| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) |
३. पुत्तमंसूपमसुत्तवण्णना
3. Puttamaṃsūpamasuttavaṇṇanā
६३. वुत्तनयमेवाति हेट्ठा आहारवग्गस्स पठमसुत्ते वुत्तनयमेव। लाभसक्कारेनाति लाभसक्कारसङ्खाताय अट्ठुप्पत्तियाति केचि। लाभसक्कारे वा अट्ठुप्पत्तियाति अपरे। यो हि लाभसक्कारनिमित्तं पच्चयेसु गेधेन भिक्खूनं अपच्चवेक्खितपरिभोगो जातो, तं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा भगवा इमं देसनं निक्खिपि। यमकमहामेघोति हेट्ठा ओलम्बनउपरिउग्गमनवसेन सतपटलसहस्सपटलो युगळमहामेघो।
63.Vuttanayamevāti heṭṭhā āhāravaggassa paṭhamasutte vuttanayameva. Lābhasakkārenāti lābhasakkārasaṅkhātāya aṭṭhuppattiyāti keci. Lābhasakkāre vā aṭṭhuppattiyāti apare. Yo hi lābhasakkāranimittaṃ paccayesu gedhena bhikkhūnaṃ apaccavekkhitaparibhogo jāto, taṃ aṭṭhuppattiṃ katvā bhagavā imaṃ desanaṃ nikkhipi. Yamakamahāmeghoti heṭṭhā olambanaupariuggamanavasena satapaṭalasahassapaṭalo yugaḷamahāmegho.
तिट्ठन्ति चेव भगवति कत्थचि निबद्धवासं वसन्ते, चारिकम्पि गच्छन्ते अनुबन्धन्ति च। भिक्खूनम्पि येभुय्येन कप्पसतसहस्सं ततो भिय्योपि पूरितदानपारमिसञ्चयत्ता तदा महालाभसक्कारो उप्पज्जतीति वुत्तं ‘‘एवं भिक्खुसङ्घस्सपी’’ति। सक्कतोति सक्कारप्पत्तो। गरुकतोति गरुकारप्पत्तो। मानितोति बहुमतो मनसा पियायितो च। पूजितोति मालादिपूजाय चेव चतुपच्चयाभिपूजाय च पूजितो। अपचितोति अपचायनप्पत्तो। यस्स हि चत्तारो पच्चये सक्कत्वा सुअभिसङ्खते पणीतपणीते उपनेन्ति, सो सक्कतो। यस्मिं गरुभावं पच्चुपट्ठपेत्वा देन्ति, सो गरुकतो। यं मनसा पियायन्ति बहुमञ्ञन्ति, सो बहुमतो। यस्स सब्बमेतं पूजावसेन करोन्ति, सो पूजितो। यस्स अभिवादनपच्चुट्ठानञ्जलिकम्मादिवसेन परमनिपच्चकारं करोन्ति, सो अपचितो। भगवति भिक्खुसङ्घे च लोको एवं पटिपन्नो। तेन वुत्तं ‘‘तेन खो पन समयेन…पे॰… परिक्खारान’’न्ति (उदा॰ १४; सं॰ नि॰ २.७०)। लाभग्गयसग्गप्पत्तन्ति लाभस्स च यसस्स च अग्गं उक्कंसं पत्तं।
Tiṭṭhanti ceva bhagavati katthaci nibaddhavāsaṃ vasante, cārikampi gacchante anubandhanti ca. Bhikkhūnampi yebhuyyena kappasatasahassaṃ tato bhiyyopi pūritadānapāramisañcayattā tadā mahālābhasakkāro uppajjatīti vuttaṃ ‘‘evaṃ bhikkhusaṅghassapī’’ti. Sakkatoti sakkārappatto. Garukatoti garukārappatto. Mānitoti bahumato manasā piyāyito ca. Pūjitoti mālādipūjāya ceva catupaccayābhipūjāya ca pūjito. Apacitoti apacāyanappatto. Yassa hi cattāro paccaye sakkatvā suabhisaṅkhate paṇītapaṇīte upanenti, so sakkato. Yasmiṃ garubhāvaṃ paccupaṭṭhapetvā denti, so garukato. Yaṃ manasā piyāyanti bahumaññanti, so bahumato. Yassa sabbametaṃ pūjāvasena karonti, so pūjito. Yassa abhivādanapaccuṭṭhānañjalikammādivasena paramanipaccakāraṃ karonti, so apacito. Bhagavati bhikkhusaṅghe ca loko evaṃ paṭipanno. Tena vuttaṃ ‘‘tena kho pana samayena…pe… parikkhārāna’’nti (udā. 14; saṃ. ni. 2.70). Lābhaggayasaggappattanti lābhassa ca yasassa ca aggaṃ ukkaṃsaṃ pattaṃ.
