| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) |
८. पुरिसिन्द्रियञाणसुत्तवण्णना
8. Purisindriyañāṇasuttavaṇṇanā
६२. अट्ठमे निब्बत्तिवसेन अपायसंवत्तनियेन वा कम्मुना अपायेसु नियुत्तोति आपायिको नेरयिकोति एत्थापि एसेव नयो। अवीचिम्हि उप्पज्जित्वा तत्थ आयुकप्पसञ्ञितं अन्तरकप्पं तिट्ठतीति कप्पट्ठो। निरयूपपत्तिपरिहरणवसेन तिकिच्छितुं असक्कुणेय्योति अतेकिच्छो। अखण्डानीति एकदेसेनपि अखण्डितानि। भिन्नकालतो पट्ठाय बीजं बीजत्थाय न उपकप्पति। अपूतीनीति उदकतेमनेन अपूतिकानि। पूतिकञ्हि बीजं बीजत्थाय न उपकप्पति। अवातातपहतानीति वातेन च आतपेन च न हतानि निरोजतं न पापितानि। निरोजञ्हि कसटं बीजं बीजत्थाय न उपकप्पति। ‘‘सारादानी’’ति वत्तब्बे आ-कारस्स रस्सत्तं कत्वा पाळियं ‘‘सारदानी’’ति वुत्तन्ति आह ‘‘सारादानी’’ति। तण्डुलसारस्स आदानतो सारादानि, गहितसारानि पतिट्ठितसारानि। निस्सरञ्हि बीजं बीजत्थाय न उपकप्पति। सुखसयितानीति चत्तारो मासे कोट्ठे पक्खित्तनियामेनेव सुखसयितानि सुट्ठु सन्निचितानि। मण्डखेत्तेति ऊसखारादिदोसेहि अविद्धस्ते सारक्खेत्ते। अभिदोति अभि-सद्देन समानत्थनिपातपदन्ति आह ‘‘अभिअड्ढरत्त’’न्ति। नत्थि एतस्स भिदाति वा अभिदो। ‘‘अभिदं अड्ढरत्त’’न्ति वत्तब्बे उपयोगत्थे पच्चत्तवचनं। अड्ढरत्तन्ति च अच्चन्तसंयोगवचनं, भुम्मत्थे वा। तस्मा अभिदो अड्ढरत्तन्ति अभिन्ने अड्ढरत्तसमयेति अत्थो। पुण्णमासियञ्हि गगनमज्झस्स पुरतो वा पच्छतो वा चन्दे ठिते अड्ढरत्तसमयो भिन्नो नाम होति, मज्झे एव पन ठिते अभिन्नो नाम।
62. Aṭṭhame nibbattivasena apāyasaṃvattaniyena vā kammunā apāyesu niyuttoti āpāyiko nerayikoti etthāpi eseva nayo. Avīcimhi uppajjitvā tattha āyukappasaññitaṃ antarakappaṃ tiṭṭhatīti kappaṭṭho. Nirayūpapattipariharaṇavasena tikicchituṃ asakkuṇeyyoti atekiccho. Akhaṇḍānīti ekadesenapi akhaṇḍitāni. Bhinnakālato paṭṭhāya bījaṃ bījatthāya na upakappati. Apūtīnīti udakatemanena apūtikāni. Pūtikañhi bījaṃ bījatthāya na upakappati. Avātātapahatānīti vātena ca ātapena ca na hatāni nirojataṃ na pāpitāni. Nirojañhi kasaṭaṃ bījaṃ bījatthāya na upakappati. ‘‘Sārādānī’’ti vattabbe ā-kārassa rassattaṃ katvā pāḷiyaṃ ‘‘sāradānī’’ti vuttanti āha ‘‘sārādānī’’ti. Taṇḍulasārassa ādānato sārādāni, gahitasārāni patiṭṭhitasārāni. Nissarañhi bījaṃ bījatthāya na upakappati. Sukhasayitānīti cattāro māse koṭṭhe pakkhittaniyāmeneva sukhasayitāni suṭṭhu sannicitāni. Maṇḍakhetteti ūsakhārādidosehi aviddhaste sārakkhette. Abhidoti abhi-saddena samānatthanipātapadanti āha ‘‘abhiaḍḍharatta’’nti. Natthi etassa bhidāti vā abhido. ‘‘Abhidaṃ aḍḍharatta’’nti vattabbe upayogatthe paccattavacanaṃ. Aḍḍharattanti ca accantasaṃyogavacanaṃ, bhummatthe vā. Tasmā abhido aḍḍharattanti abhinne aḍḍharattasamayeti attho. Puṇṇamāsiyañhi gaganamajjhassa purato vā pacchato vā cande ṭhite aḍḍharattasamayo bhinno nāma hoti, majjhe eva pana ṭhite abhinno nāma.
