| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi |
४. राजायतनकथा
4. Rājāyatanakathā
६. पाचीनकोणेति पुरत्थिमअस्से, पुब्बदक्खिणदिसाभागेति अत्थो। राजायतनरुक्खन्ति खीरिकारुक्खं। तेन खो पन समयेनाति एत्थ तसद्दस्स विसयं पुच्छित्वा दस्सेन्तो आह ‘‘कतरेन समयेना’’ति। निसिन्नस्स भगवतोति योजना। देवराजसद्दस्स अञ्ञे पजापतिआदयो देवराजानो निवत्तेतुं ‘‘सक्को’’ति वुत्तं। तन्ति हरीतकं। परिभुत्तमत्तस्सेव भगवतोति सम्बन्धो। निसिन्ने भगवति।
6.Pācīnakoṇeti puratthimaasse, pubbadakkhiṇadisābhāgeti attho. Rājāyatanarukkhanti khīrikārukkhaṃ. Tena kho pana samayenāti ettha tasaddassa visayaṃ pucchitvā dassento āha ‘‘katarena samayenā’’ti. Nisinnassa bhagavatoti yojanā. Devarājasaddassa aññe pajāpatiādayo devarājāno nivattetuṃ ‘‘sakko’’ti vuttaṃ. Tanti harītakaṃ. Paribhuttamattasseva bhagavatoti sambandho. Nisinne bhagavati.
‘‘तेन खो पन समयेना’’ति इमिना येन समयेन भगवा राजायतनमूले निसीदि, तेन खो पन समयेनाति अत्थं दस्सेति। उक्कलजनपदतोति उक्कलनामका जनपदम्हा। यस्मिं देसे भगवा विहरति, तं देसन्ति योजना। एत्थाति ‘‘तं देसं अद्धानमग्गप्पटिपन्ना’’तिपदे। तेसन्ति वाणिजानं। ञातिसालोहितसद्दानं अञ्ञमञ्ञवेवचनत्ता ‘‘ञाती’’ति वुत्ते सालोहितसद्दस्स अत्थो सिद्धोति दस्सेतुं वुत्तं ‘‘ञातिभूतपुब्बा देवता’’ति। साति देवता। नेसन्ति वाणिजानं। ततोति अपवत्तनकारणा। तेति वाणिजा । इदन्ति अपवत्तनं। बलिन्ति उपहारं। तेसन्ति वाणिजानं। ‘‘सब्बिमधुफाणितादीहि योजेत्वा’’ति पदं पुब्बापरापेक्खं, तस्मा मज्झे वुत्तं। पतिमानेथाति एत्थ मान पूजायं पेमनेति धातुपाठेसु (सद्दनीतिधातुमालायं १८ नकारन्तधातु) वुत्तत्ता पूजनपेमनं नाम अत्थतो उपट्ठहनन्ति आह ‘‘उपट्ठहथा’’ति। तं वोति एत्थ तंसद्दो पतिमाननविसयो, वोसद्दो तीसु वोसद्देसु तुम्हसद्दस्स कारियो वोसद्दो, सो च चतुत्थ्यत्थोति आह ‘‘तं पतिमानं तुम्हाक’’न्ति। वोकारो हि तिविधो तुम्हसद्दस्स कारियो, योवचनस्स कारियो, पदपूरणोति। तत्थ तुम्हसद्दस्स कारियो पञ्चविधो पच्चत्तउपयोगकरणसम्पदानसामिवचनवसेनाति। तत्थ तुम्हसद्दकारियो सम्पदानवचनो इधाधिप्पेतो। तेनाह ‘‘तुम्हाक’’न्ति। ‘‘य’’न्तिसद्दस्स विसयो पटिग्गहणत्थोति आह ‘‘यं पटिग्गहण’’न्ति। अस्साति भवेय्य। यो पत्तो अहोसीति योजना। अस्साति भगवतो। सोति पत्तो। सुजाताय आगच्छन्तिया एवाति सम्बन्धो। अनादरे चेतं सामिवचनं। तेनाति अन्तरधायहेतुना। अस्साति भगवतो। हत्थेसूति करणत्थे चेतं भुम्मवचनं। हत्थेहीति हि अत्थो। किम्हीति केन।
‘‘Tena kho pana samayenā’’ti iminā yena samayena bhagavā rājāyatanamūle nisīdi, tena kho pana samayenāti atthaṃ dasseti. Ukkalajanapadatoti ukkalanāmakā janapadamhā. Yasmiṃ dese bhagavā viharati, taṃ desanti yojanā. Etthāti ‘‘taṃ desaṃ addhānamaggappaṭipannā’’tipade. Tesanti vāṇijānaṃ. Ñātisālohitasaddānaṃ aññamaññavevacanattā ‘‘ñātī’’ti vutte sālohitasaddassa attho siddhoti dassetuṃ vuttaṃ ‘‘ñātibhūtapubbā devatā’’ti. Sāti devatā. Nesanti vāṇijānaṃ. Tatoti