पठमाहारवण्णना
Paṭhamāhāravaṇṇanā
अस्साति भगवतो। धम्मसभावचिन्तावसेन पवत्तं सहोत्तप्पञाणं धम्मसंवेगो। धुवपटिसेवनट्ठानञ्हेतं सत्तानं, यदिदं आहारपरिभोगो, तस्मा न तत्थ अपच्चवेक्खणमत्तेन पाराजिकं पञ्ञपेतुं सक्काति अधिप्पायो। आहाराति ‘‘पच्चया’’तिआदिना पुब्बे आहारेसु वुत्तविधिं सन्धाय आह ‘‘आहारा’’तिआदि। इदानि तत्थ कत्तब्बं अत्थवण्णनं सन्धाय ‘‘हेट्ठा वुत्तत्थमेवा’’ति वुत्तं।
Assāti bhagavato. Dhammasabhāvacintāvasena pavattaṃ sahottappañāṇaṃ dhammasaṃvego. Dhuvapaṭisevanaṭṭhānañhetaṃ sattānaṃ, yadidaṃ āhāraparibhogo, tasmā na tattha apaccavekkhaṇamattena pārājikaṃ paññapetuṃ sakkāti adhippāyo. Āhārāti ‘‘paccayā’’tiādinā pubbe āhāresu vuttavidhiṃ sandhāya āha ‘‘āhārā’’tiādi. Idāni tattha kattabbaṃ atthavaṇṇanaṃ sandhāya ‘‘heṭṭhā vuttatthamevā’’ti vuttaṃ.
आदीनवन्ति दोसं। जायाति भरिया। पतीति भत्ता। अपेक्खासद्दा चेते पितापुत्तसद्दा विय, पाळियं पन आ-कारस्स रस्सत्तं सानुनासिकञ्च कत्वा वुत्तं ‘‘जायम्पतिका’’ति। सम्मा फलं वहतीति सम्बलं, सुखावहन्ति अत्थो। तथा हि तं ‘‘पथे हितन्ति पाथेय्य’’न्ति वुच्चति। मग्गस्स कन्तारपरियापन्नत्ता वुत्तं ‘‘कन्तारभूतं मग्ग’’न्ति। दुल्लभताय तं उदकं तत्थ तारेतीति कन्तारं, निरुदकं महावनं। रुळ्हीवसेन इतरम्पि महावनं तथा वुच्चतीति आह ‘‘चोरकन्तार’’न्तिआदि। परराजूनं वेरिआदीनञ्च वसेन सप्पटिभयम्पि अरञ्ञं एत्थेव सङ्गहं गच्छतीति वुत्तं ‘‘पञ्चविध’’न्ति।
Ādīnavanti dosaṃ. Jāyāti bhariyā. Patīti bhattā. Apekkhāsaddā cete pitāputtasaddā viya, pāḷiyaṃ pana ā-kārassa rassattaṃ sānunāsikañca katvā vuttaṃ ‘‘jāyampatikā’’ti. Sammā phalaṃ vahatīti sambalaṃ, sukhāvahanti attho. Tathā hi taṃ ‘‘pathe hitanti pātheyya’’nti vuccati. Maggassa kantārapariyāpannattā vuttaṃ ‘‘kantārabhūtaṃ magga’’nti. Dullabhatāya taṃ udakaṃ tattha tāretīti kantāraṃ, nirudakaṃ mahāvanaṃ. Ruḷhīvasena itarampi mahāvanaṃ tathā vuccatīti āha ‘‘corakantāra’’ntiādi. Pararājūnaṃ veriādīnañca vasena sappaṭibhayampi araññaṃ ettheva saṅgahaṃ gacchatīti vuttaṃ ‘‘pañcavidha’’nti.
घनघनट्ठानतोति मंसस्स बहलबहलं थूलथूलं हुत्वा ठितट्ठानतो। ‘‘तादिसञ्हि मंसं गहेत्वा सुक्खापितं वल्लूरं। सूले आवुनित्वा पक्कमंसं सूलमंसं। विरळच्छायायं निसीदिंसु गन्तुं असमत्थो हुत्वा। गोवतकुक्कुरवतदेवतायाचनादीहीति गोवतकुक्कुरवतादिवतचरणेहि चेव देवतायाचनादीहि पणिधिकम्मेहि च महन्तं दुक्खं अनुभूतं।
Ghanaghanaṭṭhānatoti maṃsassa bahalabahalaṃ thūlathūlaṃ hutvā ṭhitaṭṭhānato. ‘‘Tādisañhi maṃsaṃ gahetvā sukkhāpitaṃ vallūraṃ. Sūle āvunitvā pakkamaṃsaṃ sūlamaṃsaṃ. Viraḷacchāyāyaṃ nisīdiṃsu gantuṃ asamattho hutvā. Govatakukkuravatadevatāyācanādīhīti govatakukkuravatādivatacaraṇehi ceva devatāyācanādīhi paṇidhikammehi ca mahantaṃ dukkhaṃ anubhūtaṃ.
