti, upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ. Okkamanavasena okkanti. Jāyanaṭṭhena vā jāti. Sā aparipuṇṇāyatanavasena yuttā. Sañjāyanaṭṭhena sañjāti. Sā paripuṇṇāyatanavasena yuttā. Okkamanaṭṭhena okkanti. Sā aṇḍajajalābujavasena yuttā. Te hi aṇḍakosañca vatthikosañca okkamanti pavisanti okkamantā pavisantā viya paṭisandhiṃ gaṇhanti. Abhinibbattanaṭṭhena abhinibbatti. Sā saṃsedajaopapātikavasena yuttā. Te hi pākaṭā eva hutvā nibbattanti. Ayaṃ tāva sammutikathā.
इदानि परमत्थकथा होति। खन्धा एव हि परमत्थतो पातुभवन्ति, न सत्ता। तत्थ च खन्धानन्ति एकवोकारभवे एकस्स, चतुवोकारभवे चतुन्नं, पञ्चवोकारभवे पञ्चन्नम्पि गहणं वेदितब्बं। पातुभावोति उप्पत्ति। आयतनानन्ति एत्थ तत्र तत्र उपपज्जमानायतनानं सङ्गहो वेदितब्बो। पटिलाभोति सन्ततिया पातुभावोयेव। पातुभवन्तानेव हि तानि पटिलद्धानि नाम होन्ति। सा पनेसा तत्थ तत्थ भवे पठमाभिनिब्बत्तिलक्खणा जाति, निय्यातनरसा, अतीतभवतो इध उम्मुज्जनपच्चुपट्ठाना, फलवसेन दुक्खविचित्ततापच्चुपट्ठाना वा।
Idāni paramatthakathā hoti. Khandhā eva hi paramatthato pātubhavanti, na sattā. Tattha ca khandhānanti ekavokārabhave ekassa, catuvokārabhave catunnaṃ, pañcavokārabhave pañcannampi gahaṇaṃ veditabbaṃ. Pātubhāvoti uppatti. Āyatanānanti ettha tatra tatra upapajjamānāyatanānaṃ saṅgaho veditabbo. Paṭilābhoti santatiyā pātubhāvoyeva. Pātubhavantāneva hi tāni paṭiladdhāni nāma honti. Sā panesā tattha tattha bhave paṭhamābhinibbattilakkhaṇā jāti, niyyātanarasā, atītabhavato idha ummujjanapaccupaṭṭhānā, phalavasena dukkhavicittatāpaccupaṭṭhānā vā.
जराति सभावपच्चत्तं। जीरणताति आकारभावनिद्देसो। खण्डिच्चन्तिआदयो तयो कालातिक्कमे किच्चनिद्देसा, पच्छिमा द्वे पकतिनिद्देसा। अयञ्हि जराति इमिना पदेन सभावतो दीपिता। तेनस्सा इदं सभावपच्चत्तं। जीरणताति इमिना आकारतो, तेनस्सायं आकारनिद्देसो। खण्डिच्चन्ति इमिना कालातिक्कमे दन्तनखानं खण्डितभावकरणकिच्चतो। पालिच्चन्ति इमिना केसलोमानं पलितभावकरणकिच्चतो। वलित्तचताति इमिना मंसं मिलापेत्वा तचे वलिभावकरणकिच्चतो। तेनस्सा इमे खण्डिच्चन्तिआदयो तयो कालातिक्कमे किच्चनिद्देसा। तेहि इमेसं विकारानं दस्सनवसेन पाकटीभूता पाकटजरा दस्सिता। यथेव हि उदकस्स वा वातस्स वा अग्गिनो वा तिणरुक्खादीनं संभग्गपलिभग्गताय वा झामताय वा गतमग्गो पाकटो होति, न च सो गतमग्गो तानेव उदकादीनि, एवमेव जराय दन्तादीनं खण्डिच्चादिवसेन गतमग्गो पाकटो, चक्खुं उम्मीलेत्वापि गय्हति, न च खण्डिच्चादीनेव जरा। न हि जरा चक्खुविञ्ञेय्या होति।
Jarāti sabhāvapaccattaṃ. Jīraṇatāti ākārabhāvaniddeso. Khaṇḍiccantiādayo tayo kālātikkame kiccaniddesā, pacchimā dve pakatiniddesā. Ayañhi jarāti iminā padena sabhāvato dīpitā. Tenassā idaṃ sabhāvapaccattaṃ. Jīraṇatāti iminā ākārato, tenassāyaṃ ākāraniddeso. Khaṇḍiccanti iminā kālātikkame dantanakhānaṃ khaṇḍitabhāvakaraṇakiccato. Pāliccanti iminā kesalomānaṃ palitabhāvakaraṇakiccato. Valittacatāti iminā maṃsaṃ milāpetvā tace valibhāvakaraṇakiccato. Tenassā ime khaṇḍiccantiādayo tayo kālātikkame kiccaniddesā. Tehi imesaṃ vikārānaṃ dassanavasena pākaṭībhūtā pākaṭajarā dassitā. Yatheva hi udakassa vā vātassa vā aggino vā tiṇarukkhādīnaṃ saṃbhaggapalibhaggatāya vā jhāmatāya vā gatamaggo pākaṭo hoti, na ca so gatamaggo tāneva udakādīni, evameva jarāya dantādīnaṃ khaṇḍiccādivasena gatamaggo pākaṭo, cakkhuṃ ummīletvāpi gayhati, na ca khaṇḍiccādīneva jarā. Na hi jarā cakkhuviññeyyā hoti.
