| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ปาจิตฺยาทิโยชนาปาฬิ • Pācityādiyojanāpāḷi |
๔๑. ราหุลวตฺถุกถา
41. Rāhulavatthukathā
๑๐๕. กปิลวตฺถูติ เอตฺถ กปิโลติ กฬารวโณฺณ อิสิ วุจฺจติ, โส วสติ เอตฺถาติ กปิลวตฺถุ, อสฺสโมฯ ตสฺมิํ ฐาเน มาปิตตฺตา นครมฺปิ กปิลวตฺถูติ (ที. นิ. อฎฺฐ. ๑.๒๖๗; สุ. นิ. อฎฺฐ. ๒.๓๖๒) วุจฺจติฯ อยนฺติ วกฺขมานกถาฯ สุโทฺธทนมหาราชาติ เอตฺถ สุโทฺธทโนติ ตสฺส รโญฺญ นามํฯ อถ วา สุทฺธํ โอทนํ อิมสฺสาติ สุโทฺธทโน, โสเยว มหาราชา สุโทฺธทนมหาราชาฯ วิหรติ กิราติ สมฺพโนฺธฯ โสติ สุโทฺธทนมหาราชาฯ ราชคหนฺติ ราชคหนครํฯ สาธูติ อายาจนเตฺถ นิปาโตฯ อายาจามีติ หิ อโตฺถฯ เมติ มม, ปุตฺตนฺติ สมฺพโนฺธ, อนาทเร วา สามิวจนํฯ โสติ อมโจฺจฯ สาธูติ สมฺปฎิจฺฉนเตฺถ นิปาโตฯ เอวนฺติ หิ อโตฺถฯ อถาติ ตสฺมิํ นิสีทนกาเลฯ อสฺสาติ ปุริสสหสฺสปริวารสฺส อมจฺจสฺสฯ ตโตติ ยาจนการณา ฯ นนฺติ ปุริสสหสฺสปริวารํ อมจฺจํฯ ตเตฺถวาติ ราชคเหเยวฯ เตปีติ อฎฺฐ ทูตาปิฯ เตติ นว ทูตาฯ
105.Kapilavatthūti ettha kapiloti kaḷāravaṇṇo isi vuccati, so vasati etthāti kapilavatthu, assamo. Tasmiṃ ṭhāne māpitattā nagarampi kapilavatthūti (dī. ni. aṭṭha. 1.267; su. ni. aṭṭha. 2.362) vuccati. Ayanti vakkhamānakathā. Suddhodanamahārājāti ettha suddhodanoti tassa rañño nāmaṃ. Atha vā suddhaṃ odanaṃ imassāti suddhodano, soyeva mahārājā suddhodanamahārājā. Viharati kirāti sambandho. Soti suddhodanamahārājā. Rājagahanti rājagahanagaraṃ. Sādhūti āyācanatthe nipāto. Āyācāmīti hi attho. Meti mama, puttanti sambandho, anādare vā sāmivacanaṃ. Soti amacco. Sādhūti sampaṭicchanatthe nipāto. Evanti hi attho. Athāti tasmiṃ nisīdanakāle. Assāti purisasahassaparivārassa amaccassa. Tatoti yācanakāraṇā . Nanti purisasahassaparivāraṃ amaccaṃ. Tatthevāti rājagaheyeva. Tepīti aṭṭha dūtāpi. Teti nava dūtā.
อถาติ ตโต ปจฺฉาฯ เอกทิวสชาตกนฺติ เอกสฺมิํ ทิวเส ชาตกํฯ โสติ กาฬุทายีอมโจฺจฯ ปพฺพชิตฺวาปีติ ปิสเทฺทน ‘‘อปพฺพชิตฺวาปี’’ติ อตฺถํ สมฺปิเณฺฑติฯ ตเถวาติ ยถา นว ทูตา สปริวารา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุ, ตเถวาติ อโตฺถฯ โสติ กาฬุทายีฯ สมฺภเตสูติ สมฺภริเตสุ คเหตฺวา นิฎฺฐาปิเตสูติ อโตฺถฯ วิสฺสฎฺฐกเมฺมสูติ วิสฺสฎฺฐา กมฺมนฺตา เอเตสนฺติ วิสฺสฎฺฐกมฺมนฺตา, เตสุฯ สุปุปฺผิเตสูติ สุนฺทรปุปฺผสญฺชาเตสุฯ ปฎิปชฺชนกฺขเมติ ปฎิปชฺชนตฺถาย ขเม โยเคฺยฯ คมนวณฺณํ สํวเณฺณสีติ สมฺพโนฺธฯ สฎฺฐิมตฺตาหีติ (พุ. วํ. อฎฺฐ. นิทานกถา ๒) สฎฺฐิปมาณาหิฯ เอตนฺติ เอตํ สํวณฺณสฺส การณํ กินฺติ ปุจฺฉิฯ จาริกํ ปกฺกมิตุํ กาโลติ โยชนาฯ เตน หีติ อุโยฺยชนเตฺถ นิปาโตฯ ภควา ปกฺกามีติ สมฺพโนฺธฯ ปริวุโตติ ปริสมนฺตโต วุโต อาวุโต นิวุโต หุตฺวาติ สมฺพโนฺธฯ อตุริตจาริกนฺติ อชวนจาริกํฯ
Athāti tato pacchā. Ekadivasajātakanti ekasmiṃ divase jātakaṃ. Soti kāḷudāyīamacco. Pabbajitvāpīti pisaddena ‘‘apabbajitvāpī’’ti atthaṃ sampiṇḍeti. Tathevāti yathā nava dūtā saparivārā arahattaṃ pāpuṇiṃsu, tathevāti attho. Soti kāḷudāyī. Sambhatesūti sambharitesu gahetvā niṭṭhāpitesūti attho. Vissaṭṭhakammesūti vissaṭṭhā kammantā etesanti vissaṭṭhakammantā, tesu. Supupphitesūti sundarapupphasañjātesu. Paṭipajjanakkhameti paṭipajjanatthāya khame yogye. Gamanavaṇṇaṃ saṃvaṇṇesīti sambandho. Saṭṭhimattāhīti (bu. vaṃ. aṭṭha. nidānakathā 2) saṭṭhipamāṇāhi. Etanti etaṃ saṃvaṇṇassa kāraṇaṃ kinti pucchi. Cārikaṃ pakkamituṃ kāloti yojanā. Tena hīti uyyojanatthe nipāto. Bhagavā pakkāmīti sambandho. Parivutoti parisamantato vuto āvuto nivuto hutvāti sambandho. Aturitacārikanti ajavanacārikaṃ.