यस्मा पन सासने सम्मापटिपज्जन्तस्स भिक्खुनो आहारपरिभोगस्स ओपम्मभावेन तेसं जायम्पतिकानं पुत्तमंसपरिभोगो इध भगवता आनीतो, तस्मास्स नानाकारेहि ओपम्मत्तं विभावेतुं ‘‘तेसं सो पुत्तमंसाहारो’’तिआदि आरद्धं। तत्थ सजातिमंसतायाति समानजातिकमंसभावेन, मनुस्समंसभावेनाति अत्थो। मसुस्समंसञ्हि कुलप्पसुतमनुस्सानं अमनुञ्ञं होति अपरिचितभावतो गारय्हभावतो च, ततो एव ञातिआदिमंसतायातिआदि वुत्तं। तरुणमंसतायातिआदि पन सभावतो अनभिसङ्खारतो च अमनुञ्ञाति कत्वा वुत्तं। अधूपिततायाति अधूपितभावतो। मज्झत्तभावेयेव ठिता। ततो एव निच्छन्दरागपरिभोगे ठिताति वुत्तं कन्तारतो नित्थरणज्झासयताय। इदानि ये च ते अनपनीताहारो, न यावदत्थपरिभोगो विगतमच्छेरमलता सम्मोहाभावो आयतिं तत्थ पत्थनाभावो सन्निधिकाराभावो अपरिच्चजनमदत्थाभावो अहीळना अविवादपरिभोगो चाति उपमायं लब्भमाना पकारविसेसा, ते तथा नीहरित्वा उपमेय्ये योजेत्वा दस्सेतुं ‘‘न अट्ठिन्हारुचम्मनिस्सितट्ठानानी’’तिआदि वुत्तं। तं कारणन्ति तं तेसं जायम्पतीनं यावदेव कन्तारनित्थरणत्थाय पुत्तमंसपरिभोगसङ्खातं कारणं।
Yasmā pana sāsane sammāpaṭipajjantassa bhikkhuno āhāraparibhogassa opammabhāvena tesaṃ jāyampatikānaṃ puttamaṃsaparibhogo idha bhagavatā ānīto, tasmāssa nānākārehi opammattaṃ vibhāvetuṃ ‘‘tesaṃ so puttamaṃsāhāro’’tiādi āraddhaṃ. Tattha sajātimaṃsatāyāti samānajātikamaṃsabhāvena, manussamaṃsabhāvenāti attho. Masussamaṃsañhi kulappasutamanussānaṃ amanuññaṃ hoti aparicitabhāvato gārayhabhāvato ca, tato eva ñātiādimaṃsatāyātiādi vuttaṃ. Taruṇamaṃsatāyātiādi pana sabhāvato anabhisaṅkhārato ca amanuññāti katvā vuttaṃ. Adhūpitatāyāti adhūpitabhāvato. Majjhattabhāveyeva ṭhitā. Tato eva nicchandarāgaparibhoge ṭhitāti vuttaṃ kantārato nittharaṇajjhāsayatāya. Idāni ye ca te anapanītāhāro, na yāvadatthaparibhogo vigatamaccheramalatā sammohābhāvo āyatiṃ tattha patthanābhāvo sannidhikārābhāvo apariccajanamadatthābhāvo ahīḷanā avivādaparibhogo cāti upamāyaṃ labbhamānā pakāravisesā, te tathā nīharitvā upameyye yojetvā dassetuṃ ‘‘naaṭṭhinhārucammanissitaṭṭhānānī’’tiādi vuttaṃ. Taṃ kāraṇanti taṃ tesaṃ jāyampatīnaṃ yāvadeva kantāranittharaṇatthāya puttamaṃsaparibhogasaṅkhātaṃ kāraṇaṃ.
निस्सन्दपाटिकुल्यतं पच्चवेक्खन्तोपि कबळीकाराहारं परिवीमंसति। यथा ते जायम्पतिकातिआदिपि ओपम्मसंसन्दनं। ‘‘परिभुञ्जितब्बो आहारो’’ति पदं आनेत्वा सम्बन्धितब्बं। एस नयो इतो परेसुपि। अपटिक्खिपित्वाति अनपनेत्वा। वट्टकेन विय कुक्कुटेन विय चाति विसदिसूदाहरणं। ओधिं अदस्सेत्वाति महन्तग्गहणवसेन ओधिं अकत्वा। सीहेन वियाति सदिसूदाहरणं। सो किर सपदानमेव खादति।
Nissandapāṭikulyataṃ paccavekkhantopi kabaḷīkārāhāraṃ parivīmaṃsati. Yathā te jāyampatikātiādipi opammasaṃsandanaṃ. ‘‘Paribhuñjitabbo āhāro’’ti padaṃ ānetvā sambandhitabbaṃ. Esa nayo ito paresupi. Apaṭikkhipitvāti anapanetvā. Vaṭṭakena viya kukkuṭena viya cāti visadisūdāharaṇaṃ. Odhiṃ adassetvāti mahantaggahaṇavasena odhiṃ akatvā. Sīhena viyāti sadisūdāharaṇaṃ. So kira sapadānameva khādati.
