| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / เถรคาถา-อฎฺฐกถา • Theragāthā-aṭṭhakathā |
๕. รมณียวิหาริเตฺถรคาถาวณฺณนา
5. Ramaṇīyavihārittheragāthāvaṇṇanā
ยถาปิ ภโทฺท อาชโญฺญติ อายสฺมโต รมณียวิหาริเตฺถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โสปิ ปุริมพุเทฺธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ปุญฺญานิ อุปจินโนฺต อิโต เอกนวุเต กเปฺป วิปสฺสิํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปญฺจปติฎฺฐิเตน วนฺทิตฺวา โกรณฺฑปุเปฺผหิ ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกเมฺมน เทเวสุ นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุเสฺสสุ สํสรโนฺต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห อญฺญตรสฺส เสฎฺฐิสฺส ปุโตฺต หุตฺวา นิพฺพโตฺต โยพฺพนมเทน กาเมสุ มุจฺฉํ อาปโนฺน วิหรติฯ โส เอกทิวสํ อญฺญตรํ ปารทาริกํ ราชปุริเสหิ วิวิธา กมฺมการณา กรียมานํ ทิสฺวา สํเวคชาโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปพฺพชิฯ ปพฺพชิโต จ ราคจริตตาย นิจฺจกาลํ สุสมฺมฎฺฐํ ปริเวณํ สูปฎฺฐิตํ ปานียปริโภชนียํ สุปญฺญตํ มญฺจปีฐํ กตฺวา วิหรติฯ เตน โส รมณียวิหารีเตฺวว ปญฺญายิตฺถฯ
Yathāpibhaddo ājaññoti āyasmato ramaṇīyavihārittherassa gāthā. Kā uppatti? Sopi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha puññāni upacinanto ito ekanavute kappe vipassiṃ bhagavantaṃ disvā pasannamānaso pañcapatiṭṭhitena vanditvā koraṇḍapupphehi pūjaṃ akāsi. So tena puññakammena devesu nibbattitvā aparāparaṃ puññāni katvā devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde rājagahe aññatarassa seṭṭhissa putto hutvā nibbatto yobbanamadena kāmesu mucchaṃ āpanno viharati. So ekadivasaṃ aññataraṃ pāradārikaṃ rājapurisehi vividhā kammakāraṇā karīyamānaṃ disvā saṃvegajāto satthu santike dhammaṃ sutvā pabbaji. Pabbajito ca rāgacaritatāya niccakālaṃ susammaṭṭhaṃ pariveṇaṃ sūpaṭṭhitaṃ pānīyaparibhojanīyaṃ supaññataṃ mañcapīṭhaṃ katvā viharati. Tena so ramaṇīyavihārītveva paññāyittha.
โส ราคุสฺสนฺนตาย อโยนิโส มนสิ กริตฺวา สเญฺจตนิกํ สุกฺกวิสฺสฎฺฐิอาปตฺติํ อาปชฺชิตฺวา, ‘‘ธิรตฺถุ, มํ เอวํภูโต สทฺธาเทยฺยํ ภุเญฺชยฺย’’นฺติ วิปฺปฎิสารี หุตฺวา ‘‘วิพฺภมิสฺสามี’’ติ คจฺฉโนฺต อนฺตรามเคฺค รุกฺขมูเล นิสีทิ, เตน จ มเคฺคน สกเฎสุ คจฺฉเนฺตสุ เอโก สกฎยุโตฺต โคโณ ปริสฺสมโนฺต วิสมฎฺฐาเน ขลิตฺวา ปติ, ตํ สากฎิกา ยุคโต มุญฺจิตฺวา ติโณทกํ ทตฺวา ปริสฺสมํ วิโนเทตฺวา ปุนปิ ธุเร โยเชตฺวา อคมํสุฯ เถโร ตํ ทิสฺวา – ‘‘ยถายํ โคโณ สกิํ ขลิตฺวาปิ อุฎฺฐาย สกิํ ธุรํ วหติ, เอวํ มยาปิ กิเลสวเสน สกิํ ขลิเตนาปิ วุฎฺฐาย สมณธมฺมํ กาตุํ วฎฺฎตี’’ติ โยนิโส อุมฺมุชฺชโนฺต นิวตฺติตฺวา อุปาลิเตฺถรสฺส อตฺตโน ปวตฺติํ อาจิกฺขิตฺวา เตน วุตฺตวิธินา อาปตฺติโต วุฎฺฐหิตฺวา สีลํ ปากติกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฎฺฐเปตฺวา นจิรเสฺสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๒๑.๓๕-๓๙) –
So rāgussannatāya ayoniso manasi karitvā sañcetanikaṃ sukkavissaṭṭhiāpattiṃ āpajjitvā, ‘‘dhiratthu, maṃ evaṃbhūto saddhādeyyaṃ bhuñjeyya’’nti vippaṭisārī hutvā ‘‘vibbhamissāmī’’ti gacchanto antarāmagge rukkhamūle nisīdi, tena ca maggena sakaṭesu gacchantesu eko sakaṭayutto goṇo parissamanto visamaṭṭhāne khalitvā pati, taṃ sākaṭikā yugato muñcitvā tiṇodakaṃ datvā parissamaṃ vinodetvā punapi dhure yojetvā agamaṃsu. Thero taṃ disvā – ‘‘yathāyaṃ goṇo sakiṃ khalitvāpi uṭṭhāya sakiṃ dhuraṃ vahati, evaṃ mayāpi kilesavasena sakiṃ khalitenāpi vuṭṭhāya samaṇadhammaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti yoniso ummujjanto nivattitvā upālittherassa attano pavattiṃ ācikkhitvā tena vuttavidhinā āpattito vuṭṭhahitvā sīlaṃ pākatikaṃ katvā vipassanaṃ paṭṭhapetvā nacirasseva arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.21.35-39) –
‘‘อกฺกนฺตญฺจ ปทํ ทิสฺวา, จกฺกาลงฺการภูสิตํ;
‘‘Akkantañca padaṃ disvā, cakkālaṅkārabhūsitaṃ;
ปเทนานุปทํ ยโนฺต, วิปสฺสิสฺส มเหสิโนฯ
Padenānupadaṃ yanto, vipassissa mahesino.
