Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ពុទ្ធវំស-អដ្ឋកថា • Buddhavaṃsa-aṭṭhakathā

    ។ នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស។

    Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa

    ខុទ្ទកនិកាយេ

    Khuddakanikāye

    ពុទ្ធវំស-អដ្ឋកថា

    Buddhavaṃsa-aṭṭhakathā

    គន្ថារម្ភកថា

    Ganthārambhakathā

    អនន្តញាណំ ករុណាលយំ លយំ, មលស្ស ពុទ្ធំ សុសមាហិតំ ហិតំ;

    Anantañāṇaṃ karuṇālayaṃ layaṃ, malassa buddhaṃ susamāhitaṃ hitaṃ;

    នមាមិ ធម្មំ ភវសំវរំ វរំ, គុណាករញ្ចេវ និរង្គណំ គណំ។

    Namāmi dhammaṃ bhavasaṃvaraṃ varaṃ, guṇākarañceva niraṅgaṇaṃ gaṇaṃ.

    បញ្ញាយ សេដ្ឋោ ជិនសាវកានំ, យំ ធម្មសេនាបតិ ធម្មរាជំ;

    Paññāya seṭṭho jinasāvakānaṃ, yaṃ dhammasenāpati dhammarājaṃ;

    អបុច្ឆិ សត្ថារមបារបារគុំ, និរង្គណំ ញាតិគណស្ស មជ្ឈេ។

    Apucchi satthāramapārapāraguṃ, niraṅgaṇaṃ ñātigaṇassa majjhe.

    សុពុទ្ធវំសេនិធ ពុទ្ធវំសោ, វិសុទ្ធវំសេន វិនាយកេន;

    Subuddhavaṃsenidha buddhavaṃso, visuddhavaṃsena vināyakena;

    ហតាវកាសេន បកាសិតោ យោ, សមាធិវាសេន តថាគតេន។

    Hatāvakāsena pakāsito yo, samādhivāsena tathāgatena.

    យាវជ្ជកាលា អវិនាសយន្តា, បាឡិក្កមញ្ចេវ ច បាឡិយត្ថំ;

    Yāvajjakālā avināsayantā, pāḷikkamañceva ca pāḷiyatthaṃ;

    កថានុសន្ធិំ សុគតស្ស បុត្តា, យថាសុតំយេវ សមាហរិំសុ។

    Kathānusandhiṃ sugatassa puttā, yathāsutaṃyeva samāhariṃsu.

    តស្សេវ សម្ពុទ្ធវរន្វយស្ស, សទា ជនានំ សវនាមតស្ស;

    Tasseva sambuddhavaranvayassa, sadā janānaṃ savanāmatassa;

    បសាទបញ្ញាជននស្ស យស្មា, សំវណ្ណនានុក្កមតោ បវត្តា។

    Pasādapaññājananassa yasmā, saṃvaṇṇanānukkamato pavattā.

    សក្កច្ចសទ្ធម្មរតេន ពុទ្ធសីហេន សីលាទិគុណោទិតេន;

    Sakkaccasaddhammaratena buddhasīhena sīlādiguṇoditena;

    អាយាចិតោហំ សុចិរម្បិ កាលំ, តស្មាស្ស សំវណ្ណនមារភិស្សំ។

    Āyācitohaṃ sucirampi kālaṃ, tasmāssa saṃvaṇṇanamārabhissaṃ.

    សទា ជនានំ កលិនាសនស្ស, ចិរដ្ឋិតត្ថំ ជិនសាសនស្ស;

    Sadā janānaṃ kalināsanassa, ciraṭṭhitatthaṃ jinasāsanassa;

    មមាបិ បុញ្ញោទយវុទ្ធិយត្ថំ, បសាទនត្ថញ្ច មហាជនស្ស។

    Mamāpi puññodayavuddhiyatthaṃ, pasādanatthañca mahājanassa.

    មហាវិហារាគតបាឡិមគ្គសន្និស្សិតា សង្ករទោសហីនា;

    Mahāvihārāgatapāḷimaggasannissitā saṅkaradosahīnā;

    សមាសតោយំ បន ពុទ្ធវំសសំវណ្ណនា ហេស្សតិ សារភូតា។

    Samāsatoyaṃ pana buddhavaṃsasaṃvaṇṇanā hessati sārabhūtā.

    សោតព្ពរូបំ បន ពុទ្ធវំសកថាយ អញ្ញំ ឥធ នត្ថិ យស្មា;

    Sotabbarūpaṃ pana buddhavaṃsakathāya aññaṃ idha natthi yasmā;

    បសាទនំ ពុទ្ធគុណេ រតានំ, បវាហនំ បាបមហាមលស្ស។

    Pasādanaṃ buddhaguṇe ratānaṃ, pavāhanaṃ pāpamahāmalassa.

    តស្មា ហិ សក្កច្ចសមាធិយុត្តា, វិហាយ វិក្ខេបមនញ្ញចិត្តា;

    Tasmā hi sakkaccasamādhiyuttā, vihāya vikkhepamanaññacittā;

    សំវណ្ណនំ វណ្ណយតោ សុវណ្ណំ, និធាយ កណ្ណំ មធុរំ សុណាថ។

    Saṃvaṇṇanaṃ vaṇṇayato suvaṇṇaṃ, nidhāya kaṇṇaṃ madhuraṃ suṇātha.

    សព្ពម្បិ ហិត្វា បន កិច្ចមញ្ញំ, សក្កច្ច មច្ចេនិធ និច្ចកាលំ;

    Sabbampi hitvā pana kiccamaññaṃ, sakkacca maccenidha niccakālaṃ;

    សោតុំ កថេតុម្បិ ពុធេន យុត្តា, កថា បនាយំ អតិទុល្លភាតិ។

    Sotuṃ kathetumpi budhena yuttā, kathā panāyaṃ atidullabhāti.

    តត្ថ ‘‘ពុទ្ធវំសសំវណ្ណនា ហេស្សតិ សារភូតា’’តិ វុត្តត្តា ពុទ្ធវំសោ តាវ វវត្ថបេតព្ពោ។ តត្រិទំ វវត្ថានំ – ឥតោ ហេដ្ឋា កប្បសតសហស្សាធិកេសុ ចតូសុ អសង្ខ្យេយ្យេសុ ឧប្បន្នានំ បញ្ចវីសតិយា ពុទ្ធានំ ឧប្បន្នកប្បាទិបរិច្ឆេទវសេន បវេណិវិត្ថារកថា ‘‘ពុទ្ធវំសោ នាមា’’តិ វេទិតព្ពោ។

    Tattha ‘‘buddhavaṃsasaṃvaṇṇanā hessati sārabhūtā’’ti vuttattā buddhavaṃso tāva vavatthapetabbo. Tatridaṃ vavatthānaṃ – ito heṭṭhā kappasatasahassādhikesu catūsu asaṅkhyeyyesu uppannānaṃ pañcavīsatiyā buddhānaṃ uppannakappādiparicchedavasena paveṇivitthārakathā ‘‘buddhavaṃso nāmā’’ti veditabbo.

    ស្វាយំ កប្បបរិច្ឆេទោ នាមបរិច្ឆេទោ គោត្តបរិច្ឆេទោ ជាតិបរិច្ឆេទោ នគរបរិច្ឆេទោ បិតុបរិច្ឆេទោ មាតុបរិច្ឆេទោ ពោធិរុក្ខបរិច្ឆេទោ ធម្មចក្កប្បវត្តនបរិច្ឆេទោ អភិសមយបរិច្ឆេទោ សាវកសន្និបាតបរិច្ឆេទោ អគ្គសាវកបរិច្ឆេទោ ឧបដ្ឋាកបរិច្ឆេទោ អគ្គសាវិកាបរិច្ឆេទោ បរិវារភិក្ខុបរិច្ឆេទោ រំសិបរិច្ឆេទោ សរីរប្បមាណបរិច្ឆេទោ ពោធិសត្តាធិការបរិច្ឆេទោ ព្យាករណបរិច្ឆេទោ ពោធិសត្តបធានបរិច្ឆេទោ អាយុបរិច្ឆេទោ បរិនិព្ពានបរិច្ឆេទោតិ ឥមេហិ បាឡិយា អាគតេហិ ពាវីសតិយា បរិច្ឆេទេហិ បរិច្ឆិន្នោ វវត្ថិតោ។

    Svāyaṃ kappaparicchedo nāmaparicchedo gottaparicchedo jātiparicchedo nagaraparicchedo pituparicchedo mātuparicchedo bodhirukkhaparicchedo dhammacakkappavattanaparicchedo abhisamayaparicchedo sāvakasannipātaparicchedo aggasāvakaparicchedo upaṭṭhākaparicchedo aggasāvikāparicchedo parivārabhikkhuparicchedo raṃsiparicchedo sarīrappamāṇaparicchedo bodhisattādhikāraparicchedo byākaraṇaparicchedo bodhisattapadhānaparicchedo āyuparicchedo parinibbānaparicchedoti imehi pāḷiyā āgatehi bāvīsatiyā paricchedehi paricchinno vavatthito.

    បាឡិអនារុឡ្ហោ បន សម្ពហុលវារោបេត្ថ អានេតព្ពោ។ សោ អគារវាសបរិច្ឆេទោ បាសាទត្តយបរិច្ឆេទោ នាដកិត្ថិបរិច្ឆេទោ អគ្គមហេសិបរិច្ឆេទោ បុត្តបរិច្ឆេទោ យានបរិច្ឆេទោ អភិនិក្ខមនបរិច្ឆេទោ បធានបរិច្ឆេទោ ឧបដ្ឋាកបរិច្ឆេទោ វិហារបរិច្ឆេទោតិ ទសធា វវត្ថិតោ ហោតិ។

    Pāḷianāruḷho pana sambahulavāropettha ānetabbo. So agāravāsaparicchedo pāsādattayaparicchedo nāṭakitthiparicchedo aggamahesiparicchedo puttaparicchedo yānaparicchedo abhinikkhamanaparicchedo padhānaparicchedo upaṭṭhākaparicchedo vihāraparicchedoti dasadhā vavatthito hoti.

    តំ សម្ពហុលវារម្បិ, យថាដ្ឋានេ មយំ បន;

    Taṃ sambahulavārampi, yathāṭṭhāne mayaṃ pana;

    ទស្សេត្វាវ គមិស្សាម, តត្ថ តត្ថ សមាសតោ។

    Dassetvāva gamissāma, tattha tattha samāsato.

    សោ ឯវំ វវត្ថិតោ បន –

    So evaṃ vavatthito pana –

    កេនាយំ ទេសិតោ កត្ថ, កស្សត្ថាយ ច ទេសិតោ;

    Kenāyaṃ desito kattha, kassatthāya ca desito;

    កិមត្ថាយ កទា កស្ស, វចនំ កេន ចាភតោ។

    Kimatthāya kadā kassa, vacanaṃ kena cābhato.

    សព្ពមេតំ វិធិំ វត្វា, បុព្ពមេវ សមាសតោ;

    Sabbametaṃ vidhiṃ vatvā, pubbameva samāsato;

    បច្ឆាហំ ពុទ្ធវំសស្ស, ករិស្សាមត្ថវណ្ណនន្តិ។

    Pacchāhaṃ buddhavaṃsassa, karissāmatthavaṇṇananti.

    តត្ថ កេនាយំ ទេសិតោតិ អយំ ពុទ្ធវំសោ កេន ទេសិតោ? សព្ពធម្មេសុ អប្បដិហតញាណចារេន ទសពលេន ចតុវេសារជ្ជវិសារទេន ធម្មរាជេន ធម្មស្សាមិនា តថាគតេន សព្ពញ្ញុនា សម្មាសម្ពុទ្ធេន ទេសិតោ។

    Tattha kenāyaṃ desitoti ayaṃ buddhavaṃso kena desito? Sabbadhammesu appaṭihatañāṇacārena dasabalena catuvesārajjavisāradena dhammarājena dhammassāminā tathāgatena sabbaññunā sammāsambuddhena desito.

    កត្ថ ទេសិតោតិ? កបិលវត្ថុមហានគរេ និគ្រោធារាមមហាវិហារេ បរមរុចិរសន្ទស្សនេ ទេវមនុស្សនយននិបាតភូតេ រតនចង្កមេ ចង្កមន្តេន ទេសិតោ។

    Kattha desitoti? Kapilavatthumahānagare nigrodhārāmamahāvihāre paramarucirasandassane devamanussanayananipātabhūte ratanacaṅkame caṅkamantena desito.

    កស្សត្ថាយ ច ទេសិតោតិ? ទ្វាសីតិយា ញាតិសហស្សានំ អនេកកោដីនញ្ច ទេវមនុស្សានំ អត្ថាយ ទេសិតោ។

    Kassatthāyaca desitoti? Dvāsītiyā ñātisahassānaṃ anekakoṭīnañca devamanussānaṃ atthāya desito.

    កិមត្ថាយ ទេសិតោតិ? ចតុរោឃនិត្ថរណត្ថាយ ទេសិតោ។

    Kimatthāya desitoti? Caturoghanittharaṇatthāya desito.

    កទា ទេសិតោតិ ភគវា ហិ បឋមពោធិយំ វីសតិវស្សានិ អនិពទ្ធវាសោ ហុត្វា យត្ថ យត្ថ ផាសុកំ ហោតិ, តត្ថ តត្ថេវ គន្ត្វា វសិ។ កថំ? បឋមំ វស្សំ ឥសិបតនេ ធម្មចក្កំ (សំ. និ. ៥.១០៨១; មហាវ. ១៣ អាទយោ; បដិ. ម. ២.៣០) បវត្តេត្វា អដ្ឋារស ព្រហ្មកោដិយោ អមតបានំ បាយេត្វា ពារាណសិំ ឧបនិស្សាយ ឥសិបតនេ មិគទាយេ វសិ។ ទុតិយំ វស្សំ រាជគហំ ឧបនិស្សាយ វេឡុវនេ មហាវិហារេ។ តតិយចតុត្ថានិបិ តត្ថេវ។ បញ្ចមំ វេសាលិំ ឧបនិស្សាយ មហាវនេ កូដាគារសាលាយំ។ ឆដ្ឋំ មកុលបព្ពតេ។ សត្តមំ តាវតិំសភវនេ។ អដ្ឋមំ ភគ្គេសុ សំសុមារគិរិំ ឧបនិស្សាយ ភេសកឡាវនេ។ នវមំ កោសម្ពិយំ។ ទសមំ បាលិលេយ្យកវនសណ្ឌេ។ ឯកាទសមំ នាឡាយំ ព្រាហ្មណគាមេ។ ទ្វាទសមំ វេរញ្ជាយំ។ តេរសមំ ចាលិយបព្ពតេ។ ចុទ្ទសមំ ជេតវនមហាវិហារេ។ បញ្ចទសមំ កបិលវត្ថុមហានគរេ។ សោឡសមំ អាឡវកំ ទមេត្វា ចតុរាសីតិបាណសហស្សានិ អមតបានំ បាយេត្វា អាឡវិយំ។ សត្តរសមំ រាជគហេយេវ។ អដ្ឋារសមំ ចាលិយបព្ពតេយេវ។ តថា ឯកូនវីសតិមំ វីសតិមំ បន វស្សំ រាជគហេយេវ វសិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘ភគវា ហិ បឋមពោធិយំ វីសតិវស្សានិ អនិពទ្ធវាសោ ហុត្វា យត្ថ យត្ថ ផាសុកំ ហោតិ, តត្ថ តត្ថេវ គន្ត្វា វសី’’តិ។ តតោ បដ្ឋាយ បន សាវត្ថិំយេវ ឧបនិស្សាយ ជេតវនមហាវិហារេ ច បុព្ពារាមេ ច ធុវបរិភោគវសេន វសិ។

    Kadā desitoti bhagavā hi paṭhamabodhiyaṃ vīsativassāni anibaddhavāso hutvā yattha yattha phāsukaṃ hoti, tattha tattheva gantvā vasi. Kathaṃ? Paṭhamaṃ vassaṃ isipatane dhammacakkaṃ (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 13 ādayo; paṭi. ma. 2.30) pavattetvā aṭṭhārasa brahmakoṭiyo amatapānaṃ pāyetvā bārāṇasiṃ upanissāya isipatane migadāye vasi. Dutiyaṃ vassaṃ rājagahaṃ upanissāya veḷuvane mahāvihāre. Tatiyacatutthānipi tattheva. Pañcamaṃ vesāliṃ upanissāya mahāvane kūṭāgārasālāyaṃ. Chaṭṭhaṃ makulapabbate. Sattamaṃ tāvatiṃsabhavane. Aṭṭhamaṃ bhaggesu saṃsumāragiriṃ upanissāya bhesakaḷāvane. Navamaṃ kosambiyaṃ. Dasamaṃ pālileyyakavanasaṇḍe. Ekādasamaṃ nāḷāyaṃ brāhmaṇagāme. Dvādasamaṃ verañjāyaṃ. Terasamaṃ cāliyapabbate. Cuddasamaṃ jetavanamahāvihāre. Pañcadasamaṃ kapilavatthumahānagare. Soḷasamaṃ āḷavakaṃ dametvā caturāsītipāṇasahassāni amatapānaṃ pāyetvā āḷaviyaṃ. Sattarasamaṃ rājagaheyeva. Aṭṭhārasamaṃ cāliyapabbateyeva. Tathā ekūnavīsatimaṃ vīsatimaṃ pana vassaṃ rājagaheyeva vasi. Tena vuttaṃ – ‘‘bhagavā hi paṭhamabodhiyaṃ vīsativassāni anibaddhavāso hutvā yattha yattha phāsukaṃ hoti, tattha tattheva gantvā vasī’’ti. Tato paṭṭhāya pana sāvatthiṃyeva upanissāya jetavanamahāvihāre ca pubbārāme ca dhuvaparibhogavasena vasi.