अगधितअमुच्छितादिभावेन परिभुञ्जितब्बतो ‘‘अमच्छरायित्वा’’तिआदि वुत्तं। अब्भन्तरे अत्ता नाम अत्थीति दिट्ठि अत्तूपलद्धि, तंसहगतेन सम्मोहेन अत्ता आहारं परिभुञ्जतीति। सतिसम्पजञ्ञवसेनपीति ‘‘असिते पीते खायिते सायिते सम्पजानकारी होती’’ति एत्थ वुत्तसतिसम्पजञ्ञवसेनपि।
Agadhitaamucchitādibhāvena paribhuñjitabbato ‘‘amaccharāyitvā’’tiādi vuttaṃ. Abbhantare attā nāma atthīti diṭṭhi attūpaladdhi, taṃsahagatena sammohena attā āhāraṃ paribhuñjatīti. Satisampajaññavasenapīti ‘‘asite pīte khāyite sāyite sampajānakārī hotī’’ti ettha vuttasatisampajaññavasenapi.
‘‘अहो वत मयं…पे॰… लभेय्य’’न्ति पत्थनं वा, ‘‘हिय्यो विय…पे॰… न लद्ध’’न्ति अनुसोचनं वा अकत्वाति योजना।
‘‘Aho vata mayaṃ…pe… labheyya’’nti patthanaṃ vā, ‘‘hiyyo viya…pe… na laddha’’nti anusocanaṃ vā akatvāti yojanā.
‘‘सन्निधिं न अकंसु, भूमियं वा निखणिंसु, अग्गिना वा झापयिंसू’’ति न-कारं आनेत्वा योजना। एवं सब्बत्थ।
‘‘Sannidhiṃ na akaṃsu, bhūmiyaṃ vā nikhaṇiṃsu, agginā vā jhāpayiṃsū’’ti na-kāraṃ ānetvā yojanā. Evaṃ sabbattha.
पिण्डपातं वा अहीळेन्तेन दायकं वा अहीळेन्तेन परिभुञ्जितब्बोति योजना। स पत्तपाणीति सो पत्तहत्थो। नावजानियाति न अवजानिया। अतिमञ्ञतीति अतिक्कमित्वा मञ्ञति, अवजानातीति अत्थो।
Piṇḍapātaṃ vā ahīḷentena dāyakaṃ vā ahīḷentena paribhuñjitabboti yojanā. Sa pattapāṇīti so pattahattho. Nāvajāniyāti na avajāniyā. Atimaññatīti atikkamitvā maññati, avajānātīti attho.
‘‘तीहि परिञ्ञाहि परिञ्ञाते’’ति वत्वा ताहि कबळीकाराहारस्स परिजाननविधिं दस्सेन्तो ‘‘कथ’’न्तिआदिमाह। तत्थ सवत्थुकवसेनाति ससम्भारवसेन, सभावतो पन रूपाहरणं ओजमत्तं होति। इदञ्हि कबळीकाराहारस्स लक्खणं। कामं रसारम्मणं जिव्हापसादे पटिहञ्ञति, तेन पन अविनाभावतो सम्पत्तविसयगाहिताय च जिव्हापसादस्स ‘‘ओजट्ठमकरूपं कत्थ पटिहञ्ञती’’ति वुत्तं। तस्साति जिव्हापसादस्स । इमे धम्माति इमे यथावुत्तभूतुपादायधम्मा। तन्ति रूपखन्धं। परिग्गण्हतोति परिग्गण्हन्तस्स। उप्पन्ना फस्सपञ्चमका धम्माति सब्बेपि ये यथानिद्धारिता, तेहि सहप्पवत्ताव सब्बेपि इमे। सरसलक्खणतोति अत्तनो किच्चतो लक्खणतो च। तेसं नामरूपभावेन ववत्थपितानं पञ्चन्नं खन्धानं पच्चयो विञ्ञाणं। ‘‘तस्स सङ्खारा तेसं अविज्जा’’ति एवं उद्धं आरोहनवसेन पच्चयं। अधोओरोहनवसेन पन सळायतनादिके परियेसन्तो अनुलोमपटिलोमं पटिच्चसमुप्पादं पस्सति। सळायतनादयोपि हि रूपारूपधम्मानं यथारहं पच्चयभावेन ववत्थपेतब्बाति। याथावतो दिट्ठत्ताति ‘‘इदं रूपं, एत्तकं रूपं, न इतो भिय्यो, इदं नामं, एत्तकं नामं, न इतो भिय्यो’’ति च यथाभूतं दिट्ठत्ता। अनिच्चानुपस्सना, दुक्खानुपस्सना, अनत्तानुपस्सना, निब्बिदानुपस्सना, विरागानुपस्सना, निरोधानुपस्सना, पटिनिस्सग्गानुपस्सनाति इमासं सत्तन्नं अनुपस्सनानं वसेन। सोति कबळीकाराहारो। तिलक्खण…पे॰… सङ्खातायाति अनिच्चतादीनं तिण्णं लक्खणानं पटिविज्झनवसेन लक्खणवन्तसम्मसनवसेन च पवत्तञाणसङ्खाताय। परिञ्ञातो होति अनवसेसतो नामरूपस्स ञातत्ता तप्परियापन्नत्ता च आहारस्स। तेनाह ‘‘तस्मिं येवा’’तिआदि। छन्दरागावकड्ढनेनाति छन्दरागस्स पजहनेन।
