| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
जातक-अट्ठकथा
Jātaka-aṭṭhakathā
(दुतियो भागो)
(Dutiyo bhāgo)
२. दुकनिपातो
2. Dukanipāto
१. दळ्हवग्गो
1. Daḷhavaggo
[१५१] १. राजोवादजातकवण्णना
[151] 1. Rājovādajātakavaṇṇanā
दळ्हं दळ्हस्स खिपतीति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो राजोवादं आरब्भ कथेसि। सो तेसकुणजातके (जा॰ २.१७.१ आदयो) आवि भविस्सति। एकस्मिं पन दिवसे कोसलराजा एकं अगतिगतं दुब्बिनिच्छयं अड्डं विनिच्छिनित्वा भुत्तपातरासो अल्लहत्थोव अलङ्कतरथं अभिरुय्ह सत्थु सन्तिकं गन्त्वा फुल्लपदुमसस्सिरिकेसु पादेसु निपतित्वा सत्थारं वन्दित्वा एकमन्तं निसीदि। अथ नं सत्था एतदवोच – ‘‘हन्द कुतो नु त्वं, महाराज, आगच्छसि दिवा दिवस्सा’’ति। ‘‘भन्ते, अज्ज एकं अगतिगतं दुब्बिनिच्छयं अड्डं विनिच्छिनन्तो ओकासं अलभित्वा इदानि तं तीरेत्वा भुञ्जित्वा अल्लहत्थोव तुम्हाकं उपट्ठानं आगतोम्ही’’ति। सत्था ‘‘महाराज, धम्मेन समेन अड्डविनिच्छयं नाम कुसलं, सग्गमग्गो एस। अनच्छरियं खो पनेतं, यं तुम्हे मादिसस्स सब्बञ्ञुबुद्धस्स सन्तिका ओवादं लभमाना धम्मेन समेन अड्डं विनिच्छिनेय्याथ। एतदेव अच्छरियं, यं पुब्बे राजानो असब्बञ्ञूनम्पि पण्डितानं वचनं सुत्वा धम्मेन समेन अड्डं विनिच्छिनन्ता चत्तारि अगतिगमनानि वज्जेत्वा दस राजधम्मे अकोपेत्वा धम्मेन रज्जं कारेत्वा सग्गपुरं पूरयमाना अगमिंसू’’ति वत्वा तेन याचितो अतीतं आहरि।
Daḷhaṃdaḷhassa khipatīti idaṃ satthā jetavane viharanto rājovādaṃ ārabbha kathesi. So tesakuṇajātake (jā. 2.17.1 ādayo) āvi bhavissati. Ekasmiṃ pana divase kosalarājā ekaṃ agatigataṃ dubbinicchayaṃ aḍḍaṃ vinicchinitvā bhuttapātarāso allahatthova alaṅkatarathaṃ abhiruyha satthu santikaṃ gantvā phullapadumasassirikesu pādesu nipatitvā satthāraṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Atha naṃ satthā etadavoca – ‘‘handa kuto nu tvaṃ, mahārāja, āgacchasi divā divassā’’ti. ‘‘Bhante, ajja ekaṃ agatigataṃ dubbinicchayaṃ aḍḍaṃ vinicchinanto okāsaṃ alabhitvā idāni taṃ tīretvā bhuñjitvā allahatthova tumhākaṃ upaṭṭhānaṃ āgatomhī’’ti. Satthā ‘‘mahārāja, dhammena