| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[३४५] ५. राजकुम्भजातकवण्णना
[345] 5. Rājakumbhajātakavaṇṇanā
वनं यदग्गि दहतीति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो एकं अलसभिक्खुं आरब्भ कथेसि। सो किर सावत्थिवासी कुलपुत्तो सासने उरं दत्वा पब्बजित्वापि अलसो अहोसि उद्देसपरिपुच्छायोनिसोमनसिकारवत्तपटिवत्तादीहि परिबाहिरो नीवरणाभिभूतो। निसिन्नट्ठानादीसु इरियापथेसु तथा एव होति। तस्स तं आलसियभावं आरब्भ भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं ‘‘आवुसो, असुको नाम भिक्खु एवरूपे निय्यानिकसासने पब्बजित्वा आलसियो कुसीतो नीवरणाभिभूतो विहरती’’ति । सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपेस आलसियोयेवा’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Vanaṃ yadaggi dahatīti idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ alasabhikkhuṃ ārabbha kathesi. So kira sāvatthivāsī kulaputto sāsane uraṃ datvā pabbajitvāpi alaso ahosi uddesaparipucchāyonisomanasikāravattapaṭivattādīhi paribāhiro nīvaraṇābhibhūto. Nisinnaṭṭhānādīsu iriyāpathesu tathā eva hoti. Tassa taṃ ālasiyabhāvaṃ ārabbha bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘āvuso, asuko nāma bhikkhu evarūpe niyyānikasāsane pabbajitvā ālasiyo kusīto nīvaraṇābhibhūto viharatī’’ti . Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepesa ālasiyoyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो तस्स अमच्चरतनं अहोसि, बाराणसिराजा आलसियजातिको अहोसि। बोधिसत्तो ‘‘राजानं पबोधेस्सामी’’ति एकं उपमं उपधारेन्तो विचरति। अथेकदिवसं राजा उय्यानं गन्त्वा अमच्चगणपरिवुतो तत्थ विचरन्तो एकं राजकुम्भं नाम आलसियं पस्सि। तथारूपा किर आलसिया सकलदिवसं गच्छन्तापि एकद्वङ्गुलमत्तमेव गच्छन्ति। राजा तं दिस्वा ‘‘वयस्स को नाम सो’’ति बोधिसत्तं पुच्छि। महासत्तो ‘‘राजकुम्भो नामेस, महाराज, आलसियो। एवरूपो हि सकलदिवसं गच्छन्तोपि एकङ्गुलद्वङ्गुलमत्तमेव गच्छती’’ति वत्वा तेन सद्धिं सल्लपन्तो ‘‘अम्भो, राजकुम्भ, तुम्हाकं दन्धगमनं इमस्मिं अरञ्ञे दावग्गिम्हि उट्ठिते किं करोथा’’ति वत्वा पठमं गाथमाह –
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto tassa amaccaratanaṃ ahosi, bārāṇasirājā ālasiyajātiko ahosi. Bodhisatto ‘‘rājānaṃ pabodhessāmī’’ti ekaṃ upamaṃ upadhārento vicarati. Athekadivasaṃ rājā uyyānaṃ gantvā amaccagaṇaparivuto tattha vicaranto ekaṃ rājakumbhaṃ nāma ālasiyaṃ passi. Tathārūpā kira ālasiyā sakaladivasaṃ gacchantāpi ekadvaṅgulamattameva gacchanti. Rājā taṃ disvā ‘‘vayassa ko nāma so’’ti bodhisattaṃ pucchi. Mahāsatto ‘‘rājakumbho nāmesa, mahārāja, ālasiyo. Evarūpo hi sakaladivasaṃ gacchantopi ekaṅguladvaṅgulamattameva gacchatī’’ti vatvā tena saddhiṃ sallapanto ‘‘ambho, rājakumbha, tumhākaṃ dandhagamanaṃ imasmiṃ araññe dāvaggimhi uṭṭhite kiṃ karothā’’ti vatvā paṭhamaṃ gāthamāha –
१७३.
173.
‘‘वनं यदग्गि दहति, पावको कण्हवत्तनी।
‘‘Vanaṃ yadaggi dahati, pāvako kaṇhavattanī;
कथं करोसि पचलक, एवं दन्धपरक्कमो’’ति॥
Kathaṃ karosi pacalaka, evaṃ dandhaparakkamo’’ti.
तत्थ यदग्गीति यदा अग्गि। पावको कण्हवत्तनीति अग्गिनो वेवचनं। पचलकाति तं आलपति। सो हि चलन्तो चलन्तो गच्छति, निच्चं वा पचलायति, तस्मा ‘‘पचलको’’ति वुच्चति। दन्धपरक्कमोति गरुवीरियो।
Tattha yadaggīti yadā aggi. Pāvako kaṇhavattanīti aggino vevacanaṃ. Pacalakāti taṃ ālapati. So hi calanto calanto gacchati, niccaṃ vā pacalāyati, tasmā ‘‘pacalako’’ti vuccati. Dandhaparakkamoti garuvīriyo.
