| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
१०. पुण्णमासत्थेरगाथावण्णना
10. Puṇṇamāsattheragāthāvaṇṇanā
विहरि अपेक्खन्ति आयस्मतो पुण्णमासत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? सो किर विपस्सिस्स भगवतो काले चक्कवाकयोनियं निब्बत्तो भगवन्तं गच्छन्तं दिस्वा पसन्नमानसो अत्तनो मुखतुण्डकेन सालपुप्फं गहेत्वा पूजं अकासि। सो तेन पुञ्ञकम्मेन देवमनुस्सेसु संसरन्तो इतो सत्तरसे कप्पे अट्ठक्खत्तुं चक्कवत्ती राजा अहोसि। इमस्मिं पन कप्पे कस्सपस्स भगवतो सासने ओसक्कमाने कुटुम्बियकुले निब्बत्तित्वा पब्बजित्वा समणधम्मं कत्वा ततो चुतो देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे सावत्थिनगरे समिद्धिस्स नाम ब्राह्मणस्स पुत्तो हुत्वा निब्बत्ति। तस्स जातदिवसे तस्मिं गेहे सब्बा रित्तकुम्भियो सुवण्णमासानं पुण्णा अहेसुं। तेनस्स पुण्णमासोति नामं अकंसु। सो वयप्पत्तो ब्राह्मणविज्जासु निप्फत्तिं पत्वा विवाहकम्मं कत्वा एकं पुत्तं लभित्वा उपनिस्सयसम्पन्नताय घरावासं जिगुच्छन्तो भगवन्तं उपसङ्कमित्वा धम्मं सुत्वा पटिलद्धसद्धो पब्बजित्वा लद्धूपसम्पदो पुब्बकिच्चसम्पन्नो चतुसच्चकम्मट्ठाने युत्तप्पयुत्तो विपस्सनं उस्सुक्कापेत्वा अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर १.७.१३-१९) –
Vihariapekkhanti āyasmato puṇṇamāsattherassa gāthā. Kā uppatti? So kira vipassissa bhagavato kāle cakkavākayoniyaṃ nibbatto bhagavantaṃ gacchantaṃ disvā pasannamānaso attano mukhatuṇḍakena sālapupphaṃ gahetvā pūjaṃ akāsi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto ito sattarase kappe aṭṭhakkhattuṃ cakkavattī rājā ahosi. Imasmiṃ pana kappe kassapassa bhagavato sāsane osakkamāne kuṭumbiyakule nibbattitvā pabbajitvā samaṇadhammaṃ katvā tato cuto devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde sāvatthinagare samiddhissa nāma brāhmaṇassa putto hutvā nibbatti. Tassa jātadivase tasmiṃ gehe sabbā rittakumbhiyo suvaṇṇamāsānaṃ puṇṇā ahesuṃ. Tenassa puṇṇamāsoti nāmaṃ akaṃsu. So vayappatto brāhmaṇavijjāsu nipphattiṃ patvā vivāhakammaṃ katvā ekaṃ puttaṃ labhitvā upanissayasampannatāya gharāvāsaṃ jigucchanto bhagavantaṃ upasaṅkamitvā dhammaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbajitvā laddhūpasampado pubbakiccasampanno catusaccakammaṭṭhāne yuttappayutto vipassanaṃ ussukkāpetvā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.7.13-19) –
‘‘सिन्धुया नदिया तीरे, चक्कवाको अहं तदा।
‘‘Sindhuyā nadiyā tīre, cakkavāko ahaṃ tadā;
सुद्धसेवालभक्खोहं, पापेसु च सुसञ्ञतो॥
Suddhasevālabhakkhohaṃ, pāpesu ca susaññato.
‘‘अद्दसं विरजं बुद्धं, गच्छन्तं अनिलञ्जसे।
‘‘Addasaṃ virajaṃ buddhaṃ, gacchantaṃ anilañjase;
तुण्डेन सालं पग्गय्ह, विपस्सिस्साभिरोपयिं॥
Tuṇḍena sālaṃ paggayha, vipassissābhiropayiṃ.
‘‘यस्स सद्धा तथागते, अचला सुप्पतिट्ठिता।
‘‘Yassa saddhā tathāgate, acalā suppatiṭṭhitā;
तेन चित्तप्पसादेन, दुग्गतिं सो न गच्छति॥
Tena cittappasādena, duggatiṃ so na gacchati.
‘‘स्वागतं वत मे आसि, बुद्धसेट्ठस्स सन्तिके।
‘‘Svāgataṃ vata me āsi, buddhaseṭṭhassa santike;
विहङ्गमेन सन्तेन, सुबीजं रोपितं मया॥
Vihaṅgamena santena, subījaṃ ropitaṃ mayā.