    យទា បន សត្ថា ពុទ្ធោ ហុត្វា ពារាណសិយំ ឥសិបតនេ មិគទាយេ បឋមំ វស្សំ វសិត្វា វុដ្ឋវស្សោ បវារេត្វា ឧរុវេលំ គន្ត្វា តត្ថ តយោ មាសេ វសន្តោ តេភាតិកជដិលេ ទមេត្វា ភិក្ខុសហស្សេហិ កតបរិវារោ ផុស្សមាសបុណ្ណមាយំ រាជគហំ គន្ត្វា ទ្វេ មាសេ តត្ថេវ វសិ, តទា ពារាណសិតោ និក្ខន្តស្ស បនស្ស បញ្ច មាសា ជាតា។ សកលោ ហេមន្តោ អតិក្កន្តោ។ ឧទាយិត្ថេរស្ស អាគតទិវសតោ សត្តដ្ឋទិវសា វីតិវត្តា។ សោ បន ផគ្គុនីបុណ្ណមាសិយំ ចិន្តេសិ – ‘‘អតិក្កន្តោ ហេមន្តោ, វសន្តកាលោ អនុប្បត្តោ, សមយោ តថាគតស្ស កបិលបុរំ គន្តុ’’ន្តិ។ សោ ឯវំ ចិន្តេត្វា កុលនគរគមនត្ថាយ សដ្ឋិមត្តាហិ គាថាហិ គមនវណ្ណំ វណ្ណេសិ។ អថ សត្ថា ចស្ស វចនំ សុត្វា ញាតិសង្គហំ កាតុកាមោ ហុត្វា អង្គមគធវាសីនំ កុលបុត្តានំ ទសហិ សហស្សេហិ កបិលវត្ថុវាសីនំ ទសហិ សហស្សេហីតិ សព្ពេហេវ វីសតិយា ខីណាសវសហស្សេហិ បរិវុតោ រាជគហតោ និក្ខមិត្វា ទិវសេ ទិវសេ យោជនំ គច្ឆន្តោ រាជគហតោ សដ្ឋិយោជនំ កបិលវត្ថុបុរំ ទ្វីហិ មាសេហិ សម្បាបុណិត្វា តត្ថ ញាតីនំ វន្ទាបនត្ថំ យមកបាដិហារិយំ អកាសិ។ តទាយំ ពុទ្ធវំសោ ទេសិតោ។

    Yadā pana satthā buddho hutvā bārāṇasiyaṃ isipatane migadāye paṭhamaṃ vassaṃ vasitvā vuṭṭhavasso pavāretvā uruvelaṃ gantvā tattha tayo māse vasanto tebhātikajaṭile dametvā bhikkhusahassehi kataparivāro phussamāsapuṇṇamāyaṃ rājagahaṃ gantvā dve māse tattheva vasi, tadā bārāṇasito nikkhantassa panassa pañca māsā jātā. Sakalo hemanto atikkanto. Udāyittherassa āgatadivasato sattaṭṭhadivasā vītivattā. So pana phaggunīpuṇṇamāsiyaṃ cintesi – ‘‘atikkanto hemanto, vasantakālo anuppatto, samayo tathāgatassa kapilapuraṃ gantu’’nti. So evaṃ cintetvā kulanagaragamanatthāya saṭṭhimattāhi gāthāhi gamanavaṇṇaṃ vaṇṇesi. Atha satthā cassa vacanaṃ sutvā ñātisaṅgahaṃ kātukāmo hutvā aṅgamagadhavāsīnaṃ kulaputtānaṃ dasahi sahassehi kapilavatthuvāsīnaṃ dasahi sahassehīti sabbeheva vīsatiyā khīṇāsavasahassehi parivuto rājagahato nikkhamitvā divase divase yojanaṃ gacchanto rājagahato saṭṭhiyojanaṃ kapilavatthupuraṃ dvīhi māsehi sampāpuṇitvā tattha ñātīnaṃ vandāpanatthaṃ yamakapāṭihāriyaṃ akāsi. Tadāyaṃ buddhavaṃso desito.

    កស្ស វចនន្តិ? សាវកបច្ចេកពុទ្ធានំ អសាធារណំ សម្មាសម្ពុទ្ធស្សេវ វចនំ។

    Kassa vacananti? Sāvakapaccekabuddhānaṃ asādhāraṇaṃ sammāsambuddhasseva vacanaṃ.

    កេនាភតោតិ? អាចរិយបរម្បរាយ អាភតោ។ អយញ្ហិ សារិបុត្តត្ថេរោ ភទ្ទជី តិស្សោ កោសិយបុត្តោ សិគ្គវោ មោគ្គលិបុត្តោ សុទត្តោ ធម្មិកោ ទាសកោ សោណកោ រេវតោតិ ឯវមាទីហិ យាវ តតិយសង្គីតិកាលា អាភតោ, តតោ ឧទ្ធម្បិ តេសំយេវ សិស្សានុសិស្សេហីតិ ឯវំ តាវ អាចរិយបរម្បរាយ យាវជ្ជកាលា អាភតោតិ វេទិតព្ពោ។

    Kenābhatoti? Ācariyaparamparāya ābhato. Ayañhi sāriputtatthero bhaddajī tisso kosiyaputto siggavo moggaliputto sudatto dhammiko dāsako soṇako revatoti evamādīhi yāva tatiyasaṅgītikālā ābhato, tato uddhampi tesaṃyeva sissānusissehīti evaṃ tāva ācariyaparamparāya yāvajjakālā ābhatoti veditabbo.

    ឯត្តាវតា –

    Ettāvatā –

    ‘‘កេនាយំ ទេសិតោ កត្ថ, កស្សត្ថាយ ច ទេសិតោ;

    ‘‘Kenāyaṃ desito kattha, kassatthāya ca desito;

    កិមត្ថាយ កទា កស្ស, វចនំ កេន ចាភតោ’’តិ។ –

    Kimatthāya kadā kassa, vacanaṃ kena cābhato’’ti. –

    អយំ គាថា វុត្តត្ថា ហោតិ។

    Ayaṃ gāthā vuttatthā hoti.

    និទានកថា

    Nidānakathā

    ពាហិរនិទានំ

    Bāhiranidānaṃ

    ឯវំ អាភតស្ស បនស្ស ឥទានិ អត្ថវណ្ណនា ហោតិ, សា បនាយំ អត្ថវណ្ណនា យស្មា ទូរេនិទានំ អវិទូរេនិទានំ សន្តិកេនិទានន្តិ, ឥមានិ តីណិ និទានានិ ទស្សេត្វាវ វណ្ណិតា សុវណ្ណិតា នាម ហោតិ។ យេ ច នំ សុណន្តិ, តេហិ សមុទាគមតោ បដ្ឋាយ វិញ្ញាតត្តា សុវិញ្ញាតាវ ហោតិ, តស្មា តានិ និទានានិ ទស្សេត្វាវ វណ្ណយិស្សាម។

    Evaṃ ābhatassa panassa idāni atthavaṇṇanā hoti, sā panāyaṃ atthavaṇṇanā yasmā dūrenidānaṃ avidūrenidānaṃ santikenidānanti, imāni tīṇi nidānāni dassetvāva vaṇṇitā suvaṇṇitā nāma hoti. Ye ca naṃ suṇanti, tehi samudāgamato paṭṭhāya viññātattā suviññātāva hoti, tasmā tāni nidānāni dassetvāva vaṇṇayissāma.

    តត្ថ អាទិតោ បដ្ឋាយ តាវ តេសំ និទានានំ បរិច្ឆេទោ វេទិតព្ពោ។ តត្រាយំ សង្ខេបតោ អត្ថទីបនា – ទីបង្ករទសពលស្ស បាទមូលេ កតាភិនីហារស្ស មហាសត្តស្ស យាវ វេស្សន្តរត្តភាវា ចវិត្វា តុសិតភវនេ និព្ពត្តិ, តាវ បវត្តា កថា ទូរេនិទានំ នាម។ តុសិតភវនតោ ចវិត្វា យាវ ពោធិមណ្ឌេ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណប្បត្តិ, តាវ បវត្តា កថា អវិទូរេនិទានំ នាម។ ‘‘ឯកំ សមយំ ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ ជេតវនេ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ’’តិ ច, ‘‘រាជគហេ វិហរតិ វេឡុវនេ កលន្ទកនិវាបេ’’តិ ច, ‘‘វេសាលិយំ វិហរតិ មហាវនេ កូដាគារសាលាយ’’ន្តិ ច ឯវំ មហាពោធិមណ្ឌេ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណប្បត្តិតោ យាវ បរិនិព្ពានមញ្ចា ឯតស្មិំ អន្តរេ ភគវា យត្ថ យត្ថ វិហាសិ, តំ តំ សន្តិកេនិទានំ នាមាតិ វេទិតព្ពំ។ ឯត្តាវតា សង្ខេបេនេវ តិណ្ណំ ទូរាវិទូរសន្តិកេនិទានានំ វសេន ពាហិរនិទានវណ្ណនា សមត្តា ហោតីតិ។

    Tattha ādito paṭṭhāya tāva tesaṃ nidānānaṃ paricchedo veditabbo. Tatrāyaṃ saṅkhepato atthadīpanā – dīpaṅkaradasabalassa pādamūle katābhinīhārassa mahāsattassa yāva vessantarattabhāvā cavitvā tusitabhavane nibbatti, tāva pavattā kathā dūrenidānaṃ nāma. Tusitabhavanato cavitvā yāva bodhimaṇḍe sabbaññutaññāṇappatti, tāva pavattā kathā avidūrenidānaṃ nāma. ‘‘Ekaṃ samayaṃ bhagavā sāvatthiyaṃ viharati jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme’’ti ca, ‘‘rājagahe viharati veḷuvane kalandakanivāpe’’ti ca, ‘‘vesāliyaṃ viharati mahāvane kūṭāgārasālāya’’nti ca evaṃ mahābodhimaṇḍe sabbaññutaññāṇappattito yāva parinibbānamañcā etasmiṃ antare bhagavā yattha yattha vihāsi, taṃ taṃ santikenidānaṃ nāmāti veditabbaṃ. Ettāvatā saṅkhepeneva tiṇṇaṃ dūrāvidūrasantikenidānānaṃ vasena bāhiranidānavaṇṇanā samattā hotīti.

    អព្ភន្តរនិទានំ

    Abbhantaranidānaṃ

    ១. រតនចង្កមនកណ្ឌវណ្ណនា

    1. Ratanacaṅkamanakaṇḍavaṇṇanā

    ឥទានិ បន –

    Idāni pana –

    ១.

    1.

    ‘‘ព្រហ្មា ច លោកាធិបតី សហម្បតី, កតញ្ជលី អនធិវរំ អយាចថ;

    ‘‘Brahmā ca lokādhipatī sahampatī, katañjalī anadhivaraṃ ayācatha;

    សន្តីធ សត្តាប្បរជក្ខជាតិកា, ទេសេហិ ធម្មំ អនុកម្បិមំ បជ’’ន្តិ។ –

    Santīdha sattāpparajakkhajātikā, desehi dhammaṃ anukampimaṃ paja’’nti. –

    អាទិនយប្បវត្តស្ស អព្ភន្តរនិទានស្ស អត្ថវណ្ណនា ហោតិ។

    Ādinayappavattassa abbhantaranidānassa atthavaṇṇanā hoti.

    ឯត្ថ ‘‘ឯកំ សមយំ ភគវា រាជគហេ វិហរតិ វេឡុវនេ កលន្ទកនិវាបេ’’តិអាទិសុត្តន្តេសុ វិយ – ‘‘ឯកំ សមយំ ភគវា សក្កេសុ វិហរតិ កបិលវត្ថុស្មិំ និគ្រោធារាមេ។ អថ ខោ អាយស្មា សារិបុត្តោ យេន ភគវា តេនុបសង្កមិ; ឧបសង្កមិត្វា ភគវន្តំ ពុទ្ធវំសំ អបុច្ឆី’’តិ ឯវមាទិនា នយេន និទានំ អវត្វា កស្មា ‘‘ព្រហ្មា ច លោកាធិបតី សហម្បតី, កតញ្ជលី អនធិវរំ អយាចថា’’តិអាទិនា នយេន និទានំ វុត្តន្តិ? វុច្ចតេ – ភគវតោ សព្ពធម្មទេសនាការណភូតាយ ព្រហ្មុនោ ធម្មទេសនាយាចនាយ សន្ទស្សនត្ថំ វុត្តន្តិ។

    Ettha ‘‘ekaṃ samayaṃ bhagavā rājagahe viharati veḷuvane kalandakanivāpe’’tiādisuttantesu viya – ‘‘ekaṃ samayaṃ bhagavā sakkesu viharati kapilavatthusmiṃ nigrodhārāme. Atha kho āyasmā sāriputto yena bhagavā tenupasaṅkami; upasaṅkamitvā bhagavantaṃ buddhavaṃsaṃ apucchī’’ti evamādinā nayena nidānaṃ avatvā kasmā ‘‘brahmā ca lokādhipatī sahampatī, katañjalī anadhivaraṃ ayācathā’’tiādinā nayena nidānaṃ vuttanti? Vuccate – bhagavato sabbadhammadesanākāraṇabhūtāya brahmuno dhammadesanāyācanāya sandassanatthaṃ vuttanti.

    ‘‘កទាយំ ធម្មទេសនត្ថំ, អជ្ឈិដ្ឋោ ព្រហ្មុនា ជិនោ;

    ‘‘Kadāyaṃ dhammadesanatthaṃ, ajjhiṭṭho brahmunā jino;

    កទា កត្ថ ច កេនាយំ, គាថា ហិ សមុទីរិតា’’តិ។

    Kadā kattha ca kenāyaṃ, gāthā hi samudīritā’’ti.

    វុច្ចតេ – ពុទ្ធភូតស្ស បន ភគវតោ អដ្ឋមេ សត្តាហេ សត្ថា ធម្មទេសនត្ថាយ ព្រហ្មុនា អជ្ឈិដ្ឋោ អាយាចិតោ។ តត្រាយំ អនុបុព្ពិកថា – មហាបុរិសោ កិរ កតាភិនីហារោ មហាភិនិក្ខមនទិវសេ វិវដបាកដពីភច្ឆសយនាសនចេដិកា នាដកិត្ថិយោ ទិស្វា អតីវ សំវិគ្គហទយោ បដេកទេសាវច្ឆន្នំ ឆន្នំ អាមន្តេត្វា – ‘‘អរិនរវរមន្ថកំ កណ្ឌកំ នាម តុរង្គវរមាហរា’’តិ កណ្ឌកំ អាហរាបេត្វា ឆន្នសហាយោ វរតុរង្គមារុយ្ហ នគរទ្វារេ អធិវត្ថាយ ទេវតាយ នគរទ្វារេ វិវដេ នគរតោ និក្ខមិត្វា តីណិ រជ្ជានិ តេន រត្តាវសេសេន អតិក្កមិត្វា អនោមសត្តោ អនោមាយ នាម នទិយា តីរេ ឋត្វា ឆន្នមេវមាហ – ‘‘ឆន្ន, ត្វំ មម ឥមានិ អញ្ញេហិ អសាធារណានិ អាភរណានិ កណ្ឌកញ្ច វរតុរង្គមាទាយ កបិលបុរំ គច្ឆាហី’’តិ ឆន្នំ វិស្សជ្ជេត្វា អសិតោរគនីលុប្បលសទិសេនាសិនា សកេសមកុដំ ឆិន្ទិត្វា អាកាសេ ឧក្ខិបិត្វា ទេវទត្តិយំ បត្តចីវរំ គហេត្វា សយមេវ បព្ពជិត្វា អនុបុព្ពេន ចារិកំ ចរមានោ អនិលពលសមុទ្ធុតតរង្គភង្គំ អសង្គំ គង្គំ នទិំ ឧត្តរិត្វា មណិគណរំសិជាលវិជ្ជោតិតរាជគហំ រាជគហំ នាម នគរំ បវិសិត្វា តត្ថ ឥស្សរិយមទមត្តំ ជនំ បរិហាសេន្តោ វិយ ច ឧទ្ធតវេសស្ស ជនស្ស លជ្ជមុប្បាទយមានោ វិយ ច វយកន្តីហិ នាគរជនហទយានិ អត្តនិ ពន្ធន្តោ វិយ ច ទ្វតិំសវរមហាបុរិសលក្ខណវិរាជិតាយ រូបសិរិយា សព្ពជននយនានិ វិលុម្បមានោ វិយ ច រូបីបាទសញ្ចរោ បុញ្ញសញ្ចយោ វិយ ច បព្ពតោ វិយ ច គមនេន និស្សង្គោ សន្តិន្ទ្រិយោ សន្តមានសោ យុគមត្តំ បេក្ខមានោ រាជគហំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា យាបនមត្តំ ភត្តំ គហេត្វា នគរតោ និក្ខមិត្វា បណ្ឌវបព្ពតបស្សេ ឆាយូទកសម្បន្នេ សុចិភូមិភាគេ បរមរមណីយេ បវិវិត្តេ ឱកាសេ និសីទិត្វា បដិសង្ខានពលេន មិស្សកភត្តំ បរិភុញ្ជិត្វា បណ្ឌវគិរានុសារេន ពិម្ពិសារេន មគធមហារាជេន មហាបុរិសស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា នាមគោត្តំ បុច្ឆិត្វា តេន បមុទិតហទយេន ‘‘មម រជ្ជភាគំ គណ្ហាហី’’តិ រជ្ជេន និមន្តិយមានោ – ‘‘អលំ, មហារាជ, ន មយ្ហំ រជ្ជេនត្ថោ អហំ រជ្ជំ បហាយ លោកហិតត្ថាយ បធានមនុយុញ្ជិត្វា លោកេ វិវដច្ឆទោ ពុទ្ធោ ភវិស្សាមីតិ និក្ខន្តោ’’តិ វត្វា តេន ច ‘‘ពុទ្ធោ ហុត្វា សព្ពបឋមំ មម វិជិតំ ឱសរេយ្យាថា’’តិ វុត្តោ ‘សាធូ’តិ តស្ស បដិញ្ញំ ទត្វា អាឡារញ្ច ឧទកញ្ច ឧបសង្កមិត្វា តេសំ ធម្មទេសនាយ សារំ អវិន្ទន្តោ តតោ បក្កមិត្វា ឧរុវេលាយំ ឆព្ពស្សានិ ទុក្ករការិកំ ករោន្តោបិ អមតំ អធិគន្តុំ អសក្កោន្តោ ឱឡារិកាហារបដិសេវនេន សរីរំ សន្តប្បេសិ។