सुप्पबुद्धसुनक्खत्तादयोति एत्थ (ध॰ प॰ अट्ठ॰ २.१२७ सुप्पबुद्धसक्यवत्थु) सुप्पबुद्धो किर साकियो ‘‘मम धीतरं छड्डेत्वा निक्खन्तो, मम पुत्तं पब्बाजेत्वा तस्स वेरिट्ठाने ठितो चा’’ति इमेहि द्वीहि कारणेहि सत्थरि आघातं बन्धित्वा एकदिवसं ‘‘न दानि निमन्तितट्ठानं गन्त्वा भुञ्जितुं दस्सामी’’ति गमनमग्गं पिदहित्वा अन्तरवीथियं सुरं पिवन्तो निसीदि। अथस्स सत्थरि भिक्खुसङ्घपरिवुते तं ठानं आगते ‘‘सत्था आगतो’’ति आरोचेसुं। सो आह – ‘‘पुरतो गच्छाति तस्स वदेथ, नायं मया महल्लकतरो, नास्स मग्गं दस्सामी’’ति। पुनप्पुनं वुच्चमानोपि तथेव निसीदि। सत्था मातुलस्स सन्तिका मग्गं अलभित्वा ततोव निवत्ति। सोपि चरपुरिसं पेसेसि – ‘‘गच्छ तस्स कथं सुत्वा एही’’ति। सत्थापि निवत्तन्तो सितं कत्वा आनन्दत्थेरेन – ‘‘को नु खो, भन्ते, सितपातुकम्मे पच्चयो’’ति पुट्ठो आह – ‘‘पस्ससि, आनन्द, सुप्पबुद्ध’’न्ति। पस्सामि, भन्ते। भारियं तेन कम्मं कतं मादिसस्स बुद्धस्स मग्गं अदेन्तेन, इतो सत्तमे दिवसे हेट्ठापासादे पासादमूले पथविया पविसिस्सती’’ति आचिक्खि।
Suppabuddhasunakkhattādayoti ettha (dha. pa. aṭṭha. 2.127 suppabuddhasakyavatthu) suppabuddho kira sākiyo ‘‘mama dhītaraṃ chaḍḍetvā nikkhanto, mama puttaṃ pabbājetvā tassa veriṭṭhāne ṭhito cā’’ti imehi dvīhi kāraṇehi satthari āghātaṃ bandhitvā ekadivasaṃ ‘‘na dāni nimantitaṭṭhānaṃ gantvā bhuñjituṃ dassāmī’’ti gamanamaggaṃ pidahitvā antaravīthiyaṃ suraṃ pivanto nisīdi. Athassa satthari bhikkhusaṅghaparivute taṃ ṭhānaṃ āgate ‘‘satthā āgato’’ti ārocesuṃ. So āha – ‘‘purato gacchāti tassa vadetha, nāyaṃ mayā mahallakataro, nāssa maggaṃ dassāmī’’ti. Punappunaṃ vuccamānopi tatheva nisīdi. Satthā mātulassa santikā maggaṃ alabhitvā tatova nivatti. Sopi carapurisaṃ pesesi – ‘‘gaccha tassa kathaṃ sutvā ehī’’ti. Satthāpi nivattanto sitaṃ katvā ānandattherena – ‘‘ko nu kho, bhante, sitapātukamme paccayo’’ti puṭṭho āha – ‘‘passasi, ānanda, suppabuddha’’nti. Passāmi, bhante. Bhāriyaṃ tena kammaṃ kataṃ mādisassa buddhassa maggaṃ adentena, ito sattame divase heṭṭhāpāsāde pāsādamūle pathaviyā pavisissatī’’ti ācikkhi.