‘‘โกรณฺฑํ ปุปฺผิตํ ทิสฺวา, สมูลํ ปูชิตํ มยา;
‘‘Koraṇḍaṃ pupphitaṃ disvā, samūlaṃ pūjitaṃ mayā;
หโฎฺฐ หเฎฺฐน จิเตฺตน, อวนฺทิํ ปทมุตฺตมํฯ
Haṭṭho haṭṭhena cittena, avandiṃ padamuttamaṃ.
‘‘เอกนวุติโต กเปฺป, ยํ ปุปฺผมภิปูชยิํ;
‘‘Ekanavutito kappe, yaṃ pupphamabhipūjayiṃ;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ
Duggatiṃ nābhijānāmi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘สตฺตปญฺญาสกปฺปมฺหิ, เอโก วีตมโล อหุํ;
‘‘Sattapaññāsakappamhi, eko vītamalo ahuṃ;
สตฺตรตนสมฺปโนฺน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ
Sattaratanasampanno, cakkavattī mahabbalo.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา วิมุตฺติสุขํ อนุภวโนฺต อตฺตโน ปุพฺพภาคปฎิปตฺติยา สทฺธิํ อริยธมฺมาธิคมนทีปนิํ ‘‘ยถาปิ ภโทฺท อาชโญฺญ, ขลิตฺวา ปติติฎฺฐตี’’ติ คาถํ อภาสิฯ
Arahattaṃ pana patvā vimuttisukhaṃ anubhavanto attano pubbabhāgapaṭipattiyā saddhiṃ ariyadhammādhigamanadīpaniṃ ‘‘yathāpi bhaddo ājañño, khalitvā patitiṭṭhatī’’ti gāthaṃ abhāsi.
๔๕. ตตฺถ ขลิตฺวาติ ปกฺขลิตฺวาฯ ปติติฎฺฐตีติ ปติฎฺฐหติ, ปุนเทว ยถาฐาเน ติฎฺฐติฯ เอวนฺติ ยถา ภโทฺท อุสภาชานีโย ภารํ วหโนฺต ปริสฺสมปฺปโตฺต วิสมฎฺฐานํ อาคมฺม เอกวารํ ปกฺขลิตฺวา ปติโต น ตตฺตเกน ธุรํ ฉเฑฺฑติ, ถามชวปรกฺกมสมฺปนฺนตาย ปน ขลิตฺวาปิ ปติติฎฺฐติ, อตฺตโน สภาเวเนว ฐตฺวา ภารํ วหติ, เอวํ กิเลสปริสฺสมปฺปโตฺต กิริยาปราเธน ขลิตฺวา ตํ ขลิตํ ถามวีริยสมฺปตฺติตาย ปฎิปากติกํ กตฺวา มคฺคสมฺมาทิฎฺฐิยา ทสฺสนสมฺปนฺนํ, ตโต เอว สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สวนเนฺต อริยาย ชาติยา ชาตตาย สาวกํ, ตสฺส อุเร วายามชนิตาภิชาติตาย โอรสํ ปุตฺตํ ภทฺทาชานียสทิสกิจฺจตาย อาชานียนฺติ จ มํ ธาเรถ อุปธาเรถาติ อโตฺถฯ
45. Tattha khalitvāti pakkhalitvā. Patitiṭṭhatīti patiṭṭhahati, punadeva yathāṭhāne tiṭṭhati. Evanti yathā bhaddo usabhājānīyo bhāraṃ vahanto parissamappatto visamaṭṭhānaṃ āgamma ekavāraṃ pakkhalitvā patito na tattakena dhuraṃ chaḍḍeti, thāmajavaparakkamasampannatāya pana khalitvāpi patitiṭṭhati, attano sabhāveneva ṭhatvā bhāraṃ vahati, evaṃ kilesaparissamappatto kiriyāparādhena khalitvā taṃ khalitaṃ thāmavīriyasampattitāya paṭipākatikaṃ katvā maggasammādiṭṭhiyā dassanasampannaṃ, tato eva sammāsambuddhassa savanante ariyāya jātiyā jātatāya sāvakaṃ, tassa ure vāyāmajanitābhijātitāya orasaṃ puttaṃ bhaddājānīyasadisakiccatāya ājānīyanti ca maṃ dhāretha upadhārethāti attho.
รมณียวิหาริเตฺถรคาถาวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Ramaṇīyavihārittheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / ขุทฺทกนิกาย • Khuddakanikāya / เถรคาถาปาฬิ • Theragāthāpāḷi / ๕. รมณียวิหาริเตฺถรคาถา • 5. Ramaṇīyavihārittheragāthā