‘‘Tīhi pariññāhi pariññāte’’ti vatvā tāhi kabaḷīkārāhārassa parijānanavidhiṃ dassento ‘‘katha’’ntiādimāha. Tattha savatthukavasenāti sasambhāravasena, sabhāvato pana rūpāharaṇaṃ ojamattaṃ hoti. Idañhi kabaḷīkārāhārassa lakkhaṇaṃ. Kāmaṃ rasārammaṇaṃ jivhāpasāde paṭihaññati, tena pana avinābhāvato sampattavisayagāhitāya ca jivhāpasādassa ‘‘ojaṭṭhamakarūpaṃ kattha paṭihaññatī’’ti vuttaṃ. Tassāti jivhāpasādassa . Ime dhammāti ime yathāvuttabhūtupādāyadhammā. Tanti rūpakhandhaṃ. Pariggaṇhatoti pariggaṇhantassa. Uppannā phassapañcamakā dhammāti sabbepi ye yathāniddhāritā, tehi sahappavattāva sabbepi ime. Sarasalakkhaṇatoti attano kiccato lakkhaṇato ca. Tesaṃ nāmarūpabhāvena vavatthapitānaṃ pañcannaṃ khandhānaṃ paccayo viññāṇaṃ. ‘‘Tassa saṅkhārā tesaṃ avijjā’’ti evaṃ uddhaṃ ārohanavasena paccayaṃ. Adhoorohanavasena pana saḷāyatanādike pariyesanto anulomapaṭilomaṃ paṭiccasamuppādaṃ passati. Saḷāyatanādayopi hi rūpārūpadhammānaṃ yathārahaṃ paccayabhāvena vavatthapetabbāti. Yāthāvato diṭṭhattāti ‘‘idaṃ rūpaṃ, ettakaṃ rūpaṃ, na ito bhiyyo, idaṃ nāmaṃ, ettakaṃ nāmaṃ, na ito bhiyyo’’ti ca yathābhūtaṃ diṭṭhattā. Aniccānupassanā, dukkhānupassanā, anattānupassanā, nibbidānupassanā, virāgānupassanā, nirodhānupassanā, paṭinissaggānupassanāti imāsaṃ sattannaṃ anupassanānaṃ vasena. Soti kabaḷīkārāhāro. Tilakkhaṇa…pe… saṅkhātāyāti aniccatādīnaṃ tiṇṇaṃ lakkhaṇānaṃ paṭivijjhanavasena lakkhaṇavantasammasanavasena ca pavattañāṇasaṅkhātāya. Pariññāto hoti anavasesato nāmarūpassa ñātattā tappariyāpannattā ca āhārassa. Tenāha ‘‘tasmiṃ yevā’’tiādi. Chandarāgāvakaḍḍhanenāti chandarāgassa pajahanena.
पञ्च कामगुणा कारणभूता एतस्स अत्थीति पञ्चकामगुणिको। तेनाह ‘‘पञ्चकामगुणसम्भवो’’ति। एकिस्सा तण्हाय परिञ्ञा एकपरिञ्ञा। सब्बस्स पञ्चकामगुणिकस्स रागस्स परिञ्ञा, सब्बपरिञ्ञा। तदुभयस्सपि मूलभूतस्स आहारस्स परिञ्ञा मूलपरिञ्ञा। इदानि इमा तिस्सोपि परिञ्ञायो विभागेन दस्सेतुं ‘‘यो भिक्खू’’तिआदि आरद्धं। जिव्हाद्वारे एकरसतण्हं परिजानातीति जिव्हाय रसं सायित्वा इति पटिसञ्चिक्खति ‘‘यो यमेत्थ रसो, सो वत्थुकामवसेन ओजट्ठमकरूपं होति जिव्हायतनं पसादो। सो किं निस्सितो? चतुमहाभूतनिस्सितो। तंसहजातो वण्णो गन्धो रसो ओजा जीवितिन्द्रियन्ति इमे धम्मा रूपक्खन्धो नाम। यो तस्मिं रसे अस्सादो, अयं रसतण्हा। तंसहगता फस्सादयो धम्मा चत्तारो अरूपक्खन्धा’’तिआदिवसेन। सब्बं अट्ठकथायं आगतवसेन वेदितब्बं। तेनाह ‘‘तेन पञ्चकामगुणिको रागो परिञ्ञातोव होती’’ति। तत्थ तेनाति यो भिक्खु