आयुनो संहानि इन्द्रियानं परिपाकोति इमेहि पन पदेहि कालातिक्कमेयेव अभिब्यत्ताय आयुक्खयचक्खादिइन्द्रियपरिपाकसङ्खाताय पकतिया दीपिता, तेनस्सिमे पच्छिमा द्वे पकतिनिद्देसाति वेदितब्बा। तत्थ यस्मा जरं पत्तस्स आयु हायति, तस्मा जरा ‘‘आयुनो संहानी’’ति फलूपचारेन वुत्ता। यस्मा च दहरकाले सुप्पसन्नानि सुखुमम्पि अत्तनो विसयं सुखेनेव गण्हनसमत्थानि चक्खादीनि इन्द्रियानि जरं पत्तस्स परिपक्कानि आलुळितानि अविसदानि, ओळारिकम्पि अत्तनो विसयं गहेतुं असमत्थानि होन्ति। तस्मा ‘‘इन्द्रियानं परिपाको’’ति फलूपचारेनेव वुत्ता।
Āyunosaṃhāni indriyānaṃ paripākoti imehi pana padehi kālātikkameyeva abhibyattāya āyukkhayacakkhādiindriyaparipākasaṅkhātāya pakatiyā dīpitā, tenassime pacchimā dve pakatiniddesāti veditabbā. Tattha yasmā jaraṃ pattassa āyu hāyati, tasmā jarā ‘‘āyuno saṃhānī’’ti phalūpacārena vuttā. Yasmā ca daharakāle suppasannāni sukhumampi attano visayaṃ sukheneva gaṇhanasamatthāni cakkhādīni indriyāni jaraṃ pattassa paripakkāni āluḷitāni avisadāni, oḷārikampi attano visayaṃ gahetuṃ asamatthāni honti. Tasmā ‘‘indriyānaṃ paripāko’’ti phalūpacāreneva vuttā.
सा पनेसा एवं निद्दिट्ठा सब्बापि जरा पाकटा पटिच्छन्नाति दुविधा होति। तत्थ दन्तादीसु खण्डादिभावदस्सनतो रूपधम्मेसु जरा पाकटजरा नाम। अरूपधम्मेसु पन जरा तादिसस्स विकारस्स अदस्सनतो पटिच्छन्नजरा नाम। तत्थ य्वायं खण्डादिभावो दिस्सति, सो तादिसानं दन्तादीनं सुविञ्ञेय्यत्ता वण्णोयेव। तञ्च चक्खुना दिस्वा मनोद्वारेन चिन्तेत्वा ‘‘इमे दन्ता जराय पहटा’’ति जरं जानाति। उदकट्ठाने बद्धानि गोसिङ्गादीनि ओलोकेत्वा हेट्ठा उदकस्स अत्थिभावजाननं विय।
Sā panesā evaṃ niddiṭṭhā sabbāpi jarā pākaṭā paṭicchannāti duvidhā hoti. Tattha dantādīsu khaṇḍādibhāvadassanato rūpadhammesu jarā pākaṭajarā nāma. Arūpadhammesu pana jarā tādisassa vikārassa adassanato paṭicchannajarā nāma. Tattha yvāyaṃ khaṇḍādibhāvo dissati, so tādisānaṃ dantādīnaṃ suviññeyyattā vaṇṇoyeva. Tañca cakkhunā disvā manodvārena cintetvā ‘‘ime dantā jarāya pahaṭā’’ti jaraṃ jānāti. Udakaṭṭhāne baddhāni gosiṅgādīni oloketvā heṭṭhā udakassa atthibhāvajānanaṃ viya.
