| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / इतिवुत्तक-अट्ठकथा • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
५. पुत्तसुत्तवण्णना
5. Puttasuttavaṇṇanā
७४. पञ्चमे पुत्ताति अत्रजा ओरसपुत्ता, दिन्नकादयोपि वा। सन्तोति भवन्ता संविज्जमाना लोकस्मिन्ति इमस्मिं लोके उपलब्भमाना। अत्थिभावेन सन्तो, पाकटभावेन विज्जमाना। अतिजातोति अत्तनो गुणेहि मातापितरो अतिक्कमित्वा जातो, तेहि अधिकगुणोति अत्थो। अनुजातोति गुणेहि मातापितूनं अनुरूपो हुत्वा जातो, तेहि समानगुणोति अत्थो। अवजातोति गुणेहि मातापितूनं अधमो हुत्वा जातो, तेहि हीनगुणोति अत्थो। येहि पन गुणेहि युत्तो मातापितूनं अधिको समो हीनोति च अधिप्पेतो, ते विभजित्वा दस्सेतुं ‘‘कथञ्च, भिक्खवे, पुत्तो अतिजातो होती’’ति कथेतुकम्यताय पुच्छं कत्वा ‘‘इध, भिक्खवे, पुत्तस्सा’’तिआदिना निद्देसो आरद्धो।
74. Pañcame puttāti atrajā orasaputtā, dinnakādayopi vā. Santoti bhavantā saṃvijjamānā lokasminti imasmiṃ loke upalabbhamānā. Atthibhāvena santo, pākaṭabhāvena vijjamānā. Atijātoti attano guṇehi mātāpitaro atikkamitvā jāto, tehi adhikaguṇoti attho. Anujātoti guṇehi mātāpitūnaṃ anurūpo hutvā jāto, tehi samānaguṇoti attho. Avajātoti guṇehi mātāpitūnaṃ adhamo hutvā jāto, tehi hīnaguṇoti attho. Yehi pana guṇehi yutto mātāpitūnaṃ adhiko samo hīnoti ca adhippeto, te vibhajitvā dassetuṃ ‘‘kathañca, bhikkhave, putto atijāto hotī’’ti kathetukamyatāya pucchaṃ katvā ‘‘idha, bhikkhave, puttassā’’tiādinā niddeso āraddho.
तत्थ न बुद्धं सरणं गतातिआदीसु बुद्धोति सब्बधम्मेसु अप्पटिहतञाणनिमित्तानुत्तरविमोक्खाधिगमपरिभावितं खन्धसन्तानं, सब्बञ्ञुतञ्ञाणपदट्ठानं वा सच्चाभिसम्बोधिं उपादाय पञ्ञत्तिको सत्तातिसयो बुद्धो। यथाह –
Tattha na buddhaṃ saraṇaṃ gatātiādīsu buddhoti sabbadhammesu appaṭihatañāṇanimittānuttaravimokkhādhigamaparibhāvitaṃ khandhasantānaṃ, sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānaṃ vā saccābhisambodhiṃ upādāya paññattiko sattātisayo buddho. Yathāha –
‘‘बुद्धोति यो सो भगवा सयम्भू अनाचरियको पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु सामं सच्चानि अभिसम्बुज्झि, तत्थ च सब्बञ्ञुतं पत्तो, बलेसु च वसीभाव’’न्ति (चूळनि॰ पारायनत्थुतिगाथानिद्देस ९७; पटि॰ म॰ १.१६१) –
‘‘Buddhoti yo so bhagavā sayambhū anācariyako pubbe ananussutesu dhammesu sāmaṃ saccāni abhisambujjhi, tattha ca sabbaññutaṃ patto, balesu ca vasībhāva’’nti (cūḷani. pārāyanatthutigāthāniddesa 97; paṭi. ma. 1.161) –
अयं ताव अत्थतो बुद्धविभावना।
Ayaṃ tāva atthato buddhavibhāvanā.
ब्यञ्जनतो पन सवासनाय किलेसनिद्दाय अच्चन्तविगमेन बुद्धवा पटिबुद्धवाति बुद्धो, बुद्धिया वा विकसितभावेन बुद्धवा विबुद्धवाति बुद्धो, बुज्झिताति बुद्धो, बोधेताति बुद्धोति एवमादिना नयेन वेदितब्बो। यथाह –
Byañjanato pana savāsanāya kilesaniddāya accantavigamena buddhavā paṭibuddhavāti buddho, buddhiyā vā vikasitabhāvena buddhavā vibuddhavāti buddho, bujjhitāti buddho, bodhetāti buddhoti evamādinā nayena veditabbo. Yathāha –
‘‘बुज्झिता सच्चानीति बुद्धो, बोधेता पजायाति बुद्धो, सब्बञ्ञुताय बुद्धो, सब्बदस्साविताय बुद्धो, अनञ्ञनेय्यताय बुद्धो, विसविताय बुद्धो, खीणासवसङ्खातेन बुद्धो, निरुपक्किलेससङ्खातेन बुद्धो, एकन्तवीतरागोति बुद्धो, एकन्तवीतदोसोति बुद्धो, एकन्तवीतमोहोति बुद्धो, एकन्तनिक्किलेसोति बुद्धो, एकायनमग्गं गतोति बुद्धो, एको अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति बुद्धो, अबुद्धिविहतत्ता बुद्धिपटिलाभाति बुद्धो, बुद्धोति चेतं नामं न मातरा कतं, न पितरा कतं, न भातरा कतं, न भगिनिया कतं, न मित्तामच्चेहि कतं, न ञातिसालोहितेहि कतं, न समणब्राह्मणेहि कतं, न देवताहि कतं, अथ खो विमोक्खन्तिकमेतं बुद्धानं भगवन्तानं बोधिया मूले सह सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्स पटिलाभा सच्छिका पञ्ञत्ति, यदिदं बुद्धो’’ति (चूळनि॰ पारायनत्थुतिगाथानिद्देस ९७; पटि॰ म॰ १.१६२)।
‘‘Bujjhitā saccānīti buddho, bodhetā pajāyāti buddho, sabbaññutāya buddho, sabbadassāvitāya buddho, anaññaneyyatāya buddho, visavitāya buddho, khīṇāsavasaṅkhātena buddho, nirupakkilesasaṅkhātena buddho, ekantavītarāgoti buddho, ekantavītadosoti buddho, ekantavītamohoti buddho, ekantanikkilesoti buddho, ekāyanamaggaṃ gatoti buddho, eko anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti buddho, abuddhivihatattā buddhipaṭilābhāti buddho, buddhoti cetaṃ nāmaṃ na mātarā kataṃ, na pitarā kataṃ, na bhātarā kataṃ, na bhaginiyā kataṃ, na mittāmaccehi kataṃ, na ñātisālohitehi kataṃ, na samaṇabrāhmaṇehi kataṃ, na devatāhi kataṃ, atha kho vimokkhantikametaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ bodhiyā mūle saha sabbaññutaññāṇassa paṭilābhā sacchikā paññatti, yadidaṃ buddho’’ti (cūḷani. pārāyanatthutigāthāniddesa 97; paṭi. ma. 1.162).
हिंसतीति सरणं, सब्बं अनत्थं अपायदुक्खं सब्बं संसारदुक्खं हिंसति विनासेति विद्धंसेतीति अत्थो। सरणं गताति ‘‘बुद्धो भगवा अम्हाकं सरणं गति परायणं पटिसरणं अघस्स हन्ता हितस्स विधाता’’ति इमिना अधिप्पायेन बुद्धं भगवन्तं गच्छाम भजाम सेवाम पयिरुपासाम। एवं वा जानाम बुज्झामाति एवं गता उपगता बुद्धं सरणं गता। तप्पटिक्खेपेन न बुद्धं सरणं गता।
Hiṃsatīti saraṇaṃ, sabbaṃ anatthaṃ apāyadukkhaṃ sabbaṃ saṃsāradukkhaṃ hiṃsati vināseti viddhaṃsetīti attho. Saraṇaṃ gatāti ‘‘buddho bhagavā amhākaṃ saraṇaṃ gati parāyaṇaṃ paṭisaraṇaṃ aghassa hantā hitassa vidhātā’’ti iminā adhippāyena buddhaṃ bhagavantaṃ gacchāma bhajāma sevāma payirupāsāma. Evaṃ vā jānāma bujjhāmāti evaṃ gatā upagatā buddhaṃ saraṇaṃ gatā. Tappaṭikkhepena na buddhaṃ saraṇaṃ gatā.
धम्मं सरणं गताति अधिगतमग्गे सच्छिकतनिरोधे यथानुसिट्ठं पटिपज्जमाने चतूसु अपायेसु अपतमाने कत्वा धारेतीति धम्मो। सो अत्थतो अरियमग्गो चेव निब्बानञ्च। वुत्तञ्हेतं –
Dhammaṃ saraṇaṃ gatāti adhigatamagge sacchikatanirodhe yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne catūsu apāyesu apatamāne katvā dhāretīti dhammo. So atthato ariyamaggo ceva nibbānañca. Vuttañhetaṃ –
‘‘यावता, भिक्खवे, धम्मा सङ्खता, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो तेसं अग्गमक्खायती’’ति वित्थारो (अ॰ नि॰ ४.३४)।
‘‘Yāvatā, bhikkhave, dhammā saṅkhatā, ariyo aṭṭhaṅgiko maggo tesaṃ aggamakkhāyatī’’ti vitthāro (a. ni. 4.34).
न केवलञ्च अरियमग्गनिब्बानानि एव, अपिच खो अरियफलेहि सद्धिं परियत्तिधम्मो च। वुत्तञ्हेतं छत्तमाणवकविमाने –
Na kevalañca ariyamagganibbānāni eva, apica kho ariyaphalehi saddhiṃ pariyattidhammo ca. Vuttañhetaṃ chattamāṇavakavimāne –
‘‘रागविरागमनेजमसोकं,
‘‘Rāgavirāgamanejamasokaṃ,
धम्ममसङ्खतमप्पटिकूलं।
Dhammamasaṅkhatamappaṭikūlaṃ;
मधुरमिमं पगुणं सुविभत्तं,
Madhuramimaṃ paguṇaṃ suvibhattaṃ,
धम्ममिमं सरणत्थमुपेही’’ति॥ (वि॰ व॰ ८८७)।
Dhammamimaṃ saraṇatthamupehī’’ti. (vi. va. 887);
तत्थ हि रागविरागोति मग्गो कथितो, अनेजमसोकन्ति फलं, धम्मसङ्खतन्ति निब्बानं, अप्पटिकूलं मधुरमिमं पगुणं सुविभत्तन्ति पिटकत्तयेन विभत्ता सब्बधम्मक्खन्धा कथिता। तं धम्मं वुत्तनयेन सरणन्ति गता धम्मं सरणं गता। तप्पटिक्खेपेन न धम्मं सरणं गता।
Tattha hi rāgavirāgoti maggo kathito, anejamasokanti phalaṃ, dhammasaṅkhatanti nibbānaṃ, appaṭikūlaṃ madhuramimaṃ paguṇaṃ suvibhattanti piṭakattayena vibhattā sabbadhammakkhandhā kathitā. Taṃ dhammaṃ vuttanayena saraṇanti gatā dhammaṃ saraṇaṃ gatā. Tappaṭikkhepena na dhammaṃ saraṇaṃ gatā.
