| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[२२३] ३. पुटभत्तजातकवण्णना
[223] 3. Puṭabhattajātakavaṇṇanā
नमे नमन्तस्स भजे भजन्तन्ति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो एकं कुटुम्बिकं आरब्भ कथेसि। सावत्थिनगरवासी किरेको कुटुम्बिको एकेन जनपदकुटुम्बिकेन सद्धिं वोहारं अकासि। सो अत्तनो भरियं आदाय तस्स धारणकस्स सन्तिकं अगमासि। धारणको ‘‘दातुं न सक्कोमी’’ति न किञ्चि अदासि, इतरो कुज्झित्वा भत्तं अभुञ्जित्वाव निक्खमि। अथ नं अन्तरामग्गे छातज्झत्तं दिस्वा मग्गपटिपन्ना पुरिसा ‘‘भरियायपि दत्वा भुञ्जाही’’ति भत्तपुटं अदंसु। सो तं गहेत्वा तस्सा अदातुकामो हुत्वा ‘‘भद्दे, इदं चोरानं तिट्ठनट्ठानं, त्वं पुरतो याही’’ति उय्योजेत्वा सब्बं भत्तं भुञ्जित्वा तुच्छपुटं दस्सेत्वा ‘‘भद्दे, अभत्तकं तुच्छपुटमेव अदंसू’’ति आह। सा तेन एककेनेव भुत्तभावं ञत्वा दोमनस्सप्पत्ता अहोसि। ते उभोपि जेतवनपिट्ठिविहारेन गच्छन्ता ‘‘पानीयं पिविस्सामा’’ति जेतवनं पविसिंसु।
Namenamantassa bhaje bhajantanti idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ kuṭumbikaṃ ārabbha kathesi. Sāvatthinagaravāsī kireko kuṭumbiko ekena janapadakuṭumbikena saddhiṃ vohāraṃ akāsi. So attano bhariyaṃ ādāya tassa dhāraṇakassa santikaṃ agamāsi. Dhāraṇako ‘‘dātuṃ na sakkomī’’ti na kiñci adāsi, itaro kujjhitvā bhattaṃ abhuñjitvāva nikkhami. Atha naṃ antarāmagge chātajjhattaṃ disvā maggapaṭipannā purisā ‘‘bhariyāyapi datvā bhuñjāhī’’ti bhattapuṭaṃ adaṃsu. So taṃ gahetvā tassā adātukāmo hutvā ‘‘bhadde, idaṃ corānaṃ tiṭṭhanaṭṭhānaṃ, tvaṃ purato yāhī’’ti uyyojetvā sabbaṃ bhattaṃ bhuñjitvā tucchapuṭaṃ dassetvā ‘‘bhadde, abhattakaṃ tucchapuṭameva adaṃsū’’ti āha. Sā tena ekakeneva bhuttabhāvaṃ ñatvā domanassappattā ahosi. Te ubhopi jetavanapiṭṭhivihārena gacchantā ‘‘pānīyaṃ pivissāmā’’ti jetavanaṃ pavisiṃsu.
सत्थापि तेसञ्ञेव आगमनं ओलोकेन्तो मग्गं गहेत्वा ठितलुद्दको विय गन्धकुटिछायाय निसीदि, ते सत्थारं दिस्वा उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा निसीदिंसु। सत्था तेहि सद्धिं पटिसन्थारं कत्वा ‘‘किं, उपासिके, अयं ते भत्ता हितकामो सस्नेहो’’ति पुच्छि। ‘‘भन्ते, अहं एतस्स सस्नेहा, अयं पन मय्हं निस्नेहो, तिट्ठन्तु अञ्ञेपि दिवसा, अज्जेवेस अन्तरामग्गे पुटभत्तं लभित्वा मय्हं अदत्वा अत्तनाव भुञ्जी’’ति। ‘‘उपासिके, निच्चकालम्पि त्वं एतस्स हितकामा सस्नेहा, अयं पन निस्नेहोव। यदा पन पण्डिते निस्साय तव गुणे जानाति, तदा ते सब्बिस्सरियं निय्यादेती’’ति वत्वा ताय याचितो अतीतं आहरि।