जिव्हाद्वारे रसतण्हं परिजानाति, तेन। कथं पन एकस्मिं द्वारे तण्हं परिजानतो पञ्चसु द्वारेसु रागो परिञ्ञातो होतीति आह ‘‘कस्मा’’तिआदि। तस्सायेवाति तण्हाय एव तण्हासामञ्ञतो एकत्तनयवसेन वुत्तं। तत्थाति पञ्चसु द्वारेसु। उप्पज्जनतोति रूपरागादिभावेन उप्पज्जनतो। लोभो एव हि तण्हायनट्ठेन ‘‘तण्हा’’तिपि, रज्जनट्ठेन ‘‘रागो’’तिपि वुच्चति। तेनाह ‘‘सायेव ही’’तिआदि। इदानि वुत्तमेवत्थं ‘‘यथा’’तिआदिना उपमाय सम्पिण्डेति। पञ्चमग्गे हनतोति पञ्चसु मग्गेसु सञ्चरित्तं करोन्तेन मग्गगामिनो हनन्तो ‘‘मग्गे हनतो’’ति वुत्तो।
Pañca kāmaguṇā kāraṇabhūtā etassa atthīti pañcakāmaguṇiko. Tenāha ‘‘pañcakāmaguṇasambhavo’’ti. Ekissā taṇhāya pariññā ekapariññā. Sabbassa pañcakāmaguṇikassa rāgassa pariññā, sabbapariññā. Tadubhayassapi mūlabhūtassa āhārassa pariññā mūlapariññā. Idāni imā tissopi pariññāyo vibhāgena dassetuṃ ‘‘yo bhikkhū’’tiādi āraddhaṃ. Jivhādvāre ekarasataṇhaṃ parijānātīti jivhāya rasaṃ sāyitvā iti paṭisañcikkhati ‘‘yo yamettha raso, so vatthukāmavasena ojaṭṭhamakarūpaṃ hoti jivhāyatanaṃ pasādo. So kiṃ nissito? Catumahābhūtanissito. Taṃsahajāto vaṇṇo gandho raso ojā jīvitindriyanti ime dhammā rūpakkhandho nāma. Yo tasmiṃ rase assādo, ayaṃ rasataṇhā. Taṃsahagatā phassādayo dhammā cattāro arūpakkhandhā’’tiādivasena. Sabbaṃ aṭṭhakathāyaṃ āgatavasena veditabbaṃ. Tenāha ‘‘tena pañcakāmaguṇiko rāgo pariññātova hotī’’ti. Tattha tenāti yo bhikkhu jivhādvāre rasataṇhaṃ parijānāti, tena. Kathaṃ pana ekasmiṃ dvāre taṇhaṃ parijānato pañcasu dvāresu rāgo pariññāto hotīti āha ‘‘kasmā’’tiādi. Tassāyevāti taṇhāya eva taṇhāsāmaññato ekattanayavasena vuttaṃ. Tatthāti pañcasu dvāresu. Uppajjanatoti rūparāgādibhāvena uppajjanato. Lobho eva hi taṇhāyanaṭṭhena ‘‘taṇhā’’tipi, rajjanaṭṭhena ‘‘rāgo’’tipi vuccati. Tenāha ‘‘sāyeva hī’’tiādi. Idāni vuttamevatthaṃ ‘‘yathā’’tiādinā upamāya sampiṇḍeti. Pañcamagge hanatoti pañcasu maggesu sañcarittaṃ karontena maggagāmino hananto ‘‘magge hanato’’ti vutto.
सब्यञ्जने पिण्डपातसञ्ञिते भत्तसमूहे मनुञ्ञे रूपे रूपसद्दादयो लब्भन्ति, तत्थ पञ्चकामगुणरागस्स सम्भवं दस्सेतुं ‘‘कथ’’न्तिआदि वुत्तं। सतिसम्पजञ्ञेन परिग्गहेत्वाति सब्बभागियेन कम्मट्ठानपरिपालकेन परिग्गहेत्वा। निच्छन्दरागपरिभोगेनाति मग्गाधिगमसिद्धेन निच्छन्दरागपरिभोगेन परिभुत्ते। सोति कामगुणिको रागो।
Sabyañjane piṇḍapātasaññite bhattasamūhe manuññe rūpe rūpasaddādayo labbhanti, tattha pañcakāmaguṇarāgassa sambhavaṃ dassetuṃ ‘‘katha’’ntiādi vuttaṃ. Satisampajaññena pariggahetvāti sabbabhāgiyena kammaṭṭhānaparipālakena pariggahetvā. Nicchandarāgaparibhogenāti maggādhigamasiddhena nicchandarāgaparibhogena paribhutte. Soti kāmaguṇiko rāgo.
