| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
८. राहुलत्थेरगाथावण्णना
8. Rāhulattheragāthāvaṇṇanā
उभयेनातिआदिका आयस्मतो राहुलत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे पुञ्ञानि उपचिनन्तो पदुमुत्तरस्स भगवतो काले कुलगेहे निब्बत्तित्वा विञ्ञुतं पत्तो सत्थारं एकं भिक्खुं सिक्खाकामानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा सयम्पि तं ठानन्तरं पत्थेत्वा सेनासनविसोधनविज्जोतनादिकं उळारं पुञ्ञं कत्वा पणिधानमकासि। सो ततो चवित्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे अम्हाकं बोधिसत्तं पटिच्च यसोधराय देविया कुच्छिम्हि निब्बत्तित्वा राहुलोति लद्धनामो महता खत्तियपरिवारेन वड्ढि, तस्स पब्बज्जाविधानं खन्धके (महाव॰ १०५) आगतमेव। सो पब्बजित्वा सत्थु सन्तिके अनेकेहि सुत्तपदेहि सुलद्धोवादो परिपक्कञाणो विपस्सनं उस्सुक्कापेत्वा अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर १.२.६८-८५) –
Ubhayenātiādikā āyasmato rāhulattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinanto padumuttarassa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ sikkhākāmānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā sayampi taṃ ṭhānantaraṃ patthetvā senāsanavisodhanavijjotanādikaṃ uḷāraṃ puññaṃ katvā paṇidhānamakāsi. So tato cavitvā devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde amhākaṃ bodhisattaṃ paṭicca yasodharāya deviyā kucchimhi nibbattitvā rāhuloti laddhanāmo mahatā khattiyaparivārena vaḍḍhi, tassa pabbajjāvidhānaṃ khandhake (mahāva. 105) āgatameva. So pabbajitvā satthu santike anekehi suttapadehi suladdhovādo paripakkañāṇo vipassanaṃ ussukkāpetvā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.2.68-85) –
‘‘पदुमुत्तरस्स भगवतो, लोकजेट्ठस्स तादिनो।
‘‘Padumuttarassa bhagavato, lokajeṭṭhassa tādino;
सत्तभूमम्हि पासादे, आदासं सन्थरिं अहं॥
Sattabhūmamhi pāsāde, ādāsaṃ santhariṃ ahaṃ.
‘‘खीणासवसहस्सेहि, परिकिण्णो महामुनि।
‘‘Khīṇāsavasahassehi, parikiṇṇo mahāmuni;
उपागमि गन्धकुटिं, द्विपदिन्दो नरासभो॥
Upāgami gandhakuṭiṃ, dvipadindo narāsabho.
‘‘विरोचेन्तो गन्धकुटिं, देवदेवो नरासभो।
‘‘Virocento gandhakuṭiṃ, devadevo narāsabho;
भिक्खुसङ्घे ठितो सत्था, इमा गाथा अभासथ॥
Bhikkhusaṅghe ṭhito satthā, imā gāthā abhāsatha.
‘‘येनायं जोतिता सेय्या, आदासोव सुसन्थतो।
‘‘Yenāyaṃ jotitā seyyā, ādāsova susanthato;
तमहं कित्तयिस्सामि, सुणाथ मम भासतो॥
Tamahaṃ kittayissāmi, suṇātha mama bhāsato.
‘‘सोण्णमया रूपिमया, अथो वेळुरियामया।
‘‘Soṇṇamayā rūpimayā, atho veḷuriyāmayā;
निब्बत्तिस्सन्ति पासादा, ये केचि मनसो पिया॥
Nibbattissanti pāsādā, ye keci manaso piyā.
‘‘चतुसट्ठिक्खत्तुं देविन्दो, देवरज्जं करिस्सति।
‘‘Catusaṭṭhikkhattuṃ devindo, devarajjaṃ karissati;
सहस्सक्खत्तुं चक्कवत्ती, भविस्सति अनन्तरा॥
Sahassakkhattuṃ cakkavattī, bhavissati anantarā.