เอวนฺติ อิมินา นเยนฯ ภควติ ปกฺกเนฺต จ สตีติ โยชนาฯ นิกฺขนฺตทิวสโตติ ผคฺคุณปุณฺณมิยา ปาฎิปททิวสโตฯ อุตฺตมโภชนรสสฺสาติ อุตฺตมโภชนรเสนฯ ทสฺสถาติ ทเทยฺยาถฯ เตเนวาติ สทฺธาย อุปฺปาทนการเณเนวฯ นนฺติ กาฬุทายิํฯ ภควา ฐเปสีติ สมฺพโนฺธฯ เอตทคฺคนฺติ เอโส อโคฺคฯ ยทิทนฺติ โย อยํฯ เอตทเคฺคติ เอตทคฺคฎฺฐาเนฯ
Evanti iminā nayena. Bhagavati pakkante ca satīti yojanā. Nikkhantadivasatoti phagguṇapuṇṇamiyā pāṭipadadivasato. Uttamabhojanarasassāti uttamabhojanarasena. Dassathāti dadeyyātha. Tenevāti saddhāya uppādanakāraṇeneva. Nanti kāḷudāyiṃ. Bhagavā ṭhapesīti sambandho. Etadagganti eso aggo. Yadidanti yo ayaṃ. Etadaggeti etadaggaṭṭhāne.
สากิยาปิ โข ปหิณิํสูติ สมฺพโนฺธฯ ญาติเสฎฺฐนฺติ ญาตีนํ เสฎฺฐํ, ญาติเยว วา เสฎฺฐํ, ภควนฺตนฺติ โยชนาฯ นิโคฺรธสกฺกสฺสาติ นิโคฺรธนามกสฺส สกฺกสฺสฯ ตตฺถาติ นิโคฺรธสกฺกสฺส อาราเมฯ ปจฺจุคฺคมนนฺติ ปฎิมุขํ อุฎฺฐหิตฺวา คมนํฯ ตโตติ ปหิณโต, ปรนฺติ สมฺพโนฺธ ฯ ราชกุมาเร จ ราชกุมาริกาโย จ ปหิณิํสูติ โยชนาฯ เตสนฺติ ราชกุมารราชกุมาริกานํฯ ตตฺราติ นิโคฺรธาราเมฯ มาโน ชาติ สภาโว เอเตสนฺติ มานชาติกา, มาเนน, มาโน วา ถโทฺธ เอเตสนฺติ มานถทฺธาฯ เตติ สากิยา, อาหํสูติ สมฺพโนฺธฯ
Sākiyāpi kho pahiṇiṃsūti sambandho. Ñātiseṭṭhanti ñātīnaṃ seṭṭhaṃ, ñātiyeva vā seṭṭhaṃ, bhagavantanti yojanā. Nigrodhasakkassāti nigrodhanāmakassa sakkassa. Tatthāti nigrodhasakkassa ārāme. Paccuggamananti paṭimukhaṃ uṭṭhahitvā gamanaṃ. Tatoti pahiṇato, paranti sambandho . Rājakumāre ca rājakumārikāyo ca pahiṇiṃsūti yojanā. Tesanti rājakumārarājakumārikānaṃ. Tatrāti nigrodhārāme. Māno jāti sabhāvo etesanti mānajātikā, mānena, māno vā thaddho etesanti mānathaddhā. Teti sākiyā, āhaṃsūti sambandho.
เตสูติ สากิเยสุฯ เนติ ญาตโยฯ วุฎฺฐายาติ จตุตฺถชฺฌานโต วุฎฺฐหิตฺวาฯ เตสนฺติ ญาตีนํฯ กณฺฑมฺพรุกฺขมูเลติ กณฺฑนามเกน อุยฺยานปาเลน โรปิมสฺส อมฺพรุกฺขสฺส อาสเนฺนฯ ราชาติ สุโทฺธทนมหาราชาฯ โวติ ตุมฺหากํ, ปาเทติ สมฺพโนฺธฯ อยนฺติ วนฺทนาฯ ชมฺพุจฺฉายายาติ ชมฺพุรุกฺขสฺส ฉายายฯ อิติ อาหาติ โยชนาฯ
Tesūti sākiyesu. Neti ñātayo. Vuṭṭhāyāti catutthajjhānato vuṭṭhahitvā. Tesanti ñātīnaṃ. Kaṇḍambarukkhamūleti kaṇḍanāmakena uyyānapālena ropimassa ambarukkhassa āsanne. Rājāti suddhodanamahārājā. Voti tumhākaṃ, pādeti sambandho. Ayanti vandanā. Jambucchāyāyāti jamburukkhassa chāyāya. Iti āhāti yojanā.