‘‘एकनवुतितो कप्पे, यं पुप्फमभिरोपयिं।
‘‘Ekanavutito kappe, yaṃ pupphamabhiropayiṃ;
दुग्गतिं नाभिजानामि, बुद्धपूजायिदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘सुचारुदस्सना नाम, अट्ठेते एकनामका।
‘‘Sucārudassanā nāma, aṭṭhete ekanāmakā;
कप्पे सत्तरसे आसुं, चक्कवत्ती महब्बला॥
Kappe sattarase āsuṃ, cakkavattī mahabbalā.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अथस्स पुराणदुतियिका तं पलोभेतुकामा अलङ्कतपटियत्ता पुत्तेन सद्धिं उपगन्त्वा पियालापभावादिकेहि भावविवरणकम्मं नाम कातुं आरभि। थेरो तस्सा कारणं दिस्वा अत्तनो कत्थचिपि अलग्गभावं पकासेन्तो ‘‘विहरि अपेक्ख’’न्ति गाथं अभासि।
Athassa purāṇadutiyikā taṃ palobhetukāmā alaṅkatapaṭiyattā puttena saddhiṃ upagantvā piyālāpabhāvādikehi bhāvavivaraṇakammaṃ nāma kātuṃ ārabhi. Thero tassā kāraṇaṃ disvā attano katthacipi alaggabhāvaṃ pakāsento ‘‘vihari apekkha’’nti gāthaṃ abhāsi.
१०. तत्थ विहरीति विसेसतो हरि अपहरि अपनेसि। अपेक्खन्ति तण्हं। इधाति इमस्मिं लोके अत्तभावे वा। हुरन्ति अपरस्मिं अनागते अत्तभावे वा। इधाति वा अज्झत्तिकेसु आयतनेसु। हुरन्ति बाहिरेसु । वा-सद्दो समुच्चयत्थो ‘‘अपदा वा द्विपदा वा’’तिआदीसु (इतिवु॰ ९०; अ॰ नि॰ ४.३४; ५.३२) विय। योति अत्तानमेव परं विय दस्सेति। वेदगूति वेदेन गतो मग्गञाणेन निब्बानं गतो अधिगतो, चत्तारि वा सच्चानि परिञ्ञापहानसच्छिकिरियाभावनाभिसमयवसेन अभिसमेच्च ठितो। यतत्तोति मग्गसंवरेन संयतसभावो, सम्मावायामेन वा संयतसभावो। सब्बेसु धम्मेसु अनूपलित्तोति सब्बेसु आरम्मणेसु धम्मेसु तण्हादिट्ठिलेपवसेन न उपलित्तो, तेन लाभादिलोकधम्मे समतिक्कमं दस्सेति। लोकस्साति उपादानक्खन्धपञ्चकस्स। तञ्हि लुज्जनपलुज्जनट्ठेन लोको। जञ्ञाति जानित्वा। उदयब्बयञ्चाति उप्पादञ्चेव वयञ्च, एतेन यथावुत्तगुणानं पुब्बभागपटिपदं दस्सेति। अयं पनेत्थ अत्थो – यो सकलस्स खन्धादिलोकस्स समपञ्ञासाय आकारेहि उदयब्बयं जानित्वा वेदगू यतत्तो कत्थचि अनुपलित्तो, सो सब्बत्थ अपेक्खं विनेय्य सन्तुसितो तादिसानं विप्पकारानं न किञ्चि मञ्ञति, तस्मा त्वं अन्धबाले यथागतमग्गेनेव गच्छाति। अथ सा इत्थी ‘‘अयं समणो मयि पुत्ते च निरपेक्खो, न सक्का इमं पलोभेतु’’न्ति पक्कामि।
10. Tattha viharīti visesato hari apahari apanesi. Apekkhanti taṇhaṃ. Idhāti imasmiṃ loke attabhāve vā. Huranti aparasmiṃ anāgate attabhāve vā. Idhāti vā ajjhattikesu āyatanesu. Huranti bāhiresu . Vā-saddo samuccayattho ‘‘apadā vā dvipadā vā’’tiādīsu (itivu. 90; a. ni. 4.34; 5.32) viya. Yoti attānameva paraṃ viya dasseti. Vedagūti vedena gato maggañāṇena nibbānaṃ gato adhigato, cattāri vā saccāni pariññāpahānasacchikiriyābhāvanābhisamayavasena abhisamecca ṭhito. Yatattoti maggasaṃvarena saṃyatasabhāvo, sammāvāyāmena vā saṃyatasabhāvo. Sabbesu dhammesu anūpalittoti sabbesu ārammaṇesu dhammesu taṇhādiṭṭhilepavasena na upalitto, tena lābhādilokadhamme samatikkamaṃ dasseti. Lokassāti upādānakkhandhapañcakassa. Tañhi lujjanapalujjanaṭṭhena loko. Jaññāti jānitvā. Udayabbayañcāti uppādañceva vayañca, etena yathāvuttaguṇānaṃ pubbabhāgapaṭipadaṃ dasseti. Ayaṃ panettha attho – yo sakalassa khandhādilokassa samapaññāsāya ākārehi udayabbayaṃ jānitvā vedagū yatatto katthaci anupalitto, so sabbattha apekkhaṃ vineyya santusito tādisānaṃ vippakārānaṃ na kiñci maññati, tasmā tvaṃ andhabāle yathāgatamaggeneva gacchāti. Atha sā itthī ‘‘ayaṃ samaṇo mayi putte ca nirapekkho, na sakkā imaṃ palobhetu’’nti pakkāmi.
पुण्णमासत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Puṇṇamāsattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
परमत्थदीपनिया थेरगाथासंवण्णनाय
Paramatthadīpaniyā theragāthāsaṃvaṇṇanāya
पठमवग्गवण्णना निट्ठिता।
Paṭhamavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / १०. पुण्णमासत्थेरगाथा • 10. Puṇṇamāsattheragāthā