    Vuccate – buddhabhūtassa pana bhagavato aṭṭhame sattāhe satthā dhammadesanatthāya brahmunā ajjhiṭṭho āyācito. Tatrāyaṃ anupubbikathā – mahāpuriso kira katābhinīhāro mahābhinikkhamanadivase vivaṭapākaṭabībhacchasayanāsanaceṭikā nāṭakitthiyo disvā atīva saṃviggahadayo paṭekadesāvacchannaṃ channaṃ āmantetvā – ‘‘arinaravaramanthakaṃ kaṇḍakaṃ nāma turaṅgavaramāharā’’ti kaṇḍakaṃ āharāpetvā channasahāyo varaturaṅgamāruyha nagaradvāre adhivatthāya devatāya nagaradvāre vivaṭe nagarato nikkhamitvā tīṇi rajjāni tena rattāvasesena atikkamitvā anomasatto anomāya nāma nadiyā tīre ṭhatvā channamevamāha – ‘‘channa, tvaṃ mama imāni aññehi asādhāraṇāni ābharaṇāni kaṇḍakañca varaturaṅgamādāya kapilapuraṃ gacchāhī’’ti channaṃ vissajjetvā asitoraganīluppalasadisenāsinā sakesamakuṭaṃ chinditvā ākāse ukkhipitvā devadattiyaṃ pattacīvaraṃ gahetvā sayameva pabbajitvā anupubbena cārikaṃ caramāno anilabalasamuddhutataraṅgabhaṅgaṃ asaṅgaṃ gaṅgaṃ nadiṃ uttaritvā maṇigaṇaraṃsijālavijjotitarājagahaṃ rājagahaṃ nāma nagaraṃ pavisitvā tattha issariyamadamattaṃ janaṃ parihāsento viya ca uddhatavesassa janassa lajjamuppādayamāno viya ca vayakantīhi nāgarajanahadayāni attani bandhanto viya ca dvatiṃsavaramahāpurisalakkhaṇavirājitāya rūpasiriyā sabbajananayanāni vilumpamāno viya ca rūpīpādasañcaro puññasañcayo viya ca pabbato viya ca gamanena nissaṅgo santindriyo santamānaso yugamattaṃ pekkhamāno rājagahaṃ piṇḍāya caritvā yāpanamattaṃ bhattaṃ gahetvā nagarato nikkhamitvā paṇḍavapabbatapasse chāyūdakasampanne sucibhūmibhāge paramaramaṇīye pavivitte okāse nisīditvā paṭisaṅkhānabalena missakabhattaṃ paribhuñjitvā paṇḍavagirānusārena bimbisārena magadhamahārājena mahāpurisassa santikaṃ gantvā nāmagottaṃ pucchitvā tena pamuditahadayena ‘‘mama rajjabhāgaṃ gaṇhāhī’’ti rajjena nimantiyamāno – ‘‘alaṃ, mahārāja, na mayhaṃ rajjenattho ahaṃ rajjaṃ pahāya lokahitatthāya padhānamanuyuñjitvā loke vivaṭacchado buddho bhavissāmīti nikkhanto’’ti vatvā tena ca ‘‘buddho hutvā sabbapaṭhamaṃ mama vijitaṃ osareyyāthā’’ti vutto ‘sādhū’ti tassa paṭiññaṃ datvā āḷārañca udakañca upasaṅkamitvā tesaṃ dhammadesanāya sāraṃ avindanto tato pakkamitvā uruvelāyaṃ chabbassāni dukkarakārikaṃ karontopi amataṃ adhigantuṃ asakkonto oḷārikāhārapaṭisevanena sarīraṃ santappesi.

    តទា បន ឧរុវេលាយំ សេនានិគមេ សេនានិគមកុដុម្ពិកស្ស ធីតា សុជាតា នាម ទារិកា វយប្បត្តា ឯកស្មិំ និគ្រោធរុក្ខេ បត្ថនមកាសិ – ‘‘សចាហំ សមជាតិកំ កុលឃរំ គន្ត្វា បឋមគព្ភេ បុត្តំ លភិស្សាមិ, ពលិកម្មំ ករិស្សាមី’’តិ។ តស្សា សា បត្ថនា សមិជ្ឈិ។ សា វេសាខបុណ្ណមទិវសេ ‘‘អជ្ជ ពលិកម្មំ ករិស្សាមី’’តិ បាតោវ បាយាសំ អនាយាសំ បរមមធុរំ សម្បដិបាទេសិ។ ពោធិសត្តោបិ តទហេវ កតសរីរបដិជគ្គនោ ភិក្ខាចារកាលំ អាគមយមានោ បាតោវ គន្ត្វា តស្មិំ និគ្រោធរុក្ខមូលេ និសីទិ។ អថ ខោ បុណ្ណា នាម ទាសី តស្សា ធាតី រុក្ខមូលសោធនត្ថាយ គតា ពោធិសត្តំ បាចីនលោកធាតុំ ឱលោកយមានំ និសិន្នំ សញ្ឈាប្បភានុរញ្ជិតវរកនកគិរិសិខរសទិសសរីរសោភំ តិមិរនិករនិធានករំ កមលវនវិកសនករំ ឃនវិវរមុបគតំ ទិវសករមិវ តរុវរមុបគតំ មុនិទិវសករមទ្ទស។ សរីរតោ ចស្ស និក្ខន្តាហិ បភាហិ សកលញ្ច តំ រុក្ខំ សុវណ្ណវណ្ណំ ទិស្វា តស្សា ឯតទហោសិ – ‘‘អជ្ជ អម្ហាកំ ទេវតា រុក្ខតោ ឱរុយ្ហ សហត្ថេនេវ ពលិំ បដិគ្គហេតុកាមា ហុត្វា និសិន្នា’’តិ។ សា វេគេន គន្ត្វា សុជាតាយ ឯតមត្ថំ អារោចេសិ។

    Tadā pana uruvelāyaṃ senānigame senānigamakuṭumbikassa dhītā sujātā nāma dārikā vayappattā ekasmiṃ nigrodharukkhe patthanamakāsi – ‘‘sacāhaṃ samajātikaṃ kulagharaṃ gantvā paṭhamagabbhe puttaṃ labhissāmi, balikammaṃ karissāmī’’ti. Tassā sā patthanā samijjhi. Sā vesākhapuṇṇamadivase ‘‘ajja balikammaṃ karissāmī’’ti pātova pāyāsaṃ anāyāsaṃ paramamadhuraṃ sampaṭipādesi. Bodhisattopi tadaheva katasarīrapaṭijaggano bhikkhācārakālaṃ āgamayamāno pātova gantvā tasmiṃ nigrodharukkhamūle nisīdi. Atha kho puṇṇā nāma dāsī tassā dhātī rukkhamūlasodhanatthāya gatā bodhisattaṃ pācīnalokadhātuṃ olokayamānaṃ nisinnaṃ sañjhāppabhānurañjitavarakanakagirisikharasadisasarīrasobhaṃ timiranikaranidhānakaraṃ kamalavanavikasanakaraṃ ghanavivaramupagataṃ divasakaramiva taruvaramupagataṃ munidivasakaramaddasa. Sarīrato cassa nikkhantāhi pabhāhi sakalañca taṃ rukkhaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ disvā tassā etadahosi – ‘‘ajja amhākaṃ devatā rukkhato oruyha sahattheneva baliṃ paṭiggahetukāmā hutvā nisinnā’’ti. Sā vegena gantvā sujātāya etamatthaṃ ārocesi.

    តតោ សុជាតា សញ្ជាតសទ្ធា ហុត្វា សព្ពាលង្ការេន អលង្ករិត្វា សតសហស្សគ្ឃនិកំ សុវណ្ណបាតិំ បរមមធុរស្ស មធុបាយាសស្ស បូរេត្វា អបរាយ សុវណ្ណបាតិយា បិទហិត្វា សីសេនាទាយ និគ្រោធរុក្ខាភិមុខី អគមាសិ។ សា គច្ឆន្តី ទូរតោវ តំ ពោធិសត្តំ រុក្ខទេវតមិវ សកលំ តំ រុក្ខំ សរីរប្បភាយ សុវណ្ណវណ្ណំ កត្វា បុញ្ញសញ្ចយមិវ រូបវន្តំ និសិន្នំ ទិស្វា បីតិសោមនស្សជាតា សុជាតា ‘‘រុក្ខទេវតា’’តិ សញ្ញាយ ទិដ្ឋដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ ឱនតោនតា គន្ត្វា សីសតោ តំ សុវណ្ណបាតិំ ឱតារេត្វា មហាសត្តស្ស ហត្ថេ ឋបេត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា – ‘‘យថា មម មនោរថោ និប្ផន្នោ, ឯវំ តុម្ហាកម្បិ និប្ផជ្ជតូ’’តិ វត្វា បក្កាមិ។

    Tato sujātā sañjātasaddhā hutvā sabbālaṅkārena alaṅkaritvā satasahassagghanikaṃ suvaṇṇapātiṃ paramamadhurassa madhupāyāsassa pūretvā aparāya suvaṇṇapātiyā pidahitvā sīsenādāya nigrodharukkhābhimukhī agamāsi. Sā gacchantī dūratova taṃ bodhisattaṃ rukkhadevatamiva sakalaṃ taṃ rukkhaṃ sarīrappabhāya suvaṇṇavaṇṇaṃ katvā puññasañcayamiva rūpavantaṃ nisinnaṃ disvā pītisomanassajātā sujātā ‘‘rukkhadevatā’’ti saññāya diṭṭhaṭṭhānato paṭṭhāya onatonatā gantvā sīsato taṃ suvaṇṇapātiṃ otāretvā mahāsattassa hatthe ṭhapetvā pañcapatiṭṭhitena vanditvā – ‘‘yathā mama manoratho nipphanno, evaṃ tumhākampi nipphajjatū’’ti vatvā pakkāmi.

    អថ ខោ ពោធិសត្តោបិ សុវណ្ណបាតិំ គហេត្វា នេរញ្ជរាយ នទិយា តីរំ គន្ត្វា សុប្បតិដ្ឋិតស្ស នាម តិត្ថស្ស តីរេ សុវណ្ណបាតិំ ឋបេត្វា ន្ហត្វា បច្ចុត្តរិត្វា ឯកូនបញ្ញាសបិណ្ឌេ ករោន្តោ តំ បាយាសំ បរិភុញ្ជិត្វា – ‘‘សចាហំ អជ្ជ ពុទ្ធោ ភវិស្សាមិ, អយំ សុវណ្ណបាតិ បដិសោតំ គច្ឆតូ’’តិ ខិបិ។ សា បាតិ បដិសោតំ គន្ត្វា កាឡស្ស នាម នាគរាជស្ស ភវនំ បវិសិត្វា តិណ្ណំ ពុទ្ធានំ ថាលកានិ ឧក្ខិបិត្វា តេសំ ហេដ្ឋា អដ្ឋាសិ។

    Atha kho bodhisattopi suvaṇṇapātiṃ gahetvā nerañjarāya nadiyā tīraṃ gantvā suppatiṭṭhitassa nāma titthassa tīre suvaṇṇapātiṃ ṭhapetvā nhatvā paccuttaritvā ekūnapaññāsapiṇḍe karonto taṃ pāyāsaṃ paribhuñjitvā – ‘‘sacāhaṃ ajja buddho bhavissāmi, ayaṃ suvaṇṇapāti paṭisotaṃ gacchatū’’ti khipi. Sā pāti paṭisotaṃ gantvā kāḷassa nāma nāgarājassa bhavanaṃ pavisitvā tiṇṇaṃ buddhānaṃ thālakāni ukkhipitvā tesaṃ heṭṭhā aṭṭhāsi.

    មហាសត្តោ តត្ថេវ វនសណ្ឌេ ទិវាវិហារំ វីតិនាមេត្វា សាយន្ហសមយេ សោត្ថិយេន នាម តិណហារកេន មហាបុរិសស្ស អាការំ ញត្វា ទិន្នា អដ្ឋ តិណមុដ្ឋិយោ គហេត្វា ពោធិមណ្ឌមារុយ្ហ ទក្ខិណទិសាភាគេ អដ្ឋាសិ។ សោ បន បទេសោ បទុមិនិបត្តេ ឧទកពិន្ទុ វិយ អកម្បិត្ថ។ មហាបុរិសោ – ‘‘អយំ បទេសោ មម គុណំ ធារេតុំ អសមត្ថោ’’តិ បច្ឆិមទិសាភាគមគមាសិ។ សោបិ តថេវ កម្បិត្ថ។ បុន ឧត្តរទិសាភាគមគមាសិ។ សោបិ តថេវ កម្បិត្ថ។ បុន បុរត្ថិមទិសាភាគមគមាសិ។ តត្ថ បល្លង្កប្បមាណដ្ឋានំ និច្ចលំ អហោសិ។ មហាបុរិសោ – ‘‘ឥទំ ឋានំ កិលេសវិទ្ធំសនដ្ឋាន’’ន្តិ សន្និដ្ឋានំ កត្វា តានិ តិណានិ អគ្គេ គហេត្វា ចាលេសិ។ តានិ តូលិកគ្គេន បរិច្ឆិន្នានិ វិយ អហេសុំ។ ពោធិសត្តោ – ‘‘ពោធិំ អបត្វាវ ឥមំ បល្លង្កំ ន ភិន្ទិស្សាមី’’តិ ចតុរង្គវីរិយំ អធិដ្ឋហិត្វា បល្លង្កំ អាភុជិត្វា ពោធិក្ខន្ធំ បិដ្ឋិតោ កត្វា បុរត្ថាភិមុខោ និសីទិ។

    Mahāsatto tattheva vanasaṇḍe divāvihāraṃ vītināmetvā sāyanhasamaye sotthiyena nāma tiṇahārakena mahāpurisassa ākāraṃ ñatvā dinnā aṭṭha tiṇamuṭṭhiyo gahetvā bodhimaṇḍamāruyha dakkhiṇadisābhāge aṭṭhāsi. So pana padeso paduminipatte udakabindu viya akampittha. Mahāpuriso – ‘‘ayaṃ padeso mama guṇaṃ dhāretuṃ asamattho’’ti pacchimadisābhāgamagamāsi. Sopi tatheva kampittha. Puna uttaradisābhāgamagamāsi. Sopi tatheva kampittha. Puna puratthimadisābhāgamagamāsi. Tattha pallaṅkappamāṇaṭṭhānaṃ niccalaṃ ahosi. Mahāpuriso – ‘‘idaṃ ṭhānaṃ kilesaviddhaṃsanaṭṭhāna’’nti sanniṭṭhānaṃ katvā tāni tiṇāni agge gahetvā cālesi. Tāni tūlikaggena paricchinnāni viya ahesuṃ. Bodhisatto – ‘‘bodhiṃ apatvāva imaṃ pallaṅkaṃ na bhindissāmī’’ti caturaṅgavīriyaṃ adhiṭṭhahitvā pallaṅkaṃ ābhujitvā bodhikkhandhaṃ piṭṭhito katvā puratthābhimukho nisīdi.