तस्मिं सतीति कबळीकाराहारे सति। तस्साति पञ्चकामगुणिकरागस्स। उप्पत्तितोति उप्पज्जनतो। न हि आहारालाभेन जिघच्छादुब्बल्यपरेतस्स कामपरिभोगिच्छा सम्भवति। उपनिज्झानचित्तन्ति रागवसेन अञ्ञमञ्ञं ओलोकनचित्तं।
Tasmiṃ satīti kabaḷīkārāhāre sati. Tassāti pañcakāmaguṇikarāgassa. Uppattitoti uppajjanato. Na hi āhārālābhena jighacchādubbalyaparetassa kāmaparibhogicchā sambhavati. Upanijjhānacittanti rāgavasena aññamaññaṃ olokanacittaṃ.
नत्थि तं संयोजनन्ति पञ्चविधम्पि उद्धम्भागियसंयोजनं सन्धाय वुत्तं। तेनाह ‘‘तेन रागेन…पे॰… नत्थी’’ति। तेनाति कामरागेन। एत्तकेनाति यथावुत्ताय देसनाय। कथेतुं वट्टतीति इमं पठमाहारकथं कथेन्तेन धम्मकथिकेन।
Natthi taṃ saṃyojananti pañcavidhampi uddhambhāgiyasaṃyojanaṃ sandhāya vuttaṃ. Tenāha ‘‘tena rāgena…pe… natthī’’ti. Tenāti kāmarāgena. Ettakenāti yathāvuttāya desanāya. Kathetuṃ vaṭṭatīti imaṃ paṭhamāhārakathaṃ kathentena dhammakathikena.
पठमाहारवण्णना निट्ठिता।
Paṭhamāhāravaṇṇanā niṭṭhitā.
दुतियाहारवण्णना
Dutiyāhāravaṇṇanā
दुतियेति दुतिये आहारे। उद्दालितचम्माति उप्पाटितचम्मा, सब्बसो अपनीतचम्माति अत्थो। न सक्कोति दुब्बलभावतो, तथा हि इत्थी ‘‘अबला’’ति वुच्चति। सिलाकुट्टादीनन्ति आदि-सद्देन इट्ठककुट्टमत्तिकाकुट्टादीनं सङ्गहो। उण्णनाभीति मक्कटकं। सरबूति घरगोळिका । उच्चालिङ्गपाणका नाम लोमसा पाणका। आकासनिस्सिताति आकासचारिनो। लुञ्चित्वाति उप्पाटेत्वा।
Dutiyeti dutiye āhāre. Uddālitacammāti uppāṭitacammā, sabbaso apanītacammāti attho. Na sakkoti dubbalabhāvato, tathā hi itthī ‘‘abalā’’ti vuccati. Silākuṭṭādīnanti ādi-saddena iṭṭhakakuṭṭamattikākuṭṭādīnaṃ saṅgaho. Uṇṇanābhīti makkaṭakaṃ. Sarabūti gharagoḷikā . Uccāliṅgapāṇakā nāma lomasā pāṇakā. Ākāsanissitāti ākāsacārino. Luñcitvāti uppāṭetvā.
तिस्सो परिञ्ञाति हेट्ठा वुत्ता ञातपरिञ्ञादयो तिस्सो परिञ्ञा। तम्मूलकत्ताति फस्समूलकत्ता। देसना याव अरहत्ता कथिता सब्बसो वेदनासु परिञ्ञातासु किलेसानं लेसस्सपि अभावतो।
Tisso pariññāti heṭṭhā vuttā ñātapariññādayo tisso pariññā. Tammūlakattāti phassamūlakattā. Desanā yāva arahattā kathitā sabbaso vedanāsu pariññātāsu kilesānaṃ lesassapi abhāvato.
दुतियाहारवण्णना निट्ठिता।
Dutiyāhāravaṇṇanā niṭṭhitā.
ततियाहारवण्णना
Tatiyāhāravaṇṇanā
अङ्गारकासुन्ति अङ्गाररासिं। फुणन्तीति अत्तनो उपरि सयमेव आकिरन्तीति अत्थो। तेनाह ‘‘नरा रुदन्ता परिदड्ढगत्ता’’ति। नराति पुरिसाति अत्थो, न मनुस्सा। भयञ्हि मं विन्दतीति भयस्स वसेन करोन्तो भयं लभति नाम। सन्तरमानोवाति सुट्ठु तरमानो एव हुत्वा। पोरिसं वुच्चति पुरिसप्पमाणं, तस्मा अतिरेकपोरिसा पुरिसप्पमाणतो अधिका। तेनाह ‘‘पञ्चरतनप्पमाणा’’ति। अस्साति कासुया। तदभावेति तेसं जालाधूमानं अभावे। आरकावस्साति आरका एव अस्स।
Aṅgārakāsunti aṅgārarāsiṃ. Phuṇantīti attano upari sayameva ākirantīti attho. Tenāha ‘‘narā rudantā paridaḍḍhagattā’’ti. Narāti purisāti attho, na manussā. Bhayañhi maṃ vindatīti bhayassa vasena karonto bhayaṃ labhati nāma. Santaramānovāti suṭṭhu taramāno eva hutvā. Porisaṃ vuccati purisappamāṇaṃ, tasmā atirekaporisā purisappamāṇato adhikā. Tenāha ‘‘pañcaratanappamāṇā’’ti. Assāti kāsuyā. Tadabhāveti tesaṃ jālādhūmānaṃ abhāve. Ārakāvassāti ārakā eva assa.