दिट्ठिसीलसङ्घातेन संहतोति सङ्घो। सो अत्थतो अट्ठअरियपुग्गलसमूहो। वुत्तञ्हेतं तस्मिं एव विमाने –
Diṭṭhisīlasaṅghātena saṃhatoti saṅgho. So atthato aṭṭhaariyapuggalasamūho. Vuttañhetaṃ tasmiṃ eva vimāne –
‘‘यत्थ च दिन्न महप्फलमाहु,
‘‘Yattha ca dinna mahapphalamāhu,
चतूसु सुचीसु पुरिसयुगेसु।
Catūsu sucīsu purisayugesu;
अट्ठ च पुग्गल धम्मदसा ते,
Aṭṭha ca puggala dhammadasā te,
सङ्घमिमं सरणत्थमुपेही’’ति॥ (वि॰ व॰ ८८८)।
Saṅghamimaṃ saraṇatthamupehī’’ti. (vi. va. 888);
तं सङ्घं वुत्तनयेन सरणन्ति गता सङ्घं सरणं गता। तप्पटिक्खेपेन न सङ्घं सरणं गताति।
Taṃ saṅghaṃ vuttanayena saraṇanti gatā saṅghaṃ saraṇaṃ gatā. Tappaṭikkhepena na saṅghaṃ saraṇaṃ gatāti.
एत्थ च सरणगमनकोसल्लत्थं सरणं सरणगमनं, यो च सरणं गच्छति सरणगमनप्पभेदो, फलं, संकिलेसो, भेदो, वोदानन्ति अयं विधि वेदितब्बो।
Ettha ca saraṇagamanakosallatthaṃ saraṇaṃ saraṇagamanaṃ, yo ca saraṇaṃ gacchati saraṇagamanappabhedo, phalaṃ, saṃkileso, bhedo, vodānanti ayaṃ vidhi veditabbo.
तत्थ पदत्थतो ताव हिंसतीति सरणं, सरणगतानं तेनेव सरणगमनेन भयं सन्तासं दुक्खं दुग्गतिं परिकिलेसं हनति विनासेतीति अत्थो, रतनत्तयस्सेतं अधिवचनं। अथ वा हिते पवत्तनेन अहिता निवत्तनेन च सत्तानं भयं हिंसतीति बुद्धो सरणं, भवकन्तारतो उत्तारणेन अस्सासदानेन च धम्मो, अप्पकानम्पि कारानं विपुलफलपटिलाभकरणेन सङ्घो। तस्मा इमिनापि परियायेन रतनत्तयं सरणं। तप्पसादतग्गरुताहि विहतकिलेसो तप्परायणताकारप्पवत्तो चित्तुप्पादो सरणगमनं। तंसमङ्गिसत्तो सरणं गच्छति, वुत्तप्पकारेन चित्तुप्पादेन ‘‘एतानि मे तीणि रतनानि सरणं, एतानि परायण’’न्ति एवं उपेतीति अत्थो। एवं ताव सरणं सरणगमनं, यो च सरणं गच्छतीति इदं तयं वेदितब्बं।
Tattha padatthato tāva hiṃsatīti saraṇaṃ, saraṇagatānaṃ teneva saraṇagamanena bhayaṃ santāsaṃ dukkhaṃ duggatiṃ parikilesaṃ hanati vināsetīti attho, ratanattayassetaṃ adhivacanaṃ. Atha vā hite pavattanena ahitā nivattanena ca sattānaṃ bhayaṃ hiṃsatīti buddho saraṇaṃ, bhavakantārato uttāraṇena assāsadānena ca dhammo, appakānampi kārānaṃ vipulaphalapaṭilābhakaraṇena saṅgho. Tasmā imināpi pariyāyena ratanattayaṃ saraṇaṃ. Tappasādataggarutāhi vihatakileso tapparāyaṇatākārappavatto cittuppādo saraṇagamanaṃ. Taṃsamaṅgisatto saraṇaṃ gacchati, vuttappakārena cittuppādena ‘‘etāni me tīṇi ratanāni saraṇaṃ, etāni parāyaṇa’’nti evaṃ upetīti attho. Evaṃ tāva saraṇaṃ saraṇagamanaṃ, yo ca saraṇaṃ gacchatīti idaṃ tayaṃ veditabbaṃ.
पभेदतो पन दुविधं सरणगमनं – लोकियं, लोकुत्तरञ्च। तत्थ लोकुत्तरं दिट्ठसच्चानं मग्गक्खणे सरणगमनुपक्किलेससमुच्छेदेन आरम्मणतो निब्बानारम्मणं हुत्वा किच्चतो सकलेपि रतनत्तये इज्झति, लोकियं पुथुज्जनानं सरणगमनुपक्किलेसविक्खम्भनेन आरम्मणतो बुद्धादिगुणारम्मणं हुत्वा इज्झति। तं अत्थतो बुद्धादीसु वत्थूसु सद्धापटिलाभो , सद्धामूलिका च सम्मादिट्ठि दससु पुञ्ञकिरियवत्थूसु दिट्ठिजुकम्मन्ति वुच्चति।
Pabhedato pana duvidhaṃ saraṇagamanaṃ – lokiyaṃ, lokuttarañca. Tattha lokuttaraṃ diṭṭhasaccānaṃ maggakkhaṇe saraṇagamanupakkilesasamucchedena ārammaṇato nibbānārammaṇaṃ hutvā kiccato sakalepi ratanattaye ijjhati, lokiyaṃ puthujjanānaṃ saraṇagamanupakkilesavikkhambhanena ārammaṇato buddhādiguṇārammaṇaṃ hutvā ijjhati. Taṃ atthato buddhādīsu vatthūsu saddhāpaṭilābho , saddhāmūlikā ca sammādiṭṭhi dasasu puññakiriyavatthūsu diṭṭhijukammanti vuccati.
तयिदं चतुधा पवत्तति – अत्तसन्निय्यातनेन, तप्परायणताय, सिस्सभावूपगमनेन, पणिपातेनाति। तत्थ अत्तसन्निय्यातनं नाम ‘‘अज्ज आदिं कत्वा अहं अत्तानं बुद्धस्स निय्यातेमि, धम्मस्स, सङ्घस्सा’’ति एवं बुद्धादीनं अत्तपरिच्चजनं। तप्परायणं नाम ‘‘अज्ज आदिं कत्वा अहं बुद्धपरायणो, धम्मपरायणो, सङ्घपरायणो इति मं धारेही’’ति एवं तप्पटिसरणभावो तप्परायणता। सिस्सभावूपगमनं नाम ‘‘अज्ज आदिं कत्वा अहं बुद्धस्स अन्तेवासिको, धम्मस्स, सङ्घस्स इति मं धारेतू’’ति एवं सिस्सभावस्स उपगमनं। पणिपातो नाम ‘‘अज्ज आदिं कत्वा अहं अभिवादनपच्चुट्ठानअञ्जलिकम्मसामीचिकम्मं बुद्धादीनं एव तिण्णं वत्थूनं करोमि इति मं धारेतू’’ति एवं बुद्धादीसु परमनिपच्चकारो। इमेसञ्हि चतुन्नं आकारानं अञ्ञतरं करोन्तेन गहितं एव होति सरणगमनं।
Tayidaṃ catudhā pavattati – attasanniyyātanena, tapparāyaṇatāya, sissabhāvūpagamanena, paṇipātenāti. Tattha attasanniyyātanaṃ nāma ‘‘ajja ādiṃ katvā ahaṃ attānaṃ buddhassa niyyātemi, dhammassa, saṅghassā’’ti evaṃ buddhādīnaṃ attapariccajanaṃ. Tapparāyaṇaṃ nāma ‘‘ajja ādiṃ katvā ahaṃ buddhaparāyaṇo, dhammaparāyaṇo, saṅghaparāyaṇo iti maṃ dhārehī’’ti evaṃ tappaṭisaraṇabhāvo tapparāyaṇatā. Sissabhāvūpagamanaṃ nāma ‘‘ajja ādiṃ katvā ahaṃ buddhassa antevāsiko, dhammassa, saṅghassa iti maṃ dhāretū’’ti evaṃ sissabhāvassa upagamanaṃ. Paṇipāto nāma ‘‘ajja ādiṃ katvā ahaṃ abhivādanapaccuṭṭhānaañjalikammasāmīcikammaṃ buddhādīnaṃ eva tiṇṇaṃ vatthūnaṃ karomi iti maṃ dhāretū’’ti evaṃ buddhādīsu paramanipaccakāro. Imesañhi catunnaṃ ākārānaṃ aññataraṃ karontena gahitaṃ eva hoti saraṇagamanaṃ.
अपिच ‘‘भगवतो अत्तानं परिच्चजामि, धम्मस्स, सङ्घस्स अत्तानं परिच्चजामि, जीवितं परिच्चजामि, परिच्चत्तो एव मे अत्ता जीवितञ्च, जीवितपरियन्तिकं बुद्धं सरणं गच्छामि, बुद्धो मे सरणं ताणं लेण’’न्ति एवम्पि अत्तसन्निय्यातनं वेदितब्बं। ‘‘सत्थारञ्च वताहं पस्सेय्यं, भगवन्तमेव पस्सेय्यं; सुगतञ्च वताहं पस्सेय्यं, भगवन्तमेव पस्सेय्यं; सम्मासम्बुद्धञ्च वताहं पस्सेय्यं; भगवन्तमेव पस्सेय्य’’न्ति (सं॰ नि॰ २.१५४) एवं महाकस्सपत्थेरस्स सरणगमनं विय सिस्सभावूपगमनं दट्ठब्बं।
Apica ‘‘bhagavato attānaṃ pariccajāmi, dhammassa, saṅghassa attānaṃ pariccajāmi, jīvitaṃ pariccajāmi, pariccatto eva me attā jīvitañca, jīvitapariyantikaṃ buddhaṃ saraṇaṃ gacchāmi, buddho me saraṇaṃ tāṇaṃ leṇa’’nti evampi attasanniyyātanaṃ veditabbaṃ. ‘‘Satthārañca vatāhaṃ passeyyaṃ, bhagavantameva passeyyaṃ; sugatañca vatāhaṃ passeyyaṃ, bhagavantameva passeyyaṃ; sammāsambuddhañca vatāhaṃ passeyyaṃ; bhagavantameva passeyya’’nti (saṃ. ni. 2.154) evaṃ mahākassapattherassa saraṇagamanaṃ viya sissabhāvūpagamanaṃ daṭṭhabbaṃ.