    តង្ខណញ្ញេវ សព្ពលោកាភិហារោ មារោ ពាហុសហស្សំ មាបេត្វា ទិយឌ្ឍយោជនសតិកំ ហិមគិរិសិខរសទិសំ គិរិមេខលំ នាម អរិវរវារណំ វរវារណំ អភិរុយ្ហ នវយោជនិកេន ធនុអសិផរសុសរសត្តិសពលេនាតិពហលេន មារពលេន សម្បរិវុតោ សមន្តា បព្ពតោ វិយ អជ្ឈោត្ថរន្តោ មហាសបត្តំ វិយ មហាសត្តំ សមុបាគមិ។ មហាបុរិសោ សូរិយេ ធរន្តេយេវ អតិតុមូលំ មារពលំ វិធមិត្វា វិកសិតជយសុមនកុសុមសទិសស្ស ចីវរស្ស ឧបរិ បតមានេហិ រត្តបវាលង្កុរសទិសរុចិរទស្សនេហិ ពោធិរុក្ខង្កុរេហិ បីតិយា វិយ បូជិយមានោ ឯវ បឋមយាមេ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណំ លភិត្វា មជ្ឈិមយាមេ ទិព្ពចក្ខុញាណំ វិសោធេត្វា បច្ឆិមយាមេ បដិច្ចសមុប្បាទេ ញាណំ ឱតារេត្វា វដ្ដវិវដ្ដំ សម្មសន្តោ អរុណោទយេ ពុទ្ធោ ហុត្វា –

    Taṅkhaṇaññeva sabbalokābhihāro māro bāhusahassaṃ māpetvā diyaḍḍhayojanasatikaṃ himagirisikharasadisaṃ girimekhalaṃ nāma arivaravāraṇaṃ varavāraṇaṃ abhiruyha navayojanikena dhanuasipharasusarasattisabalenātibahalena mārabalena samparivuto samantā pabbato viya ajjhottharanto mahāsapattaṃ viya mahāsattaṃ samupāgami. Mahāpuriso sūriye dharanteyeva atitumūlaṃ mārabalaṃ vidhamitvā vikasitajayasumanakusumasadisassa cīvarassa upari patamānehi rattapavālaṅkurasadisaruciradassanehi bodhirukkhaṅkurehi pītiyā viya pūjiyamāno eva paṭhamayāme pubbenivāsānussatiñāṇaṃ labhitvā majjhimayāme dibbacakkhuñāṇaṃ visodhetvā pacchimayāme paṭiccasamuppāde ñāṇaṃ otāretvā vaṭṭavivaṭṭaṃ sammasanto aruṇodaye buddho hutvā –

    ‘‘អនេកជាតិសំសារំ, សន្ធាវិស្សំ អនិព្ពិសំ;

    ‘‘Anekajātisaṃsāraṃ, sandhāvissaṃ anibbisaṃ;

    គហការំ គវេសន្តោ, ទុក្ខា ជាតិ បុនប្បុនំ។

    Gahakāraṃ gavesanto, dukkhā jāti punappunaṃ.

    ‘‘គហការក ទិដ្ឋោសិ, បុន គេហំ ន កាហសិ;

    ‘‘Gahakāraka diṭṭhosi, puna gehaṃ na kāhasi;

    សព្ពា តេ ផាសុកា ភគ្គា, គហកូដំ វិសង្ខតំ;

    Sabbā te phāsukā bhaggā, gahakūṭaṃ visaṅkhataṃ;

    វិសង្ខារគតំ ចិត្តំ, តណ្ហានំ ខយមជ្ឈគា’’តិ។ (ធ. ប. ១៥៣-១៥៤) –

    Visaṅkhāragataṃ cittaṃ, taṇhānaṃ khayamajjhagā’’ti. (dha. pa. 153-154) –

    ឥមំ ឧទានំ ឧទានេត្វា សត្តាហំ វិមុត្តិសុខបដិសេវនេន វីតិនាមេត្វា អដ្ឋមេ ទិវសេ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ ទេវតានំ កង្ខំ ញត្វា តាសំ កង្ខាវិធមនត្ថំ អាកាសេ ឧប្បតិត្វា យមកបាដិហារិយំ ទស្សេត្វា តាសំ កង្ខំ វិធមិត្វា បល្លង្កតោ ឦសកំ បាចីននិស្សិតេ ឧត្តរទិសាភាគេ ឋត្វា – ‘‘ឥមស្មិំ វត មេ បល្លង្កេ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បដិវិទ្ធ’’ន្តិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច បូរិតានំ បារមីនំ ផលាធិគមដ្ឋានំ បល្លង្កញ្ចេវ ពោធិរុក្ខញ្ច អនិមិសេហិ អក្ខីហិ ឱលោកយមានោ សត្តាហំ វីតិនាមេសិ, តំ ឋានំ អនិមិសចេតិយំ នាម ជាតំ។

    Imaṃ udānaṃ udānetvā sattāhaṃ vimuttisukhapaṭisevanena vītināmetvā aṭṭhame divase samāpattito vuṭṭhāya devatānaṃ kaṅkhaṃ ñatvā tāsaṃ kaṅkhāvidhamanatthaṃ ākāse uppatitvā yamakapāṭihāriyaṃ dassetvā tāsaṃ kaṅkhaṃ vidhamitvā pallaṅkato īsakaṃ pācīnanissite uttaradisābhāge ṭhatvā – ‘‘imasmiṃ vata me pallaṅke sabbaññutaññāṇaṃ paṭividdha’’nti cattāri asaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca pūritānaṃ pāramīnaṃ phalādhigamaṭṭhānaṃ pallaṅkañceva bodhirukkhañca animisehi akkhīhi olokayamāno sattāhaṃ vītināmesi, taṃ ṭhānaṃ animisacetiyaṃ nāma jātaṃ.

    អថ បល្លង្កស្ស ច ឋិតដ្ឋានស្ស ច អន្តរេ បុរត្ថិមបច្ឆិមតោ អាយតេ រតនចង្កមេ ចង្កមន្តោ សត្តាហំ វីតិនាមេសិ, តំ ឋានំ រតនចង្កមចេតិយំ នាម ជាតំ។ តតោ បច្ឆិមទិសាភាគេ ទេវតា រតនឃរំ នាម មាបេសុំ, តត្ថ បល្លង្កេន និសីទិត្វា អភិធម្មបិដកំ វិសេសតោ ចេត្ថ អនន្តនយសមន្តបដ្ឋានំ វិចិនន្តោ សត្តាហំ វីតិនាមេសិ។ តំ ឋានំ រតនឃរចេតិយំ នាម ជាតំ។ ឯវំ ពោធិសមីបេយេវ ចត្តារិ សត្តាហានិ វីតិនាមេត្វា បញ្ចមេ សត្តាហេ ពោធិរុក្ខមូលា យេន អជបាលនិគ្រោធោ តេនុបសង្កមិ; តត្ថាបិ ធម្មំ វិចិនន្តោយេវ វិមុត្តិសុខញ្ច បដិសំវេទេន្តោ អជបាលនិគ្រោធេ សត្តាហំ វីតិនាមេសិ។

    Atha pallaṅkassa ca ṭhitaṭṭhānassa ca antare puratthimapacchimato āyate ratanacaṅkame caṅkamanto sattāhaṃ vītināmesi, taṃ ṭhānaṃ ratanacaṅkamacetiyaṃ nāma jātaṃ. Tato pacchimadisābhāge devatā ratanagharaṃ nāma māpesuṃ, tattha pallaṅkena nisīditvā abhidhammapiṭakaṃ visesato cettha anantanayasamantapaṭṭhānaṃ vicinanto sattāhaṃ vītināmesi. Taṃ ṭhānaṃ ratanagharacetiyaṃ nāma jātaṃ. Evaṃ bodhisamīpeyeva cattāri sattāhāni vītināmetvā pañcame sattāhe bodhirukkhamūlā yena ajapālanigrodho tenupasaṅkami; tatthāpi dhammaṃ vicinantoyeva vimuttisukhañca paṭisaṃvedento ajapālanigrodhe sattāhaṃ vītināmesi.

    ឯវំ អបរំ សត្តាហំ មុចលិន្ទេ និសីទិ។ តស្ស និសិន្នមត្តស្សេវ ភគវតោ សកលចក្កវាឡគព្ភំ បូរេន្តោ មហាអកាលមេឃោ ឧទបាទិ។ តស្មិំ បន ឧប្បន្នេ មុចលិន្ទោ នាគរាជា ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ មហាមេឃោ សត្ថរិ មយ្ហំ ភវនំ បវិដ្ឋមត្តេ ឧប្បន្នោ វាសាគារមស្ស លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ។ សោ សត្តរតនមយំ ទេវវិមានសទិសំ ទិព្ពវិមានំ និម្មិនិតុំ សមត្ថោបិ ឯវំ កតេ – ‘‘ន មយ្ហំ មហប្ផលំ ភវិស្សតិ, ទសពលស្ស កាយវេយ្យាវច្ចំ ករិស្សាមី’’តិ អតិមហន្តំ អត្តភាវំ កត្វា សត្ថារំ សត្តក្ខត្តុំ ភោគេហិ បរិក្ខិបិត្វា ឧបរិ មហន្តំ ផណំ កត្វា អដ្ឋាសិ។ អថ ភគវា បរិក្ខេបស្ស អន្តោវ មហតិ ឱកាសេ សព្ពរតនមយេ បច្ចគ្ឃបល្លង្កេ ឧបរិ វិនិគ្គលន្តវិវិធសុរភិកុសុមទាមវិតានេ វិវិធសុរភិគន្ធវាសិតេ គន្ធកុដិយំ វិហរន្តោ វិយ វិហាសិ។ ឯវំ ភគវា តំ សត្តាហំ តត្ថ វីតិនាមេត្វា តតោ អបរំ សត្តាហំ រាជាយតនេ និសីទិ។ តត្ថាបិ វិមុត្តិសុខបដិសំវេទិយេវ។ ឯត្តាវតា សត្តសត្តាហានិ បរិបុណ្ណានិ អហេសុំ។ ឯត្ថន្តរេ ភគវា ឈានសុខេន ផលសុខេន ច វីតិនាមេសិ។

    Evaṃ aparaṃ sattāhaṃ mucalinde nisīdi. Tassa nisinnamattasseva bhagavato sakalacakkavāḷagabbhaṃ pūrento mahāakālamegho udapādi. Tasmiṃ pana uppanne mucalindo nāgarājā cintesi – ‘‘ayaṃ mahāmegho satthari mayhaṃ bhavanaṃ paviṭṭhamatte uppanno vāsāgāramassa laddhuṃ vaṭṭatī’’ti. So sattaratanamayaṃ devavimānasadisaṃ dibbavimānaṃ nimminituṃ samatthopi evaṃ kate – ‘‘na mayhaṃ mahapphalaṃ bhavissati, dasabalassa kāyaveyyāvaccaṃ karissāmī’’ti atimahantaṃ attabhāvaṃ katvā satthāraṃ sattakkhattuṃ bhogehi parikkhipitvā upari mahantaṃ phaṇaṃ katvā aṭṭhāsi. Atha bhagavā parikkhepassa antova mahati okāse sabbaratanamaye paccagghapallaṅke upari viniggalantavividhasurabhikusumadāmavitāne vividhasurabhigandhavāsite gandhakuṭiyaṃ viharanto viya vihāsi. Evaṃ bhagavā taṃ sattāhaṃ tattha vītināmetvā tato aparaṃ sattāhaṃ rājāyatane nisīdi. Tatthāpi vimuttisukhapaṭisaṃvediyeva. Ettāvatā sattasattāhāni paripuṇṇāni ahesuṃ. Etthantare bhagavā jhānasukhena phalasukhena ca vītināmesi.

    អថស្ស សត្តសត្តាហាតិក្កមេ – ‘‘មុខំ ធោវិស្សាមី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិ។ សក្កោ ទេវានមិន្ទោ អគទហរីតកំ អាហរិត្វា អទាសិ។ អថស្ស សក្កោ នាគលតាទន្តកដ្ឋញ្ច មុខធោវនឧទកញ្ច អទាសិ។ តតោ ភគវា ទន្តកដ្ឋំ ខាទិត្វា អនោតត្តទហោទកេន មុខំ ធោវិត្វា រាជាយតនមូលេ និសីទិ។ តស្មិំ សមយេ ចតូហិ លោកបាលេហិ ឧបនីតេ បច្ចគ្ឃេ សេលមយេ បត្តេ តបុស្សភល្លិកានំ វាណិជានំ មន្ថញ្ច មធុបិណ្ឌិកញ្ច បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជិត្វា បច្ចាគន្ត្វា អជបាលនិគ្រោធរុក្ខមូលេ និសីទិ។ អថស្ស តត្ថ និសិន្នមត្តស្សេវ អត្តនា អធិគតស្ស ធម្មស្ស គម្ភីរភាវំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស សព្ពពុទ្ធានំ អាចិណ្ណោ – ‘‘អធិគតោ ខោ ម្យាយំ ធម្មោ គម្ភីរោ ទុទ្ទសោ ទុរនុពោធោ សន្តោ បណីតោ អតក្កាវចរោ និបុណោ បណ្ឌិតវេទនីយោ’’តិ (ម. និ. ២.២៨១; សំ. និ. ១.១៧២; មហាវ. ៧) បរេសំ ធម្មំ អទេសេតុកាមតាការប្បត្តោ បរិវិតក្កោ ឧទបាទិ។

    Athassa sattasattāhātikkame – ‘‘mukhaṃ dhovissāmī’’ti cittaṃ uppajji. Sakko devānamindo agadaharītakaṃ āharitvā adāsi. Athassa sakko nāgalatādantakaṭṭhañca mukhadhovanaudakañca adāsi. Tato bhagavā dantakaṭṭhaṃ khāditvā anotattadahodakena mukhaṃ dhovitvā rājāyatanamūle nisīdi. Tasmiṃ samaye catūhi lokapālehi upanīte paccagghe selamaye patte tapussabhallikānaṃ vāṇijānaṃ manthañca madhupiṇḍikañca paṭiggahetvā paribhuñjitvā paccāgantvā ajapālanigrodharukkhamūle nisīdi. Athassa tattha nisinnamattasseva attanā adhigatassa dhammassa gambhīrabhāvaṃ paccavekkhantassa sabbabuddhānaṃ āciṇṇo – ‘‘adhigato kho myāyaṃ dhammo gambhīro duddaso duranubodho santo paṇīto atakkāvacaro nipuṇo paṇḍitavedanīyo’’ti (ma. ni. 2.281; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 7) paresaṃ dhammaṃ adesetukāmatākārappatto parivitakko udapādi.

    អថ ព្រហ្មា សហម្បតិ ទសពលស្ស ចេតសា ចេតោបរិវិតក្កមញ្ញាយ – ‘‘នស្សតិ វត, ភោ, លោកោ, វិនស្សតិ វត, ភោ, លោកោ’’តិ (សំ. និ. ១.១៧២; ម. និ. ១.២៨២; មហាវ. ៨) វាចំ និច្ឆារេន្តោ ទសសហស្សចក្កវាឡព្រហ្មគណបរិវុតោ សក្កសុយាមសន្តុសិតបរនិម្មិតវសវត្តីហិ អនុគតោ អាគន្ត្វា ភគវតោ បុរតោ បាតុរហោសិ។ សោ អត្តនោ បតិដ្ឋានត្ថាយ បថវិំ និម្មិនិត្វា ទក្ខិណំ ជាណុមណ្ឌលំ បថវិយំ និហន្ត្វា ជលជាមលាវិកលកមលមកុលសទិសំ ទសនខសមោធានសមុជ្ជលមញ្ជលិំ សិរស្មិំ កត្វា – ‘‘ទេសេតុ, ភន្តេ , ភគវា ធម្មំ, ទេសេតុ សុគតោ ធម្មំ, សន្តិ សត្តា អប្បរជក្ខជាតិកា, អស្សវនតា ធម្មស្ស បរិហាយន្តិ, ភវិស្សន្តិ ធម្មស្ស អញ្ញាតារោ’’តិ (សំ. និ. ១.១៧២; មហាវ. ៨) –

    Atha brahmā sahampati dasabalassa cetasā cetoparivitakkamaññāya – ‘‘nassati vata, bho, loko, vinassati vata, bho, loko’’ti (saṃ. ni. 1.172; ma. ni. 1.282; mahāva. 8) vācaṃ nicchārento dasasahassacakkavāḷabrahmagaṇaparivuto sakkasuyāmasantusitaparanimmitavasavattīhi anugato āgantvā bhagavato purato pāturahosi. So attano patiṭṭhānatthāya pathaviṃ nimminitvā dakkhiṇaṃ jāṇumaṇḍalaṃ pathaviyaṃ nihantvā jalajāmalāvikalakamalamakulasadisaṃ dasanakhasamodhānasamujjalamañjaliṃ sirasmiṃ katvā – ‘‘desetu, bhante , bhagavā dhammaṃ, desetu sugato dhammaṃ, santi sattā apparajakkhajātikā, assavanatā dhammassa parihāyanti, bhavissanti dhammassa aññātāro’’ti (saṃ. ni. 1.172; mahāva. 8) –

    ‘‘បាតុរហោសិ មគធេសុ បុព្ពេ, ធម្មោ អសុទ្ធោ សមលេហិ ចិន្តិតោ;

    ‘‘Pāturahosi magadhesu pubbe, dhammo asuddho samalehi cintito;

    អបាបុរេតំ អមតស្ស ទ្វារំ, សុណន្តុ ធម្មំ វិមលេនានុពុទ្ធំ។

    Apāpuretaṃ amatassa dvāraṃ, suṇantu dhammaṃ vimalenānubuddhaṃ.

    ‘‘សេលេ យថា បព្ពតមុទ្ធនិដ្ឋិតោ, យថាបិ បស្សេ ជនតំ សមន្តតោ;

    ‘‘Sele yathā pabbatamuddhaniṭṭhito, yathāpi passe janataṃ samantato;

    តថូបមំ ធម្មមយំ សុមេធ, បាសាទមារុយ្ហ សមន្តចក្ខុ;

    Tathūpamaṃ dhammamayaṃ sumedha, pāsādamāruyha samantacakkhu;

    សោកាវតិណ្ណំ ជនតមបេតសោកោ, អវេក្ខស្សុ ជាតិជរាភិភូតំ។

    Sokāvatiṇṇaṃ janatamapetasoko, avekkhassu jātijarābhibhūtaṃ.