สิขาปฺปโตฺตติ อคฺคปฺปโตฺต, โกฎิปฺปโตฺตติ อโตฺถฯ ตโตติ นิสีทนโต, ปรนฺติ สมฺพโนฺธฯ โปกฺขรวสฺสนฺติ ปทุมวเน วุฎฺฐวสฺสสทิสํฯ ตมฺพวณฺณนฺติ โลหิตวณฺณํฯ ตนฺติ อปตนํ ภควา กเถสีติ สมฺพโนฺธฯ
Sikhāppattoti aggappatto, koṭippattoti attho. Tatoti nisīdanato, paranti sambandho. Pokkharavassanti padumavane vuṭṭhavassasadisaṃ. Tambavaṇṇanti lohitavaṇṇaṃ. Tanti apatanaṃ bhagavā kathesīti sambandho.
ทุติยทิวเสติ กปิลวตฺถุํ ปตฺตทิวสโต ทุติเย ทิวเสฯ อินฺทขีเลติ นครสฺส อุมฺมาเรฯ กถนฺติ เกนากาเรน จริํสุ นุ โขติ โยชนาฯ อคมํสุ กิํ จริํสุ กินฺติ โยชนาฯ สปทานจารนฺติ ฆรปฎิปาฎิขณฺฑนวิรหิเตน สห ปวตฺตํ จารํฯ ตโตติ อาวชฺชนโต, ปรนฺติ สมฺพโนฺธฯ อยเมว วํโสติ ปุพฺพพุทฺธานํ อยเมว วํโสฯ อยํ ปเวณีติ ตเสฺสว เววจนํฯ อนุสิกฺขนฺตาติ อนุ ปฎิภาคํ สิกฺขนฺตาฯ นิวิฎฺฐเคหโตติ นิวาสนตฺถาย วิสิตเคหโตฯ อโยฺยติ อธิโป สามีติ อโตฺถฯ สิทฺธตฺถกุมาโรติ สพฺพโลกสฺส สิโทฺธ อโตฺถ อสฺมิํ อตฺถีติ สิทฺธโตฺถ, โสเยว กุมาโร สิทฺธตฺถกุมาโรฯ สีหปญฺชรนฺติ วาตปานํฯ ตญฺหิ สีหรูปํ ทเสฺสตฺวา กตปญฺชรตฺตา สีหปญฺชรนฺติ วุจฺจติฯ ทสฺสนพฺยาวโฎติ ทสฺสเน, ทสฺสนตฺถาย วา พฺยาวโฎฯ ราหุลมาตาปิ เทวี อาโรเจสีติ สมฺพโนฺธฯ กปาลหโตฺถติ กปาโล หเตฺถสุ อสฺส ภควโตติ กปาลหโตฺถ, หุตฺวาติ สมฺพโนฺธฯ นานาวิราคสมุชฺชลายาติ นานาฐาเนสุ วิราคาย สมุชฺชลายฯ วิโรจมานํ ภควนฺตนฺติ สมฺพโนฺธฯ
Dutiyadivaseti kapilavatthuṃ pattadivasato dutiye divase. Indakhīleti nagarassa ummāre. Kathanti kenākārena cariṃsu nu khoti yojanā. Agamaṃsu kiṃ cariṃsu kinti yojanā. Sapadānacāranti gharapaṭipāṭikhaṇḍanavirahitena saha pavattaṃ cāraṃ. Tatoti āvajjanato, paranti sambandho. Ayameva vaṃsoti pubbabuddhānaṃ ayameva vaṃso. Ayaṃ paveṇīti tasseva vevacanaṃ. Anusikkhantāti anu paṭibhāgaṃ sikkhantā. Niviṭṭhagehatoti nivāsanatthāya visitagehato. Ayyoti adhipo sāmīti attho. Siddhatthakumāroti sabbalokassa siddho attho asmiṃ atthīti siddhattho, soyeva kumāro siddhatthakumāro. Sīhapañjaranti vātapānaṃ. Tañhi sīharūpaṃ dassetvā katapañjarattā sīhapañjaranti vuccati. Dassanabyāvaṭoti dassane, dassanatthāya vā byāvaṭo. Rāhulamātāpi devī ārocesīti sambandho. Kapālahatthoti kapālo hatthesu assa bhagavatoti kapālahattho, hutvāti sambandho. Nānāvirāgasamujjalāyāti nānāṭhānesu virāgāya samujjalāya. Virocamānaṃ bhagavantanti sambandho.