‘‘सो अहं विचरिस्सामि, गामा गामं पुरा पुरं।
‘‘So ahaṃ vicarissāmi, gāmā gāmaṃ purā puraṃ;
नमस्समानो सम्बुद्धं, धम्मस्स च सुधम्मत’’न्ति॥ (सं॰ नि॰ १.२४६; सु॰ नि॰ १९४) –
Namassamāno sambuddhaṃ, dhammassa ca sudhammata’’nti. (saṃ. ni. 1.246; su. ni. 194) –
एवं आळवकादीनं सरणगमनं विय तप्परायणता वेदितब्बा। ‘‘अथ खो, ब्रह्मायु, ब्राह्मणो उट्ठायासना एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा भगवतो पादेसु सिरसा निपतित्वा भगवतो पादानि मुखेन च परिचुम्बति, पाणीहि च परिसम्बाहति, नामञ्च सावेति ‘ब्रह्मायु अहं, भो गोतम, ब्राह्मणो, ब्रह्मायु अहं, भो गोतम, ब्राह्मणो’’’ति (म॰ नि॰ २.३९४) एवं पणिपातो दट्ठब्बो।
Evaṃ āḷavakādīnaṃ saraṇagamanaṃ viya tapparāyaṇatā veditabbā. ‘‘Atha kho, brahmāyu, brāhmaṇo uṭṭhāyāsanā ekaṃsaṃ uttarāsaṅgaṃ karitvā bhagavato pādesu sirasā nipatitvā bhagavato pādāni mukhena ca paricumbati, pāṇīhi ca parisambāhati, nāmañca sāveti ‘brahmāyu ahaṃ, bho gotama, brāhmaṇo, brahmāyu ahaṃ, bho gotama, brāhmaṇo’’’ti (ma. ni. 2.394) evaṃ paṇipāto daṭṭhabbo.
सो पनेस ञातिभयाचरियदक्खिणेय्यवसेन चतुब्बिधो होति। तत्थ दक्खिणेय्यपणिपातेन सरणगमनं होति, न इतरेहि। सेट्ठवसेनेव हि सरणं गय्हति, सेट्ठवसेन भिज्जति। तस्मा यो ‘‘अयमेव लोके सब्बसत्तुत्तमो अग्गदक्खिणेय्यो’’ति वन्दति, तेनेव सरणं गहितं होति, न ञातिभयाचरियसञ्ञाय वन्दन्तेन। एवं गहितसरणस्स उपासकस्स वा उपासिकाय वा अञ्ञतित्थियेसु पब्बजितम्पि ‘‘ञातको मे अय’’न्ति वन्दतो सरणं न भिज्जति, पगेव अपब्बजितं। तथा राजानं भयेन वन्दतो। सो हि रट्ठपूजितत्ता अवन्दियमानो अनत्थम्पि करेय्याति। तथा यंकिञ्चि सिप्पं सिक्खापकं तित्थियम्पि ‘‘आचरियो मे अय’’न्ति वन्दतोपि न भिज्जति। एवं सरणगमनस्स पभेदो वेदितब्बो।
So panesa ñātibhayācariyadakkhiṇeyyavasena catubbidho hoti. Tattha dakkhiṇeyyapaṇipātena saraṇagamanaṃ hoti, na itarehi. Seṭṭhavaseneva hi saraṇaṃ gayhati, seṭṭhavasena bhijjati. Tasmā yo ‘‘ayameva loke sabbasattuttamo aggadakkhiṇeyyo’’ti vandati, teneva saraṇaṃ gahitaṃ hoti, na ñātibhayācariyasaññāya vandantena. Evaṃ gahitasaraṇassa upāsakassa vā upāsikāya vā aññatitthiyesu pabbajitampi ‘‘ñātako me aya’’nti vandato saraṇaṃ na bhijjati, pageva apabbajitaṃ. Tathā rājānaṃ bhayena vandato. So hi raṭṭhapūjitattā avandiyamāno anatthampi kareyyāti. Tathā yaṃkiñci sippaṃ sikkhāpakaṃ titthiyampi ‘‘ācariyo me aya’’nti vandatopi na bhijjati. Evaṃ saraṇagamanassa pabhedo veditabbo.
एत्थ च लोकुत्तरस्स सरणगमनस्स चत्तारि सामञ्ञफलानि विपाकफलं, सब्बदुक्खक्खयो आनिसंसफलं। वुत्तञ्हेतं –
Ettha ca lokuttarassa saraṇagamanassa cattāri sāmaññaphalāni vipākaphalaṃ, sabbadukkhakkhayo ānisaṃsaphalaṃ. Vuttañhetaṃ –
‘‘यो च बुद्धञ्च धम्मञ्च, सङ्घञ्च सरणं गतो।
‘‘Yo ca buddhañca dhammañca, saṅghañca saraṇaṃ gato;
चत्तारि अरियसच्चानि, सम्मप्पञ्ञाय पस्सति॥
Cattāri ariyasaccāni, sammappaññāya passati.
‘‘दुक्खं दुक्खसमुप्पादं, दुक्खस्स च अतिक्कमं।
‘‘Dukkhaṃ dukkhasamuppādaṃ, dukkhassa ca atikkamaṃ;
अरियं चट्ठङ्गिकं मग्गं, दुक्खूपसमगामिनं॥
Ariyaṃ caṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ, dukkhūpasamagāminaṃ.
‘‘एतं खो सरणं खेमं, एतं सरणमुत्तमं।
‘‘Etaṃ kho saraṇaṃ khemaṃ, etaṃ saraṇamuttamaṃ;
एतं सरणमागम्म, सब्बदुक्खा पमुच्चती’’ति॥ (ध॰ प॰ १९०-१९२)।
Etaṃ saraṇamāgamma, sabbadukkhā pamuccatī’’ti. (dha. pa. 190-192);
अपिच निच्चतो अनुपगमनादीनिपि एतस्स आनिसंसफलं वेदितब्बं। वुत्तञ्हेतं –
Apica niccato anupagamanādīnipi etassa ānisaṃsaphalaṃ veditabbaṃ. Vuttañhetaṃ –
‘‘अट्ठानमेतं, भिक्खवे, अनवकासो, यं दिट्ठिसम्पन्नो पुग्गलो कञ्चि सङ्खारं निच्चतो उपगच्छेय्य, सुखतो उपगच्छेय्य, कञ्चि धम्मं अत्ततो उपगच्छेय्य, मातरं जीविता वोरोपेय्य, पितरं जीविता वोरोपेय्य, अरहन्तं जीविता वोरोपेय्य, दुट्ठचित्तो तथागतस्स लोहितं उप्पादेय्य, सङ्घं भिन्देय्य, अञ्ञं सत्थारं उद्दिसेय्य नेतं ठानं विज्जती’’ति (म॰ नि॰ ३.१२७-१२८; अ॰ नि॰ १.२६८-२७६; विभ॰ ८०९)।
‘‘Aṭṭhānametaṃ, bhikkhave, anavakāso, yaṃ diṭṭhisampanno puggalo kañci saṅkhāraṃ niccato upagaccheyya, sukhato upagaccheyya, kañci dhammaṃ attato upagaccheyya, mātaraṃ jīvitā voropeyya, pitaraṃ jīvitā voropeyya, arahantaṃ jīvitā voropeyya, duṭṭhacitto tathāgatassa lohitaṃ uppādeyya, saṅghaṃ bhindeyya, aññaṃ satthāraṃ uddiseyya netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti (ma. ni. 3.127-128; a. ni. 1.268-276; vibha. 809).
लोकियस्स पन सरणगमनस्स भवसम्पदापि भोगसम्पदापि फलमेव। वुत्तञ्हेतं –
Lokiyassa pana saraṇagamanassa bhavasampadāpi bhogasampadāpi phalameva. Vuttañhetaṃ –
‘‘ये केचि बुद्धं सरणं गतासे,
‘‘Ye keci buddhaṃ saraṇaṃ gatāse,
न ते गमिस्सन्ति अपायभूमिं।
Na te gamissanti apāyabhūmiṃ;
पहाय मानुसं देहं,
Pahāya mānusaṃ dehaṃ,
देवकायं परिपूरेस्सन्ती’’ति॥ (सं॰ नि॰ १.३७)।
Devakāyaṃ paripūressantī’’ti. (saṃ. ni. 1.37);
अपरम्पि वुत्तं –
Aparampi vuttaṃ –
‘‘अथ खो सक्को देवानमिन्दो असीतिया देवतासहस्सेहि सद्धिं येनायस्मा महामोग्गल्लानो तेनुपसङ्कमि…पे॰… एकमन्तं ठितं खो सक्कं देवानमिन्दं आयस्मा महामोग्गल्लानो एतदवोच – ‘साधु खो, देवानमिन्द, बुद्धं सरणगमनं होति। बुद्धं सरणगमनहेतु खो, देवानमिन्द, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति। ते अञ्ञे देवे दसहि ठानेहि अधिगण्हन्ति – दिब्बेन आयुना, दिब्बेन वण्णेन, दिब्बेन सुखेन, दिब्बेन यसेन, दिब्बेन आधिपतेय्येन, दिब्बेहि रूपेहि, दिब्बेहि सद्देहि, दिब्बेहि गन्धेहि, दिब्बेहि रसेहि, दिब्बेहि फोट्ठब्बेहि…पे॰… धम्मं, सङ्घं…पे॰… फोट्ठब्बेही’’’ति (सं॰ नि॰ ४.३४१)।
‘‘Atha kho sakko devānamindo asītiyā devatāsahassehi saddhiṃ yenāyasmā mahāmoggallāno tenupasaṅkami…pe… ekamantaṃ ṭhitaṃ kho sakkaṃ devānamindaṃ āyasmā mahāmoggallāno etadavoca – ‘sādhu kho, devānaminda, buddhaṃ saraṇagamanaṃ hoti. Buddhaṃ saraṇagamanahetu kho, devānaminda, evamidhekacce sattā kāyassa bhedā paraṃ maraṇā sugatiṃ saggaṃ lokaṃ upapajjanti. Te aññe deve dasahi ṭhānehi adhigaṇhanti – dibbena āyunā, dibbena vaṇṇena, dibbena sukhena, dibbena yasena, dibbena ādhipateyyena, dibbehi rūpehi, dibbehi saddehi, dibbehi gandhehi, dibbehi rasehi, dibbehi phoṭṭhabbehi…pe… dhammaṃ, saṅghaṃ…pe… phoṭṭhabbehī’’’ti (saṃ. ni. 4.341).
वेलामसुत्तादिवसेनपि (अ॰ नि॰ ९.२०) सरणगमनस्स फलविसेसो वेदितब्बो। एवं सरणगमनस्स फलं वेदितब्बं।
Velāmasuttādivasenapi (a. ni. 9.20) saraṇagamanassa phalaviseso veditabbo. Evaṃ saraṇagamanassa phalaṃ veditabbaṃ.