पुन अवीचि सवीचीति एवम्पि अयं जरा दुविधा होति। तत्थ मणिकनकरजतपवाळचन्दसूरियादीनं मन्ददसकादीसु पाणीनं विय च पुप्फफलपल्लवादीसु अपाणीनं विय च अन्तरन्तरा वण्णविसेसादीनं दुब्बिञ्ञेय्यत्ता जरा अवीचिजरा नाम, निरन्तरजराति अत्थो। ततो अञ्ञेसु पन यथावुत्तेसु अन्तरन्तरा वण्णविसेसादीनं सुविञ्ञेय्यत्ता जरा सवीचिजरा नाम।
Puna avīci savīcīti evampi ayaṃ jarā duvidhā hoti. Tattha maṇikanakarajatapavāḷacandasūriyādīnaṃ mandadasakādīsu pāṇīnaṃ viya ca pupphaphalapallavādīsu apāṇīnaṃ viya ca antarantarā vaṇṇavisesādīnaṃ dubbiññeyyattā jarā avīcijarā nāma, nirantarajarāti attho. Tato aññesu pana yathāvuttesu antarantarā vaṇṇavisesādīnaṃ suviññeyyattā jarā savīcijarā nāma.
तत्थ सवीचिजरा उपादिन्नकअनुपादिन्नकवसेन एवं दीपेतब्बा – दहरकुमारकानञ्हि पठममेव खीरदन्ता नाम उट्ठहन्ति, न ते थिरा। तेसु पन पतितेसु पुन दन्ता उट्ठहन्ति, ते पठममेव सेता होन्ति, जरावातेन पन पहटकाले काळका होन्ति। केसा पन पठममेव तम्बापि होन्ति काळकापि सेतकापि। छवि पन सलोहितका होति। वड्ढन्तानं वड्ढन्तानं ओदातानं ओदातभावो, काळकानं काळकभावो पञ्ञायति। जरावातेन पहटकाले च वलिं गण्हाति। सब्बम्पि सस्सं वपितकाले सेतं होति, पच्छा नीलं। जरावातेन पन पहटकाले पण्डरं होति। अम्बङ्कुरेनापि दीपेतुं वट्टति एव। सा पनेसा खन्धपरिपाकलक्खणा जरा, मरणूपनयनरसा, योब्बनविनासपच्चुपट्ठाना। सेसं सब्बत्थ पाकटमेव। एवं भगवा इदम्पि सुत्तं अरहत्तनिकूटेनेव देसेसि, देसनापरियोसाने अयम्पि ब्राह्मणो अरहत्ते पतिट्ठासि सद्धिं अन्तेवासिकसहस्सेन। अञ्ञेसञ्च अनेकसहस्सानं धम्मचक्खुं उदपादि। सेसं वुत्तसदिसमेव।
Tattha savīcijarā upādinnakaanupādinnakavasena evaṃ dīpetabbā – daharakumārakānañhi paṭhamameva khīradantā nāma uṭṭhahanti, na te thirā. Tesu pana patitesu puna dantā uṭṭhahanti, te paṭhamameva setā honti, jarāvātena pana pahaṭakāle kāḷakā honti. Kesā pana paṭhamameva tambāpi honti kāḷakāpi setakāpi. Chavi pana salohitakā hoti. Vaḍḍhantānaṃ vaḍḍhantānaṃ odātānaṃ odātabhāvo, kāḷakānaṃ kāḷakabhāvo paññāyati. Jarāvātena pahaṭakāle ca valiṃ gaṇhāti. Sabbampi sassaṃ vapitakāle setaṃ hoti, pacchā nīlaṃ. Jarāvātena pana pahaṭakāle paṇḍaraṃ hoti. Ambaṅkurenāpi dīpetuṃ vaṭṭati eva. Sā panesā khandhaparipākalakkhaṇā jarā, maraṇūpanayanarasā, yobbanavināsapaccupaṭṭhānā. Sesaṃ sabbattha pākaṭameva. Evaṃ bhagavā idampi suttaṃ arahattanikūṭeneva desesi, desanāpariyosāne ayampi brāhmaṇo arahatte patiṭṭhāsi saddhiṃ antevāsikasahassena. Aññesañca anekasahassānaṃ dhammacakkhuṃ udapādi. Sesaṃ vuttasadisameva.
सद्धम्मप्पज्जोतिकाय चूळनिद्देस-अट्ठकथाय
Saddhammappajjotikāya cūḷaniddesa-aṭṭhakathāya
पुण्णकमाणवसुत्तनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Puṇṇakamāṇavasuttaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / चूळनिद्देसपाळि • Cūḷaniddesapāḷi
३. पुण्णकमाणवपुच्छा • 3. Puṇṇakamāṇavapucchā
३. पुण्णकमाणवपुच्छानिद्देसो • 3. Puṇṇakamāṇavapucchāniddeso