samena aḍḍavinicchayaṃ nāma kusalaṃ, saggamaggo esa. Anacchariyaṃ kho panetaṃ, yaṃ tumhe mādisassa sabbaññubuddhassa santikā ovādaṃ labhamānā dhammena samena aḍḍaṃ vinicchineyyātha. Etadeva acchariyaṃ, yaṃ pubbe rājāno asabbaññūnampi paṇḍitānaṃ vacanaṃ sutvā dhammena samena aḍḍaṃ vinicchinantā cattāri agatigamanāni vajjetvā dasa rājadhamme akopetvā dhammena rajjaṃ kāretvā saggapuraṃ pūrayamānā agamiṃsū’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो तस्स अग्गमहेसिया कुच्छिस्मिं पटिसन्धिं गहेत्वा लद्धगब्भपरिहारो सोत्थिना मातुकुच्छिम्हा निक्खमि। नामग्गहणदिवसे पनस्स ‘‘ब्रह्मदत्तकुमारो’’त्वेव नामं अकंसु। सो अनुपुब्बेन वयप्पत्तो सोळसवस्सकाले तक्कसिलं गन्त्वा सब्बसिप्पेसु निप्फत्तिं पत्वा पितु अच्चयेन रज्जे पतिट्ठाय धम्मेन समेन रज्जं कारेसि, छन्दादिवसेन अगन्त्वा विनिच्छयं अनुसासि। तस्मिं एवं धम्मेन रज्जं कारेन्ते अमच्चापि धम्मेनेव वोहारं विनिच्छिनिंसु। वोहारेसु धम्मेन विनिच्छयमानेसु कूटड्डकारका नाम नाहेसुं, तेसं अभावा अड्डत्थाय राजङ्गणे उपरवो पच्छिज्जि। अमच्चा दिवसम्पि विनिच्छयट्ठाने निसीदित्वा कञ्चि विनिच्छयत्थाय आगच्छन्तं अदिस्वा उट्ठाय पक्कमन्ति, विनिच्छयट्ठानं छड्डेतब्बभावं पापुणि।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto tassa aggamahesiyā kucchismiṃ paṭisandhiṃ gahetvā laddhagabbhaparihāro sotthinā mātukucchimhā nikkhami. Nāmaggahaṇadivase panassa ‘‘brahmadattakumāro’’tveva nāmaṃ akaṃsu. So anupubbena vayappatto soḷasavassakāle takkasilaṃ gantvā sabbasippesu nipphattiṃ patvā pitu accayena rajje patiṭṭhāya dhammena samena rajjaṃ kāresi, chandādivasena agantvā vinicchayaṃ anusāsi. Tasmiṃ evaṃ dhammena rajjaṃ kārente amaccāpi dhammeneva vohāraṃ vinicchiniṃsu. Vohāresu dhammena vinicchayamānesu kūṭaḍḍakārakā nāma nāhesuṃ, tesaṃ abhāvā aḍḍatthāya rājaṅgaṇe uparavo pacchijji. Amaccā divasampi vinicchayaṭṭhāne nisīditvā kañci vinicchayatthāya āgacchantaṃ adisvā uṭṭhāya pakkamanti, vinicchayaṭṭhānaṃ chaḍḍetabbabhāvaṃ pāpuṇi.