‘‘एकवीसतिकप्पम्हि, विमलो नाम खत्तियो।
‘‘Ekavīsatikappamhi, vimalo nāma khattiyo;
चातुरन्तो विजितावी, चक्कवत्ती भविस्सति॥
Cāturanto vijitāvī, cakkavattī bhavissati.
‘‘नगरं रेणुवती नाम, इट्ठकाहि सुमापितं।
‘‘Nagaraṃ reṇuvatī nāma, iṭṭhakāhi sumāpitaṃ;
आयामतो तीणि सतं, चतुरस्ससमायुतं॥
Āyāmato tīṇi sataṃ, caturassasamāyutaṃ.
‘‘सुदस्सनो नाम पासादो, विस्सकम्मेन मापितो।
‘‘Sudassano nāma pāsādo, vissakammena māpito;
कूटागारवरूपेतो, सत्तरतनभूसितो॥
Kūṭāgāravarūpeto, sattaratanabhūsito.
‘‘दससद्दाविवित्तं तं, विज्जाधरसमाकुलं।
‘‘Dasasaddāvivittaṃ taṃ, vijjādharasamākulaṃ;
सुदस्सनंव नगरं, देवतानं भविस्सति॥
Sudassanaṃva nagaraṃ, devatānaṃ bhavissati.
‘‘पभा निग्गच्छते तस्स, उग्गच्छन्तेव सूरिये।
‘‘Pabhā niggacchate tassa, uggacchanteva sūriye;
विरोचेस्सति तं निच्चं, समन्ता अट्ठयोजनं॥
Virocessati taṃ niccaṃ, samantā aṭṭhayojanaṃ.
‘‘कप्पसतसहस्सम्हि, ओक्काककुलसम्भवो।
‘‘Kappasatasahassamhi, okkākakulasambhavo;
गोतमो नाम गोत्तेन, सत्था लोके भविस्सति॥
Gotamo nāma gottena, satthā loke bhavissati.
‘‘तुसिता सो चवित्वान, सुक्कमूलेन चोदितो।
‘‘Tusitā so cavitvāna, sukkamūlena codito;
गोतमस्स भगवतो, अत्रजो सो भविस्सति॥
Gotamassa bhagavato, atrajo so bhavissati.
‘‘सचेवसेय्य अगारं, चक्कवत्ती भवेय्य सो।
‘‘Sacevaseyya agāraṃ, cakkavattī bhaveyya so;
अट्ठानमेतं यं तादी, अगारे रतिमज्झगा॥
Aṭṭhānametaṃ yaṃ tādī, agāre ratimajjhagā.
‘‘निक्खमित्वा अगारम्हा, पब्बजिस्सति सुब्बतो।
‘‘Nikkhamitvā agāramhā, pabbajissati subbato;
राहुलो नाम नामेन, अरहा सो भविस्सति॥
Rāhulo nāma nāmena, arahā so bhavissati.
‘‘किकीव अण्डं रक्खेय्य, चामरी विय वालधिं।
‘‘Kikīva aṇḍaṃ rakkheyya, cāmarī viya vāladhiṃ;
निपको सीलसम्पन्नो, ममं रक्खि महामुनि॥
Nipako sīlasampanno, mamaṃ rakkhi mahāmuni.
‘‘तस्साहं धम्ममञ्ञाय, विहासिं सासने रतो।
‘‘Tassāhaṃ dhammamaññāya, vihāsiṃ sāsane rato;
सब्बासवे परिञ्ञाय, विहरामि अनासवो॥
Sabbāsave pariññāya, viharāmi anāsavo.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अरहत्तं पन पत्वा अत्तनो पटिपत्तिं पच्चवेक्खित्वा अञ्ञं ब्याकरोन्तो –
Arahattaṃ pana patvā attano paṭipattiṃ paccavekkhitvā aññaṃ byākaronto –
२९५.
295.
‘‘उभयेनेव सम्पन्नो, राहुलभद्दोति मं विदू।
‘‘Ubhayeneva sampanno, rāhulabhaddoti maṃ vidū;
यञ्चम्हि पुत्तो बुद्धस्स, यञ्च धम्मेसु चक्खुमा॥
Yañcamhi putto buddhassa, yañca dhammesu cakkhumā.
२९६.
296.