लोकियसरणगमनञ्चेत्थ तीसु वत्थूसु अञ्ञाणसंसयमिच्छाञाणादीहि संकिलिस्सति, न महाजुतिकं होति न महाविप्फारं। लोकुत्तरस्स पन संकिलेसो नत्थि। लोकियस्स च सरणगमनस्स दुविधो भेदो – सावज्जो, अनवज्जो च। तत्थ सावज्जो अञ्ञसत्थारादीसु अत्तसन्निय्यातनादीहि होति, सो अनिट्ठफलो। अनवज्जो कालकिरियाय, सो अविपाकत्ता अफलो। लोकुत्तरस्स पन नेवत्थि भेदो। भवन्तरेपि हि अरियसावको अञ्ञं सत्थारं न उद्दिसतीति एवं सरणगमनस्स संकिलेसो च भेदो च वेदितब्बो।
Lokiyasaraṇagamanañcettha tīsu vatthūsu aññāṇasaṃsayamicchāñāṇādīhi saṃkilissati, na mahājutikaṃ hoti na mahāvipphāraṃ. Lokuttarassa pana saṃkileso natthi. Lokiyassa ca saraṇagamanassa duvidho bhedo – sāvajjo, anavajjo ca. Tattha sāvajjo aññasatthārādīsu attasanniyyātanādīhi hoti, so aniṭṭhaphalo. Anavajjo kālakiriyāya, so avipākattā aphalo. Lokuttarassa pana nevatthi bhedo. Bhavantarepi hi ariyasāvako aññaṃ satthāraṃ na uddisatīti evaṃ saraṇagamanassa saṃkileso ca bhedo ca veditabbo.
वोदानम्पि च लोकियस्सेव यस्स हि संकिलेसो, तस्सेव ततो वोदानेन भवितब्बं। लोकुत्तरं पन निच्चवोदानमेवाति।
Vodānampi ca lokiyasseva yassa hi saṃkileso, tasseva tato vodānena bhavitabbaṃ. Lokuttaraṃ pana niccavodānamevāti.
पाणातिपाताति एत्थ पाणस्स सरसेनेव पतनसभावस्स अन्तरा एव अतिपातनं अतिपातो, सणिकं पतितुं अदत्वा सीघं पातनन्ति अत्थो। अतिक्कम्म वा सत्थादीहि अभिभवित्वा पातनं अतिपातो, पाणघातोति वुत्तं होति। पाणोति चेत्थ खन्धसन्तानो, यो सत्तोति वोहरीयति, परमत्थतो रूपारूपजीवितिन्द्रियं। रूपजीवितिन्द्रिये हि विकोपिते इतरम्पि तंसम्बन्धताय विनस्सतीति। तस्मिं पन पाणे पाणसञ्ञिनो जीवितिन्द्रियुपच्छेदकउपक्कमसमुट्ठापिका कायवचीद्वारानं अञ्ञतरद्वारप्पवत्ता वधकचेतना पाणातिपातो। याय हि चेतनाय पवत्तमानस्स जीवितिन्द्रियस्स निस्सयभूतेसु उपक्कमकरणहेतुकमहाभूतपच्चया उप्पज्जनकमहाभूता पुरिमसदिसा न उप्पज्जन्ति, विसदिसा एव उप्पज्जन्ति, सा तादिसप्पयोगसमुट्ठापिका चेतना पाणातिपातो। लद्धूपक्कमानि हि भूतानि पुरिमभूतानि विय न विसदानीति समानजातियानं कारणानि न होन्तीति। ‘‘कायवचीद्वारानं अञ्ञतरद्वारप्पवत्ता’’ति इदं मनोद्वारे पवत्ताय वधकचेतनाय पाणातिपाततासम्भवदस्सनं। कुलुम्बसुत्तेपि हि ‘‘इधेकच्चो समणो वा ब्राह्मणो वा इद्धिमा चेतो वसिप्पत्तो अञ्ञिस्सा कुच्छिगतं गब्भं पापकेन मनसा अनुपेक्खिता होती’’ति विज्जामयिद्धि अधिप्पेता। सा च वचीद्वारं मुञ्चित्वा न सक्का निब्बत्तेतुन्ति वचीद्वारवसेनेव निप्पज्जति। ये पन ‘‘भावनामयिद्धि तत्थ अधिप्पेता’’ति वदन्ति, तेसं वादो कुसलत्तिकवेदनत्तिकवितक्कत्तिकभूमन्तरेहि विरुज्झति।
Pāṇātipātāti ettha pāṇassa saraseneva patanasabhāvassa antarā eva atipātanaṃ atipāto, saṇikaṃ patituṃ adatvā sīghaṃ pātananti attho. Atikkamma vā satthādīhi abhibhavitvā pātanaṃ atipāto, pāṇaghātoti vuttaṃ hoti. Pāṇoti cettha khandhasantāno, yo sattoti voharīyati, paramatthato rūpārūpajīvitindriyaṃ. Rūpajīvitindriye hi vikopite itarampi taṃsambandhatāya vinassatīti. Tasmiṃ pana pāṇe pāṇasaññino jīvitindriyupacchedakaupakkamasamuṭṭhāpikā kāyavacīdvārānaṃ aññataradvārappavattā vadhakacetanā pāṇātipāto. Yāya hi cetanāya pavattamānassa jīvitindriyassa nissayabhūtesu upakkamakaraṇahetukamahābhūtapaccayā uppajjanakamahābhūtā purimasadisā na uppajjanti, visadisā eva uppajjanti, sā tādisappayogasamuṭṭhāpikā cetanā pāṇātipāto. Laddhūpakkamāni hi bhūtāni purimabhūtāni viya na visadānīti samānajātiyānaṃ kāraṇāni na hontīti. ‘‘Kāyavacīdvārānaṃ aññataradvārappavattā’’ti idaṃ manodvāre pavattāya vadhakacetanāya pāṇātipātatāsambhavadassanaṃ. Kulumbasuttepi hi ‘‘idhekacco samaṇo vā brāhmaṇo vā iddhimā ceto vasippatto aññissā kucchigataṃ gabbhaṃ pāpakena manasā anupekkhitā hotī’’ti vijjāmayiddhi adhippetā. Sā ca vacīdvāraṃ muñcitvā na sakkā nibbattetunti vacīdvāravaseneva nippajjati. Ye pana ‘‘bhāvanāmayiddhi tattha adhippetā’’ti vadanti, tesaṃ vādo kusalattikavedanattikavitakkattikabhūmantarehi virujjhati.
स्वायं पाणातिपातो गुणरहितेसु तिरच्छानगतादीसु खुद्दके पाणे अप्पसावज्जो, महासरीरे महासावज्जो। कस्मा? पयोगमहन्तताय। पयोगसमत्तेपि वत्थुमहन्ततादीहि महासावज्जो, गुणवन्तेसु मनुस्सादीसु अप्पगुणे पाणे अप्पसावज्जो, महागुणे महासावज्जो । सरीरगुणानं पन समभावे सति किलेसानं उपक्कमानञ्च मुदुताय अप्पसावज्जो, तिब्बताय महासावज्जो।
Svāyaṃ pāṇātipāto guṇarahitesu tiracchānagatādīsu khuddake pāṇe appasāvajjo, mahāsarīre mahāsāvajjo. Kasmā? Payogamahantatāya. Payogasamattepi vatthumahantatādīhi mahāsāvajjo, guṇavantesu manussādīsu appaguṇe pāṇe appasāvajjo, mahāguṇe mahāsāvajjo . Sarīraguṇānaṃ pana samabhāve sati kilesānaṃ upakkamānañca mudutāya appasāvajjo, tibbatāya mahāsāvajjo.
एत्थ च पयोगवत्थुमहन्ततादीहि महासावज्जता तेहि पच्चयेहि उप्पज्जमानाय चेतनाय बलवभावतो वेदितब्बा। यथाधिप्पेतस्स पयोगस्स सहसा निप्फादनवसेन सकिच्चसाधिकाय बहुक्खत्तुं पवत्तजवनेहि लद्धासेवनाय च सन्निट्ठापकचेतनाय पयोगस्स महन्तभावो। सतिपि कदाचि खुद्दके चेव महन्ते च पाणे पयोगस्स समभावे महन्तं हनन्तस्स चेतना तिब्बतरा उप्पज्जतीति वत्थुमहन्ततापि चेतनाय बलवभावस्स कारणं। इति उभयम्पेतं चेतनाबलवभावेनेव महासावज्जताय हेतु होति। तथा हन्तब्बस्स महागुणभावे तत्थ पवत्तउपकारचेतना विय खेत्तविसेसनिप्फत्तिया अपकारचेतनापि बलवती तिब्बतरा उप्पज्जतीति तस्स महासावज्जता दट्ठब्बा। तस्मा पयोगवत्थुआदिपच्चयानं अमहत्तेपि गुणमहन्ततादिपच्चयेहि चेतनाय बलवभाववसेनेव महासावज्जता वेदितब्बा।
Ettha ca payogavatthumahantatādīhi mahāsāvajjatā tehi paccayehi uppajjamānāya cetanāya balavabhāvato veditabbā. Yathādhippetassa payogassa sahasā nipphādanavasena sakiccasādhikāya bahukkhattuṃ pavattajavanehi laddhāsevanāya ca sanniṭṭhāpakacetanāya payogassa mahantabhāvo. Satipi kadāci khuddake ceva mahante ca pāṇe payogassa samabhāve mahantaṃ hanantassa cetanā tibbatarā uppajjatīti vatthumahantatāpi cetanāya balavabhāvassa kāraṇaṃ. Iti ubhayampetaṃ cetanābalavabhāveneva mahāsāvajjatāya hetu hoti. Tathā hantabbassa mahāguṇabhāve tattha pavattaupakāracetanā viya khettavisesanipphattiyā apakāracetanāpi balavatī tibbatarā uppajjatīti tassa mahāsāvajjatā daṭṭhabbā. Tasmā payogavatthuādipaccayānaṃ amahattepi guṇamahantatādipaccayehi cetanāya balavabhāvavaseneva mahāsāvajjatā veditabbā.
तस्स पाणो, पाणसञ्ञिता, वधकचित्तं, उपक्कमो, तेन मरणन्ति पञ्च सम्भारा। पञ्चसम्भारयुत्तो पाणातिपातोति पञ्चसम्भाराविनिमुत्तो दट्ठब्बो। तेसु पाणसञ्ञितावधकचित्तानि पुब्बभागियानिपि होन्ति, उपक्कमो वधकचेतनासमुट्ठापितो। तस्स छ पयोगा – साहत्थिको, आणत्तिको, निस्सग्गियो, थावरो, विज्जामयो, इद्धिमयोति। तेसु सहत्थेन निब्बत्तो साहत्थिको। परेसं आणापनवसेन पवत्तो आणत्तिको। उसुसत्तिआदीनं निस्सज्जनवसेन पवत्तो निस्सग्गियो। ओपातखणनादिवसेन पवत्तो थावरो। आथब्बणिकादीनं विय मन्तपरिजप्पनपयोगो विज्जामयो। दाठाकोट्टनादीनं विय कम्मविपाकजिद्धिमयो।
Tassa pāṇo, pāṇasaññitā, vadhakacittaṃ, upakkamo, tena maraṇanti pañca sambhārā. Pañcasambhārayutto pāṇātipātoti pañcasambhārāvinimutto daṭṭhabbo. Tesu pāṇasaññitāvadhakacittāni pubbabhāgiyānipi honti, upakkamo vadhakacetanāsamuṭṭhāpito. Tassa cha payogā – sāhatthiko, āṇattiko, nissaggiyo, thāvaro, vijjāmayo, iddhimayoti. Tesu sahatthena nibbatto sāhatthiko. Paresaṃ āṇāpanavasena pavatto āṇattiko. Ususattiādīnaṃ nissajjanavasena pavatto nissaggiyo. Opātakhaṇanādivasena pavatto thāvaro. Āthabbaṇikādīnaṃ viya mantaparijappanapayogo vijjāmayo. Dāṭhākoṭṭanādīnaṃ viya kammavipākajiddhimayo.