बोधिसत्तो चिन्तेसि – ‘‘मयि धम्मेन रज्जं कारेन्ते विनिच्छयट्ठानं आगच्छन्ता नाम नत्थि, उपरवो पच्छिज्जि, विनिच्छयट्ठानं छड्डेतब्बभावं पत्तं, इदानि मया अत्तनो अगुणं परियेसितुं वट्टति ‘अयं नाम मे अगुणो’ति सुत्वा तं पहाय गुणेसुयेव वत्तिस्सामी’’ति। ततो पट्ठाय ‘‘अत्थि नु खो मे कोचि अगुणवादी’’ति परिग्गण्हन्तो अन्तोवळञ्जकानं अन्तरे कञ्चि अगुणवादिं अदिस्वा अत्तनो गुणकथमेव सुत्वा ‘‘एते मय्हं भयेनापि अगुणं अवत्वा गुणमेव वदेय्यु’’न्ति बहिवळञ्जनके परिग्गण्हन्तो तत्थापि अदिस्वा अन्तोनगरे परिग्गण्हि। बहिनगरे चतूसु द्वारेसु चतुगामके परिग्गण्हि। तत्थापि कञ्चि अगुणवादिं अदिस्वा अत्तनो गुणकथमेव सुत्वा ‘‘जनपदं परिग्गण्हिस्सामी’’ति अमच्चे रज्जं पटिच्छापेत्वा रथं आरुय्ह सारथिमेव गहेत्वा अञ्ञातकवेसेन नगरा निक्खमित्वा जनपदं परिग्गण्हमानो याव पच्चन्तभूमिं गन्त्वा कञ्चि अगुणवादिं अदिस्वा अत्तनो गुणकथमेव सुत्वा पच्चन्तसीमतो महामग्गेन नगराभिमुखोयेव निवत्ति।
Bodhisatto cintesi – ‘‘mayi dhammena rajjaṃ kārente vinicchayaṭṭhānaṃ āgacchantā nāma natthi, uparavo pacchijji, vinicchayaṭṭhānaṃ chaḍḍetabbabhāvaṃ pattaṃ, idāni mayā attano aguṇaṃ pariyesituṃ vaṭṭati ‘ayaṃ nāma me aguṇo’ti sutvā taṃ pahāya guṇesuyeva vattissāmī’’ti. Tato paṭṭhāya ‘‘atthi nu kho me koci aguṇavādī’’ti pariggaṇhanto antovaḷañjakānaṃ antare kañci aguṇavādiṃ adisvā attano guṇakathameva sutvā ‘‘ete mayhaṃ bhayenāpi aguṇaṃ avatvā guṇameva vadeyyu’’nti bahivaḷañjanake pariggaṇhanto tatthāpi adisvā antonagare pariggaṇhi. Bahinagare catūsu dvāresu catugāmake pariggaṇhi. Tatthāpi kañci aguṇavādiṃ adisvā attano guṇakathameva sutvā ‘‘janapadaṃ pariggaṇhissāmī’’ti amacce rajjaṃ paṭicchāpetvā rathaṃ āruyha sārathimeva gahetvā aññātakavesena nagarā nikkhamitvā janapadaṃ pariggaṇhamāno yāva paccantabhūmiṃ gantvā kañci aguṇavādiṃ adisvā attano guṇakathameva sutvā paccantasīmato mahāmaggena nagarābhimukhoyeva nivatti.
तस्मिं पन काले बल्लिको नाम कोसलराजापि धम्मेन रज्जं कारेन्तो अगुणकथं गवेसन्तो हुत्वा अन्तोवळञ्जकादीसु अगुणवादिं अदिस्वा अत्तनो गुणकथमेव सुत्वा जनपदं परिग्गण्हन्तो तं पदेसं अगमासि। ते उभोपि एकस्मिं निन्नट्ठाने सकटमग्गे अभिमुखा अहेसुं, रथस्स उक्कमनट्ठानं नत्थि। अथ बल्लिकरञ्ञो सारथि बाराणसिरञ्ञो सारथिं ‘‘तव रथं उक्कमापेही’’ति आह। सोपि ‘‘अम्भो सारथि, तव रथं उक्कमापेहि, इमस्मिं रथे बाराणसिरज्जसामिको ब्रह्मदत्तमहाराजा निसिन्नो’’ति आह। इतरोपि नं ‘‘अम्भो सारथि, इमस्मिं रथे कोसलरज्जसामिको