    ‘‘ឧដ្ឋេហិ វីរ វិជិតសង្គាម, សត្ថវាហ អនណ វិចរ លោកេ;

    ‘‘Uṭṭhehi vīra vijitasaṅgāma, satthavāha anaṇa vicara loke;

    ទេសស្សុ ភគវា ធម្មំ, អញ្ញាតារោ ភវិស្សន្តី’’តិ។ (ម. និ. ១.២៨២; សំ. និ. ១.១៧២; មហាវ. ៨) –

    Desassu bhagavā dhammaṃ, aññātāro bhavissantī’’ti. (ma. ni. 1.282; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 8) –

    ‘‘ននុ តុម្ហេហិ ‘ពុទ្ធោ ពោធេយ្យំ តិណ្ណោ តារេយ្យំ មុត្តោ មោចេយ្យ’’’ន្តិ –

    ‘‘Nanu tumhehi ‘buddho bodheyyaṃ tiṇṇo tāreyyaṃ mutto moceyya’’’nti –

    ‘‘កិំ មេ អញ្ញាតវេសេន, ធម្មំ សច្ឆិកតេនិធ;

    ‘‘Kiṃ me aññātavesena, dhammaṃ sacchikatenidha;

    សព្ពញ្ញុតំ បាបុណិត្វា, តារយិស្សំ សទេវក’’ន្តិ។ (ពុ. វំ. ២.៥៥) –

    Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, tārayissaṃ sadevaka’’nti. (bu. vaṃ. 2.55) –

    បត្ថនំ កត្វា បារមិយោ បូរេត្វា សព្ពញ្ញុភាវំ បត្តោតិ ច, ‘‘តុម្ហេហិ ធម្មេ អទេសិយមានេ កោ ហិ នាម អញ្ញោ ធម្មំ ទេសេស្សតិ, កិមញ្ញំ លោកស្ស សរណំ តាណំ លេណំ បរាយន’’ន្តិ ច ឯវមាទីហិ អនេកេហិ នយេហិ ភគវន្តំ ធម្មទេសនត្ថំ អយាចិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘ពុទ្ធភូតស្ស បន ភគវតោ អដ្ឋមេ សត្តាហេ សត្ថា ធម្មទេសនត្ថាយ ព្រហ្មុនា អាយាចិតោ’’តិ។

    Patthanaṃ katvā pāramiyo pūretvā sabbaññubhāvaṃ pattoti ca, ‘‘tumhehi dhamme adesiyamāne ko hi nāma añño dhammaṃ desessati, kimaññaṃ lokassa saraṇaṃ tāṇaṃ leṇaṃ parāyana’’nti ca evamādīhi anekehi nayehi bhagavantaṃ dhammadesanatthaṃ ayāci. Tena vuttaṃ – ‘‘buddhabhūtassa pana bhagavato aṭṭhame sattāhe satthā dhammadesanatthāya brahmunā āyācito’’ti.

    ឥទានិ ‘‘កទា កត្ថ ច កេនាយំ, គាថា ហិ សមុទីរិតា’’តិ ឥមេសំ បញ្ហានំ វិស្សជ្ជនាយ ឱកាសោ អនុប្បត្តោ។ តត្ថ កទា វុត្តាតិ? បឋមមហាសង្គីតិកាលេ វុត្តា។ បឋមមហាសង្គីតិ នាមេសា សង្គីតិក្ខន្ធេ (ចូឡវ. ៤៣៧) វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា។ កត្ថ កេន វុត្តាតិ? ភគវតិ កិរ បរិនិព្ពុតេ រាជគហនគរេ វេភារបព្ពតបស្សេ សត្តបណ្ណិគុហាទ្វារេ វិជិតសព្ពសត្តុនា អជាតសត្តុនា មគធមហារាជេន ធម្មសង្គាយនត្ថំ ការិតេ បរិបុណ្ណចន្ទមណ្ឌលសង្កាសេ ទដ្ឋព្ពសារមណ្ឌេ មណ្ឌបេ ធម្មាសនគតេនាយស្មតា អានន្ទត្ថេរេន ‘‘ព្រហ្មា ច លោកាធិបតី’’តិ អយំ គាថា វុត្តាតិ វេទិតព្ពា។ អយមេត្ថ គាថាសម្ពន្ធោ។

    Idāni ‘‘kadā kattha ca kenāyaṃ, gāthā hi samudīritā’’ti imesaṃ pañhānaṃ vissajjanāya okāso anuppatto. Tattha kadā vuttāti? Paṭhamamahāsaṅgītikāle vuttā. Paṭhamamahāsaṅgīti nāmesā saṅgītikkhandhe (cūḷava. 437) vuttanayeneva veditabbā. Kattha kena vuttāti? Bhagavati kira parinibbute rājagahanagare vebhārapabbatapasse sattapaṇṇiguhādvāre vijitasabbasattunā ajātasattunā magadhamahārājena dhammasaṅgāyanatthaṃ kārite paripuṇṇacandamaṇḍalasaṅkāse daṭṭhabbasāramaṇḍe maṇḍape dhammāsanagatenāyasmatā ānandattherena ‘‘brahmā ca lokādhipatī’’ti ayaṃ gāthā vuttāti veditabbā. Ayamettha gāthāsambandho.

    ឯត្តាវតា –

    Ettāvatā –

    ‘‘កទាយំ ធម្មទេសនត្ថំ, អជ្ឈិដ្ឋោ ព្រហ្មុនា ជិនោ;

    ‘‘Kadāyaṃ dhammadesanatthaṃ, ajjhiṭṭho brahmunā jino;

    កទា កត្ថ ច កេនាយំ, គាថា ហិ សមុទីរិតា’’តិ។ –

    Kadā kattha ca kenāyaṃ, gāthā hi samudīritā’’ti. –

    អយម្បិ គាថា វុត្តត្ថា ហោតិ។ ឯវំ ឥមិនា សម្ពន្ធេន វុត្តាយ បនស្សា អនុត្តានបទវណ្ណនំ ករិស្សាម។

    Ayampi gāthā vuttatthā hoti. Evaṃ iminā sambandhena vuttāya panassā anuttānapadavaṇṇanaṃ karissāma.

    តត្ថ ព្រហ្មាតិ ព្រូហិតោ តេហិ តេហិ គុណវិសេសេហីតិ ព្រហ្មា។ អយំ បន ព្រហ្ម-សទ្ទោ មហាព្រហ្មព្រាហ្មណតថាគតមាតាបិតុសេដ្ឋាទីសុ ទិស្សតិ។ តថា ហិ ‘‘ទ្វិសហស្សោ ព្រហ្មា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.១៦៦) មហាព្រហ្មាតិ អធិប្បេតោ។

    Tattha brahmāti brūhito tehi tehi guṇavisesehīti brahmā. Ayaṃ pana brahma-saddo mahābrahmabrāhmaṇatathāgatamātāpituseṭṭhādīsu dissati. Tathā hi ‘‘dvisahasso brahmā’’tiādīsu (ma. ni. 3.166) mahābrahmāti adhippeto.

    ‘‘តមោនុទោ ពុទ្ធោ សមន្តចក្ខុ, លោកន្តគូ សព្ពភវាតិវត្តោ;

    ‘‘Tamonudo buddho samantacakkhu, lokantagū sabbabhavātivatto;

    អនាសវោ សព្ពទុក្ខប្បហីនោ, សច្ចវ្ហយោ ព្រហ្មេ ឧបាសិតោ មេ’’តិ។ (សុ. និ. ១១៣៩) –

    Anāsavo sabbadukkhappahīno, saccavhayo brahme upāsito me’’ti. (su. ni. 1139) –

    ឯត្ថ ព្រាហ្មណោ។ ‘‘ព្រហ្មាតិ ខោ, ភិក្ខវេ, តថាគតស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ ឯត្ថ តថាគតោ។ ‘‘ព្រហ្មាតិ មាតាបិតរោ បុព្ពាចរិយាតិ វុច្ចរេ’’តិ (អ. និ. ៣.៣១; ៤.៦៣; ឥតិវុ. ១០៦; ជា. ២.២០.១៨១) ឯត្ថ មាតាបិតរោ។ ‘‘ព្រហ្មចក្កំ បវត្តេតី’’តិ (ម. និ. ១.១៤៨; សំ. និ. ២.២១; អ. និ. ៤.៨; ៥.១១; បដិ. ម. ២.៤៤) ឯត្ថ សេដ្ឋោ អធិប្បេតោ។ ឥធ បន បឋមជ្ឈានំ បណីតំ ភាវេត្វា បឋមជ្ឈានភូមិយំ និព្ពត្តោ កប្បាយុកោ មហាព្រហ្មា អធិប្បេតោ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.៣)។ ច-សទ្ទោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ, ព្រហ្មា ច អញ្ញេ ច ទសសុ ចក្កវាឡសហស្សេសុ ព្រហ្មានោ ចាតិ អត្ថោ, បទបូរណមត្តោ វា។ លោកាធិបតីតិ ឯត្ថ លោកោតិ សង្ខារលោកោ សត្តលោកោ ឱកាសលោកោតិ តយោ លោកា។ តេសុ ឥធ សត្តលោកោ អធិប្បេតោ។ តស្ស ឥស្សរោ អធិបតីតិ លោកាធិបតិ, លោកេកទេសស្សាបិ អធិបតិ លោកាធិបតីតិ វុច្ចតិ ទេវាធិបតិ នរាធិបតិ វិយ។

    Ettha brāhmaṇo. ‘‘Brahmāti kho, bhikkhave, tathāgatassetaṃ adhivacana’’nti ettha tathāgato. ‘‘Brahmāti mātāpitaro pubbācariyāti vuccare’’ti (a. ni. 3.31; 4.63; itivu. 106; jā. 2.20.181) ettha mātāpitaro. ‘‘Brahmacakkaṃ pavattetī’’ti (ma. ni. 1.148; saṃ. ni. 2.21; a. ni. 4.8; 5.11; paṭi. ma. 2.44) ettha seṭṭho adhippeto. Idha pana paṭhamajjhānaṃ paṇītaṃ bhāvetvā paṭhamajjhānabhūmiyaṃ nibbatto kappāyuko mahābrahmā adhippeto (ma. ni. aṭṭha. 1.3). Ca-saddo sampiṇḍanattho, brahmā ca aññe ca dasasu cakkavāḷasahassesu brahmāno cāti attho, padapūraṇamatto vā. Lokādhipatīti ettha lokoti saṅkhāraloko sattaloko okāsalokoti tayo lokā. Tesu idha sattaloko adhippeto. Tassa issaro adhipatīti lokādhipati, lokekadesassāpi adhipati lokādhipatīti vuccati devādhipati narādhipati viya.

    សហម្បតីតិ សោ កិរ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ សហកោ នាម ថេរោ បឋមជ្ឈានំ និព្ពត្តេត្វា អបរិហីនជ្ឈានោ ជីវិតបរិយោសានេ បឋមជ្ឈានភូមិយំ កប្បាយុកមហាព្រហ្មា ហុត្វា និព្ពត្តោ, តត្រ បន នំ ‘‘សហម្បតិ ព្រហ្មា’’តិ សញ្ជានន្តិ។ ‘‘សហកបតី’’តិ វត្តព្ពេ អនុស្សរាគមំ កត្វា រុឡ្ហីវសេន ‘‘សហម្បតី’’តិ វទន្តិ។ កតញ្ជលីតិ កតញ្ជលិកោ, អញ្ជលិបុដំ សិរសិ កត្វាតិ អត្ថោ។ អនធិវរន្តិ អច្ចន្តវរោ អធិវរោ នាស្ស អត្ថីតិ អនធិវរោ, ន តតោ អធិកោ វរោ អត្ថីតិ វា អនធិវរោ, អនុត្តរោតិ អត្ថោ, តំ អនធិវរំ។ អយាចថាតិ អយាចិត្ថ អជ្ឈេសិ។

    Sahampatīti so kira kassapassa bhagavato sāsane sahako nāma thero paṭhamajjhānaṃ nibbattetvā aparihīnajjhāno jīvitapariyosāne paṭhamajjhānabhūmiyaṃ kappāyukamahābrahmā hutvā nibbatto, tatra pana naṃ ‘‘sahampati brahmā’’ti sañjānanti. ‘‘Sahakapatī’’ti vattabbe anussarāgamaṃ katvā ruḷhīvasena ‘‘sahampatī’’ti vadanti. Katañjalīti katañjaliko, añjalipuṭaṃ sirasi katvāti attho. Anadhivaranti accantavaro adhivaro nāssa atthīti anadhivaro, na tato adhiko varo atthīti vā anadhivaro, anuttaroti attho, taṃ anadhivaraṃ. Ayācathāti ayācittha ajjhesi.

    ឥទានិ យស្សត្ថាយ សោ ភគវន្តំ អយាចិ, តមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘សន្តីធ សត្តា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ សន្តីតិ សំវិជ្ជន្តិ ឧបលព្ភន្តិ, ពុទ្ធចក្ខុស្ស អាបាថំ អាគច្ឆន្តា អត្ថីតិ អត្ថោ។ ឥធាតិ អយំ ទេសាបទេសេ និបាតោ ។ ស្វាយំ កត្ថចិ សាសនំ ឧបាទាយ វុច្ចតិ។ យថាហ – ‘‘ឥធេវ, ភិក្ខវេ, សមណោ, ឥធ ទុតិយោ សមណោ, ឥធ តតិយោ សមណោ, ឥធ ចតុត្ថោ សមណោ, សុញ្ញា បរប្បវាទា សមណេភិ អញ្ញេហី’’តិ (ម. និ. ១.១៣៩; ទី. និ. ២.២១៤; អ. និ. ៤.២៤១)។ កត្ថចិ ឱកាសំ, យថាហ –

    Idāni yassatthāya so bhagavantaṃ ayāci, tamatthaṃ dassetuṃ ‘‘santīdha sattā’’tiādi vuttaṃ. Tattha santīti saṃvijjanti upalabbhanti, buddhacakkhussa āpāthaṃ āgacchantā atthīti attho. Idhāti ayaṃ desāpadese nipāto . Svāyaṃ katthaci sāsanaṃ upādāya vuccati. Yathāha – ‘‘idheva, bhikkhave, samaṇo, idha dutiyo samaṇo, idha tatiyo samaṇo, idha catuttho samaṇo, suññā parappavādā samaṇebhi aññehī’’ti (ma. ni. 1.139; dī. ni. 2.214; a. ni. 4.241). Katthaci okāsaṃ, yathāha –

    ‘‘ឥធេវ តិដ្ឋមានស្ស, ទេវភូតស្ស មេ សតោ;

    ‘‘Idheva tiṭṭhamānassa, devabhūtassa me sato;

    បុនរាយុ ច មេ លទ្ធោ, ឯវំ ជានាហិ មារិសា’’តិ។ (ទី. និ. ២.៣៦៩) –

    Punarāyu ca me laddho, evaṃ jānāhi mārisā’’ti. (dī. ni. 2.369) –

    កត្ថចិ បទបូរណមត្តមេវ ហោតិ។ យថាហ – ‘‘ឥធាហំ, ភិក្ខវេ, ភុត្តាវី អស្សំ បវារិតោ’’តិ (ម. និ. ១.៣០)។ កត្ថចិ លោកំ ឧបាទាយ, យថាហ – ‘‘ឥធ តថាគតោ លោកេ ឧប្បជ្ជតិ ពហុជនហិតាយ ពហុជនសុខាយា’’តិ (អ. និ. ១.១៧០)។ ឥធាបិ លោកមេវ ឧបាទាយ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ។ តស្មា ឥមស្មិំ សត្តលោកេតិ អត្ថោ។ សត្តាតិ រូបាទីសុ ខន្ធេសុ ឆន្ទរាគេន សត្តា វិសត្តា អាសត្តា លគ្គា លគិតាតិ សត្តា, សត្តាតិ បាណិនោ វុច្ចន្តិ។ រុឡ្ហីសទ្ទេន បន វីតរាគេសុបិ អយំ វោហារោ វត្តតិយេវ។

    Katthaci padapūraṇamattameva hoti. Yathāha – ‘‘idhāhaṃ, bhikkhave, bhuttāvī assaṃ pavārito’’ti (ma. ni. 1.30). Katthaci lokaṃ upādāya, yathāha – ‘‘idha tathāgato loke uppajjati bahujanahitāya bahujanasukhāyā’’ti (a. ni. 1.170). Idhāpi lokameva upādāya vuttoti veditabbo. Tasmā imasmiṃ sattaloketi attho. Sattāti rūpādīsu khandhesu chandarāgena sattā visattā āsattā laggā lagitāti sattā, sattāti pāṇino vuccanti. Ruḷhīsaddena pana vītarāgesupi ayaṃ vohāro vattatiyeva.