อุณฺหีสโตติ สิโรเวฐนโตฯ ตญฺหิ อุปริสีเส นหติ พนฺธติ, นหียติ พนฺธียตีติ วา อุณฺหีโสติ วุจฺจติฯ นรสีหคาถาหิ นามาติ นรสีหคาถานามกาหิฯ ตา หิ ยสฺมา นโรเยว สพฺพสตฺตานํ สีโห เสโฎฺฐ, นรานํ, นเรสุ วา สีโห เสโฎฺฐติ นรสีโห, ตสฺส ปกาสกา คาถา โหนฺติ, ตสฺมา นรสีหคาถาติ วุจฺจนฺติฯ รโญฺญติ สสฺสุรรโญฺญ, มาตุลรโญฺญ วาฯ สํวิคฺคหทโยติ จลนจิโตฺตฯ สณฺฐาปยมาโนติ สุฎฺฐุ ฐาปยมาโนฯ ตุริตตุริตนฺติ ตุริตโต ตุริตํ, อติสีฆนฺติ อโตฺถฯ กิํ ภเนฺตติ กิํ การณา ภเนฺตฯ อหุวตฺถาติ หิยฺยตฺตนีมชฺฌิมปุริสสงฺขาตาย ตฺถวิภตฺติยา หูธาตุสฺส อูการสฺส อุวาเทโส โหติ, ตสฺมา ตุเมฺห เอวํสญฺญิโน อหุวตฺถาติ โยชนาฯ วํสจาริตฺตเมตนฺติ เอตํ ปิณฺฑาย จรณํ วํสโต ปเวณิโต จาริตฺตํฯ ตตฺถ จาติ มหาสมฺมตขตฺติยวํเส จฯ อยนฺติ มหาสมฺมตขตฺติยวํโสฯ อนฺตรวีถิยนฺติ วีถิยา มเชฺฌฯ ฐิโตว อาหาติ สมฺพโนฺธฯ
Uṇhīsatoti siroveṭhanato. Tañhi uparisīse nahati bandhati, nahīyati bandhīyatīti vā uṇhīsoti vuccati. Narasīhagāthāhi nāmāti narasīhagāthānāmakāhi. Tā hi yasmā naroyeva sabbasattānaṃ sīho seṭṭho, narānaṃ, naresu vā sīho seṭṭhoti narasīho, tassa pakāsakā gāthā honti, tasmā narasīhagāthāti vuccanti. Raññoti sassurarañño, mātularañño vā. Saṃviggahadayoti calanacitto. Saṇṭhāpayamānoti suṭṭhu ṭhāpayamāno. Turitaturitanti turitato turitaṃ, atisīghanti attho. Kiṃ bhanteti kiṃ kāraṇā bhante. Ahuvatthāti hiyyattanīmajjhimapurisasaṅkhātāya tthavibhattiyā hūdhātussa ūkārassa uvādeso hoti, tasmā tumhe evaṃsaññino ahuvatthāti yojanā. Vaṃsacārittametanti etaṃ piṇḍāya caraṇaṃ vaṃsato paveṇito cārittaṃ. Tattha cāti mahāsammatakhattiyavaṃse ca. Ayanti mahāsammatakhattiyavaṃso. Antaravīthiyanti vīthiyā majjhe. Ṭhitova āhāti sambandho.
อุตฺติเฎฺฐติ อุทฺทิสฺส, อุฎฺฐหิตฺวา วา ปิณฺฑาย ติฎฺฐเนฯ ธมฺมํ สุจริตนฺติ สุฎฺฐุ จริตพฺพํ ภิกฺขาจริยสงฺขาตํ ธมฺมํฯ จเรติ จเรยฺยฯ ธมฺมจารีติ ภิกฺขาจริยสงฺขาตํ ธมฺมํ จรณสีโล สมโณฯ สุขํ เสตีติ อุปลกฺขณวเสน วุตฺตํฯ เสสอิริยาปถาปิ ลกฺขณหารวเสน คเหตพฺพา สมานกิจฺจตฺตาฯ อสฺมิญฺจ โลเก ปรมฺหิ จ โลเกติ โยชนาฯ
Uttiṭṭheti uddissa, uṭṭhahitvā vā piṇḍāya tiṭṭhane. Dhammaṃ sucaritanti suṭṭhu caritabbaṃ bhikkhācariyasaṅkhātaṃ dhammaṃ. Careti careyya. Dhammacārīti bhikkhācariyasaṅkhātaṃ dhammaṃ caraṇasīlo samaṇo. Sukhaṃ setīti upalakkhaṇavasena vuttaṃ. Sesairiyāpathāpi lakkhaṇahāravasena gahetabbā samānakiccattā. Asmiñca loke paramhi ca loketi yojanā.
น ตํ ทุจฺจริตํ จเรติ เวสิยาทิโคจรสงฺขาตํ ทุฎฺฐุ จริตพฺพํ ตํ ธมฺมํ น จเรยฺยฯ
Na taṃ duccaritaṃ careti vesiyādigocarasaṅkhātaṃ duṭṭhu caritabbaṃ taṃ dhammaṃ na careyya.
เอตฺถ จ ปฐมคาถํ อนฺตรวีถิยํ กเถตฺวา ราชานํ โสตาปตฺติผเล ปติฎฺฐาเปสิ, ทุติยคาถํ ปิตุนิเวสเน กเถตฺวา มหาปชาปติํ โสตาปตฺติผเล, ราชานํ สกทาคามิผเล ปติฎฺฐาเปสีติ ทฎฺฐพฺพํฯ ธมฺมปาลชาตกํ สุตฺวาติ ปุน อปรสฺมิํ ทิวเส (ชา. อฎฺฐ. ๔.๙๘ อาทโย; ธ. ป. อฎฺฐ. ๑.นนฺทเตฺถรวตฺถุ) ธมฺมปาลชาตกํ (ชา. อฎฺฐ. ๔.มหาธมฺมปาลชาตกวณฺณนา) สุตฺวาฯ มรณสมเยติ มรณาสนฺนกาเล, มรณสมยสมีเป วา, สมีปเตฺถ เจตํ ภุมฺมวจนํฯ
Ettha ca paṭhamagāthaṃ antaravīthiyaṃ kathetvā rājānaṃ sotāpattiphale patiṭṭhāpesi, dutiyagāthaṃ pitunivesane kathetvā mahāpajāpatiṃ sotāpattiphale, rājānaṃ sakadāgāmiphale patiṭṭhāpesīti daṭṭhabbaṃ. Dhammapālajātakaṃ sutvāti puna aparasmiṃ divase (jā. aṭṭha. 4.98 ādayo; dha. pa. aṭṭha. 1.nandattheravatthu) dhammapālajātakaṃ (jā. aṭṭha. 4.mahādhammapālajātakavaṇṇanā) sutvā. Maraṇasamayeti maraṇāsannakāle, maraṇasamayasamīpe vā, samīpatthe cetaṃ bhummavacanaṃ.
โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกตฺวา ปริวิสีติ สมฺพโนฺธฯ สพฺพํ อิตฺถาคารนฺติ สโพฺพ โอโรโธฯ โส หิ อิตฺถีนํ อคารนฺติ อิตฺถาคารนฺติ วุจฺจติฯ อิมินา วจนเตฺถน อคารเมว มุขฺยโต ลพฺภติ, ราชิตฺถิโย ปน อุปจาเรนาติ ทฎฺฐพฺพํฯ สา ปนาติ ราหุลมาตา ปนฯ ปริชเนนาติ ปริวาเรนฯ นนฺติ อยฺยปุตฺตํฯ ‘‘ราชาน’’นฺติปทํ ‘‘คาหาเปตฺวา’’ติปเท การิตกมฺมํ, ‘‘ปตฺต’’นฺติปทํ ตเตฺถว ธาตุกมฺมํฯ ราชธีตายาติ สุปฺปพุทฺธรโญฺญ ธีตายฯ สาติ ราชธีตาฯ โคปฺผเกสูติ จรณคณฺฐีสุ ภควนฺตํ คเหตฺวาติ โยชนาฯ อถ วา ภควโต โคปฺผเก คเหตฺวาติ โยชนาฯ เอวญฺหิ สติ อุปโยคเตฺถ ภุมฺมวจนนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ
Sotāpattiphalaṃ sacchikatvā parivisīti sambandho. Sabbaṃ itthāgāranti sabbo orodho. So hi itthīnaṃ agāranti itthāgāranti vuccati. Iminā vacanatthena agārameva mukhyato labbhati, rājitthiyo pana upacārenāti daṭṭhabbaṃ. Sā panāti rāhulamātā pana. Parijanenāti parivārena. Nanti ayyaputtaṃ. ‘‘Rājāna’’ntipadaṃ ‘‘gāhāpetvā’’tipade kāritakammaṃ, ‘‘patta’’ntipadaṃ tattheva dhātukammaṃ. Rājadhītāyāti suppabuddharañño dhītāya. Sāti rājadhītā. Gopphakesūti caraṇagaṇṭhīsu bhagavantaṃ gahetvāti yojanā. Atha vā bhagavato gopphake gahetvāti yojanā. Evañhi sati upayogatthe bhummavacananti daṭṭhabbaṃ.
ราชา กเถสีติ สมฺพโนฺธฯ อนจฺฉริยนฺติ น อจฺฉริยํ, อจฺฉรํ ปหริตุํ น โยคฺยนฺติ อโตฺถฯ ราชธีตา ยํ อตฺตานํ รกฺขิ, อิทํ อนจฺฉริยนฺติ โยชนาฯ
Rājā kathesīti sambandho. Anacchariyanti na acchariyaṃ, accharaṃ paharituṃ na yogyanti attho. Rājadhītā yaṃ attānaṃ rakkhi, idaṃ anacchariyanti yojanā.
ตํทิวสเมวาติ ตสฺมิํ ทุติยทิวเสเยวฯ เกสวิสชฺชนนฺติ ราชจูฬามณิพนฺธนตฺถํ กุมารกาเล พนฺธิตสิขาเวณิสงฺขาตสฺส เกสสฺส วิสชฺชนํ, โมจนนฺติ อโตฺถฯ ปฎฺฎพโนฺธติ อสุโก นาม ราชาติ นลาเฎ สุวณฺณมยสฺส ปฎฺฎสฺส พนฺธนํฯ ฆรมงฺคลนฺติ อภินวฆรํ ปเวสนมงฺคลํฯ อาวาหมงฺคลนฺติ อาวาเห ปวตฺตํ มงฺคลํฯ ฉตฺตมงฺคลนฺติ ราชฉตฺตุสฺสาปนกาเล ปวตฺตํ มงฺคลํฯ มงฺคลํ วตฺวาติ มงฺคลสํยุตฺตํ ธมฺมกถํ กเถตฺวาฯ ชนปทกลฺยาณีติ ชนปทมฺหิ กลฺยาณสมนฺนาคตาฯ ตุวฎฺฎํ โขติ ขิปฺปเมวฯ โสปีติ นนฺทราชกุมาโรปิฯ อิตีติอาทิ นิคมนํฯ ทุติยทิวเสติ กปิลวตฺถุปตฺตทิวสโต ทุติเย ทิวเสฯ ธมฺมปทอฎฺฐกถายํ (ธ. ป. อฎฺฐ. ๑.นนฺทเตฺถรวตฺถุ; เถรคา. อฎฺฐ. ๑.นนฺทเตฺถรคาถาวณฺณนา) ปน ‘‘ตติยทิวเส นนฺทํ ปพฺพาเชสี’’ติ วุตฺตํฯ
Taṃdivasamevāti tasmiṃ dutiyadivaseyeva. Kesavisajjananti rājacūḷāmaṇibandhanatthaṃ kumārakāle bandhitasikhāveṇisaṅkhātassa kesassa visajjanaṃ, mocananti attho. Paṭṭabandhoti asuko nāma rājāti nalāṭe suvaṇṇamayassa paṭṭassa bandhanaṃ. Gharamaṅgalanti abhinavagharaṃ pavesanamaṅgalaṃ. Āvāhamaṅgalanti āvāhe pavattaṃ maṅgalaṃ. Chattamaṅgalanti rājachattussāpanakāle pavattaṃ maṅgalaṃ. Maṅgalaṃ vatvāti maṅgalasaṃyuttaṃ dhammakathaṃ kathetvā. Janapadakalyāṇīti janapadamhi kalyāṇasamannāgatā. Tuvaṭṭaṃ khoti khippameva. Sopīti nandarājakumāropi. Itītiādi nigamanaṃ. Dutiyadivaseti kapilavatthupattadivasato dutiye divase. Dhammapadaaṭṭhakathāyaṃ (dha. pa. aṭṭha. 1.nandattheravatthu; theragā. aṭṭha. 1.nandattheragāthāvaṇṇanā) pana ‘‘tatiyadivase nandaṃ pabbājesī’’ti vuttaṃ.