‘‘यञ्च मे आसवा खीणा, यञ्च नत्थि पुनब्भवो।
‘‘Yañca me āsavā khīṇā, yañca natthi punabbhavo;
अरहा दक्खिणेय्योम्हि, तेविज्जो अमतद्दसो॥
Arahā dakkhiṇeyyomhi, tevijjo amataddaso.
२९७.
297.
‘‘कामन्धा जालपच्छन्ना, तण्हाछदनछादिता।
‘‘Kāmandhā jālapacchannā, taṇhāchadanachāditā;
पमत्तबन्धुना बद्धा, मच्छाव कुमिनामुखे॥
Pamattabandhunā baddhā, macchāva kumināmukhe.
२९८.
298.
‘‘तं कामं अहमुज्झित्वा, छेत्वा मारस्स बन्धनं।
‘‘Taṃ kāmaṃ ahamujjhitvā, chetvā mārassa bandhanaṃ;
समूलं तण्हमब्बुय्ह, सीतिभूतोस्मि निब्बुतो’’ति॥ –
Samūlaṃ taṇhamabbuyha, sītibhūtosmi nibbuto’’ti. –
चतस्सो गाथा अभासि।
Catasso gāthā abhāsi.
तत्थ उभयेनेव सम्पन्नोति जातिसम्पदा, पटिपत्तिसम्पदाति उभयसम्पत्तियापि सम्पन्नो समन्नागतो। राहुलभद्दोति मं विदूति ‘‘राहुलभद्दो’’ति मं सब्रह्मचारिनो सञ्जानन्ति। तस्स हि जातसासनं सुत्वा बोधिसत्तेन ‘‘राहु जातो, बन्धनं जात’’न्ति वुत्तवचनं उपादाय सुद्धोदनमहाराजा ‘‘राहुलो’’ति नामं गण्हि। तत्थ आदितो पितरा वुत्तपरियायमेव गहेत्वा आह – ‘‘राहुलभद्दोति मं विदू’’ति। भद्दोति च पसंसावचनमेतं।
Tattha ubhayeneva sampannoti jātisampadā, paṭipattisampadāti ubhayasampattiyāpi sampanno samannāgato. Rāhulabhaddoti maṃ vidūti ‘‘rāhulabhaddo’’ti maṃ sabrahmacārino sañjānanti. Tassa hi jātasāsanaṃ sutvā bodhisattena ‘‘rāhu jāto, bandhanaṃ jāta’’nti vuttavacanaṃ upādāya suddhodanamahārājā ‘‘rāhulo’’ti nāmaṃ gaṇhi. Tattha ādito pitarā vuttapariyāyameva gahetvā āha – ‘‘rāhulabhaddoti maṃ vidū’’ti. Bhaddoti ca pasaṃsāvacanametaṃ.
इदानि तं उभयसम्पत्तिं दस्सेतुं ‘‘यञ्चम्ही’’तिआदि वुत्तं। तत्थ यन्ति यस्मा। च-सद्दो समुच्चयत्थो। अम्हि पुत्तो बुद्धस्साति सम्मासम्बुद्धस्स ओरसपुत्तो अम्हि। धम्मेसूति लोकियेसु लोकुत्तरेसु च धम्मेसु, चतुसच्चधम्मेसूति अत्थो। चक्खुमाति मग्गपञ्ञाचक्खुना चक्खुमा च अम्हीति योजेतब्बं।
Idāni taṃ ubhayasampattiṃ dassetuṃ ‘‘yañcamhī’’tiādi vuttaṃ. Tattha yanti yasmā. Ca-saddo samuccayattho. Amhi putto buddhassāti sammāsambuddhassa orasaputto amhi. Dhammesūti lokiyesu lokuttaresu ca dhammesu, catusaccadhammesūti attho. Cakkhumāti maggapaññācakkhunā cakkhumā ca amhīti yojetabbaṃ.
पुन अपरापरेहिपि परियायेहि अत्तनि उभयसम्पत्तिं दस्सेतुं – ‘‘यञ्च मे आसवा खीणा’’ति गाथमाह। तत्थ दक्खिणेय्योति दक्खिणारहो। अमतद्दसोति निब्बानस्स दस्सावी। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
Puna aparāparehipi pariyāyehi attani ubhayasampattiṃ dassetuṃ – ‘‘yañca me āsavā khīṇā’’ti gāthamāha. Tattha dakkhiṇeyyoti dakkhiṇāraho. Amataddasoti nibbānassa dassāvī. Sesaṃ suviññeyyameva.