बल्लिकमहाराजा निसिन्नो, तव रथं उक्कमापेत्वा अम्हाकं रञ्ञो रथस्स ओकासं देही’’ति आह। बाराणसिरञ्ञो सारथि ‘‘अयम्पि किर राजायेव, किं नु खो कातब्ब’’न्ति चिन्तेन्तो ‘‘अत्थेसो उपायो’’ति वयं पुच्छित्वा ‘‘दहरस्स रथं उक्कमापेत्वा महल्लकस्स ओकासं दापेस्सामी’’ति सन्निट्ठानं कत्वा तं सारथिं कोसलरञ्ञो वयं पुच्छित्वा परिग्गण्हन्तो उभिन्नम्पि समानवयभावं ञत्वा रज्जपरिमाणं बलं धनं यसं जातिं गोत्तं कुलपदेसन्ति सब्बं पुच्छित्वा ‘‘उभोपि तियोजनसतिकस्स रज्जस्स सामिनो समानबलधनयसजातिगोत्तकुलपदेसा’’ति ञत्वा ‘‘सीलवन्तस्स ओकासं दस्सामी’’ति चिन्तेत्वा ‘‘भो सारथि, तुम्हाकं रञ्ञो सीलाचारो कीदिसो’’ति पुच्छि। सो ‘‘अयञ्च अयञ्च अम्हाकं रञ्ञो सीलाचारो’’ति अत्तनो रञ्ञो अगुणमेव गुणतो पकासेन्तो पठमं गाथमाह –
Tasmiṃ pana kāle balliko nāma kosalarājāpi dhammena rajjaṃ kārento aguṇakathaṃ gavesanto hutvā antovaḷañjakādīsu aguṇavādiṃ adisvā attano guṇakathameva sutvā janapadaṃ pariggaṇhanto taṃ padesaṃ agamāsi. Te ubhopi ekasmiṃ ninnaṭṭhāne sakaṭamagge abhimukhā ahesuṃ, rathassa ukkamanaṭṭhānaṃ natthi. Atha ballikarañño sārathi bārāṇasirañño sārathiṃ ‘‘tava rathaṃ ukkamāpehī’’ti āha. Sopi ‘‘ambho sārathi, tava rathaṃ ukkamāpehi, imasmiṃ rathe bārāṇasirajjasāmiko brahmadattamahārājā nisinno’’ti āha. Itaropi naṃ ‘‘ambho sārathi, imasmiṃ rathe kosalarajjasāmiko ballikamahārājā nisinno, tava rathaṃ ukkamāpetvā amhākaṃ rañño rathassa okāsaṃ dehī’’ti āha. Bārāṇasirañño sārathi ‘‘ayampi kira rājāyeva, kiṃ nu kho kātabba’’nti cintento ‘‘attheso upāyo’’ti vayaṃ pucchitvā ‘‘daharassa rathaṃ ukkamāpetvā mahallakassa okāsaṃ dāpessāmī’’ti sanniṭṭhānaṃ katvā taṃ sārathiṃ kosalarañño vayaṃ pucchitvā pariggaṇhanto ubhinnampi samānavayabhāvaṃ ñatvā rajjaparimāṇaṃ balaṃ dhanaṃ yasaṃ jātiṃ gottaṃ kulapadesanti sabbaṃ pucchitvā ‘‘ubhopi tiyojanasatikassa rajjassa sāmino samānabaladhanayasajātigottakulapadesā’’ti ñatvā ‘‘sīlavantassa okāsaṃ dassāmī’’ti cintetvā ‘‘bho sārathi, tumhākaṃ rañño sīlācāro kīdiso’’ti pucchi. So ‘‘ayañca ayañca amhākaṃ rañño sīlācāro’’ti attano rañño aguṇameva guṇato pakāsento paṭhamaṃ gāthamāha –
१.
1.
‘‘दळ्हं दळ्हस्स खिपति, बल्लिको मुदुना मुदुं।
‘‘Daḷhaṃ daḷhassa khipati, balliko mudunā muduṃ;
साधुम्पि साधुना जेति, असाधुम्पि असाधुना।
Sādhumpi sādhunā jeti, asādhumpi asādhunā;
एतादिसो अयं राजा, मग्गा उय्याहि सारथी’’ति॥
Etādiso ayaṃ rājā, maggā uyyāhi sārathī’’ti.