สตฺตเม ทิวเสติ กปิลวตฺถุปตฺตทิวสโตเยว สตฺตเม ทิวเสฯ เอตํ สมณํ ปสฺสาติ โยชนาฯ พฺรหฺมรูปวณฺณนฺติ พฺรหฺมุโน รูปสงฺขาโต วโณฺณ วิย วโณฺณ อิมสฺสาติ พฺรหฺมรูปวโณฺณ, ตํฯ อยนฺติ อยํ สมโณฯ ตฺยสฺสาติ เต อสฺสฯ เตติ นิธโยฯ อสฺสาติ สมณสฺสฯ นนฺติ สมณํฯ ยาจาติ ยาจาหิฯ อยํ ทฺวิกมฺมิกธาตุฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ ปุโตฺต ปิตุสนฺตกสฺส สามิโก, อิติ ตสฺมา เม เทหีติ โยชนาฯ อนุรูปํ วจนนฺติ สมฺพโนฺธฯ ภควนฺตํ อนุพนฺธีติ ภควโต ปิฎฺฐิโต ปิฎฺฐิโต อนุพนฺธิฯ
Sattame divaseti kapilavatthupattadivasatoyeva sattame divase. Etaṃ samaṇaṃ passāti yojanā. Brahmarūpavaṇṇanti brahmuno rūpasaṅkhāto vaṇṇo viya vaṇṇo imassāti brahmarūpavaṇṇo, taṃ. Ayanti ayaṃ samaṇo. Tyassāti te assa. Teti nidhayo. Assāti samaṇassa. Nanti samaṇaṃ. Yācāti yācāhi. Ayaṃ dvikammikadhātu. Hīti saccaṃ, yasmā vā. Putto pitusantakassa sāmiko, iti tasmā me dehīti yojanā. Anurūpaṃ vacananti sambandho. Bhagavantaṃ anubandhīti bhagavato piṭṭhito piṭṭhito anubandhi.
น วิสหตีติ น สมเตฺถติฯ อยํ กุมาโร ปิตุสนฺตกํ ยํ ธนํ อิจฺฉติ, ตนฺติ โยชนาฯ วฎฺฎานุคตนฺติ วฎฺฎทุกฺขํ อนุคตํฯ สวิฆาตกนฺติ วิฆาตเกหิ ปญฺจหิ เวเรหิ สหิตํฯ อสฺสาติ กุมารสฺสฯ นนฺติ กุมารํฯ อยนฺติ กุมาโรฯ ทายชฺชนฺติ ทายสงฺขาตํ มาตาปิตูนํ ธนํ อาททาตีติ ทายาโท, ปุโตฺต, ตสฺส อิทนฺติ ทายชฺชํ, มาตาปิตูนํ ธนํฯ
Na visahatīti na samattheti. Ayaṃ kumāro pitusantakaṃ yaṃ dhanaṃ icchati, tanti yojanā. Vaṭṭānugatanti vaṭṭadukkhaṃ anugataṃ. Savighātakanti vighātakehi pañcahi verehi sahitaṃ. Assāti kumārassa. Nanti kumāraṃ. Ayanti kumāro. Dāyajjanti dāyasaṅkhātaṃ mātāpitūnaṃ dhanaṃ ādadātīti dāyādo, putto, tassa idanti dāyajjaṃ, mātāpitūnaṃ dhanaṃ.
‘‘กถาหํ ภเนฺต ราหุลกุมารํ ปพฺพาเชมี’’ติ กสฺมา อาห, นนุ อายสฺมา สาริปุโตฺต พาราณสิยํ ตีหิ สรณคมเนหิ อนุญฺญาตํ ปพฺพชฺชํ น ชานาตีติ อาห ‘‘อิทานี’’ติอาทิฯ ยา สา ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ อนุญฺญาตาติ โยชนาฯ ตโตติ ปพฺพชฺชาอุปสมฺปทโตฯ อุปสมฺปทํ ปฎิกฺขิปิตฺวาติ สมฺพโนฺธฯ วิมตีติ วิวิธา อิจฺฉาฯ อิมญฺจ ปนตฺถนฺติ อิมเมว วิมติสงฺขาตมตฺถํฯ ธมฺมเสนาปติ อาหาติ สมฺพโนฺธฯ ภควโต ตํ อชฺฌาสยนฺติ โยชนาฯ
‘‘Kathāhaṃ bhante rāhulakumāraṃ pabbājemī’’ti kasmā āha, nanu āyasmā sāriputto bārāṇasiyaṃ tīhi saraṇagamanehi anuññātaṃ pabbajjaṃ na jānātīti āha ‘‘idānī’’tiādi. Yā sā pabbajjā ca upasampadā ca anuññātāti yojanā. Tatoti pabbajjāupasampadato. Upasampadaṃ paṭikkhipitvāti sambandho. Vimatīti vividhā icchā. Imañcapanatthanti imameva vimatisaṅkhātamatthaṃ. Dhammasenāpati āhāti sambandho. Bhagavato taṃ ajjhāsayanti yojanā.