एत्थाह – खणे खणे निरुज्झनसभावेसु सङ्खारेसु, को हन्ता, को वा हञ्ञति? यदि चित्तचेतसिकसन्तानो, सो अरूपिताय न छेदनभेदनादिवसेन विकोपनसमत्थो, नापि विकोपनीयो, अथ रूपसन्तानो, सो अचेतनताय कट्ठकलिङ्गरूपमोति न तत्थ छेदनादिना पाणातिपातो लब्भति, यथा मतसरीरे। पयोगोपि पाणातिपातस्स यथावुत्तो पहरणप्पहारादिको अतीतेसु सङ्खारेसु भवेय्य अनागतेसु पच्चुप्पन्नेसु वा। तत्थ न ताव अतीतेसु अनागतेसु च सम्भवति तेसं अविज्जमानसभावत्ता, पच्चुप्पन्नेसु च सङ्खारानं खणिकत्ता सरसेनेव निरुज्झनसभावताय विनासाभिमुखेसु निप्पयोजनो पयोगो सिया, विनासस्स च कारणरहितत्ता न पहरणप्पहारादिप्पयोगहेतुकं मरणं, निरीहत्ता च सङ्खारानं कस्स सो पयोगो, खणिकभावेन वधाधिप्पायसमकालमेव भिज्जनकस्स याव किरियापरियोसानकालमनवट्ठानतो कस्स वा पाणातिपातो कम्मबन्धोति?
Etthāha – khaṇe khaṇe nirujjhanasabhāvesu saṅkhāresu, ko hantā, ko vā haññati? Yadi cittacetasikasantāno, so arūpitāya na chedanabhedanādivasena vikopanasamattho, nāpi vikopanīyo, atha rūpasantāno, so acetanatāya kaṭṭhakaliṅgarūpamoti na tattha chedanādinā pāṇātipāto labbhati, yathā matasarīre. Payogopi pāṇātipātassa yathāvutto paharaṇappahārādiko atītesu saṅkhāresu bhaveyya anāgatesu paccuppannesu vā. Tattha na tāva atītesu anāgatesu ca sambhavati tesaṃ avijjamānasabhāvattā, paccuppannesu ca saṅkhārānaṃ khaṇikattā saraseneva nirujjhanasabhāvatāya vināsābhimukhesu nippayojano payogo siyā, vināsassa ca kāraṇarahitattā na paharaṇappahārādippayogahetukaṃ maraṇaṃ, nirīhattā ca saṅkhārānaṃ kassa so payogo, khaṇikabhāvena vadhādhippāyasamakālameva bhijjanakassa yāva kiriyāpariyosānakālamanavaṭṭhānato kassa vā pāṇātipāto kammabandhoti?
वुच्चते – यथावुत्तवधकचेतनासमङ्गी सङ्खारानं पुञ्जो सत्तसङ्खातो हन्ता। तेन पवत्तितवधप्पयोगनिमित्तं अपगतुस्माविञ्ञाणजीवितिन्द्रियो मतोति वोहारस्स वत्थुभूतो यथावुत्तवधप्पयोगाकरणे पुब्बे विय उद्धं पवत्तनारहो रूपारूपधम्मपुञ्जो हञ्ञति, चित्तचेतसिकसन्तानो एव वा। वधप्पयोगाविसयभावेपि तस्स पञ्चवोकारभवे रूपसन्तानाधीनवुत्तिताय भूतरूपेसु कतप्पयोगवसेन जीवितिन्द्रियविच्छेदेन सोपि विच्छिज्जतीति न पाणातिपातस्स असम्भवो, नापि अहेतुको, न च पयोगो निप्पयोजनो। पच्चुप्पन्नेसु सङ्खारेसु कतप्पयोगवसेन तदनन्तरं उप्पज्जनारहस्स सङ्खारकलापस्स तथा अनुप्पत्तितो खणिकानञ्च सङ्खारानं खणिकमरणस्स इध मरणभावेन अनधिप्पेतत्ता सन्ततिमरणस्स च यथावुत्तनयेन सहेतुकभावतो न अहेतुकं मरणं, निरीहकेसुपि सङ्खारेसु यथापच्चयं उप्पज्जित्वा अत्थिभावमत्तेनेव अत्तनो अत्तनो अनुरूपफलुप्पादननियतानि कारणानियेव करोन्तीति वुच्चति, यथा पदीपो पकासेतीति, तथेव घातकवोहारो। न च केवलस्स वधाधिप्पायसहभुनो चित्तचेतसिककलापस्स पाणातिपातो इच्छितो, सन्तानवसेन वत्तमानस्सेव पन इच्छितोति अत्थेव पाणातिपातेन कम्मबन्धो। सन्तानवसेन वत्तमानानञ्च पदीपादीनं अत्थकिरियासिद्धि दिस्सतीति। अयञ्च विचारणा अदिन्नादानादीसुपि यथासम्भवं विभावेतब्बा। तस्मा पाणातिपाता। न पटिविरताति अप्पटिविरता।
Vuccate – yathāvuttavadhakacetanāsamaṅgī saṅkhārānaṃ puñjo sattasaṅkhāto hantā. Tena pavattitavadhappayoganimittaṃ apagatusmāviññāṇajīvitindriyo matoti vohārassa vatthubhūto yathāvuttavadhappayogākaraṇe pubbe viya uddhaṃ pavattanāraho rūpārūpadhammapuñjo haññati, cittacetasikasantāno eva vā. Vadhappayogāvisayabhāvepi tassa pañcavokārabhave rūpasantānādhīnavuttitāya bhūtarūpesu katappayogavasena jīvitindriyavicchedena sopi vicchijjatīti na pāṇātipātassa asambhavo, nāpi ahetuko, na ca payogo nippayojano. Paccuppannesu saṅkhāresu katappayogavasena tadanantaraṃ uppajjanārahassa saṅkhārakalāpassa tathā anuppattito khaṇikānañca saṅkhārānaṃ khaṇikamaraṇassa idha maraṇabhāvena anadhippetattā santatimaraṇassa ca yathāvuttanayena sahetukabhāvato na ahetukaṃ maraṇaṃ, nirīhakesupi saṅkhāresu yathāpaccayaṃ uppajjitvā atthibhāvamatteneva attano attano anurūpaphaluppādananiyatāni kāraṇāniyeva karontīti vuccati, yathā padīpo pakāsetīti, tatheva ghātakavohāro. Na ca kevalassa vadhādhippāyasahabhuno cittacetasikakalāpassa pāṇātipāto icchito, santānavasena vattamānasseva pana icchitoti attheva pāṇātipātena kammabandho. Santānavasena vattamānānañca padīpādīnaṃ atthakiriyāsiddhi dissatīti. Ayañca vicāraṇā adinnādānādīsupi yathāsambhavaṃ vibhāvetabbā. Tasmā pāṇātipātā. Na paṭiviratāti appaṭiviratā.
अदिन्नस्स आदानं अदिन्नादानं, परस्स हरणं थेय्यं चोरिकाति वुत्तं होति। तत्थ अदिन्नन्ति परपरिग्गहितं, यत्थ परो यथाकामकारितं आपज्जन्तो अदण्डारहो अनुपवज्जो च होति। तस्मिं परपरिग्गहिते परपरिग्गहितसञ्ञिनो तदादायकउपक्कमसमुट्ठापिका थेय्यचेतना अदिन्नादानं। तं हीने परसन्तके अप्पसावज्जं, पणीते महासावज्जं। कस्मा? वत्थुपणीतताय। तथा खुद्दके परसन्तके अप्पसावज्जं, महन्ते महासावज्जं। कस्मा? वत्थुमहन्तताय पयोगमहन्तताय च। वत्थुसमत्ते पन सति गुणाधिकानं सन्तके वत्थुस्मिं महासावज्जं, तंतंगुणाधिकं उपादाय ततो ततो हीनगुणस्स सन्तके वत्थुस्मिं अप्पसावज्जं। वत्थुगुणानं पन समभावे सति किलेसानं पयोगस्स च मुदुभावे अप्पसावज्जं, तिब्बभावे महासावज्जं।
Adinnassa ādānaṃ adinnādānaṃ, parassa haraṇaṃ theyyaṃ corikāti vuttaṃ hoti. Tattha adinnanti parapariggahitaṃ, yattha paro yathākāmakāritaṃ āpajjanto adaṇḍāraho anupavajjo ca hoti. Tasmiṃ parapariggahite parapariggahitasaññino tadādāyakaupakkamasamuṭṭhāpikā theyyacetanā adinnādānaṃ. Taṃ hīne parasantake appasāvajjaṃ, paṇīte mahāsāvajjaṃ. Kasmā? Vatthupaṇītatāya. Tathā khuddake parasantake appasāvajjaṃ, mahante mahāsāvajjaṃ. Kasmā? Vatthumahantatāya payogamahantatāya ca. Vatthusamatte pana sati guṇādhikānaṃ santake vatthusmiṃ mahāsāvajjaṃ, taṃtaṃguṇādhikaṃ upādāya tato tato hīnaguṇassa santake vatthusmiṃ appasāvajjaṃ. Vatthuguṇānaṃ pana samabhāve sati kilesānaṃ payogassa ca mudubhāve appasāvajjaṃ, tibbabhāve mahāsāvajjaṃ.
तस्स पञ्च सम्भारा – परपरिग्गहितं, परपरिग्गहितसञ्ञिता, थेय्यचित्तं, उपक्कमो, तेन हरणन्ति। छ पयोगा साहत्थिकादयोव। ते च खो यथानुरूपं थेय्यावहारो, पसय्हावहारो, परिकप्पावहारो, पटिच्छन्नावहारो, कुसावहारोति इमेसं अवहारानं वसेन पवत्ता। एत्थ च मन्तपरिजप्पनेन परसन्तकहरणं विज्जामयो पयोगो। विना मन्तेन तादिसेन इद्धानुभावसिद्धेन कायवचीपयोगेन परसन्तकस्स आकड्ढनं इद्धिमयो पयोगोति वेदितब्बो।
Tassa pañca sambhārā – parapariggahitaṃ, parapariggahitasaññitā, theyyacittaṃ, upakkamo, tena haraṇanti. Cha payogā sāhatthikādayova. Te ca kho yathānurūpaṃ theyyāvahāro, pasayhāvahāro, parikappāvahāro, paṭicchannāvahāro, kusāvahāroti imesaṃ avahārānaṃ vasena pavattā. Ettha ca mantaparijappanena parasantakaharaṇaṃ vijjāmayo payogo. Vinā mantena tādisena iddhānubhāvasiddhena kāyavacīpayogena parasantakassa ākaḍḍhanaṃ iddhimayo payogoti veditabbo.