इदानि याय विज्जासम्पत्तिया च विमुत्तिसम्पत्तिया च अभावेन सत्तकायो कुमिने बन्धमच्छा विय संसारे परिवत्तति, तं उभयसम्पत्तिं अत्तनि दस्सेतुं ‘‘कामन्धा’’ति गाथाद्वयमाह। तत्थ कामेहि कामेसु वा अन्धाति कामन्धा। ‘‘छन्दो रागो’’तिआदिविभागेहि (चूळनि॰ अजितमाणवपुच्छानिद्देस ८) किलेसकामेहि रूपादीसु वत्थुकामेसु अनादीनवदस्सिताय अन्धीकता। जालपच्छन्नाति सकलं भवत्तयं अज्झोत्थरित्वा ठितेन विसत्तिकाजालेन पकारतो छन्ना पलिगुण्ठिता। तण्हाछदनछादिताति ततो एव तण्हासङ्खातेन छदनेन छादिता निवुता सब्बसो पटिकुज्जिता। पमत्तबन्धुना बद्धा, मच्छाव कुमिनामुखेति कुमिनामुखे मच्छबन्धानं मच्छपसिब्बकमुखे बद्धा मच्छा विय पमत्तबन्धुना मारेन येन कामबन्धनेन बद्धा इमे सत्ता ततो न निगच्छन्ति अन्तोबन्धनगताव होन्ति।
Idāni yāya vijjāsampattiyā ca vimuttisampattiyā ca abhāvena sattakāyo kumine bandhamacchā viya saṃsāre parivattati, taṃ ubhayasampattiṃ attani dassetuṃ ‘‘kāmandhā’’ti gāthādvayamāha. Tattha kāmehi kāmesu vā andhāti kāmandhā. ‘‘Chando rāgo’’tiādivibhāgehi (cūḷani. ajitamāṇavapucchāniddesa 8) kilesakāmehi rūpādīsu vatthukāmesu anādīnavadassitāya andhīkatā. Jālapacchannāti sakalaṃ bhavattayaṃ ajjhottharitvā ṭhitena visattikājālena pakārato channā paliguṇṭhitā. Taṇhāchadanachāditāti tato eva taṇhāsaṅkhātena chadanena chāditā nivutā sabbaso paṭikujjitā. Pamattabandhunā baddhā, macchāva kumināmukheti kumināmukhe macchabandhānaṃ macchapasibbakamukhe baddhā macchā viya pamattabandhunā mārena yena kāmabandhanena baddhā ime sattā tato na nigacchanti antobandhanagatāva honti.
तं तथारूपं कामं बन्धनभूतं उज्झित्वा पुब्बभागपटिपत्तिया पहाय किलेसमारस्स बन्धनं छेत्वा, पुन अरियमग्गसत्थेन अनवसेसतो समुच्छिन्दित्वा ततो एव अविज्जासङ्खातेन मूलेन समूलं, कामतण्हादिकं तण्हं अब्बुय्ह उद्धरित्वा सब्बकिलेसदरथपरिळाहाभावतो, सीतिभूतो सउपादिसेसाय निब्बानधातुया निब्बुतो, अहं अस्मि होमीति अत्थो।
Taṃ tathārūpaṃ kāmaṃ bandhanabhūtaṃ ujjhitvā pubbabhāgapaṭipattiyā pahāya kilesamārassa bandhanaṃ chetvā, puna ariyamaggasatthena anavasesato samucchinditvā tato eva avijjāsaṅkhātena mūlena samūlaṃ, kāmataṇhādikaṃ taṇhaṃ abbuyha uddharitvā sabbakilesadarathapariḷāhābhāvato, sītibhūto saupādisesāya nibbānadhātuyā nibbuto, ahaṃ asmi homīti attho.
राहुलत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Rāhulattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ८. राहुलत्थेरगाथा • 8. Rāhulattheragāthā