अङ्गारकासु विय तेभूमकवट्टं एकादसन्नं अग्गीनं वसेन महापरिळाहतो। जिवि…पे॰… पुथुज्जनो तेहि अग्गीहि दहितब्बतो। द्वे बल…पे॰… कम्मं अनिच्छन्तस्सेव तस्स वट्टदुक्खे पातनतो। आयूहनूपकड्ढनानं कालभेदो न चिन्तेतब्बो एकन्तभाविनो फलस्स निप्फादितत्ताति आह ‘‘कम्मं ही’’तिआदि।
Aṅgārakāsu viya tebhūmakavaṭṭaṃ ekādasannaṃ aggīnaṃ vasena mahāpariḷāhato. Jivi…pe… puthujjano tehi aggīhi dahitabbato. Dve bala…pe… kammaṃ anicchantasseva tassa vaṭṭadukkhe pātanato. Āyūhanūpakaḍḍhanānaṃ kālabhedo na cintetabbo ekantabhāvino phalassa nipphāditattāti āha ‘‘kammaṃ hī’’tiādi.
फस्से वुत्तनयेनेवाति तत्थ ‘‘फस्सो सङ्खारक्खन्धो’’ति वुत्तं, इध ‘‘मनोसञ्चेतना सङ्खारक्खन्धो’’ति वत्तब्बं। सेसं वुत्तनयमेवाति। ‘‘तण्हापच्चया उपादानं, उपादानपच्चया भवो’’ति वचनतो मनोसञ्चेतनाय तण्हा मूलकारणन्ति आह ‘‘तण्हामूलकत्ता मनोसञ्चेतनाया’’ति। तेनाह ‘‘न ही’’तिआदि। केचि पन यस्मा मनोसञ्चेतनाय फलभूतं वेदनं पटिच्च तण्हा उप्पज्जति, तस्मा एवं वुत्तन्ति वदन्ति।
Phasse vuttanayenevāti tattha ‘‘phasso saṅkhārakkhandho’’ti vuttaṃ, idha ‘‘manosañcetanā saṅkhārakkhandho’’ti vattabbaṃ. Sesaṃ vuttanayamevāti. ‘‘Taṇhāpaccayā upādānaṃ, upādānapaccayā bhavo’’ti vacanato manosañcetanāya taṇhā mūlakāraṇanti āha ‘‘taṇhāmūlakattā manosañcetanāyā’’ti. Tenāha ‘‘na hī’’tiādi. Keci pana yasmā manosañcetanāya phalabhūtaṃ vedanaṃ paṭicca taṇhā uppajjati, tasmā evaṃ vuttanti vadanti.
ततियाहारवण्णना निट्ठिता।
Tatiyāhāravaṇṇanā niṭṭhitā.
चतुत्थाहारवण्णना
Catutthāhāravaṇṇanā
अनिट्ठपापनवसेन तंसमङ्गीपुग्गलं आगच्छतीति आगु, पापं, तं चरति सीलेनाति आगुचारी। तेनाह ‘‘पापचारि’’न्ति।
Aniṭṭhapāpanavasena taṃsamaṅgīpuggalaṃ āgacchatīti āgu, pāpaṃ, taṃ carati sīlenāti āgucārī. Tenāha ‘‘pāpacāri’’nti.
राजा विय कम्मं परमिस्सरभावतो। आगुचारी पुरिसो विय…पे॰… पुथुज्जनो दुक्खवत्थुभावतो। आदिन्नप्पहारवणानि तीणि सत्तिसतानि विय पुथुज्जनस्स आतुरमानमहादुक्खपतिट्ठं पटिसन्धिविञ्ञाणं। तेनाह सत्ति…पे॰… दुक्खन्ति।
Rājā viya kammaṃ paramissarabhāvato. Āgucārī puriso viya…pe… puthujjano dukkhavatthubhāvato. Ādinnappahāravaṇāni tīṇi sattisatāni viya puthujjanassa āturamānamahādukkhapatiṭṭhaṃ paṭisandhiviññāṇaṃ. Tenāha satti…pe… dukkhanti.
तम्मूलकत्ताति पटिसन्धिविञ्ञाणमूलकत्ता इतो परं पवत्तनामरूपस्स।
Tammūlakattāti paṭisandhiviññāṇamūlakattā ito paraṃ pavattanāmarūpassa.
चतुत्थाहारवण्णना निट्ठिता।
Catutthāhāravaṇṇanā niṭṭhitā.
पुत्तमंसूपमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Puttamaṃsūpamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / ३. पुत्तमंसूपमसुत्तं • 3. Puttamaṃsūpamasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) / ३. पुत्तमंसूपमसुत्तवण्णना • 3. Puttamaṃsūpamasuttavaṇṇanā