कामेसूति मेथुनसमाचारेसु। मिच्छाचारोति एकन्तनिन्दितो लामकाचारो। लक्खणतो पन असद्धम्माधिप्पायेन कायद्वारप्पवत्ता अगमनीयट्ठानवीतिक्कमचेतना कामेसु मिच्छाचारो। तत्थ अगमनीयट्ठानं नाम पुरिसानं ताव मातुरक्खितादयो दस, धनक्कीतादयो दसाति वीसति इत्थियो, इत्थीसु पन द्विन्नं सारक्खसपरिदण्डानं, दसन्नञ्च धनक्कीतादीनन्ति द्वादसन्नं इत्थीनं अञ्ञपुरिसा। स्वायं मिच्छाचारो सीलादिगुणरहिते अगमनीयट्ठाने अप्पसावज्जो, सीलादिगुणसम्पन्ने महासावज्जो। गुणरहितेपि च अभिभवित्वा मिच्छा चरन्तस्स महासावज्जो, उभिन्नं समानच्छन्दताय अप्पसावज्जो। समानच्छन्दभावेपि किलेसानं उपक्कमानञ्च मुदुताय अप्पसावज्जो, तिब्बताय महासावज्जो। तस्स चत्तारो सम्भारा – अगमनीयवत्थु, तस्मिं सेवनचित्तं, सेवनपयोगो, मग्गेनमग्गप्पटिपत्तिअधिवासनन्ति। तत्थ अत्तनो रुचिया पवत्तितस्स तयो, बलक्कारेन पवत्तितस्स तयोति अनवसेसग्गहणेन चत्तारो दट्ठब्बा, अत्थसिद्धि पन तीहेव। एको पयोगो साहत्थिकोव।
Kāmesūti methunasamācāresu. Micchācāroti ekantanindito lāmakācāro. Lakkhaṇato pana asaddhammādhippāyena kāyadvārappavattā agamanīyaṭṭhānavītikkamacetanā kāmesu micchācāro. Tattha agamanīyaṭṭhānaṃ nāma purisānaṃ tāva māturakkhitādayo dasa, dhanakkītādayo dasāti vīsati itthiyo, itthīsu pana dvinnaṃ sārakkhasaparidaṇḍānaṃ, dasannañca dhanakkītādīnanti dvādasannaṃ itthīnaṃ aññapurisā. Svāyaṃ micchācāro sīlādiguṇarahite agamanīyaṭṭhāne appasāvajjo, sīlādiguṇasampanne mahāsāvajjo. Guṇarahitepi ca abhibhavitvā micchā carantassa mahāsāvajjo, ubhinnaṃ samānacchandatāya appasāvajjo. Samānacchandabhāvepi kilesānaṃ upakkamānañca mudutāya appasāvajjo, tibbatāya mahāsāvajjo. Tassa cattāro sambhārā – agamanīyavatthu, tasmiṃ sevanacittaṃ, sevanapayogo, maggenamaggappaṭipattiadhivāsananti. Tattha attano ruciyā pavattitassa tayo, balakkārena pavattitassa tayoti anavasesaggahaṇena cattāro daṭṭhabbā, atthasiddhi pana tīheva. Eko payogo sāhatthikova.
मुसाति विसंवादनपुरेक्खारस्स अत्थभञ्जको कायवचीपयोगो, विसंवादनाधिप्पायेन पनस्स परविसंवादककायवचीपयोगसमुट्ठापिका चेतना मुसावादो। अपरो नयो मुसाति अभूतं वत्थु, वादोति तस्स भूततो तच्छतो विञ्ञापनं। तस्मा अतथं वत्थुं तथतो परं विञ्ञापेतुकामस्स तथाविञ्ञापनपयोगसमुट्ठापिका चेतना मुसावादो।
Musāti visaṃvādanapurekkhārassa atthabhañjako kāyavacīpayogo, visaṃvādanādhippāyena panassa paravisaṃvādakakāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā cetanā musāvādo. Aparo nayo musāti abhūtaṃ vatthu, vādoti tassa bhūtato tacchato viññāpanaṃ. Tasmā atathaṃ vatthuṃ tathato paraṃ viññāpetukāmassa tathāviññāpanapayogasamuṭṭhāpikā cetanā musāvādo.
सो यमत्थं भञ्जति, तस्स अप्पताय अप्पसावज्जो, महन्तताय महासावज्जो। अपिच गहट्ठानं अत्तनो सन्तकं अदातुकामताय नत्थीति आदिनयप्पवत्तो अप्पसावज्जो, सक्खिना हुत्वा अत्थभञ्जनवसेन वुत्तो महासावज्जो। पब्बजितानं अप्पकम्पि तेलं वा सप्पिं वा लभित्वा हसाधिप्पायेन ‘‘अज्ज गामे तेलं नदी मञ्ञे सन्दती’’ति पूरणकथानयेन पवत्तो अप्पसावज्जो, अदिट्ठंयेव पन ‘‘दिट्ठ’’न्तिआदिना नयेन वदन्तानं महासावज्जो। तथा यस्स अत्थं भञ्जति, तस्स अप्पगुणताय अप्पसावज्जो, महागुणताय महासावज्जो। किलेसानं मुदुतिब्बतावसेन च अप्पसावज्जमहासावज्जता लब्भतेव।
So yamatthaṃ bhañjati, tassa appatāya appasāvajjo, mahantatāya mahāsāvajjo. Apica gahaṭṭhānaṃ attano santakaṃ adātukāmatāya natthīti ādinayappavatto appasāvajjo, sakkhinā hutvā atthabhañjanavasena vutto mahāsāvajjo. Pabbajitānaṃ appakampi telaṃ vā sappiṃ vā labhitvā hasādhippāyena ‘‘ajja gāme telaṃ nadī maññe sandatī’’ti pūraṇakathānayena pavatto appasāvajjo, adiṭṭhaṃyeva pana ‘‘diṭṭha’’ntiādinā nayena vadantānaṃ mahāsāvajjo. Tathā yassa atthaṃ bhañjati, tassa appaguṇatāya appasāvajjo, mahāguṇatāya mahāsāvajjo. Kilesānaṃ mudutibbatāvasena ca appasāvajjamahāsāvajjatā labbhateva.
तस्स चत्तारो सम्भारा – अतथं वत्थु, विसंवादनचित्तं, तज्जो वायामो, परस्स तदत्थविजाननन्ति। विसंवादनाधिप्पायेन हि पयोगे कतेपि परेन तस्मिं अत्थे अविञ्ञाते विसंवादनस्स असिज्झनतो परस्स तदत्थविजाननम्पि एको सम्भारो वेदितब्बो। केचि पन ‘‘अभूतवचनं, विसंवादनचित्तं, परस्स तदत्थविजाननन्ति तयो सम्भारा’’ति वदन्ति। सचे पन परो दन्धताय विचारेत्वा तमत्थं जानाति, सन्निट्ठापकचेतनाय पवत्तत्ता किरियासमुट्ठापकचेतनाक्खणेयेव मुसावादकम्मुना बज्झति।
Tassa cattāro sambhārā – atathaṃ vatthu, visaṃvādanacittaṃ, tajjo vāyāmo, parassa tadatthavijānananti. Visaṃvādanādhippāyena hi payoge katepi parena tasmiṃ atthe aviññāte visaṃvādanassa asijjhanato parassa tadatthavijānanampi eko sambhāro veditabbo. Keci pana ‘‘abhūtavacanaṃ, visaṃvādanacittaṃ, parassa tadatthavijānananti tayo sambhārā’’ti vadanti. Sace pana paro dandhatāya vicāretvā tamatthaṃ jānāti, sanniṭṭhāpakacetanāya pavattattā kiriyāsamuṭṭhāpakacetanākkhaṇeyeva musāvādakammunā bajjhati.
सुराति पिट्ठसुरा, पूवसुरा, ओदनसुरा, किण्णपक्खित्ता, सम्भारसंयुत्ताति पञ्च सुरा। मेरयन्ति पुप्फासवो, फलासवो, मध्वासवो, गुळासवो सम्भारसंयुत्तोति पञ्च आसवा। तदुभयम्पि मदनीयट्ठेन मज्जं। याय चेतनाय तं पिवति, सा पमादकारणत्ता पमादट्ठानं। लक्खणतो पन यथावुत्तस्स सुरामेरयसङ्खातस्स मज्जस्स बीजतो पट्ठाय मदवसेन कायद्वारप्पवत्ता पमादचेतना सुरामेरयमज्जपमादट्ठानं। तस्स मज्जभावो, पातुकम्यताचित्तं, तज्जो वायामो, अज्झोहरणन्ति चत्तारो सम्भारा। अकुसलचित्तेनेव चस्स पातब्बतो एकन्तेन सावज्जभावो । अरियसावकानं पन वत्थुं अजानन्तानम्पि मुखं न पविसति, पगेव जानन्तानं। अड्ढपसतमत्तस्स पानं अप्पसावज्जं, अद्धाळ्हकमत्तस्स पानं ततो महन्तं महासावज्जं, कायसञ्चालनसमत्थं बहुं पिवित्वा गामघातकादिकम्मं करोन्तस्स महासावज्जमेव। पापकम्मञ्हि पाणातिपातं पत्वा खीणासवे महासावज्जं, अदिन्नादानं पत्वा खीणासवस्स सन्तके महासावज्जं, मिच्छाचारं पत्वा खीणासवाय भिक्खुनिया वीतिक्कमे, मुसावादं पत्वा मुसावादेन सङ्घभेदे, सुरापानं पत्वा कायसञ्चालनसमत्थं बहुं पिवित्वा गामघातकादिकम्मं महासावज्जं। सब्बेहिपि चेतेहि मुसावादेन सङ्घभेदोव महासावज्जो। तञ्हि कत्वा कप्पं निरये पच्चति।
Surāti piṭṭhasurā, pūvasurā, odanasurā, kiṇṇapakkhittā, sambhārasaṃyuttāti pañca surā. Merayanti pupphāsavo, phalāsavo, madhvāsavo, guḷāsavo sambhārasaṃyuttoti pañca āsavā. Tadubhayampi madanīyaṭṭhena majjaṃ. Yāya cetanāya taṃ pivati, sā pamādakāraṇattā pamādaṭṭhānaṃ. Lakkhaṇato pana yathāvuttassa surāmerayasaṅkhātassa majjassa bījato paṭṭhāya madavasena kāyadvārappavattā pamādacetanā surāmerayamajjapamādaṭṭhānaṃ. Tassa majjabhāvo, pātukamyatācittaṃ, tajjo vāyāmo, ajjhoharaṇanti cattāro sambhārā. Akusalacitteneva cassa pātabbato ekantena sāvajjabhāvo . Ariyasāvakānaṃ pana vatthuṃ ajānantānampi mukhaṃ na pavisati, pageva jānantānaṃ. Aḍḍhapasatamattassa pānaṃ appasāvajjaṃ, addhāḷhakamattassa pānaṃ tato mahantaṃ mahāsāvajjaṃ, kāyasañcālanasamatthaṃ bahuṃ pivitvā gāmaghātakādikammaṃ karontassa mahāsāvajjameva. Pāpakammañhi pāṇātipātaṃ patvā khīṇāsave mahāsāvajjaṃ, adinnādānaṃ patvā khīṇāsavassa santake mahāsāvajjaṃ, micchācāraṃ patvā khīṇāsavāya bhikkhuniyā vītikkame, musāvādaṃ patvā musāvādena saṅghabhede, surāpānaṃ patvā kāyasañcālanasamatthaṃ bahuṃ pivitvā gāmaghātakādikammaṃ mahāsāvajjaṃ. Sabbehipi cetehi musāvādena saṅghabhedova mahāsāvajjo. Tañhi katvā kappaṃ niraye paccati.