    អប្បរជក្ខជាតិកាតិ បញ្ញាមយេ អក្ខិម្ហិ អប្បំ បរិត្តំ រាគទោសមោហរជំ ឯតេសំ ឯវំសភាវា ច តេតិ អប្បរជក្ខជាតិកា, អប្បំ រាគាទិរជមេវ វា យេសំ តេ អប្បរជក្ខា, តេ អប្បរជក្ខសភាវា អប្បរជក្ខជាតិកាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ តេសំ អប្បរជក្ខជាតិកានំ។ ‘‘សត្តាន’’ន្តិ វិភត្តិវិបរិណាមំ កត្វា – ‘‘ទេសេហិ ធម្ម’’ន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធំ កត្វា អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ ទេសេហីតិ អាយាចនវចនមេតំ, ទេសេហិ កថេហិ ឧបទិសាតិ អត្ថោ។ ធម្មន្តិ ឯត្ថ អយំ ធម្ម-សទ្ទោ បរិយត្តិសមាធិបញ្ញាបកតិសភាវសុញ្ញតាបុញ្ញអាបត្តិញេយ្យចតុសច្ចធម្មាទីសុ ទិស្សតិ។ តថា ហិ – ‘‘ឥធ ភិក្ខុ ធម្មំ បរិយាបុណាតិ សុត្តំ គេយ្យំ វេយ្យាករណំ…បេ.… វេទល្ល’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២៣៩; អ. និ. ៤.១០២) បរិយត្តិយំ ទិស្សតិ។ ‘‘ឯវំធម្មា តេ ភគវន្តោ អហេសុ’’ន្តិអាទីសុ សមាធិម្ហិ។

    Apparajakkhajātikāti paññāmaye akkhimhi appaṃ parittaṃ rāgadosamoharajaṃ etesaṃ evaṃsabhāvā ca teti apparajakkhajātikā, appaṃ rāgādirajameva vā yesaṃ te apparajakkhā, te apparajakkhasabhāvā apparajakkhajātikāti evamettha attho daṭṭhabbo. Tesaṃ apparajakkhajātikānaṃ. ‘‘Sattāna’’nti vibhattivipariṇāmaṃ katvā – ‘‘desehi dhamma’’nti iminā sambandhaṃ katvā attho daṭṭhabbo. Desehīti āyācanavacanametaṃ, desehi kathehi upadisāti attho. Dhammanti ettha ayaṃ dhamma-saddo pariyattisamādhipaññāpakatisabhāvasuññatāpuññaāpattiñeyyacatusaccadhammādīsu dissati. Tathā hi – ‘‘idha bhikkhu dhammaṃ pariyāpuṇāti suttaṃ geyyaṃ veyyākaraṇaṃ…pe… vedalla’’ntiādīsu (ma. ni. 1.239; a. ni. 4.102) pariyattiyaṃ dissati. ‘‘Evaṃdhammā te bhagavanto ahesu’’ntiādīsu samādhimhi.

    ‘‘យស្សេតេ ចតុរោ ធម្មា, វានរិន្ទ យថា តវ;

    ‘‘Yassete caturo dhammā, vānarinda yathā tava;

    សច្ចំ ធម្មោ ធិតិ ចាគោ, ទិដ្ឋំ សោ អតិវត្តតី’’តិ។ –

    Saccaṃ dhammo dhiti cāgo, diṭṭhaṃ so ativattatī’’ti. –

    អាទីសុ (ជា. ១.២.១៤៧) បញ្ញាយ។ ‘‘ជាតិធម្មា ជរាធម្មា, អថោ មរណធម្មិនោ’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៣.៣៩) បកតិយំ។ ‘‘កុសលា ធម្មា, អកុសលា ធម្មា, អព្យាកតា ធម្មា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. តិកមាតិកា) សភាវេ។ ‘‘តស្មិំ ខោ បន សមយេ ធម្មា ហោន្តិ ខន្ធា ហោន្តី’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ១២១) សុញ្ញតាយំ។ ‘‘ធម្មោ សុចិណ្ណោ សុខមាវហាតី’’តិអាទីសុ (សុ. និ. ១៨៤; ថេរគា. ៣០៣; ជា. ១.១០.១០២; ១.១៥.៣៨៥) បុញ្ញេ។ ‘‘ទ្វេ អនិយតា ធម្មា’’តិអាទីសុ អាបត្តិយំ។ ‘‘សព្ពេ ធម្មា សព្ពាការេន ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ញាណមុខេ អាបាថំ អាគច្ឆន្តី’’តិអាទីសុ (មហានិ. ១៥៦; ចូឡនិ. មោឃរាជមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៨៥) ញេយ្យេ។ ‘‘ទិដ្ឋធម្មោ បត្តធម្មោ វិទិតធម្មោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២៩៩; មហាវ. ២៧, ៥៧) ចតុសច្ចធម្មេ។ ឥធាបិ ចតុសច្ចធម្មេ ទដ្ឋព្ពោ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.សុត្តនិក្ខេបវណ្ណនា; ធ. ស. អដ្ឋ. ចិត្តុប្បាទកណ្ឌ ១)។ អនុកម្បាតិ អនុកម្បំ អនុទ្ទយំ ករោហិ។ ឥមន្តិ បជំ និទ្ទិសន្តោ អាហ។ បជន្តិ បជាតត្តា បជា, តំ បជំ, សត្តនិកាយំ សំសារទុក្ខតោ មោចេហីតិ អធិប្បាយោ។ កេចិ បន –

    Ādīsu (jā. 1.2.147) paññāya. ‘‘Jātidhammā jarādhammā, atho maraṇadhammino’’tiādīsu (a. ni. 3.39) pakatiyaṃ. ‘‘Kusalā dhammā, akusalā dhammā, abyākatā dhammā’’tiādīsu (dha. sa. tikamātikā) sabhāve. ‘‘Tasmiṃ kho pana samaye dhammā honti khandhā hontī’’tiādīsu (dha. sa. 121) suññatāyaṃ. ‘‘Dhammo suciṇṇo sukhamāvahātī’’tiādīsu (su. ni. 184; theragā. 303; jā. 1.10.102; 1.15.385) puññe. ‘‘Dve aniyatā dhammā’’tiādīsu āpattiyaṃ. ‘‘Sabbe dhammā sabbākārena buddhassa bhagavato ñāṇamukhe āpāthaṃ āgacchantī’’tiādīsu (mahāni. 156; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85) ñeyye. ‘‘Diṭṭhadhammo pattadhammo viditadhammo’’tiādīsu (dī. ni. 1.299; mahāva. 27, 57) catusaccadhamme. Idhāpi catusaccadhamme daṭṭhabbo (ma. ni. aṭṭha. 1.suttanikkhepavaṇṇanā; dha. sa. aṭṭha. cittuppādakaṇḍa 1). Anukampāti anukampaṃ anuddayaṃ karohi. Imanti pajaṃ niddisanto āha. Pajanti pajātattā pajā, taṃ pajaṃ, sattanikāyaṃ saṃsāradukkhato mocehīti adhippāyo. Keci pana –

    ‘‘ភគវាតិ លោកាធិបតី នរុត្តមោ,

    ‘‘Bhagavāti lokādhipatī naruttamo,

    កតញ្ជលី ព្រហ្មគណេហិ យាចិតោ’’តិ។ –

    Katañjalī brahmagaṇehi yācito’’ti. –

    បឋន្តិ។ ឯត្តាវតា សព្ពសោ អយំ គាថា វុត្តត្ថា ហោតិ។

    Paṭhanti. Ettāvatā sabbaso ayaṃ gāthā vuttatthā hoti.

    អថ ភគវតោ តំ ព្រហ្មុនោ សហម្បតិស្ស អាយាចនវចនំ សុត្វា អបរិមិតសមយសមុទិតករុណាពលស្ស ទសពលស្ស បរហិតករណនិបុណមតិចារស្ស សព្ពសត្តេសុ ឱកាសករណមត្តេន មហាករុណា ឧទបាទិ។ តំ បន ភគវតោ ករុណុប្បត្តិំ ទស្សេន្តេហិ សង្គីតិកាលេ សង្គីតិការកេហិ –

    Atha bhagavato taṃ brahmuno sahampatissa āyācanavacanaṃ sutvā aparimitasamayasamuditakaruṇābalassa dasabalassa parahitakaraṇanipuṇamaticārassa sabbasattesu okāsakaraṇamattena mahākaruṇā udapādi. Taṃ pana bhagavato karuṇuppattiṃ dassentehi saṅgītikāle saṅgītikārakehi –

    ២.

    2.

    ‘‘សម្បន្នវិជ្ជាចរណស្ស តាទិនោ, ជុតិន្ធរស្សន្តិមទេហធារិនោ;

    ‘‘Sampannavijjācaraṇassa tādino, jutindharassantimadehadhārino;

    តថាគតស្សប្បដិបុគ្គលស្ស, ឧប្បជ្ជិ ការុញ្ញតា សព្ពសត្តេ’’តិ។ –

    Tathāgatassappaṭipuggalassa, uppajji kāruññatā sabbasatte’’ti. –

    អយំ គាថា ឋបិតា។

    Ayaṃ gāthā ṭhapitā.

    តត្ថ សម្បន្នវិជ្ជាចរណស្សាតិ សម្បន្នំ នាម តិវិធំ បរិបុណ្ណសមង្គិមធុរវសេន។ តត្ថ –

    Tattha sampannavijjācaraṇassāti sampannaṃ nāma tividhaṃ paripuṇṇasamaṅgimadhuravasena. Tattha –

    ‘‘សម្បន្នំ សាលិកេទារំ, សុវា ភុញ្ជន្តិ កោសិយ;

    ‘‘Sampannaṃ sālikedāraṃ, suvā bhuñjanti kosiya;

    បដិវេទេមិ តេ ព្រហ្មេ, ន នំ វារេតុមុស្សហេ’’តិ។ (ជា. ១.១៤.១) –

    Paṭivedemi te brahme, na naṃ vāretumussahe’’ti. (jā. 1.14.1) –

    ឥទំ បរិបុណ្ណសម្បន្នំ នាម។ ‘‘ឥមិនា បាតិមោក្ខសំវរេន ឧបេតោ ហោតិ សមុបេតោ ឧបគតោ សមុបគតោ សម្បន្នោ សមន្នាគតោ’’តិ (វិភ. ៥១១) ឥទំ សមង្គិសម្បន្នំ នាម។ ‘‘ឥមិស្សា, ភន្តេ, មហាបថវិយា ហេដ្ឋិមតលំ សម្បន្នំ, សេយ្យថាបិ ខុទ្ទមធុំ អនីលកំ, ឯវមស្សាទ’’ន្តិ (បារា. ១៨) ឥទំ មធុរសម្បន្នំ នាម។ ឥធ បរិបុណ្ណសម្បន្នម្បិ សមង្គិសម្បន្នម្បិ យុជ្ជតិ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.៦៤)។ វិជ្ជាតិ បដិបក្ខធម្មេ វិជ្ឈនដ្ឋេន វិទិតករណដ្ឋេន វិន្ទិតព្ពដ្ឋេន ច វិជ្ជា។ តា បន តិស្សោបិ វិជ្ជា អដ្ឋបិ វិជ្ជា។ តិស្សោ វិជ្ជា ភយភេរវសុត្តេ (ម. និ. ១.៥០ អាទយោ) អាគតនយេនេវ វេទិតព្ពា, អដ្ឋ អម្ពដ្ឋសុត្តេ (ទី. និ. ១.២៧៨ អាទយោ)។ តត្រ ហិ វិបស្សនាញាណេន មនោមយិទ្ធិយា ច សហ ឆ អភិញ្ញា បរិគ្គហេត្វា អដ្ឋ វិជ្ជា វុត្តា។ ចរណន្តិ សីលសំវរោ ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារតា ភោជនេ មត្តញ្ញុតា ជាគរិយានុយោគោ សទ្ធា ហិរី ឱត្តប្បំ ពាហុសច្ចំ អារទ្ធវីរិយតា ឧបដ្ឋិតស្សតិតា បញ្ញាសម្បន្នតា ចត្តារិ រូបាវចរជ្ឈានានីតិ ឥមេ បន្នរស ធម្មា វេទិតព្ពា។ ឥមេយេវ ហិ បន្នរស ធម្មា យស្មា ឯតេហិ ចរតិ អរិយសាវកោ គច្ឆតិ អមតំ ទិសំ, តស្មា ‘‘ចរណ’’ន្តិ វុត្តា។ យថាហ – ‘‘ឥធ, មហានាម, អរិយសាវកោ សីលវា ហោតី’’តិ (ម. និ. ២.២៤) សព្ពំ មជ្ឈិមបណ្ណាសកេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ វិជ្ជា ច ចរណញ្ច វិជ្ជាចរណានិ, សម្បន្នានិ បរិបុណ្ណានិ វិជ្ជាចរណានិ យស្ស សោយំ សម្បន្នវិជ្ជាចរណោ, វិជ្ជាចរណេហិ សម្បន្នោ សមង្គីភូតោ, សមន្នាគតោតិ វា សម្បន្នវិជ្ជាចរណោ។ ឧភយថាបិ អត្ថោ យុជ្ជតេវ, តស្ស សម្បន្នវិជ្ជាចរណស្ស (បារា. អដ្ឋ. ១.១ វេរញ្ជកណ្ឌវណ្ណនា)។

    Idaṃ paripuṇṇasampannaṃ nāma. ‘‘Iminā pātimokkhasaṃvarena upeto hoti samupeto upagato samupagato sampanno samannāgato’’ti (vibha. 511) idaṃ samaṅgisampannaṃ nāma. ‘‘Imissā, bhante, mahāpathaviyā heṭṭhimatalaṃ sampannaṃ, seyyathāpi khuddamadhuṃ anīlakaṃ, evamassāda’’nti (pārā. 18) idaṃ madhurasampannaṃ nāma. Idha paripuṇṇasampannampi samaṅgisampannampi yujjati (ma. ni. aṭṭha. 1.64). Vijjāti paṭipakkhadhamme vijjhanaṭṭhena viditakaraṇaṭṭhena vinditabbaṭṭhena ca vijjā. Tā pana tissopi vijjā aṭṭhapi vijjā. Tisso vijjā bhayabheravasutte (ma. ni. 1.50 ādayo) āgatanayeneva veditabbā, aṭṭha ambaṭṭhasutte (dī. ni. 1.278 ādayo). Tatra hi vipassanāñāṇena manomayiddhiyā ca saha cha abhiññā pariggahetvā aṭṭha vijjā vuttā. Caraṇanti sīlasaṃvaro indriyesu guttadvāratā bhojane mattaññutā jāgariyānuyogo saddhā hirī ottappaṃ bāhusaccaṃ āraddhavīriyatā upaṭṭhitassatitā paññāsampannatā cattāri rūpāvacarajjhānānīti ime pannarasa dhammā veditabbā. Imeyeva hi pannarasa dhammā yasmā etehi carati ariyasāvako gacchati amataṃ disaṃ, tasmā ‘‘caraṇa’’nti vuttā. Yathāha – ‘‘idha, mahānāma, ariyasāvako sīlavā hotī’’ti (ma. ni. 2.24) sabbaṃ majjhimapaṇṇāsake vuttanayeneva veditabbaṃ. Vijjā ca caraṇañca vijjācaraṇāni, sampannāni paripuṇṇāni vijjācaraṇāni yassa soyaṃ sampannavijjācaraṇo, vijjācaraṇehi sampanno samaṅgībhūto, samannāgatoti vā sampannavijjācaraṇo. Ubhayathāpi attho yujjateva, tassa sampannavijjācaraṇassa (pārā. aṭṭha. 1.1 verañjakaṇḍavaṇṇanā).

    តាទិនោតិ ‘‘ឥដ្ឋេបិ តាទី អនិដ្ឋេបិ តាទី’’តិអាទិនា នយេន មហានិទ្ទេសេ (មហានិ. ៣៨, ១៩២) អាគតតាទិលក្ខណេន តាទិនោ, ឥដ្ឋានិដ្ឋាទីសុ អវិការស្ស តាទិសស្សាតិ អត្ថោ។ ជុតិន្ធរស្សាតិ ជុតិមតោ, យុគន្ធរេ សរទសមយេ សមុទិតទិវសករាតិរេកតរសស្សិរិកសរីរជុតិវិសរធរស្សាតិ អត្ថោ។ ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតធរស្សា’’តិ វា វត្តុំ វដ្ដតិ។ វុត្តញ្ហេតំ –

    Tādinoti ‘‘iṭṭhepi tādī aniṭṭhepi tādī’’tiādinā nayena mahāniddese (mahāni. 38, 192) āgatatādilakkhaṇena tādino, iṭṭhāniṭṭhādīsu avikārassa tādisassāti attho. Jutindharassāti jutimato, yugandhare saradasamaye samuditadivasakarātirekatarasassirikasarīrajutivisaradharassāti attho. ‘‘Paññāpajjotadharassā’’ti vā vattuṃ vaṭṭati. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ចត្តារោ លោកេ បជ្ជោតា, បញ្ចមេត្ថ ន វិជ្ជតិ;

    ‘‘Cattāro loke pajjotā, pañcamettha na vijjati;

    ទិវា តបតិ អាទិច្ចោ, រត្តិមាភាតិ ចន្ទិមា។

    Divā tapati ādicco, rattimābhāti candimā.

    ‘‘អថ អគ្គិ ទិវារត្តិំ, តត្ថ តត្ថ បភាសតិ;

    ‘‘Atha aggi divārattiṃ, tattha tattha pabhāsati;

    សម្ពុទ្ធោ តបតំ សេដ្ឋោ, ឯសា អាភា អនុត្តរា’’តិ។ (សំ. និ. ១.២៦, ៨៥);

    Sambuddho tapataṃ seṭṭho, esā ābhā anuttarā’’ti. (saṃ. ni. 1.26, 85);

    តស្មា ឧភយថាបិ សរីរបញ្ញាជុតិវិសរធរស្សាតិ អត្ថោ។ អន្តិមទេហធារិនោតិ សព្ពបច្ឆិមសរីរធារិនោ, អបុនព្ភវស្សាតិ អត្ថោ។

    Tasmā ubhayathāpi sarīrapaññājutivisaradharassāti attho. Antimadehadhārinoti sabbapacchimasarīradhārino, apunabbhavassāti attho.