apavattanakāraṇā. Teti vāṇijā . Idanti apavattanaṃ. Balinti upahāraṃ. Tesanti vāṇijānaṃ. ‘‘Sabbimadhuphāṇitādīhi yojetvā’’ti padaṃ pubbāparāpekkhaṃ, tasmā majjhe vuttaṃ. Patimānethāti ettha māna pūjāyaṃ pemaneti dhātupāṭhesu (saddanītidhātumālāyaṃ 18 nakārantadhātu) vuttattā pūjanapemanaṃ nāma atthato upaṭṭhahananti āha ‘‘upaṭṭhahathā’’ti. Taṃ voti ettha taṃsaddo patimānanavisayo, vosaddo tīsu vosaddesu tumhasaddassa kāriyo vosaddo, so ca catutthyatthoti āha ‘‘taṃ patimānaṃ tumhāka’’nti. Vokāro hi tividho tumhasaddassa kāriyo, yovacanassa kāriyo, padapūraṇoti. Tattha tumhasaddassa kāriyo pañcavidho paccattaupayogakaraṇasampadānasāmivacanavasenāti. Tattha tumhasaddakāriyo sampadānavacano idhādhippeto. Tenāha ‘‘tumhāka’’nti. ‘‘Ya’’ntisaddassa visayo paṭiggahaṇatthoti āha ‘‘yaṃ paṭiggahaṇa’’nti. Assāti bhaveyya. Yo patto ahosīti yojanā. Assāti bhagavato. Soti patto. Sujātāya āgacchantiyā evāti sambandho. Anādare cetaṃ sāmivacanaṃ. Tenāti antaradhāyahetunā. Assāti bhagavato. Hatthesūti karaṇatthe cetaṃ bhummavacanaṃ. Hatthehīti hi attho. Kimhīti kena.
इतोति आसळ्हीमासजुण्हपक्खपञ्चमितो। एत्तकं कालन्ति एतं पमाणं एकूनपञ्ञासदिवसकालं। जिघच्छाति घसितुमिच्छा। पिपासाति पातुमिच्छा। अस्साति भगवतो। चेतसा-चेतोसद्दानं सम्बन्धापेक्खत्ता तेसं सम्बन्धं दस्सेतुं वुत्तं ‘‘अत्तनो’’ति च ‘‘भगवतो’’ति च। इमेहि सम्बन्धिसद्दानमसदिसत्ता सम्बन्धोपि असदिसोति दस्सेति। अत्तनोति चतुन्नं महाराजानं। समासोयेव अवयवीपधानो होति, वाक्यं पन अवयवपधानोयेवाति दस्सेन्तो आह ‘‘चतूहि दिसाही’’ति। पाळियं ‘‘आगन्त्वा’’ति पाठसेसो योजेतब्बो। ‘‘सिलामये’’ति इमिना सिलामयमेव सेलामयन्ति अत्थं दस्सेति। इदन्ति ‘‘सेलामये पत्ते’’ति वचनं। येति मुग्गवण्णसिलामये पत्ते। ततोति इन्दनीलमणिमयपत्तउपनामनतो, परन्ति सम्बन्धो। तेसन्ति चतुन्नं महाराजानं। चत्तारोपि अधिट्ठहीति सम्बन्धो । यथाति येनाकारेन, अधिट्ठियमानेति योजना। एकसदिसोति एकंसेन सदिसो। अधिट्ठिते पत्तेति सम्बन्धो। पत्तेति च करणत्थे भुम्मवचनं। पत्तेन पटिग्गहेसीति हि अत्थो। पच्चग्घेति एत्थ एकारो स्मिंवचनस्स कारियोति आह ‘‘पच्चग्घस्मि’’न्ति। पटि अग्घन्ति पदविभागं कत्वा पटिसद्दो पाटेक्कत्थो, ‘‘अग्घ’’न्ति सामञ्ञतो वुत्तेपि महग्घत्थोति दस्सेन्तो आह ‘‘पाटेक्कं महग्घस्मि’’न्ति। इमिना चत्तारो एकतो हुत्वा न महग्घा होन्ति, पाटेक्कं पन महग्घा होन्तीति दस्सेति। अथ वा सउपसग्गो पच्चग्घसद्दो अभिनवपरियायोति आह ‘‘अभिनवे’’ति। अभिनवोति च अचिरतनवत्थुस्स नामं। अचिरतनवत्थु अचिरतनत्ता अब्भुण्हं विय होति, तस्मा वुत्तं ‘‘अब्भुण्हे’’ति। ‘‘तङ्खणे निब्बत्तस्मि’’न्ति इमिना तमेवत्थं विभावेति। द्वेवाचिकातिपदस्स समासवसेन च तद्धितवसेन च निप्फन्नभावं दस्सेन्तो आह ‘‘द्वे वाचा’’तिआदि। पत्ताति एत्थ एको इतिसद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो। इति तस्मा द्वेवाचिकाइति अत्थोति योजना। तेति वाणिजा। अथाति तस्मिं काले। तेति केसे। तेसन्ति वाणिजानं। परिहरथाति अत्तनो अभिवादनपच्चुट्ठानट्ठानन्ति पटिग्गहेत्वा, परिच्छिन्दित्वा वा हरथाति अत्थो। तेति वाणिजा। अमतेनेवाति अमतेन इव, अभिसित्ता इवाति योजना।