तं सुत्वा राजकुम्भो दुतियं गाथमाह –
Taṃ sutvā rājakumbho dutiyaṃ gāthamāha –
१७४.
174.
‘‘बहूनि रुक्खछिद्दानि, पथब्या विवरानि च।
‘‘Bahūni rukkhachiddāni, pathabyā vivarāni ca;
तानि चे नाभिसम्भोम, होति नो कालपरियायो’’ति॥
Tāni ce nābhisambhoma, hoti no kālapariyāyo’’ti.
तस्सत्थो – पण्डित, अम्हाकं इतो उत्तरिगमनं नाम नत्थि। इमस्मिं पन अरञ्ञे रुक्खछिद्दानि पथवियं विवरानि च बहूनि। यदि तानि न पापुणाम, होति नो कालपरियायोति मरणमेव नो होतीति।
Tassattho – paṇḍita, amhākaṃ ito uttarigamanaṃ nāma natthi. Imasmiṃ pana araññe rukkhachiddāni pathaviyaṃ vivarāni ca bahūni. Yadi tāni na pāpuṇāma, hoti no kālapariyāyoti maraṇameva no hotīti.
तं सुत्वा बोधिसत्तो इतरा द्वे गाथा अभासि –
Taṃ sutvā bodhisatto itarā dve gāthā abhāsi –
१७५.
175.
‘‘यो दन्धकाले तरति, तरणीये च दन्धति।
‘‘Yo dandhakāle tarati, taraṇīye ca dandhati;
सुक्खपण्णंव अक्कम्म, अत्थं भञ्जति अत्तनो॥
Sukkhapaṇṇaṃva akkamma, atthaṃ bhañjati attano.
१७६.
176.
‘‘यो दन्धकाले दन्धेति, तरणीये च तारयि।
‘‘Yo dandhakāle dandheti, taraṇīye ca tārayi;
ससीव रत्तिं विभजं, तस्सत्थो परिपूरती’’ति॥
Sasīva rattiṃ vibhajaṃ, tassattho paripūratī’’ti.
तत्थ दन्धकालेति तेसं तेसं कम्मानं सणिकं कत्तब्बकाले। तरतीति तुरिततुरितो वेगेन तानि कम्मानि करोति। सुक्खपण्णंवाति यथा वातातपसुक्खं तालपण्णं बलवा पुरिसो अक्कमित्वा भञ्जेय्य, तत्थेव चुण्णविचुण्णं करेय्य, एवं सो अत्तनो अत्थं वुद्धिं भञ्जति। दन्धेतीति दन्धयति दन्धकातब्बानि कम्मानि दन्धमेव करोति। तारयीति तुरितकातब्बानि कम्मानि तुरितोव करोति। ससीव रत्तिं विभजन्ति यथा चन्दो जुण्हपक्खं रत्तिं जोतयमानो काळपक्खरत्तितो रत्तिं विभजन्तो दिवसे दिवसे परिपूरति, एवं तस्स पुरिसस्स अत्थो परिपूरतीति वुत्तं होति।
Tattha dandhakāleti tesaṃ tesaṃ kammānaṃ saṇikaṃ kattabbakāle. Taratīti turitaturito vegena tāni kammāni karoti. Sukkhapaṇṇaṃvāti yathā vātātapasukkhaṃ tālapaṇṇaṃ balavā puriso akkamitvā bhañjeyya, tattheva cuṇṇavicuṇṇaṃ kareyya, evaṃ so attano atthaṃ vuddhiṃ bhañjati. Dandhetīti dandhayati dandhakātabbāni kammāni dandhameva karoti. Tārayīti turitakātabbāni kammāni turitova karoti. Sasīva rattiṃ vibhajanti yathā cando juṇhapakkhaṃ rattiṃ jotayamāno kāḷapakkharattito rattiṃ vibhajanto divase divase paripūrati, evaṃ tassa purisassa attho paripūratīti vuttaṃ hoti.
राजा बोधिसत्तस्स वचनं सुत्वा ततो पट्ठाय अनलसो जातो।
Rājā bodhisattassa vacanaṃ sutvā tato paṭṭhāya analaso jāto.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा राजकुम्भो आलसियभिक्खु अहोसि, पण्डितामच्चो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā rājakumbho ālasiyabhikkhu ahosi, paṇḍitāmacco pana ahameva ahosi’’nti.
राजकुम्भजातकवण्णना पञ्चमा।
Rājakumbhajātakavaṇṇanā pañcamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ३४५. गजकुम्भजातकं • 345. Gajakumbhajātakaṃ