    តថាគតស្សាតិ ឯត្ថ អដ្ឋហិ ការណេហិ ភគវា ‘‘តថាគតោ’’តិ វុច្ចតិ។ កតមេហិ អដ្ឋហិ? តថា អាគតោតិ តថាគតោ, តថា គតោតិ តថាគតោ, តថលក្ខណំ អាគតោតិ តថាគតោ, តថធម្មេ យាថាវតោ អភិសម្ពុទ្ធោតិ តថាគតោ, តថទស្សិតាយ តថាគតោ, តថវាទិតាយ តថាគតោ, តថាការិតាយ តថាគតោ, អភិភវនដ្ឋេន តថាគតោតិ។

    Tathāgatassāti ettha aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā ‘‘tathāgato’’ti vuccati. Katamehi aṭṭhahi? Tathā āgatoti tathāgato, tathā gatoti tathāgato, tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato, tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato, tathadassitāya tathāgato, tathavāditāya tathāgato, tathākāritāya tathāgato, abhibhavanaṭṭhena tathāgatoti.

    កថំ ភគវា តថា អាគតោតិ តថាគតោ? យថា យេន អភិនីហារេន ទានបារមិំ បូរេត្វា សីលនេក្ខម្មបញ្ញាវីរិយខន្តិសច្ចអធិដ្ឋានមេត្តុបេក្ខាបារមិំ បូរេត្វា ឥមា ទស បារមិយោ ទស ឧបបារមិយោ ទស បរមត្ថបារមិយោតិ សមត្តិំស បារមិយោ បូរេត្វា អង្គបរិច្ចាគំ ជីវិតបរិច្ចាគំ ធនរជ្ជបុត្តទារបរិច្ចាគន្តិ ឥមេ បញ្ច មហាបរិច្ចាគេ បរិច្ចជិត្វា យថា វិបស្សិអាទយោ សម្មាសម្ពុទ្ធា អាគតា, តថា អម្ហាកម្បិ ភគវា អាគតោតិ តថាគតោ។ យថាហ –

    Kathaṃ bhagavā tathā āgatoti tathāgato? Yathā yena abhinīhārena dānapāramiṃ pūretvā sīlanekkhammapaññāvīriyakhantisaccaadhiṭṭhānamettupekkhāpāramiṃ pūretvā imā dasa pāramiyo dasa upapāramiyo dasa paramatthapāramiyoti samattiṃsa pāramiyo pūretvā aṅgapariccāgaṃ jīvitapariccāgaṃ dhanarajjaputtadārapariccāganti ime pañca mahāpariccāge pariccajitvā yathā vipassiādayo sammāsambuddhā āgatā, tathā amhākampi bhagavā āgatoti tathāgato. Yathāha –

    ‘‘យថេវ លោកម្ហិ វិបស្សិអាទយោ, សព្ពញ្ញុភាវំ មុនយោ ឥធាគតា;

    ‘‘Yatheva lokamhi vipassiādayo, sabbaññubhāvaṃ munayo idhāgatā;

    តថា អយំ សក្យមុនីបិ អាគតោ, តថាគតោ វុច្ចតិ តេន ចក្ខុមា’’តិ។

    Tathā ayaṃ sakyamunīpi āgato, tathāgato vuccati tena cakkhumā’’ti.

    កថំ តថា គតោតិ តថាគតោ? យថា សម្បតិជាតា វិបស្សិអាទយោ សមេហិ បាទេហិ បថវិយំ បតិដ្ឋាយ ឧត្តរាភិមុខា សត្តបទវីតិហារេន គតា, តថា អម្ហាកម្បិ ភគវា គតោតិ តថាគតោ។ យថាហ –

    Kathaṃ tathā gatoti tathāgato? Yathā sampatijātā vipassiādayo samehi pādehi pathaviyaṃ patiṭṭhāya uttarābhimukhā sattapadavītihārena gatā, tathā amhākampi bhagavā gatoti tathāgato. Yathāha –

    ‘‘មុហុត្តជាតោវ គវម្បតី យថា, សមេហិ បាទេហិ ផុសី វសុន្ធរំ;

    ‘‘Muhuttajātova gavampatī yathā, samehi pādehi phusī vasundharaṃ;

    សោ វិក្កមី សត្តបទានិ គោតមោ, សេតញ្ច ឆត្តំ អនុធារយុំ មរូ។

    So vikkamī sattapadāni gotamo, setañca chattaṃ anudhārayuṃ marū.

    ‘‘គន្ត្វាន សោ សត្តបទានិ គោតមោ, ទិសា វិលោកេសិ សមា សមន្តតោ;

    ‘‘Gantvāna so sattapadāni gotamo, disā vilokesi samā samantato;

    អដ្ឋង្គុបេតំ គិរមព្ភុទីរយី, សីហោ យថា បព្ពតមុទ្ធនិដ្ឋិតោ’’តិ។

    Aṭṭhaṅgupetaṃ giramabbhudīrayī, sīho yathā pabbatamuddhaniṭṭhito’’ti.

    កថំ តថលក្ខណំ អាគតោតិ តថាគតោ? សព្ពេសំ រូបារូបធម្មានំ សលក្ខណំ សាមញ្ញលក្ខណញ្ច តថំ អវិតថំ ញាណគតិយា អាគតោ អវិរជ្ឈិត្វា បត្តោ អនុពុទ្ធោតិ តថាគតោ។

    Kathaṃ tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato? Sabbesaṃ rūpārūpadhammānaṃ salakkhaṇaṃ sāmaññalakkhaṇañca tathaṃ avitathaṃ ñāṇagatiyā āgato avirajjhitvā patto anubuddhoti tathāgato.

    ‘‘សព្ពេសំ បន ធម្មានំ, សកសាមញ្ញលក្ខណំ;

    ‘‘Sabbesaṃ pana dhammānaṃ, sakasāmaññalakkhaṇaṃ;

    តថមេវាគតោ យស្មា, តស្មា សត្ថា តថាគតោ’’តិ។

    Tathamevāgato yasmā, tasmā satthā tathāgato’’ti.

    កថំ តថធម្មេ យាថាវតោ អភិសម្ពុទ្ធោតិ តថាគតោ? តថធម្មា នាម ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ។ យថាហ – ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ។ កតមានិ ចត្តារិ? ‘ឥទំ ទុក្ខ’ន្តិ, ភិក្ខវេ, តថមេតំ អវិតថមេតំ អនញ្ញថមេត’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.១០៩០) វិត្ថារោ។ តានិ ច ភគវា អភិសម្ពុទ្ធោ, តស្មា តថានំ អភិសម្ពុទ្ធត្តា ‘‘តថាគតោ’’តិ វុច្ចតិ។ អភិសម្ពុទ្ធត្ថោ ហិ ឯត្ថ គតសទ្ទោ។

    Kathaṃ tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato? Tathadhammā nāma cattāri ariyasaccāni. Yathāha – ‘‘cattārimāni, bhikkhave, tathāni avitathāni anaññathāni. Katamāni cattāri? ‘Idaṃ dukkha’nti, bhikkhave, tathametaṃ avitathametaṃ anaññathameta’’nti (saṃ. ni. 5.1090) vitthāro. Tāni ca bhagavā abhisambuddho, tasmā tathānaṃ abhisambuddhattā ‘‘tathāgato’’ti vuccati. Abhisambuddhattho hi ettha gatasaddo.

    ‘‘តថនាមានិ សច្ចានិ, អភិសម្ពុជ្ឈិ នាយកោ;

    ‘‘Tathanāmāni saccāni, abhisambujjhi nāyako;

    តស្មា តថានំ សច្ចានំ, សម្ពុទ្ធត្តា តថាគតោ’’។

    Tasmā tathānaṃ saccānaṃ, sambuddhattā tathāgato’’.

    កថំ តថទស្សិតាយ តថាគតោ? ភគវា ហិ អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ អបរិមាណានំ សត្តានំ ចក្ខុសោតឃាណជិវ្ហាកាយមនោទ្វារេសុ អាបាថំ អាគច្ឆន្តំ រូបសទ្ទគន្ធរសផោដ្ឋព្ពធម្មារម្មណំ តថាគតោ សព្ពាការតោ ជានាតិ បស្សតីតិ, ឯវំ តថទស្សិតាយ តថាគតោ។ អថ វា យំ លោកេ តថំ, តំ លោកស្ស តថេវ ទស្សេតិ។ តតោបិ ភគវា តថាគតោ។ ឯត្ថ តថទស្សិអត្ថេ ‘‘តថាគតោ’’តិ បទសម្ភវោ វេទិតព្ពោ។

    Kathaṃ tathadassitāya tathāgato? Bhagavā hi aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ cakkhusotaghāṇajivhākāyamanodvāresu āpāthaṃ āgacchantaṃ rūpasaddagandharasaphoṭṭhabbadhammārammaṇaṃ tathāgato sabbākārato jānāti passatīti, evaṃ tathadassitāya tathāgato. Atha vā yaṃ loke tathaṃ, taṃ lokassa tatheva dasseti. Tatopi bhagavā tathāgato. Ettha tathadassiatthe ‘‘tathāgato’’ti padasambhavo veditabbo.

    ‘‘តថាការេន យោ ធម្មេ, ជានាតិ អនុបស្សតិ;

    ‘‘Tathākārena yo dhamme, jānāti anupassati;

    តថទស្សីតិ សម្ពុទ្ធោ, តស្មា វុត្តោ តថាគតោ’’។

    Tathadassīti sambuddho, tasmā vutto tathāgato’’.

    កថំ តថវាទិតាយ តថាគតោ? យញ្ច អភិសម្ពោធិយា បរិនិព្ពានស្ស ច អន្តរេ បញ្ចចត្តាលីសវស្សបរិមាណកាលេ សុត្តាទិនវង្គសង្គហិតំ ភាសិតំ លបិតំ តថាគតេន, សព្ពំ តំ ឯកតុលាយ តុលិតំ វិយ តថមេវ អវិតថមេវ ហោតិ។ តេនេវាហ –

    Kathaṃ tathavāditāya tathāgato? Yañca abhisambodhiyā parinibbānassa ca antare pañcacattālīsavassaparimāṇakāle suttādinavaṅgasaṅgahitaṃ bhāsitaṃ lapitaṃ tathāgatena, sabbaṃ taṃ ekatulāya tulitaṃ viya tathameva avitathameva hoti. Tenevāha –

    ‘‘យញ្ច, ចុន្ទ, រត្តិំ តថាគតោ អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុជ្ឈតិ, យញ្ច រត្តិំ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយតិ, យំ ឯតស្មិំ អន្តរេ ភាសតិ លបតិ និទ្ទិសតិ, សព្ពំ តំ តថេវ ហោតិ, នោ អញ្ញថា។ តស្មា ‘តថាគតោ’តិ វុច្ចតី’’តិ។

    ‘‘Yañca, cunda, rattiṃ tathāgato anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambujjhati, yañca rattiṃ anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyati, yaṃ etasmiṃ antare bhāsati lapati niddisati, sabbaṃ taṃ tatheva hoti, no aññathā. Tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti.

    ឯត្ថ បន គទអត្ថោ ហិ គតសទ្ទោ។ ឯវំ តថវាទិតាយ តថាគតោ។ អាគទនំ អាគទោ, វចនន្តិ អត្ថោ។ តថោ អវិបរីតោ អាគទោ អស្សាតិ តថាគតោ។ ទ-ការស្ស ត-ការំ កត្វា វុត្តោ។

    Ettha pana gadaattho hi gatasaddo. Evaṃ tathavāditāya tathāgato. Āgadanaṃ āgado, vacananti attho. Tatho aviparīto āgado assāti tathāgato. Da-kārassa ta-kāraṃ katvā vutto.

    ‘‘តថាវាទី ជិនោ យស្មា, តថធម្មប្បកាសកោ;

    ‘‘Tathāvādī jino yasmā, tathadhammappakāsako;

    តថាមាគទនញ្ចស្ស, តស្មា ពុទ្ធោ តថាគតោ’’។

    Tathāmāgadanañcassa, tasmā buddho tathāgato’’.

    កថំ តថាការិតាយ តថាគតោ? ភគវា ហិ យំ យំ វាចំ អភាសិ, តំ តំ ឯវ កាយេន ករោតិ, វាចាយ កាយោ អនុលោមេតិ, កាយស្សបិ វាចា។ តេនេវាហ –

    Kathaṃ tathākāritāya tathāgato? Bhagavā hi yaṃ yaṃ vācaṃ abhāsi, taṃ taṃ eva kāyena karoti, vācāya kāyo anulometi, kāyassapi vācā. Tenevāha –

    ‘‘យថា វាទី, ភិក្ខវេ, តថាគតោ តថា ការី, យថា ការី តថា វាទី…បេ.… តស្មា ‘តថាគតោ’តិ វុច្ចតី’’តិ (អ. និ. ៤.២៣; ចូឡនិ. បោសាលមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៨៣)។

    ‘‘Yathā vādī, bhikkhave, tathāgato tathā kārī, yathā kārī tathā vādī…pe… tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (a. ni. 4.23; cūḷani. posālamāṇavapucchāniddesa 83).

    យថា ច វាចា គតា, កាយោបិ តថា គតោ, យថា កាយោ គតោ, វាចាបិ តថា គតា។ ឯវំ តថាការិតាយ តថាគតោ។

    Yathā ca vācā gatā, kāyopi tathā gato, yathā kāyo gato, vācāpi tathā gatā. Evaṃ tathākāritāya tathāgato.

    ‘‘យថា វាចា គតា តស្ស, តថា កាយោ គតោ យតោ;

    ‘‘Yathā vācā gatā tassa, tathā kāyo gato yato;

    តថាវាទិតាយ សម្ពុទ្ធោ, សត្ថា តស្មា តថាគតោ’’។

    Tathāvāditāya sambuddho, satthā tasmā tathāgato’’.

    កថំ អភិភវនដ្ឋេន តថាគតោ? ឧបរិ ភវគ្គំ ហេដ្ឋា អវីចិំ បរិយន្តំ កត្វា តិរិយំ អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ សព្ពសត្តេ អភិភវតិ សីលេនបិ សមាធិនាបិ បញ្ញាយបិ វិមុត្តិយាបិ វិមុត្តិញាណទស្សនេនបិ, ន តស្ស តុលា វា បមាណំ វា អត្ថិ, អថ ខោ អតុលោ អប្បមេយ្យោ អនុត្តរោ។ តេនេវាហ –

    Kathaṃ abhibhavanaṭṭhena tathāgato? Upari bhavaggaṃ heṭṭhā avīciṃ pariyantaṃ katvā tiriyaṃ aparimāṇāsu lokadhātūsu sabbasatte abhibhavati sīlenapi samādhināpi paññāyapi vimuttiyāpi vimuttiñāṇadassanenapi, na tassa tulā vā pamāṇaṃ vā atthi, atha kho atulo appameyyo anuttaro. Tenevāha –

    ‘‘សទេវកេ, ភិក្ខវេ, លោកេ…បេ.… តថាគតោ អភិភូ អនភិភូតោ អញ្ញទត្ថុ ទសោ វសវត្តី, តស្មា ‘តថាគតោ’តិ វុច្ចតី’’តិ (អ. និ. ១.២៣; បោសាលមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៨៣)។

    ‘‘Sadevake, bhikkhave, loke…pe… tathāgato abhibhū anabhibhūto aññadatthu daso vasavattī, tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (a. ni. 1.23; posālamāṇavapucchāniddesa 83).

    តត្រេវំ បទសិទ្ធិ វេទិតព្ពា – អគទោ វិយ អគទោ។ កោ បនេស? ទេសនាវិលាសោ ចេវ បុញ្ញុស្សយោ ច។ តេន ហេស មហានុភាវោ ភិសក្កោ ទិព្ពាគទេន សប្បេ វិយ សព្ពបរប្បវាទិនោ សទេវកញ្ច លោកំ អភិភវតិ, ឥតិ សព្ពលោកាភិភវនតោ អវិបរីតោ ទេសនាវិលាសោ ចេវ បុញ្ញុស្សយោ ច អគទោ អស្សាតិ ទ-ការស្ស ត-ការំ កត្វា ‘‘តថាគតោ’’តិ វេទិតព្ពោ។ ឯវំ អភិភវនដ្ឋេន តថាគតោ។

    Tatrevaṃ padasiddhi veditabbā – agado viya agado. Ko panesa? Desanāvilāso ceva puññussayo ca. Tena hesa mahānubhāvo bhisakko dibbāgadena sappe viya sabbaparappavādino sadevakañca lokaṃ abhibhavati, iti sabbalokābhibhavanato aviparīto desanāvilāso ceva puññussayo ca agado assāti da-kārassa ta-kāraṃ katvā ‘‘tathāgato’’ti veditabbo. Evaṃ abhibhavanaṭṭhena tathāgato.

    ‘‘តថោ អវិបរីតោ ច, អគទោ យស្ស សត្ថុនោ;

    ‘‘Tatho aviparīto ca, agado yassa satthuno;

    វសវត្តីតិ សោ តេន, ហោតិ សត្ថា តថាគតោ’’។

    Vasavattīti so tena, hoti satthā tathāgato’’.