Satthāpi tesaññeva āgamanaṃ olokento maggaṃ gahetvā ṭhitaluddako viya gandhakuṭichāyāya nisīdi, te satthāraṃ disvā upasaṅkamitvā vanditvā nisīdiṃsu. Satthā tehi saddhiṃ paṭisanthāraṃ katvā ‘‘kiṃ, upāsike, ayaṃ te bhattā hitakāmo sasneho’’ti pucchi. ‘‘Bhante, ahaṃ etassa sasnehā, ayaṃ pana mayhaṃ nisneho, tiṭṭhantu aññepi divasā, ajjevesa antarāmagge puṭabhattaṃ labhitvā mayhaṃ adatvā attanāva bhuñjī’’ti. ‘‘Upāsike, niccakālampi tvaṃ etassa hitakāmā sasnehā, ayaṃ pana nisnehova. Yadā pana paṇḍite nissāya tava guṇe jānāti, tadā te sabbissariyaṃ niyyādetī’’ti vatvā tāya yācito atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो अमच्चकुले निब्बत्तित्वा वयप्पत्तो तस्स अत्थधम्मानुसासको अहोसि। अथ राजा ‘‘पदुब्भेय्यापि मे अय’’न्ति अत्तनो पुत्तं आसङ्कन्तो नीहरि। सो अत्तनो भरियं गहेत्वा नगरा निक्खम्म एकस्मिं कासिकगामके वासं कप्पेसि। सो अपरभागे पितु कालकतभावं सुत्वा ‘‘कुलसन्तकं रज्जं गण्हिस्सामी’’ति बाराणसिं पच्चागच्छन्तो अन्तरामग्गे ‘‘भरियायपि दत्वा भुञ्जाही’’ति भत्तपुटं लभित्वा तस्सा अदत्वा सयमेव तं भुञ्जि। सा ‘‘कक्खळो वतायं पुरिसो’’ति दोमनस्सप्पत्ता अहोसि। सो बाराणसियं रज्जं गहेत्वा तं अग्गमहेसिट्ठाने ठपेत्वा ‘‘एत्तकमेव एतिस्सा अल’’न्ति न अञ्ञं सक्कारं वा सम्मानं वा करोति, ‘‘कथं यापेसी’’तिपि नं न पुच्छति।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto amaccakule nibbattitvā vayappatto tassa atthadhammānusāsako ahosi. Atha rājā ‘‘padubbheyyāpi me aya’’nti attano puttaṃ āsaṅkanto nīhari. So attano bhariyaṃ gahetvā nagarā nikkhamma ekasmiṃ kāsikagāmake vāsaṃ kappesi. So aparabhāge pitu kālakatabhāvaṃ sutvā ‘‘kulasantakaṃ rajjaṃ gaṇhissāmī’’ti bārāṇasiṃ paccāgacchanto antarāmagge ‘‘bhariyāyapi datvā bhuñjāhī’’ti bhattapuṭaṃ labhitvā tassā adatvā sayameva taṃ bhuñji. Sā ‘‘kakkhaḷo vatāyaṃ puriso’’ti domanassappattā ahosi. So bārāṇasiyaṃ rajjaṃ gahetvā taṃ aggamahesiṭṭhāne ṭhapetvā ‘‘ettakameva etissā ala’’nti na aññaṃ sakkāraṃ vā sammānaṃ vā karoti, ‘‘kathaṃ yāpesī’’tipi naṃ na pucchati.
बोधिसत्तो चिन्तेसि – ‘‘अयं देवी रञ्ञो बहूपकारा सस्नेहा, राजा पनेतं किस्मिञ्चि न मञ्ञति, सक्कारसम्मानमस्सा कारेस्सामी’’ति तं उपसङ्कमित्वा उपचारं कत्वा एकमन्तं ठत्वा ‘‘किं, ताता’’ति वुत्ते ‘‘कथं समुट्ठापेतुं मयं, देवि, तुम्हे उपट्ठहाम, किं नाम महल्लकानं पितूनं वत्थखण्डं वा भत्तपिण्डं वा दातुं न वट्टती’’ति आह। ‘‘तात, अहं अत्तनाव किञ्चि न लभामि, तुम्हाकं किं दस्सामि, ननु लभनकाले अदासिं, इदानि पन मे राजा न किञ्चि देति। तिट्ठतु अञ्ञं दानं, रज्जं गण्हितुं आगच्छन्तो अन्तरामग्गे भत्तपुटं लभित्वा भत्तमत्तम्पि मे अदत्वा अत्तनाव भुञ्जी’’ति। ‘‘किं पन, अम्म, रञ्ञो सन्तिके एवं कथेतुं सक्खिस्सथा’’ति? ‘‘सक्खिस्सामि, ताता’’ति। ‘‘तेन हि अज्जेव मम रञ्ञो सन्तिके ठितकाले मयि पुच्छन्ते एवं कथेथ अज्जेव वो गुणं जानापेस्सामी’’ति एवं वत्वा बोधिसत्तो पुरिमतरं गन्त्वा रञ्ञो सन्तिके अट्ठासि। सापि गन्त्वा रञ्ञो समीपे अट्ठासि।