‘‘อถ โข…เป.… ปพฺพาเชสี’’ติ เอตฺถ กิํ กุมารสฺส เกสเจฺฉทนาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ อายสฺมา สาริปุโตฺตเยว กโรตีติ อาห ‘‘มหาโมคฺคลฺลานเตฺถโร’’ติอาทิฯ โอวาทาจริโยติ นิวาสนปารุปนาทีสุ เสขิยวเตฺตสุ, อาภิสมาจาริเกสุ จ โอวาทโก อาจริโยฯ อถ กสฺมา ‘‘อายสฺมา สาริปุโตฺต ราหุลกุมารํ ปพฺพาเชสี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถาติ ตสฺสํ ปพฺพชฺชาอุปสมฺปทายํฯ น อาจริโยติ ปพฺพชฺชาจริโย จ โอวาทาจริโย จ น อิสฺสโรฯ
‘‘Atha kho…pe… pabbājesī’’ti ettha kiṃ kumārassa kesacchedanādīni sabbakiccāni āyasmā sāriputtoyeva karotīti āha ‘‘mahāmoggallānatthero’’tiādi. Ovādācariyoti nivāsanapārupanādīsu sekhiyavattesu, ābhisamācārikesu ca ovādako ācariyo. Atha kasmā ‘‘āyasmā sāriputto rāhulakumāraṃ pabbājesī’’ti vuttanti āha ‘‘yasmā panā’’tiādi. Tatthāti tassaṃ pabbajjāupasampadāyaṃ. Na ācariyoti pabbajjācariyo ca ovādācariyo ca na issaro.
อุปฺปนฺนสํเวเคน หทเยนาติ เอตฺถ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํฯ อุปฺปนฺนสํเวโค หทโย หุตฺวาติ หิ โยชนาฯ สพฺพนฺติ สพฺพํ วจนํฯ
Uppannasaṃvegena hadayenāti ettha itthambhūtalakkhaṇe karaṇavacanaṃ. Uppannasaṃvego hadayo hutvāti hi yojanā. Sabbanti sabbaṃ vacanaṃ.
ตตฺถาติ ปุริมวจนาเปกฺขํฯ อวิเสเสนาติ ‘‘ธน’’นฺติ วา ‘‘อญฺญ’’นฺติ วา ‘‘สาวชฺช’’นฺติ วา ‘‘อนวชฺช’’นฺติ วา วิเสสมกตฺวา สามเญฺญนฯ น จ พุทฺธานนฺติ เอตฺถ จสเทฺทน น เกวลํ อปฎิรูปเมว, อถ โข พุทฺธานญฺจ น อาจิณฺณนฺติ อตฺถํ ทเสฺสติฯ ยนฺติ ยํ วรํฯ ตถา นเนฺทติ เอตฺถ ตถาสทฺทสฺส อุปเมยฺยตฺถโชตกภาวํ ทเสฺสโนฺต อาห ‘‘ยเถว กิรา’’ติอาทิฯ ยเถว โพธิสตฺตํ พฺยากริํสุ, เอวํ นนฺทมฺปิ ราหุลมฺปิ พฺยากริํสุ กิราติ โยชนาฯ ปาฬิยํ ปน ยถา ภควติ เม ภเนฺต ปพฺพชิเต อนปฺปกํ ทุกฺขํ อโหสิ, ตถา นเนฺท ปพฺพชิเต อนปฺปกํ ทุกฺขํ อโหสิ, ตถา ราหุเล ปพฺพชิเต อธิมตฺตํ ทุกฺขํ อโหสีติ โยชนาฯ เนมิตฺตกาติ สุภาสุภนิมิตฺตํ กเถนฺตีติ เนมิตฺตกาฯ ปุตฺตสฺสาติ เชฎฺฐปุตฺตสฺส สิทฺธตฺถกุมารสฺสฯ ปพฺพชฺชายาติ ปพฺพชฺชาเหตุ ปพฺพชฺชาการณา, ปพฺพชฺชานิมิตฺตํ วาฯ ตโตติ ภควโต ปพฺพชฺชโตฯ ตมฺปีติ นนฺทมฺปิฯ อิตีติ อีทิสํฯ ภควโต ปพฺพชฺชาย มหนฺตํ อิจฺฉาวิฆาตสทิสนฺติ อโตฺถฯ ตมฺปีติ ราหุลมฺปิฯ เตนาติ ปพฺพชฺชาเหตุนาฯ อสฺสาติ รโญฺญฯ อุปฺปชฺชีติ สมฺพโนฺธฯ อิโตติ โสกุปฺปตฺติโต วรยาจนโต วาฯ
Tatthāti purimavacanāpekkhaṃ. Avisesenāti ‘‘dhana’’nti vā ‘‘añña’’nti vā ‘‘sāvajja’’nti vā ‘‘anavajja’’nti vā visesamakatvā sāmaññena. Na ca buddhānanti ettha casaddena na kevalaṃ apaṭirūpameva, atha kho buddhānañca na āciṇṇanti atthaṃ dasseti. Yanti yaṃ varaṃ. Tathā nandeti ettha tathāsaddassa upameyyatthajotakabhāvaṃ dassento āha ‘‘yatheva kirā’’tiādi. Yatheva bodhisattaṃ byākariṃsu, evaṃ nandampi rāhulampi byākariṃsu kirāti yojanā. Pāḷiyaṃ pana yathā bhagavati me bhante pabbajite anappakaṃ dukkhaṃ ahosi, tathā nande pabbajite anappakaṃ dukkhaṃ ahosi, tathā rāhule pabbajite adhimattaṃ dukkhaṃ ahosīti yojanā. Nemittakāti subhāsubhanimittaṃ kathentīti nemittakā. Puttassāti jeṭṭhaputtassa siddhatthakumārassa. Pabbajjāyāti pabbajjāhetu pabbajjākāraṇā, pabbajjānimittaṃ vā. Tatoti bhagavato pabbajjato. Tampīti nandampi. Itīti īdisaṃ. Bhagavato pabbajjāya mahantaṃ icchāvighātasadisanti attho. Tampīti rāhulampi. Tenāti pabbajjāhetunā. Assāti rañño. Uppajjīti sambandho. Itoti sokuppattito varayācanato vā.
โสติ ราชาฯ ยตฺร หิ นามาติ โย นามฯ อหมฺปิ นาม โย ยาทิโส พุทฺธมามโก ธมฺมมามโก สงฺฆมามโก สมาโน, โส ตาทิโส อหมฺปิ น สโกฺกมีติ โยชนาฯ อเญฺญติ มยา อปเรฯ ทุกฺขนฺติ ญาติวิโยคทุกฺขํฯ นิยฺยานิกการณนฺติ มนุสฺสานํ ครหอุปวาทอโกฺกสโต นิยฺยานิกํ การณํฯ
Soti rājā. Yatra hi nāmāti yo nāma. Ahampi nāma yo yādiso buddhamāmako dhammamāmako saṅghamāmako samāno, so tādiso ahampi na sakkomīti yojanā. Aññeti mayā apare. Dukkhanti ñātiviyogadukkhaṃ. Niyyānikakāraṇanti manussānaṃ garahaupavādaakkosato niyyānikaṃ kāraṇaṃ.
ตตฺถาติ ‘‘อนนุญฺญาโต’’ติอาทิวจเนฯ ชเนตีติ ชนนี, มาตาฯ ชเนตีติ ชนโก, ปิตาฯ อิมินา โปสาวนิกมาตาปิตโร นิวเตฺตติฯ มาตา วา มตา โหตีติ โยชนาฯ โส เอว วาติ ปุโตฺต เอว วาฯ อนุญฺญาโตมฺหีติ วทตีติ สเจฺจน วา อลิเกน วา ‘‘อนุญฺญาโตมฺหี’’ติ วทติฯ มาตา วา สยํ ปพฺพชิตาติ โยชนาฯ ปิตสฺสาติ ปิตา อสฺสฯ อสฺสาติ ปุตฺตสฺสฯ วิปฺปวุโตฺถติ มาตุยา เกนจิ การเณน ปวาโสฯ
Tatthāti ‘‘ananuññāto’’tiādivacane. Janetīti jananī, mātā. Janetīti janako, pitā. Iminā posāvanikamātāpitaro nivatteti. Mātā vā matā hotīti yojanā. So eva vāti putto eva vā. Anuññātomhīti vadatīti saccena vā alikena vā ‘‘anuññātomhī’’ti vadati. Mātā vā sayaṃ pabbajitāti yojanā. Pitassāti pitā assa. Assāti puttassa. Vippavutthoti mātuyā kenaci kāraṇena pavāso.
จูฬมาตาทีนนฺติอาทิสเทฺทน มหามาตาทีนิ สงฺคณฺหาติฯ โปสนกาติ วฑฺฒนกาฯ เตสุปีติ โปสนกมาตาปิตเรสุปิฯ
Cūḷamātādīnantiādisaddena mahāmātādīni saṅgaṇhāti. Posanakāti vaḍḍhanakā. Tesupīti posanakamātāpitaresupi.
ยํ ปน ปุตฺตํ นานุชานนฺตีติ สมฺพโนฺธฯ ชีวเสฺสวาติ ตสฺส ชีวสฺส เอว, ปพฺพาเชนฺตสฺส วา ภิกฺขุสฺส, น เทสนฺตรคมนาทีนมตฺถายาติ อโตฺถฯ เตสนฺติ มาตาปิตูนํฯ
Yaṃ pana puttaṃ nānujānantīti sambandho. Jīvassevāti tassa jīvassa eva, pabbājentassa vā bhikkhussa, na desantaragamanādīnamatthāyāti attho. Tesanti mātāpitūnaṃ.
มหากนฺตาโรติ เกน อุทเกน ตริตโพฺพติ กนฺตาโร, นิรุทกกนฺตาโรว มุขฺยโต ลพฺภติ, วาฬกนฺตาโร โจรกนฺตาโร อมนุสฺสกนฺตาโร ทุพฺภิกฺขกนฺตาโร มรุกนฺตาโรติ อิเม ปญฺจ กนฺตารา รูฬฺหีวเสนฯ มหโนฺต กนฺตาโร มหากนฺตาโรฯ
Mahākantāroti kena udakena taritabboti kantāro, nirudakakantārova mukhyato labbhati, vāḷakantāro corakantāro amanussakantāro dubbhikkhakantāro marukantāroti ime pañca kantārā rūḷhīvasena. Mahanto kantāro mahākantāro.
ยาวตเกติ เอตฺถ ยาวสโทฺท ปมาณโตฺถติ อาห ‘‘ยตฺตเก’’ติฯ
Yāvataketi ettha yāvasaddo pamāṇatthoti āha ‘‘yattake’’ti.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / วินยปิฎก • Vinayapiṭaka / มหาวคฺคปาฬิ • Mahāvaggapāḷi / ๔๑. ราหุลวตฺถุ • 41. Rāhulavatthu
อฎฺฐกถา • Aṭṭhakathā / วินยปิฎก (อฎฺฐกถา) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / มหาวคฺค-อฎฺฐกถา • Mahāvagga-aṭṭhakathā / ราหุลวตฺถุกถา • Rāhulavatthukathā
ฎีกา • Tīkā / วินยปิฎก (ฎีกา) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / สารตฺถทีปนี-ฎีกา • Sāratthadīpanī-ṭīkā / ราหุลวตฺถุกถาวณฺณนา • Rāhulavatthukathāvaṇṇanā
ฎีกา • Tīkā / วินยปิฎก (ฎีกา) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / วชิรพุทฺธิ-ฎีกา • Vajirabuddhi-ṭīkā / ราหุลวตฺถุกถาวณฺณนา • Rāhulavatthukathāvaṇṇanā
ฎีกา • Tīkā / วินยปิฎก (ฎีกา) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / วิมติวิโนทนี-ฎีกา • Vimativinodanī-ṭīkā / ราหุลวตฺถุกถาวณฺณนา • Rāhulavatthukathāvaṇṇanā