Itoti āsaḷhīmāsajuṇhapakkhapañcamito. Ettakaṃ kālanti etaṃ pamāṇaṃ ekūnapaññāsadivasakālaṃ. Jighacchāti ghasitumicchā. Pipāsāti pātumicchā. Assāti bhagavato. Cetasā-cetosaddānaṃ sambandhāpekkhattā tesaṃ sambandhaṃ dassetuṃ vuttaṃ ‘‘attano’’ti ca ‘‘bhagavato’’ti ca. Imehi sambandhisaddānamasadisattā sambandhopi asadisoti dasseti. Attanoti catunnaṃ mahārājānaṃ. Samāsoyeva avayavīpadhāno hoti, vākyaṃ pana avayavapadhānoyevāti dassento āha ‘‘catūhi disāhī’’ti. Pāḷiyaṃ ‘‘āgantvā’’ti pāṭhaseso yojetabbo. ‘‘Silāmaye’’ti iminā silāmayameva selāmayanti atthaṃ dasseti. Idanti ‘‘selāmaye patte’’ti vacanaṃ. Yeti muggavaṇṇasilāmaye patte. Tatoti indanīlamaṇimayapattaupanāmanato, paranti sambandho. Tesanti catunnaṃ mahārājānaṃ. Cattāropi adhiṭṭhahīti sambandho . Yathāti yenākārena, adhiṭṭhiyamāneti yojanā. Ekasadisoti ekaṃsena sadiso. Adhiṭṭhite patteti sambandho. Patteti ca karaṇatthe bhummavacanaṃ. Pattena paṭiggahesīti hi attho. Paccaggheti ettha ekāro smiṃvacanassa kāriyoti āha ‘‘paccagghasmi’’nti. Paṭi agghanti padavibhāgaṃ katvā paṭisaddo pāṭekkattho, ‘‘aggha’’nti sāmaññato vuttepi mahagghatthoti dassento āha ‘‘pāṭekkaṃ mahagghasmi’’nti. Iminā cattāro ekato hutvā na mahagghā honti, pāṭekkaṃ pana mahagghā hontīti dasseti. Atha vā saupasaggo paccagghasaddo abhinavapariyāyoti āha ‘‘abhinave’’ti. Abhinavoti ca aciratanavatthussa nāmaṃ. Aciratanavatthu aciratanattā abbhuṇhaṃ viya hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘abbhuṇhe’’ti. ‘‘Taṅkhaṇe nibbattasmi’’nti iminā tamevatthaṃ vibhāveti. Dvevācikātipadassa samāsavasena ca taddhitavasena ca nipphannabhāvaṃ dassento āha ‘‘dve vācā’’tiādi. Pattāti ettha eko itisaddo luttaniddiṭṭho. Iti tasmā dvevācikāiti atthoti yojanā. Teti vāṇijā. Athāti tasmiṃ kāle. Teti kese. Tesanti vāṇijānaṃ. Pariharathāti attano abhivādanapaccuṭṭhānaṭṭhānanti paṭiggahetvā, paricchinditvā vā harathāti attho. Teti vāṇijā. Amatenevāti amatena iva, abhisittā ivāti yojanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महावग्गपाळि • Mahāvaggapāḷi / ४. राजायतनकथा • 4. Rājāyatanakathā
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महावग्ग-अट्ठकथा • Mahāvagga-aṭṭhakathā / राजायतनकथा • Rājāyatanakathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / राजायतनकथावण्णना • Rājāyatanakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / राजायतनकथावण्णना • Rājāyatanakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / राजायतनकथावण्णना • Rājāyatanakathāvaṇṇanā