सुनक्खत्तोपि (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१४७) पुब्बे भगवन्तं उपसङ्कमित्वा दिब्बचक्खुपरिकम्मं पुच्छि। अथस्स भगवा कथेसि। सो दिब्बचक्खुं निब्बत्तेत्वा आलोकं वड्ढेत्वा ओलोकेन्तो देवलोके नन्दनवनचित्तलतावनफारुसकवनमिस्सकवनेसु दिब्बसम्पत्तिं अनुभवमाने देवपुत्ते च देवधीतरो च दिस्वा – ‘‘एतेसं एवरूपाय अत्तभावसम्पत्तिया ठितानं किर मधुरो नु खो सद्दो भविस्सती’’ति सद्दं सोतुकामो हुत्वा दसबलं उपसङ्कमित्वा दिब्बसोतधातुपरिकम्मं पुच्छि। भगवा पनस्स – ‘‘दिब्बसोतधातुस्स उपनिस्सयो नत्थी’’ति ञत्वा परिकम्मं न कथेसि। न हि बुद्धा यं न भविस्सति, तस्स परिकम्मं कथेन्ति। सो भगवति आघातं बन्धित्वा चिन्तेसि – ‘‘अहं समणं गोतमं पठमं दिब्बचक्खुपरिकम्मं पुच्छिं, सो मय्हं ‘सम्पज्जतु वा मा वा सम्पज्जतू’ति कथेसि। अहं पन पच्चत्तपुरिसकारेन तं निब्बत्तेत्वा दिब्बसोतधातुपरिकम्मं पुच्छिं, तं मे न कथेसि। अद्धा एवं होति ‘अयं राजपब्बजितो दिब्बचक्खुञाणं निब्बत्तेत्वा, दिब्बसोतञाणं निब्बत्तेत्वा, चेतोपरियकम्मञाणं निब्बत्तेत्वा, आसवानं खये ञाणं निब्बत्तेत्वा, मया समसमो भविस्सती’ति इस्सामच्छरियवसेन मय्हं न कथेती’’ति भिय्योसो आघातं बन्धित्वा कासायानि छड्डेत्वा गिहिभावं पत्वापि न तुण्हीभूतो विहासि। दसबलं पन असता तुच्छेन अब्भाचिक्खित्वा अपायूपगो अहोसि। तम्पि भगवा ब्याकासि। वुत्तञ्हेतं – ‘‘एवम्पि खो, भग्गव, सुनक्खत्तो लिच्छविपुत्तो मया वुच्चमानो अपक्कमेव इमस्मा धम्मविनया, यथा तं आपायिको’’ति (दी॰ नि॰ ३.६)। तेन वुत्तं ‘‘अपरेपि सुप्पबुद्धसुनक्खत्तादयो भगवता ञातावा’’ति। आदि-सद्देन कोकालिकादीनं सङ्गहो दट्ठब्बो।
Sunakkhattopi (ma. ni. aṭṭha. 1.147) pubbe bhagavantaṃ upasaṅkamitvā dibbacakkhuparikammaṃ pucchi. Athassa bhagavā kathesi. So dibbacakkhuṃ nibbattetvā ālokaṃ vaḍḍhetvā olokento devaloke nandanavanacittalatāvanaphārusakavanamissakavanesu dibbasampattiṃ anubhavamāne devaputte ca devadhītaro ca disvā – ‘‘etesaṃ evarūpāya attabhāvasampattiyā ṭhitānaṃ kira madhuro nu kho saddo bhavissatī’’ti saddaṃ sotukāmo hutvā dasabalaṃ upasaṅkamitvā dibbasotadhātuparikammaṃ pucchi. Bhagavā panassa – ‘‘dibbasotadhātussa upanissayo natthī’’ti ñatvā parikammaṃ na kathesi. Na hi buddhā yaṃ na bhavissati, tassa parikammaṃ kathenti. So bhagavati āghātaṃ bandhitvā cintesi – ‘‘ahaṃ samaṇaṃ gotamaṃ paṭhamaṃ dibbacakkhuparikammaṃ pucchiṃ, so mayhaṃ ‘sampajjatu