Bodhisatto cintesi – ‘‘ayaṃ devī rañño bahūpakārā sasnehā, rājā panetaṃ kismiñci na maññati, sakkārasammānamassā kāressāmī’’ti taṃ upasaṅkamitvā upacāraṃ katvā ekamantaṃ ṭhatvā ‘‘kiṃ, tātā’’ti vutte ‘‘kathaṃ samuṭṭhāpetuṃ mayaṃ, devi, tumhe upaṭṭhahāma, kiṃ nāma mahallakānaṃ pitūnaṃ vatthakhaṇḍaṃ vā bhattapiṇḍaṃ vā dātuṃ na vaṭṭatī’’ti āha. ‘‘Tāta, ahaṃ attanāva kiñci na labhāmi, tumhākaṃ kiṃ dassāmi, nanu labhanakāle adāsiṃ, idāni pana me rājā na kiñci deti. Tiṭṭhatu aññaṃ dānaṃ, rajjaṃ gaṇhituṃ āgacchanto antarāmagge bhattapuṭaṃ labhitvā bhattamattampi me adatvā attanāva bhuñjī’’ti. ‘‘Kiṃ pana, amma, rañño santike evaṃ kathetuṃ sakkhissathā’’ti? ‘‘Sakkhissāmi, tātā’’ti. ‘‘Tena hi ajjeva mama rañño santike ṭhitakāle mayi pucchante evaṃ kathetha ajjeva vo guṇaṃ jānāpessāmī’’ti evaṃ vatvā bodhisatto purimataraṃ gantvā rañño santike aṭṭhāsi. Sāpi gantvā rañño samīpe aṭṭhāsi.
अथ नं बोधिसत्तो ‘‘अम्म, तुम्हे अतिविय कक्खळा, किं नाम पितूनं वत्थखण्डं वा भत्तपिण्डमत्तं वा दातुं न वट्टती’’ति आह। ‘‘तात, अहमेव रञ्ञो सन्तिका किञ्चि न लभामि, तुम्हाकं किं दस्सामी’’ति? ‘‘ननु अग्गमहेसिट्ठानं ते लद्ध’’न्ति? ‘‘तात, किस्मिञ्चि सम्माने असति अग्गमहेसिट्ठानं किं करिस्सति, इदानि मे तुम्हाकं राजा किं दस्सति, सो अन्तरामग्गे भत्तपुटं लभित्वा ततो किञ्चि अदत्वा सयमेव भुञ्जी’’ति। बोधिसत्तो ‘‘एवं किर, महाराजा’’ति पुच्छि। राजा अधिवासेसि। बोधिसत्तो तस्स अधिवासनं विदित्वा ‘‘तेन हि, अम्म, रञ्ञो अप्पियकालतो पट्ठाय किं तुम्हाकं इध वासेन। लोकस्मिञ्हि अप्पियसम्पयोगो च दुक्खो, तुम्हाकं इध वासे सति रञ्ञो अप्पियसम्पयोगोव दुक्खं भविस्सति, इमे सत्ता नाम भजन्ते भजन्ति, अभजनभावं ञत्वा अञ्ञत्थ गन्तब्बं, महन्तो लोकसन्निवासो’’ति वत्वा इमा गाथा अवोच –
Atha naṃ bodhisatto ‘‘amma, tumhe ativiya kakkhaḷā, kiṃ nāma pitūnaṃ vatthakhaṇḍaṃ vā bhattapiṇḍamattaṃ vā dātuṃ na vaṭṭatī’’ti āha. ‘‘Tāta, ahameva rañño santikā kiñci na labhāmi, tumhākaṃ kiṃ dassāmī’’ti? ‘‘Nanu aggamahesiṭṭhānaṃ te laddha’’nti? ‘‘Tāta, kismiñci sammāne asati aggamahesiṭṭhānaṃ kiṃ karissati, idāni me tumhākaṃ rājā kiṃ dassati, so antarāmagge bhattapuṭaṃ labhitvā tato kiñci adatvā sayameva bhuñjī’’ti. Bodhisatto ‘‘evaṃ kira, mahārājā’’ti pucchi. Rājā adhivāsesi. Bodhisatto tassa adhivāsanaṃ viditvā ‘‘tena hi, amma, rañño appiyakālato paṭṭhāya kiṃ tumhākaṃ idha vāsena. Lokasmiñhi appiyasampayogo ca dukkho, tumhākaṃ idha vāse sati rañño appiyasampayogova dukkhaṃ bhavissati, ime sattā nāma bhajante bhajanti, abhajanabhāvaṃ ñatvā aññattha gantabbaṃ, mahanto lokasannivāso’’ti vatvā imā gāthā avoca –
१४५.