इदानि एतेसु सभावतो, आरम्मणतो, वेदनतो, मूलतो, कम्मतो, फलतोति छहि आकारेहि विनिच्छयो वेदितब्बो। तत्थ सभावतो पाणातिपातादयो सब्बेपि चेतनासभावाव। आरम्मणतो पाणातिपातो जीवितिन्द्रियारम्मणतो सङ्खारारम्मणो, अदिन्नादानं सत्तारम्मणं वा सङ्खारारम्मणं वा, मिच्छाचारो फोट्ठब्बवसेन सङ्खारारम्मणो, सत्तारम्मणोति एके। मुसावादो सत्तारम्मणो वा सङ्खारारम्मणो वा, सुरापानं सङ्खारारम्मणं। वेदनतो पाणातिपातो दुक्खवेदनो, अदिन्नादानं तिवेदनं, मिच्छाचारो सुखमज्झत्तवसेन द्विवेदनो, तथा सुरापानं। सन्निट्ठापकचित्तेन पन उभयम्पि मज्झत्तवेदनं न होति। मुसावादो तिवेदनो। मूलतो पाणातिपातो दोसमोहवसेन द्विमूलको, अदिन्नादानं मुसावादो च दोसमोहवसेन वा लोभमोहवसेन वा, मिच्छाचारो सुरापानञ्च लोभमोहवसेन द्विमूलं। कम्मतो मुसावादोयेवेत्थ वचीकम्मं, सेसं चतुब्बिधम्पि कायकम्ममेव। फलतो सब्बेपि अपायूपपत्तिफला चेव सुगतियम्पि अप्पायुकतादिनानाविधअनिट्ठफला चाति एवमेत्थ सभावादितो विनिच्छयो वेदितब्बो।
Idāni etesu sabhāvato, ārammaṇato, vedanato, mūlato, kammato, phalatoti chahi ākārehi vinicchayo veditabbo. Tattha sabhāvato pāṇātipātādayo sabbepi cetanāsabhāvāva. Ārammaṇato pāṇātipāto jīvitindriyārammaṇato saṅkhārārammaṇo, adinnādānaṃ sattārammaṇaṃ vā saṅkhārārammaṇaṃ vā, micchācāro phoṭṭhabbavasena saṅkhārārammaṇo, sattārammaṇoti eke. Musāvādo sattārammaṇo vā saṅkhārārammaṇo vā, surāpānaṃ saṅkhārārammaṇaṃ. Vedanato pāṇātipāto dukkhavedano, adinnādānaṃ tivedanaṃ, micchācāro sukhamajjhattavasena dvivedano, tathā surāpānaṃ. Sanniṭṭhāpakacittena pana ubhayampi majjhattavedanaṃ na hoti. Musāvādo tivedano. Mūlato pāṇātipāto dosamohavasena dvimūlako, adinnādānaṃ musāvādo ca dosamohavasena vā lobhamohavasena vā, micchācāro surāpānañca lobhamohavasena dvimūlaṃ. Kammato musāvādoyevettha vacīkammaṃ, sesaṃ catubbidhampi kāyakammameva. Phalato sabbepi apāyūpapattiphalā ceva sugatiyampi appāyukatādinānāvidhaaniṭṭhaphalā cāti evamettha sabhāvādito vinicchayo veditabbo.
अप्पटिविरताति समादानविरतिया सम्पत्तविरतिया च अभावेन न पटिविरता। दुस्सीलाति ततो एव पञ्चसीलमत्तस्सापि अभावेन निस्सीला। पापधम्माति लामकधम्मा, हीनाचारा। पाणातिपाता पटिविरतोति सिक्खापदसमादानेन पाणातिपाततो विरतो, आरका ठितो। एस नयो सेसेसुपि।
Appaṭiviratāti samādānaviratiyā sampattaviratiyā ca abhāvena na paṭiviratā. Dussīlāti tato eva pañcasīlamattassāpi abhāvena nissīlā. Pāpadhammāti lāmakadhammā, hīnācārā. Pāṇātipātā paṭiviratoti sikkhāpadasamādānena pāṇātipātato virato, ārakā ṭhito. Esa nayo sesesupi.
इधापि पाणातिपातावेरमणिआदीनं सभावतो आरम्मणतो , वेदनतो, मूलतो, कम्मतो, समादानतो, भेदतो, फलतो च विञ्ञातब्बो विनिच्छयो। तत्थ सभावतो पञ्चपि चेतनायोपि होन्ति विरतियोपि, विरतिवसेन पन देसना आगता। या पाणातिपाता विरमन्तस्स ‘‘या तस्मिं समये पाणातिपाता आरति विरती’’ति एवं वुत्ता कुसलचित्तसम्पयुत्ता विरति। सा पभेदतो तिविधा – सम्पत्तविरति, समादानविरति, समुच्छेदविरतीति। तत्थ असमादिन्नसिक्खापदानं अत्तनो जातिवयबाहुसच्चादीनि पच्चवेक्खित्वा ‘‘अयुत्तमेतं अम्हाकं कातु’’न्ति सम्पत्तवत्थुं अवीतिक्कमन्तानं उप्पज्जमाना विरति सम्पत्तविरति नाम। समादिन्नसिक्खापदानं सिक्खापदसमादाने तदुत्तरि च अत्तनो जीवितम्पि परिच्चजित्वा वत्थुं अवीतिक्कमन्तानं उप्पज्जमाना विरति समादानविरति नाम। अरियमग्गसम्पयुत्ता पन विरति समुच्छेदविरति नाम, यस्सा उप्पत्तितो पट्ठाय अरियपुग्गलानं ‘‘पाणं घातेस्सामा’’ति चित्तम्पि न उप्पज्जति। तासु समादानविरति इधाधिप्पेता।
Idhāpi pāṇātipātāveramaṇiādīnaṃ sabhāvato ārammaṇato , vedanato, mūlato, kammato, samādānato, bhedato, phalato ca viññātabbo vinicchayo. Tattha sabhāvato pañcapi cetanāyopi honti viratiyopi, virativasena pana desanā āgatā. Yā pāṇātipātā viramantassa ‘‘yā tasmiṃ samaye pāṇātipātā ārati viratī’’ti evaṃ vuttā kusalacittasampayuttā virati. Sā pabhedato tividhā – sampattavirati, samādānavirati, samucchedaviratīti. Tattha asamādinnasikkhāpadānaṃ attano jātivayabāhusaccādīni paccavekkhitvā ‘‘ayuttametaṃ amhākaṃ kātu’’nti sampattavatthuṃ avītikkamantānaṃ uppajjamānā virati sampattavirati nāma. Samādinnasikkhāpadānaṃ sikkhāpadasamādāne taduttari ca attano jīvitampi pariccajitvā vatthuṃ avītikkamantānaṃ uppajjamānā virati samādānavirati nāma. Ariyamaggasampayuttā pana virati samucchedavirati nāma, yassā uppattito paṭṭhāya ariyapuggalānaṃ ‘‘pāṇaṃ ghātessāmā’’ti cittampi na uppajjati. Tāsu samādānavirati idhādhippetā.
आरम्मणतो पाणातिपातादीनं आरम्मणानेव एतेसं आरम्मणानि। वीतिक्कमितब्बतोयेव हि विरति नाम होति। यथा पन निब्बानारम्मणो अरियमग्गो किलेसे पजहति, एवं जीवितिन्द्रियादिआरम्मणायेव एते कुसलधम्मा पाणातिपातादीनि दुस्सील्यानि पजहन्ति। वेदनतो सब्बापि सुखवेदनाव।
Ārammaṇato pāṇātipātādīnaṃ ārammaṇāneva etesaṃ ārammaṇāni. Vītikkamitabbatoyeva hi virati nāma hoti. Yathā pana nibbānārammaṇo ariyamaggo kilese pajahati, evaṃ jīvitindriyādiārammaṇāyeva ete kusaladhammā pāṇātipātādīni dussīlyāni pajahanti. Vedanato sabbāpi sukhavedanāva.
मूलतो ञाणसम्पयुत्तचित्तेन विरमन्तस्स अलोभअदोसअमोहवसेन तिमूला होन्ति, ञाणविप्पयुत्तचित्तेन विरमन्तस्स अलोभअदोसवसेन द्विमूला। कम्मतो मुसावादा वेरमणि वचीकम्मं , सेसा कायकम्मं। समादानतो अञ्ञस्स गरुट्ठानियस्स सन्तिके तं अलभन्तेन सयमेव वा पञ्च सीलानि एकज्झं पाटियेक्कं वा समादियन्तेन समादिन्नानि होन्ति। भेदतो गहट्ठानं यं यं वीतिक्कन्तं, तं तदेव भिज्जति, इतरं न भिज्जति। कस्मा? गहट्ठा हि अनिबद्धसीला होन्ति, यं यं सक्कोन्ति, तं तदेव रक्खन्ति। पब्बजितानं पन एकस्मिं वीतिक्कन्ते सब्बानि भिज्जन्तीति।
Mūlato ñāṇasampayuttacittena viramantassa alobhaadosaamohavasena timūlā honti, ñāṇavippayuttacittena viramantassa alobhaadosavasena dvimūlā. Kammato musāvādā veramaṇi vacīkammaṃ , sesā kāyakammaṃ. Samādānato aññassa garuṭṭhāniyassa santike taṃ alabhantena sayameva vā pañca sīlāni ekajjhaṃ pāṭiyekkaṃ vā samādiyantena samādinnāni honti. Bhedato gahaṭṭhānaṃ yaṃ yaṃ vītikkantaṃ, taṃ tadeva bhijjati, itaraṃ na bhijjati. Kasmā? Gahaṭṭhā hi anibaddhasīlā honti, yaṃ yaṃ sakkonti, taṃ tadeva rakkhanti. Pabbajitānaṃ pana ekasmiṃ vītikkante sabbāni bhijjantīti.