vā mā vā sampajjatū’ti kathesi. Ahaṃ pana paccattapurisakārena taṃ nibbattetvā dibbasotadhātuparikammaṃ pucchiṃ, taṃ me na kathesi. Addhā evaṃ hoti ‘ayaṃ rājapabbajito dibbacakkhuñāṇaṃ nibbattetvā, dibbasotañāṇaṃ nibbattetvā, cetopariyakammañāṇaṃ nibbattetvā, āsavānaṃ khaye ñāṇaṃ nibbattetvā, mayā samasamo bhavissatī’ti issāmacchariyavasena mayhaṃ na kathetī’’ti bhiyyoso āghātaṃ bandhitvā kāsāyāni chaḍḍetvā gihibhāvaṃ patvāpi na tuṇhībhūto vihāsi. Dasabalaṃ pana asatā tucchena abbhācikkhitvā apāyūpago ahosi. Tampi bhagavā byākāsi. Vuttañhetaṃ – ‘‘evampi kho, bhaggava, sunakkhatto licchaviputto mayā vuccamāno apakkameva imasmā dhammavinayā, yathā taṃ āpāyiko’’ti (dī. ni. 3.6). Tena vuttaṃ ‘‘aparepi suppabuddhasunakkhattādayo bhagavatā ñātāvā’’ti. Ādi-saddena kokālikādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo.
सुसीमो परिब्बाजकोति (सं॰ नि॰ अट्ठ॰ २.२.७०) एवंनामको वेदङ्गेसु कुसलो पण्डितो परिब्बाजको। अञ्ञतित्थिया हि परिहीनलाभसक्कारसिलोका ‘‘समणो गोतमो न जातिगोत्तादीनि आरब्भ लाभग्गप्पत्तो जातो, कविसेट्ठो पनेस उत्तमकविताय सावकानं बन्धं बन्धित्वा देति। ते तं उग्गण्हित्वा उपट्ठाकानं उपनिसिन्नकथम्पि अनुमोदनम्पि सरभञ्ञम्पीति एवमादीनि कथेन्ति। ते तेसं पसन्नानं लाभं उपसंहरन्ति। सचे मयं यं समणो गोतमा जानाति, ततो थोकं जानेय्याम, अत्तनो समयं तत्थ पक्खिपित्वा मयम्पि उपट्ठाकानं कथेय्याम। ततो एतेहि लाभितरा भवेय्याम। को नु खो समणस्स गोतमस्स सन्तिके पब्बजित्वा खिप्पमेव उग्गण्हितुं सक्खिस्सती’’ति एवं चिन्तेत्वा ‘‘सुसिमो पटिबलो’’ति दिस्वा उपसङ्कमित्वा एवमाहंसु ‘‘एहि त्वं, आवुसो सुसीम, समणे गोतमे ब्रह्मचरियं चर, त्वं धम्मं परियापुणित्वा अम्हे वाचेय्यासि, तं मयं धम्मं परियापुणित्वा गिहीनं भासिस्साम, एवं मयम्पि सक्कता भविस्साम गरुकता मानिता पूजिता लाभिनो चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारान’’न्ति (सं॰ नि॰ २.७०)।
Susīmo paribbājakoti (saṃ. ni. aṭṭha. 2.2.70) evaṃnāmako vedaṅgesu kusalo paṇḍito paribbājako. Aññatitthiyā hi parihīnalābhasakkārasilokā ‘‘samaṇo gotamo na jātigottādīni ārabbha lābhaggappatto jāto, kaviseṭṭho panesa uttamakavitāya sāvakānaṃ bandhaṃ bandhitvā deti. Te taṃ uggaṇhitvā upaṭṭhākānaṃ upanisinnakathampi anumodanampi sarabhaññampīti evamādīni kathenti. Te tesaṃ pasannānaṃ lābhaṃ upasaṃharanti. Sace mayaṃ yaṃ samaṇo gotamā jānāti, tato thokaṃ jāneyyāma, attano samayaṃ tattha pakkhipitvā mayampi upaṭṭhākānaṃ katheyyāma. Tato etehi lābhitarā bhaveyyāma. Ko nu kho samaṇassa gotamassa santike pabbajitvā khippameva uggaṇhituṃ sakkhissatī’’ti evaṃ cintetvā ‘‘susimo paṭibalo’’ti disvā upasaṅkamitvā evamāhaṃsu ‘‘ehi tvaṃ, āvuso susīma, samaṇe gotame brahmacariyaṃ cara, tvaṃ dhammaṃ pariyāpuṇitvā amhe vāceyyāsi, taṃ mayaṃ dhammaṃ pariyāpuṇitvā gihīnaṃ bhāsissāma, evaṃ mayampi sakkatā bhavissāma garukatā mānitā pūjitā lābhino cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhārāna’’nti (saṃ. ni. 2.70).
अथ सुसीमो परिब्बाजको तेसं वचनं सम्पटिच्छित्वा येनानन्दो तेनुपसङ्कमि, उपसङ्कमित्वा पब्बज्जं याचि। थेरो च तं आदाय भगवन्तं उपसङ्कमित्वा एतमत्थं आरोचेसि। भगवा पन चिन्तेसि ‘‘अयं परिब्बाजको तित्थियसमये ‘अहं पाटिएक्को सत्था’ति पटिजानमानो चरति, ‘इधेव मग्गब्रह्मचरियं चरितुं इच्छामी’ति किर वदति, किं नु खो मयि पसन्नो, उदाहु मय्हं वा मम सावकानं धम्मकथाय पसन्नो’’ति। अथस्स एकट्ठानेपि पसादाभावं ञत्वा ‘‘अयं मम सासने ‘धम्मं थेनेस्सामी’ति पब्बजति, इतिस्स आगमनं अपरिसुद्धं, निप्फत्ति नु खो कीदिसा’’ति ओलोकेन्तो ‘‘किञ्चापि ‘धम्मं थेनेस्सामी’ति पब्बजति, कतिपाहेनेव पन घटेत्वा अरहत्तं गण्हिस्सती’’ति ञत्वा ‘‘तेनहानन्द, सुसीमं पब्बाजेथा’’ति आह। तं सन्धायेतं वुत्तं ‘‘एवं भगवता को ञातो? सुसीमो परिब्बाजको’’ति।
Atha susīmo paribbājako tesaṃ vacanaṃ sampaṭicchitvā yenānando tenupasaṅkami, upasaṅkamitvā pabbajjaṃ yāci. Thero ca taṃ ādāya bhagavantaṃ upasaṅkamitvā etamatthaṃ ārocesi. Bhagavā pana cintesi ‘‘ayaṃ paribbājako titthiyasamaye ‘ahaṃ pāṭiekko satthā’ti paṭijānamāno carati, ‘idheva maggabrahmacariyaṃ carituṃ icchāmī’ti kira vadati, kiṃ nu kho mayi pasanno, udāhu mayhaṃ vā mama sāvakānaṃ dhammakathāya pasanno’’ti. Athassa ekaṭṭhānepi pasādābhāvaṃ ñatvā ‘‘ayaṃ mama sāsane ‘dhammaṃ thenessāmī’ti pabbajati, itissa āgamanaṃ aparisuddhaṃ, nipphatti nu kho kīdisā’’ti olokento ‘‘kiñcāpi ‘dhammaṃ thenessāmī’ti pabbajati, katipāheneva pana ghaṭetvā arahattaṃ gaṇhissatī’’ti ñatvā ‘‘tenahānanda, susīmaṃ pabbājethā’’ti āha. Taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ ‘‘evaṃ bhagavatā ko ñāto? Susīmo paribbājako’’ti.