145.
‘‘नमे नमन्तस्स भजे भजन्तं, किच्चानुकुब्बस्स करेय्य किच्चं।
‘‘Name namantassa bhaje bhajantaṃ, kiccānukubbassa kareyya kiccaṃ;
नानत्थकामस्स करेय्य अत्थं, असम्भजन्तम्पि न सम्भजेय्य॥
Nānatthakāmassa kareyya atthaṃ, asambhajantampi na sambhajeyya.
१४६.
146.
‘‘चजे चजन्तं वनथं न कयिरा, अपेतचित्तेन न सम्भजेय्य।
‘‘Caje cajantaṃ vanathaṃ na kayirā, apetacittena na sambhajeyya;
दिजो दुमं खीणफलन्ति ञत्वा, अञ्ञं समेक्खेय्य महा हि लोको’’ति॥
Dijo dumaṃ khīṇaphalanti ñatvā, aññaṃ samekkheyya mahā hi loko’’ti.
तत्थ नमे नमन्तस्स भजे भजन्तन्ति यो अत्तनो नमति, तस्सेव पटिनमेय्य। यो च भजति, तमेव भजेय्य। किच्चानुकुब्बस्स करेय्य किच्चन्ति अत्तनो उप्पन्नकिच्चं अनुकुब्बन्तस्सेव तस्सपि उप्पन्नकिच्चं पटिकरेय्य। चजे चजन्तं वनथं न कयिराति अत्तानं जहन्तं जहेय्येव, तस्मिं तण्हासङ्खातं वनथं न करेय्य। अपेतचित्तेनाति विगतचित्तेन विपल्लत्थचित्तेन। न सम्भजेय्याति तथारूपेन सद्धिं न समागच्छेय्य। दिजो दुमन्ति यथा सकुणो पुब्बे फलितम्पि रुक्खं फले खीणे ‘‘खीणफलो अय’’न्ति ञत्वा तं छड्डेत्वा अञ्ञं समेक्खति परियेसति, एवं अञ्ञं समेक्खेय्य। महा हि एस लोको, अथ तुम्हे सस्नेहं एकं पुरिसं लभिस्सथाति।
Tattha name namantassa bhaje bhajantanti yo attano namati, tasseva paṭinameyya. Yo ca bhajati, tameva bhajeyya. Kiccānukubbassa kareyya kiccanti attano uppannakiccaṃ anukubbantasseva tassapi uppannakiccaṃ paṭikareyya. Caje cajantaṃ vanathaṃ na kayirāti attānaṃ jahantaṃ jaheyyeva, tasmiṃ taṇhāsaṅkhātaṃ vanathaṃ na kareyya. Apetacittenāti vigatacittena vipallatthacittena. Na sambhajeyyāti tathārūpena saddhiṃ na samāgaccheyya. Dijo dumanti yathā sakuṇo pubbe phalitampi rukkhaṃ phale khīṇe ‘‘khīṇaphalo aya’’nti ñatvā taṃ chaḍḍetvā aññaṃ samekkhati pariyesati, evaṃ aññaṃ samekkheyya. Mahā hi esa loko, atha tumhe sasnehaṃ ekaṃ purisaṃ labhissathāti.
तं सुत्वा बाराणसिराजा देविया सब्बिस्सरियं अदासि। ततो पट्ठाय समग्गा सम्मोदमाना वसिंसु।
Taṃ sutvā bārāṇasirājā deviyā sabbissariyaṃ adāsi. Tato paṭṭhāya samaggā sammodamānā vasiṃsu.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा सच्चानि पकासेत्वा जातकं समोधानेसि, सच्चपरियोसाने द्वे जयम्पतिका सोतापत्तिफले पतिट्ठहिंसु। ‘‘तदा जयम्पतिका इमे द्वे जयम्पतिका अहेसुं, पण्डितामच्चो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi, saccapariyosāne dve jayampatikā sotāpattiphale patiṭṭhahiṃsu. ‘‘Tadā jayampatikā ime dve jayampatikā ahesuṃ, paṇḍitāmacco pana ahameva ahosi’’nti.
पुटभत्तजातकवण्णना ततिया।
Puṭabhattajātakavaṇṇanā tatiyā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / २२३. पुटभत्तजातकं • 223. Puṭabhattajātakaṃ