फलतोति पाणातिपाता वेरमणिया चेत्थ अङ्गपच्चङ्गसम्पन्नता, आरोहपरिणाहसम्पत्ति, जवनसम्पत्ति, सुप्पतिट्ठितपादता, चारुता, मुदुता, सुचिता, सूरता, महब्बलता, विस्सट्ठवचनता, सत्तानं पियमनापता, अभिज्जपरिसता, अच्छम्भिता, दुप्पधंसियता, परूपक्कमेन अमरणता, महापरिवारता, सुवण्णता, सुसण्ठानता, अप्पाबाधता, असोकता, पियमनापेहि अविप्पयोगो, दीघायुकताति एवमादीनि फलानि।
Phalatoti pāṇātipātā veramaṇiyā cettha aṅgapaccaṅgasampannatā, ārohapariṇāhasampatti, javanasampatti, suppatiṭṭhitapādatā, cārutā, mudutā, sucitā, sūratā, mahabbalatā, vissaṭṭhavacanatā, sattānaṃ piyamanāpatā, abhijjaparisatā, acchambhitā, duppadhaṃsiyatā, parūpakkamena amaraṇatā, mahāparivāratā, suvaṇṇatā, susaṇṭhānatā, appābādhatā, asokatā, piyamanāpehi avippayogo, dīghāyukatāti evamādīni phalāni.
अदिन्नादाना वेरमणिया महाधनधञ्ञता, अनन्तभोगता, थिरभोगता, इच्छितानं भोगानं खिप्पं पटिलाभो, राजादीहि असाधारणभोगता, उळारभोगता, तत्थ तत्थ जेट्ठकभावो, नत्थिभावस्स अजाननता, सुखविहारिताति एवमादीनि।
Adinnādānā veramaṇiyā mahādhanadhaññatā, anantabhogatā, thirabhogatā, icchitānaṃ bhogānaṃ khippaṃ paṭilābho, rājādīhi asādhāraṇabhogatā, uḷārabhogatā, tattha tattha jeṭṭhakabhāvo, natthibhāvassa ajānanatā, sukhavihāritāti evamādīni.
अब्रह्मचरिया वेरमणिया विगतपच्चत्थिकता, सब्बसत्तानं पियमनापता, अन्नपानवत्थच्छादनादीनं लाभिता, सुखसुपनता, सुखपटिबुज्झनता, अपायभयविमोक्खो, इत्थिभावनपुंसकभावानं अभब्बता, अक्कोधनता, सच्चकारिता, अमङ्कुता, आराधनसुखता, परिपुण्णिन्द्रियता, परिपुण्णलक्खणता, निरासङ्कता, अप्पोस्सुक्कता, सुखविहारिता, अकुतोभयता, पियविप्पयोगाभावोति एवमादीनि। यस्मा पन मिच्छाचारावेरमणिया फलानिपि एत्थेव अन्तोगधानि, तस्मा (अब्रह्मचरिया वेरमणिया)।
Abrahmacariyā veramaṇiyā vigatapaccatthikatā, sabbasattānaṃ piyamanāpatā, annapānavatthacchādanādīnaṃ lābhitā, sukhasupanatā, sukhapaṭibujjhanatā, apāyabhayavimokkho, itthibhāvanapuṃsakabhāvānaṃ abhabbatā, akkodhanatā, saccakāritā, amaṅkutā, ārādhanasukhatā, paripuṇṇindriyatā, paripuṇṇalakkhaṇatā, nirāsaṅkatā, appossukkatā, sukhavihāritā, akutobhayatā, piyavippayogābhāvoti evamādīni. Yasmā pana micchācārāveramaṇiyā phalānipi ettheva antogadhāni, tasmā (abrahmacariyā veramaṇiyā).
मुसावादा वेरमणिया विप्पसन्निन्द्रियता, विस्सट्ठमधुरभाणिता, समसितसुद्धदन्तता, नातिथूलता, नातिकिसता, नातिरस्सता, नातिदीघता, सुखसम्फस्सता, उप्पलगन्धमुखता, सुस्सूसकपरिसता, आदेय्यवचनता, कमलदलसदिसमुदुलोहिततनुजिव्हता, अलीनता, अनुद्धतताति एवमादीनि।
Musāvādā veramaṇiyā vippasannindriyatā, vissaṭṭhamadhurabhāṇitā, samasitasuddhadantatā, nātithūlatā, nātikisatā, nātirassatā, nātidīghatā, sukhasamphassatā, uppalagandhamukhatā, sussūsakaparisatā, ādeyyavacanatā, kamaladalasadisamudulohitatanujivhatā, alīnatā, anuddhatatāti evamādīni.
सुरामेरयमज्जपमादट्ठाना वेरमणिया अतीतानागतपच्चुप्पन्नेसु किच्चकरणीयेसु अप्पमादता, ञाणवन्तता, सदा उपट्ठितस्सतिता, उप्पन्नेसु किच्चकरणीयेसु ठानुप्पत्तिकपटिभानवन्तता , अनलसता, अजळता, अनुम्मत्तता, अच्छम्भिता, असारम्भिता, अनिस्सुकिता, अमच्छरिता, सच्चवादिता, अपिसुणअफरुसअसम्फप्पलापवादिता, कतञ्ञुता , कतवेदिता, चागवन्तता, सीलवन्तता, उजुकता, अक्कोधनता, हिरोत्तप्पसम्पन्नता , उजुदिट्ठिता, महन्तता, पण्डितता, अत्थानत्थकुसलताति एवमादीनि फलानि। एवमेत्थ पाणातिपातावेरमणिआदीनम्पि सभावादितो विनिच्छयो वेदितब्बो।
Surāmerayamajjapamādaṭṭhānā veramaṇiyā atītānāgatapaccuppannesu kiccakaraṇīyesu appamādatā, ñāṇavantatā, sadā upaṭṭhitassatitā, uppannesu kiccakaraṇīyesu ṭhānuppattikapaṭibhānavantatā , analasatā, ajaḷatā, anummattatā, acchambhitā, asārambhitā, anissukitā, amaccharitā, saccavāditā, apisuṇaapharusaasamphappalāpavāditā, kataññutā , kataveditā, cāgavantatā, sīlavantatā, ujukatā, akkodhanatā, hirottappasampannatā , ujudiṭṭhitā, mahantatā, paṇḍitatā, atthānatthakusalatāti evamādīni phalāni. Evamettha pāṇātipātāveramaṇiādīnampi sabhāvādito vinicchayo veditabbo.
सीलवाति यथावुत्तपञ्चसीलवसेन सीलवा। कल्याणधम्मोति सुन्दरधम्मो, सरणगमनपरिदीपिताय दिट्ठिसम्पत्तिया सम्पन्नपञ्ञोति अत्थो। यो पन पुत्तो मातापितूसु अस्सद्धेसु दुस्सीलेसु च सयम्पि तादिसो, सोपि अवजातोयेवाति वेदितब्बो। अस्सद्धियादयो हि इध अवजातभावस्स लक्खणं वुत्ता, ते च तस्मिं संविज्जन्ति। मातापितरो पन उपादाय पुत्तस्स अतिजातादिभावो वुच्चतीति।
Sīlavāti yathāvuttapañcasīlavasena sīlavā. Kalyāṇadhammoti sundaradhammo, saraṇagamanaparidīpitāya diṭṭhisampattiyā sampannapaññoti attho. Yo pana putto mātāpitūsu assaddhesu dussīlesu ca sayampi tādiso, sopi avajātoyevāti veditabbo. Assaddhiyādayo hi idha avajātabhāvassa lakkhaṇaṃ vuttā, te ca tasmiṃ saṃvijjanti. Mātāpitaro pana upādāya puttassa atijātādibhāvo vuccatīti.
यो होति कुलगन्धनोति कुलच्छेदको कुलविनासको। छेदनत्थो हि इध गन्धसद्दो, ‘‘उप्पलगन्धपच्चत्थिका’’तिआदीसु (पारा॰ ६५) विय। केचि पन ‘‘कुलधंसनो’’ति पठन्ति, सो एवत्थो।
Yo hoti kulagandhanoti kulacchedako kulavināsako. Chedanattho hi idha gandhasaddo, ‘‘uppalagandhapaccatthikā’’tiādīsu (pārā. 65) viya. Keci pana ‘‘kuladhaṃsano’’ti paṭhanti, so evattho.
एते खो पुत्ता लोकस्मिन्ति एते अतिजातादयो तयो पुत्ता एव इमस्मिं सत्तलोके पुत्ता नाम, न इतो विनिमुत्ता अत्थि। इमेसु पन ये भवन्ति उपासका ये सरणगमनसम्पत्तिया उपासका भवन्ति कम्मस्सकताञाणेन कम्मस्स कोविदा, ते च पण्डिता पञ्ञवन्तो, पञ्चसीलदससीलेन सम्पन्ना परिपुण्णा। याचकानं वचनं जानन्ति, तेसं मुखाकारदस्सनेनेव अधिप्पायपूरणतोति वदञ्ञू, तेसं वा ‘‘देही’’ति वचनं सुत्वा ‘‘इमे पुब्बे दानं अदत्वा एवंभूता, मया पन एवं न भवितब्ब’’न्ति तेसं परिच्चागेन तदत्थं जानन्तीति वदञ्ञू, पण्डितानं वा कम्मस्सकतादिदीपकं वचनं जानन्तीति वदञ्ञू। ‘‘पदञ्ञू’’ति च पठन्ति, पदानिया परिच्चागसीलाति अत्थो। ततो एव विगतमच्छेरमलत्ता वीतमच्छरा। अब्भघनाति अब्भसङ्खाता घना, घनमेघपटला वा मुत्तो चन्दोविय, उपासकादिपरिसासु खत्तियादिपरिसासु च विरोचरे विरोचन्ति, सोभन्तीति अत्थो।
Ete kho puttā lokasminti ete atijātādayo tayo puttā eva imasmiṃ sattaloke puttā nāma, na ito vinimuttā atthi. Imesu pana ye bhavanti upāsakā ye saraṇagamanasampattiyā upāsakā bhavanti kammassakatāñāṇena kammassa kovidā, te ca paṇḍitā paññavanto, pañcasīladasasīlena sampannā paripuṇṇā. Yācakānaṃ vacanaṃ jānanti, tesaṃ mukhākāradassaneneva adhippāyapūraṇatoti vadaññū, tesaṃ vā ‘‘dehī’’ti vacanaṃ sutvā ‘‘ime pubbe dānaṃ adatvā evaṃbhūtā, mayā pana evaṃ na bhavitabba’’nti tesaṃ pariccāgena tadatthaṃ jānantīti vadaññū, paṇḍitānaṃ vā kammassakatādidīpakaṃ vacanaṃ jānantīti vadaññū. ‘‘Padaññū’’ti ca paṭhanti, padāniyā pariccāgasīlāti attho. Tato eva vigatamaccheramalattā vītamaccharā. Abbhaghanāti abbhasaṅkhātā ghanā, ghanameghapaṭalā vā mutto candoviya, upāsakādiparisāsu khattiyādiparisāsu ca virocare virocanti, sobhantīti attho.
पञ्चमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Pañcamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / इतिवुत्तकपाळि • Itivuttakapāḷi / ५. पुत्तसुत्तं • 5. Puttasuttaṃ