सन्ततिमहामत्तोति (ध॰ प॰ अट्ठ॰ २.१४१ सन्ततिमहामत्तवत्थु) सो किर एकस्मिं काले रञ्ञो पसेनदिस्स पच्चन्तं कुपितं वूपसमेत्वा आगतो। अथस्स राजा तुट्ठो सत्त दिवसानि रज्जं दत्वा एकं नच्चगीतकुसलं इत्थिं अदासि। सो सत्त दिवसानि सुरामदमत्तो हुत्वा सत्तमे दिवसे सब्बालङ्कारप्पटिमण्डितो हत्थिक्खन्धवरगतो नहानतित्थं गच्छन्तो सत्थारं पिण्डाय पविसन्तं द्वारन्तरे दिस्वा हत्थिक्खन्धवरगतोव सीसं चालेत्वा वन्दि। सत्था सितं कत्वा ‘‘को नु खो, भन्ते, सितपातुकरणे हेतू’’ति आनन्दत्थेरेन पुट्ठो सितकारणं आचिक्खन्तो आह – ‘‘पस्ससि, आनन्द, सन्ततिमहामत्तं, अज्जेव सब्बाभरणप्पटिमण्डितो मम सन्तिकं आगन्त्वा चातुप्पदिकगाथावसाने अरहत्तं पत्वा परिनिब्बायिस्सती’’ति। तेन वुत्तं ‘‘एवं को ञातो भगवताति? सन्ततिमहामत्तो’’ति।
Santatimahāmattoti (dha. pa. aṭṭha. 2.141 santatimahāmattavatthu) so kira ekasmiṃ kāle rañño pasenadissa paccantaṃ kupitaṃ vūpasametvā āgato. Athassa rājā tuṭṭho satta divasāni rajjaṃ datvā ekaṃ naccagītakusalaṃ itthiṃ adāsi. So satta divasāni surāmadamatto hutvā sattame divase sabbālaṅkārappaṭimaṇḍito hatthikkhandhavaragato nahānatitthaṃ gacchanto satthāraṃ piṇḍāya pavisantaṃ dvārantare disvā hatthikkhandhavaragatova sīsaṃ cāletvā vandi. Satthā sitaṃ katvā ‘‘ko nu kho, bhante, sitapātukaraṇe hetū’’ti ānandattherena puṭṭho sitakāraṇaṃ ācikkhanto āha – ‘‘passasi, ānanda, santatimahāmattaṃ, ajjeva sabbābharaṇappaṭimaṇḍito mama santikaṃ āgantvā cātuppadikagāthāvasāne arahattaṃ patvā parinibbāyissatī’’ti. Tena vuttaṃ ‘‘evaṃ ko ñāto bhagavatāti? Santatimahāmatto’’ti.
पुरिसिन्द्रियञाणसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Purisindriyañāṇasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / ८. पुरिसिन्द्रियञाणसुत्तं • 8. Purisindriyañāṇasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) / ८. पुरिसिन्द्रियञाणसुत्तवण्णना • 8. Purisindriyañāṇasuttavaṇṇanā