तत्थ दळ्हं दळ्हस्स खिपतीति यो दळ्हो होति बलवदळ्हेन पहारेन वा वचनेन वा जिनितब्बो, तस्स दळ्हमेव पहारं वा वचनं वा खिपति। एवं दळ्होव हुत्वा तं जिनातीति दस्सेति। बल्लिकोति तस्स रञ्ञो नामं। मुदुना मुदुन्ति मुदुपुग्गलं सयम्पि मुदु हुत्वा मुदुनाव उपायेन जिनाति। साधुम्पि साधुना जेतीति ये साधू सप्पुरिसा, ते सयम्पि साधु हुत्वा साधुनाव उपायेन जिनाति। असाधुम्पि असाधुनाति ये पन असाधू, ते सयम्पि असाधु हुत्वा असाधुनाव उपायेन जिनातीति दस्सेति। एतादिसो अयं राजाति अयं अम्हाकं कोसलराजा सीलाचारेन एवरूपो। मग्गा उय्याहि सारथीति अत्तनो रथं मग्गा उक्कमापेत्वा उय्याहि, उप्पथेन याहि, अम्हाकं रञ्ञो मग्गं देहीति वदति।
Tattha daḷhaṃ daḷhassa khipatīti yo daḷho hoti balavadaḷhena pahārena vā vacanena vā jinitabbo, tassa daḷhameva pahāraṃ vā vacanaṃ vā khipati. Evaṃ daḷhova hutvā taṃ jinātīti dasseti. Ballikoti tassa rañño nāmaṃ. Mudunā mudunti mudupuggalaṃ sayampi mudu hutvā mudunāva upāyena jināti. Sādhumpi sādhunā jetīti ye sādhū sappurisā, te sayampi sādhu hutvā sādhunāva upāyena jināti. Asādhumpi asādhunāti ye pana asādhū, te sayampi asādhu hutvā asādhunāva upāyena jinātīti dasseti. Etādiso ayaṃ rājāti ayaṃ amhākaṃ kosalarājā sīlācārena evarūpo. Maggā uyyāhi sārathīti attano rathaṃ maggā ukkamāpetvā uyyāhi, uppathena yāhi, amhākaṃ rañño maggaṃ dehīti vadati.
अथ नं बाराणसिरञ्ञो सारथि ‘‘अम्भो, किं पन तया अत्तनो रञ्ञो गुणकथा कथिता’’ति वत्वा ‘‘आमा’’ति वुत्ते ‘‘यदि पन एते गुणाति वदसि, अगुणा पन कीदिसी’’ति वत्वा ‘‘एते ताव अगुणा होन्तु, तुम्हाकं पन रञ्ञो कीदिसो गुणो’’ति वुत्ते ‘‘तेन हि सुणाही’’ति दुतियं गाथमाह –
Atha naṃ bārāṇasirañño sārathi ‘‘ambho, kiṃ pana tayā attano rañño guṇakathā kathitā’’ti vatvā ‘‘āmā’’ti vutte ‘‘yadi pana ete guṇāti vadasi, aguṇā pana kīdisī’’ti vatvā ‘‘ete tāva aguṇā hontu, tumhākaṃ pana rañño kīdiso guṇo’’ti vutte ‘‘tena hi suṇāhī’’ti dutiyaṃ gāthamāha –
२.
2.
‘‘अक्कोधेन जिने कोधं, असाधुं साधुना जिने।
‘‘Akkodhena jine kodhaṃ, asādhuṃ sādhunā jine;
जिने कदरियं दानेन, सच्चेनालिकवादिनं।
Jine kadariyaṃ dānena, saccenālikavādinaṃ;
एतादिसो अयं राजा, मग्गा उय्याहि सारथी’’ति॥
Etādiso ayaṃ rājā, maggā uyyāhi sārathī’’ti.
तत्थ एतादिसोति एतेहि ‘‘अक्कोधेन जिने कोध’’न्तिआदिवसेन वुत्तेहि गुणेहि समन्नागतो। अयञ्हि कुद्धं पुग्गलं सयं अक्कोधो हुत्वा अक्कोधेन जिनाति, असाधुं पन सयं साधु हुत्वा साधुनाव उपायेन जिनाति, कदरियं थद्धमच्छरिं सयं दायको हुत्वा दानेन जिनाति। सच्चेनालिकवादिनन्ति मुसावादिं सयं सच्चवादी हुत्वा सच्चेन जिनाति। मग्गा उय्याहि सारथीति, सम्म सारथि, मग्गतो अपगच्छ। एवंविधसीलाचारगुणयुत्तस्स अम्हाकं रञ्ञो मग्गं देहि, अम्हाकं राजा मग्गस्स अनुच्छविकोति।
Tattha etādisoti etehi ‘‘akkodhena jine kodha’’ntiādivasena vuttehi guṇehi samannāgato. Ayañhi kuddhaṃ puggalaṃ sayaṃ akkodho hutvā akkodhena jināti, asādhuṃ pana sayaṃ sādhu hutvā sādhunāva upāyena jināti, kadariyaṃ thaddhamacchariṃ sayaṃ dāyako hutvā dānena jināti. Saccenālikavādinanti musāvādiṃ sayaṃ saccavādī hutvā saccena jināti. Maggā uyyāhi sārathīti, samma sārathi, maggato apagaccha. Evaṃvidhasīlācāraguṇayuttassa amhākaṃ rañño maggaṃ dehi, amhākaṃ rājā maggassa anucchavikoti.
एवं वुत्ते बल्लिकराजा च सारथि च उभोपि रथा ओतरित्वा अस्से मोचेत्वा रथं अपनेत्वा बाराणसिरञ्ञो मग्गं अदंसु। बाराणसिराजा बल्लिकरञ्ञो ‘‘रञ्ञा नाम इदञ्चिदञ्च कातुं वट्टती’’ति ओवादं दत्वा बाराणसिं गन्त्वा दानादीनि पुञ्ञानि कत्वा जीवितपरियोसाने सग्गपुरं पूरेसि। बल्लिकराजापि तस्स ओवादं गहेत्वा जनपदं परिग्गहेत्वा अत्तनो अगुणवादिं अदिस्वाव सकनगरं गन्त्वा दानादीनि पुञ्ञानि कत्वा जीवितपरियोसाने सग्गपुरमेव पूरेसि।
Evaṃ vutte ballikarājā ca sārathi ca ubhopi rathā otaritvā asse mocetvā rathaṃ apanetvā bārāṇasirañño maggaṃ adaṃsu. Bārāṇasirājā ballikarañño ‘‘raññā nāma idañcidañca kātuṃ vaṭṭatī’’ti ovādaṃ datvā bārāṇasiṃ gantvā dānādīni puññāni katvā jīvitapariyosāne saggapuraṃ pūresi. Ballikarājāpi tassa ovādaṃ gahetvā janapadaṃ pariggahetvā attano aguṇavādiṃ adisvāva sakanagaraṃ gantvā dānādīni puññāni katvā jīvitapariyosāne saggapurameva pūresi.
सत्था कोसलराजस्स ओवादत्थाय इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा बल्लिकरञ्ञो सारथि मोग्गल्लानो अहोसि, बल्लिकराजा आनन्दो, बाराणसिरञ्ञो सारथि सारिपुत्तो, बाराणसिराजा पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā kosalarājassa ovādatthāya imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā ballikarañño sārathi moggallāno ahosi, ballikarājā ānando, bārāṇasirañño sārathi sāriputto, bārāṇasirājā pana ahameva ahosi’’nti.
राजोवादजातकवण्णना पठमा।
Rājovādajātakavaṇṇanā paṭhamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / १५१. राजोवादजातकं • 151. Rājovādajātakaṃ