    អប្បដិបុគ្គលស្សាតិ បដិបុគ្គលវិរហិតស្ស, អញ្ញោ កោចិ ‘‘អហំ ពុទ្ធោ’’តិ ឯវំ បដិញ្ញំ ទាតុំ សមត្ថោ នាមស្ស បុគ្គលោ, នត្ថីតិ អប្បដិបុគ្គលោ, តស្ស អប្បដិបុគ្គលស្ស។ ឧប្បជ្ជីតិ ឧប្បន្នោ ឧទបាទិ។ ការុញ្ញតាតិ ករុណាយ ភាវោ ការុញ្ញតា។ សព្ពសត្តេតិ និរវសេសសត្តបរិយាទានវចនំ, សកលេ សត្តនិកាយេតិ អត្ថោ។ ឯត្តាវតា អយម្បិ គាថា វុត្តត្ថា ហោតិ។

    Appaṭipuggalassāti paṭipuggalavirahitassa, añño koci ‘‘ahaṃ buddho’’ti evaṃ paṭiññaṃ dātuṃ samattho nāmassa puggalo, natthīti appaṭipuggalo, tassa appaṭipuggalassa. Uppajjīti uppanno udapādi. Kāruññatāti karuṇāya bhāvo kāruññatā. Sabbasatteti niravasesasattapariyādānavacanaṃ, sakale sattanikāyeti attho. Ettāvatā ayampi gāthā vuttatthā hoti.

    អថ ភគវា ព្រហ្មុនា ធម្មទេសនត្ថាយ អាយាចិតោ សត្តេសុ ការុញ្ញតំ ឧប្បាទេត្វា ធម្មំ ទេសេតុកាមោ មហាព្រហ្មានំ គាថាយ អជ្ឈភាសិ –

    Atha bhagavā brahmunā dhammadesanatthāya āyācito sattesu kāruññataṃ uppādetvā dhammaṃ desetukāmo mahābrahmānaṃ gāthāya ajjhabhāsi –

    ‘‘អបារុតា តេសំ អមតស្ស ទ្វារា, យេ សោតវន្តោ បមុញ្ចន្តុ សទ្ធំ;

    ‘‘Apārutā tesaṃ amatassa dvārā, ye sotavanto pamuñcantu saddhaṃ;

    វិហិំសសញ្ញី បគុណំ ន ភាសិំ, ធម្មំ បណីតំ មនុជេសុ ព្រហ្មេ’’តិ។ (ម. និ. ១.២៨៣; ទី. និ. ២.៧១; សំ. និ. ១.១៧២; មហាវ. ៩);

    Vihiṃsasaññī paguṇaṃ na bhāsiṃ, dhammaṃ paṇītaṃ manujesu brahme’’ti. (ma. ni. 1.283; dī. ni. 2.71; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 9);

    អថ ខោ ព្រហ្មា សហម្បតិ ‘‘កតាវកាសោ ខោម្ហិ ភគវតា ធម្មទេសនាយា’’តិ ញត្វា ទសនខសមោធានសមុជ្ជលំ អញ្ជលិំ សិរសិ កត្វា ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា បទក្ខិណំ កត្វា ព្រហ្មគណបរិវុតោ បក្កាមិ។ អថ សត្ថា តស្ស ព្រហ្មុនោ បដិញ្ញំ ទត្វា – ‘‘កស្ស នុ ខោ អហំ បឋមំ ធម្មំ ទេសេយ្យ’’ន្តិ (ម. និ. ១.២៨៣; មហាវ. ១០) ចិន្តេន្តោ – ‘‘អាឡារោ បណ្ឌិតោ សោ ឥមំ ធម្មំ ខិប្បំ អាជានិស្សតី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា បុន ឱលោកេន្តោ តស្ស សត្តាហំ កាលង្កតភាវំ ញត្វា ឧទកស្ស ច អភិទោសកាលង្កតភាវំ ញត្វា បុន – ‘‘កហំ នុ ខោ ឯតរហិ បញ្ចវគ្គិយា ភិក្ខូ វិហរន្តី’’តិ បញ្ចវគ្គិយេ អាវជ្ជេន្តោ ‘‘ពារាណសិយំ ឥសិបតនេ មិគទាយេ’’តិ ញត្វា អាសាឡ្ហិយំ បភាតាយ រត្តិយា កាលស្សេវ បត្តចីវរមាទាយ អដ្ឋារសយោជនិកំ មគ្គំ បដិបន្នោ អន្តរាមគ្គេ ឧបកំ នាម អាជីវកំ ទិស្វា តស្ស អត្តនោ ពុទ្ធភាវមាវិកត្វា តំទិវសមេវ សាយន្ហសមយេ ឥសិបតនមគមាសិ។ តត្ថ បញ្ចវគ្គិយានំ អត្តនោ ពុទ្ធភាវំ បកាសេត្វា បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនគតោ បញ្ចវគ្គិយេ ភិក្ខូ អាមន្តេត្វា ធម្មចក្កប្បវត្តនសុត្តន្តំ (សំ. និ. ៥.១០៨១; មហាវ. ១៣ អាទយោ; បដិ. ម. ២.៣០) ទេសេសិ។

    Atha kho brahmā sahampati ‘‘katāvakāso khomhi bhagavatā dhammadesanāyā’’ti ñatvā dasanakhasamodhānasamujjalaṃ añjaliṃ sirasi katvā bhagavantaṃ abhivādetvā padakkhiṇaṃ katvā brahmagaṇaparivuto pakkāmi. Atha satthā tassa brahmuno paṭiññaṃ datvā – ‘‘kassa nu kho ahaṃ paṭhamaṃ dhammaṃ deseyya’’nti (ma. ni. 1.283; mahāva. 10) cintento – ‘‘āḷāro paṇḍito so imaṃ dhammaṃ khippaṃ ājānissatī’’ti cittaṃ uppādetvā puna olokento tassa sattāhaṃ kālaṅkatabhāvaṃ ñatvā udakassa ca abhidosakālaṅkatabhāvaṃ ñatvā puna – ‘‘kahaṃ nu kho etarahi pañcavaggiyā bhikkhū viharantī’’ti pañcavaggiye āvajjento ‘‘bārāṇasiyaṃ isipatane migadāye’’ti ñatvā āsāḷhiyaṃ pabhātāya rattiyā kālasseva pattacīvaramādāya aṭṭhārasayojanikaṃ maggaṃ paṭipanno antarāmagge upakaṃ nāma ājīvakaṃ disvā tassa attano buddhabhāvamāvikatvā taṃdivasameva sāyanhasamaye isipatanamagamāsi. Tattha pañcavaggiyānaṃ attano buddhabhāvaṃ pakāsetvā paññattavarabuddhāsanagato pañcavaggiye bhikkhū āmantetvā dhammacakkappavattanasuttantaṃ (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 13 ādayo; paṭi. ma. 2.30) desesi.

    តេសុ អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញត្ថេរោ ទេសនានុសារេន ញាណំ បេសេត្វា សុត្តបរិយោសានេ អដ្ឋារសហិ ព្រហ្មកោដីហិ សទ្ធិំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ។ សត្ថា តត្ថេវ វស្សំ ឧបគន្ត្វា បុនទិវសេ វប្បត្ថេរំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាបេសិ។ ឯតេនេវ ឧបាយេន សព្ពេ តេ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាបេត្វា បុន បញ្ចមិយំ បក្ខស្ស បញ្ចបិ តេ ថេរេ សន្និបាតេត្វា អនត្តលក្ខណសុត្តន្តំ (សំ. និ. ៣.៥៩; មហាវ. ២០ អាទយោ) ទេសេសិ, ទេសនាបរិយោសានេ បញ្ចបិ ថេរា អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសុ។

    Tesu aññāsikoṇḍaññatthero desanānusārena ñāṇaṃ pesetvā suttapariyosāne aṭṭhārasahi brahmakoṭīhi saddhiṃ sotāpattiphale patiṭṭhāsi. Satthā tattheva vassaṃ upagantvā punadivase vappattheraṃ sotāpattiphale patiṭṭhāpesi. Eteneva upāyena sabbe te sotāpattiphale patiṭṭhāpetvā puna pañcamiyaṃ pakkhassa pañcapi te there sannipātetvā anattalakkhaṇasuttantaṃ (saṃ. ni. 3.59; mahāva. 20 ādayo) desesi, desanāpariyosāne pañcapi therā arahatte patiṭṭhahiṃsu.

    អថ សត្ថា តត្ថេវ យសស្ស កុលបុត្តស្ស ឧបនិស្សយំ ទិស្វា គេហំ បហាយ និក្ខន្តំ ទិស្វា – ‘‘ឯហិ យសា’’តិ (មហាវ. ២៦) បក្កោសិត្វា តស្មិញ្ញេវ រត្តិភាគេ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាបេត្វា បុនទិវសេ អរហត្តេ ច បតិដ្ឋាបេត្វា អបរេបិ តស្ស សហាយកេ ចតុបណ្ណាសជនេ ឯហិភិក្ខុបព្ពជ្ជាយ បព្ពាជេត្វា អរហត្តេ បតិដ្ឋាបេសិ។ ឯវំ លោកេ ឯកសដ្ឋិយា អរហន្តេសុ ជាតេសុ សត្ថា វុដ្ឋវស្សោ បវារេត្វា ភិក្ខូ អាមន្តេត្វា ឯតទវោច –

    Atha satthā tattheva yasassa kulaputtassa upanissayaṃ disvā gehaṃ pahāya nikkhantaṃ disvā – ‘‘ehi yasā’’ti (mahāva. 26) pakkositvā tasmiññeva rattibhāge sotāpattiphale patiṭṭhāpetvā punadivase arahatte ca patiṭṭhāpetvā aparepi tassa sahāyake catupaṇṇāsajane ehibhikkhupabbajjāya pabbājetvā arahatte patiṭṭhāpesi. Evaṃ loke ekasaṭṭhiyā arahantesu jātesu satthā vuṭṭhavasso pavāretvā bhikkhū āmantetvā etadavoca –

    ‘‘បរត្ថំ ចត្តនោ អត្ថំ, ករោន្តា បថវិំ ឥមំ;

    ‘‘Paratthaṃ cattano atthaṃ, karontā pathaviṃ imaṃ;

    ព្យាហរន្តា មនុស្សានំ, ធម្មំ ចរថ ភិក្ខវោ។

    Byāharantā manussānaṃ, dhammaṃ caratha bhikkhavo.

    ‘‘វិហរថ វិវិត្តេសុ, បព្ពតេសុ វនេសុ ច;

    ‘‘Viharatha vivittesu, pabbatesu vanesu ca;

    បកាសយន្តា សទ្ធម្មំ, លោកស្ស សតតំ មម។

    Pakāsayantā saddhammaṃ, lokassa satataṃ mama.

    ‘‘ករោន្តា ធម្មទូតេយ្យំ, វិខ្យាបយថ ភិក្ខវោ;

    ‘‘Karontā dhammadūteyyaṃ, vikhyāpayatha bhikkhavo;

    សន្តិ អត្ថាយ សត្តានំ, សុព្ពតា វចនំ មម។

    Santi atthāya sattānaṃ, subbatā vacanaṃ mama.

    ‘‘សព្ពំ បិទហថ ទ្វារំ, អបាយានមនាសវា;

    ‘‘Sabbaṃ pidahatha dvāraṃ, apāyānamanāsavā;

    សគ្គមោក្ខស្ស មគ្គស្ស, ទ្វារំ វិវរថាសមា។

    Saggamokkhassa maggassa, dvāraṃ vivarathāsamā.

    ‘‘ទេសនាបដិបត្តីហិ, ករុណាទិគុណាលយា;

    ‘‘Desanāpaṭipattīhi, karuṇādiguṇālayā;

    ពុទ្ធិំ សទ្ធញ្ច លោកស្ស, អភិវឌ្ឍេថ សព្ពសោ។

    Buddhiṃ saddhañca lokassa, abhivaḍḍhetha sabbaso.

    ‘‘គិហីនមុបករោន្តានំ, និច្ចមាមិសទានតោ;

    ‘‘Gihīnamupakarontānaṃ, niccamāmisadānato;

    ករោថ ធម្មទានេន, តេសំ បច្ចូបការកំ។

    Karotha dhammadānena, tesaṃ paccūpakārakaṃ.

    ‘‘សមុស្សយថ សទ្ធម្មំ, ទេសយន្តា ឥសិទ្ធជំ;

    ‘‘Samussayatha saddhammaṃ, desayantā isiddhajaṃ;

    កតកត្តព្ពកម្មន្តា, បរត្ថំ បដិបជ្ជថា’’តិ។

    Katakattabbakammantā, paratthaṃ paṭipajjathā’’ti.

    ឯវញ្ច បន វត្វា ភគវា តេ ភិក្ខូ ទិសាសុ វិស្សជ្ជេត្វា សយំ ឧរុវេលំ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ កប្បាសិកវនសណ្ឌេ តិំស ភទ្ទវគ្គិយកុមារេ វិនេសិ។ តេសុ យោ សព្ពបច្ឆិមកោ, សោ សោតាបន្នោ, សព្ពសេដ្ឋោ អនាគាមី, ឯកោបិ អរហា វា បុថុជ្ជនោ វា នាហោសិ។ តេបិ សព្ពេ ឯហិភិក្ខុបព្ពជ្ជាយ បព្ពាជេត្វា ទិសាសុ បេសេត្វា សយំ ឧរុវេលំ គន្ត្វា អឌ្ឍុឌ្ឍានិ បាដិហារិយសហស្សានិ ទស្សេត្វា ឧរុវេលកស្សបាទយោ សហស្សជដិលបរិវារេ តេភាតិកជដិលេ ទមេត្វា ឯហិភិក្ខុភាវេន បព្ពាជេត្វា គយាសីសេ និសីទាបេត្វា អាទិត្តបរិយាយទេសនាយ (សំ. និ. ៤.២៨; មហាវ. ៥៤) អរហត្តេ បតិដ្ឋាបេត្វា តេន អរហន្តសហស្សេន ភគវា បរិវុតោ ‘‘ពិម្ពិសារស្ស រញ្ញោ បដិញ្ញំ មោចេស្សាមី’’តិ រាជគហនគរូបចារេ លដ្ឋិវនុយ្យានំ នាម អគមាសិ។ តតោ ឧយ្យានបាលកោ រញ្ញោ អារោចេសិ។ រាជា – ‘‘សត្ថា អាគតោ’’តិ សុត្វា ទ្វាទសនហុតេហិ ព្រាហ្មណគហបតិកេហិ បរិវុតោ ទសពលំ ឃនវិវរគតមិវ ទិវសករំ វនវិវរគតំ មុនិវរទិវសករំ ឧបសង្កមិត្វា ចក្កាលង្កតតលេសុ ជលជាមលាវិកលកមលកោមលេសុ ទសពលស្ស បាទេសុ មកុដមណិជុតិវិសរវិជ្ជោតិនា សិរសា និបតិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ សទ្ធិំ បរិសាយ។

    Evañca pana vatvā bhagavā te bhikkhū disāsu vissajjetvā sayaṃ uruvelaṃ gacchanto antarāmagge kappāsikavanasaṇḍe tiṃsa bhaddavaggiyakumāre vinesi. Tesu yo sabbapacchimako, so sotāpanno, sabbaseṭṭho anāgāmī, ekopi arahā vā puthujjano vā nāhosi. Tepi sabbe ehibhikkhupabbajjāya pabbājetvā disāsu pesetvā sayaṃ uruvelaṃ gantvā aḍḍhuḍḍhāni pāṭihāriyasahassāni dassetvā uruvelakassapādayo sahassajaṭilaparivāre tebhātikajaṭile dametvā ehibhikkhubhāvena pabbājetvā gayāsīse nisīdāpetvā ādittapariyāyadesanāya (saṃ. ni. 4.28; mahāva. 54) arahatte patiṭṭhāpetvā tena arahantasahassena bhagavā parivuto ‘‘bimbisārassa rañño paṭiññaṃ mocessāmī’’ti rājagahanagarūpacāre laṭṭhivanuyyānaṃ nāma agamāsi. Tato uyyānapālako rañño ārocesi. Rājā – ‘‘satthā āgato’’ti sutvā dvādasanahutehi brāhmaṇagahapatikehi parivuto dasabalaṃ ghanavivaragatamiva divasakaraṃ vanavivaragataṃ munivaradivasakaraṃ upasaṅkamitvā cakkālaṅkatatalesu jalajāmalāvikalakamalakomalesu dasabalassa pādesu makuṭamaṇijutivisaravijjotinā sirasā nipatitvā ekamantaṃ nisīdi saddhiṃ parisāya.

    អថ ខោ តេសំ ព្រាហ្មណគហបតិកានំ ឯតទហោសិ – ‘‘កិំ នុ ខោ មហាសមណោ ឧរុវេលកស្សបេ ព្រហ្មចរិយំ ចរតិ, ឧទាហុ ឧរុវេលកស្សបោ មហាសមណេ’’តិ? អថ ខោ ភគវា តេសំ ចេតោបរិវិតក្កមញ្ញាយ ថេរំ គាថាយ អជ្ឈភាសិ –

    Atha kho tesaṃ brāhmaṇagahapatikānaṃ etadahosi – ‘‘kiṃ nu kho mahāsamaṇo uruvelakassape brahmacariyaṃ carati, udāhu uruvelakassapo mahāsamaṇe’’ti? Atha kho bhagavā tesaṃ cetoparivitakkamaññāya theraṃ gāthāya ajjhabhāsi –

    ‘‘កិមេវ ទិស្វា ឧរុវេលវាសិ, បហាសិ អគ្គិំ កិសកោវទានោ;

    ‘‘Kimeva disvā uruvelavāsi, pahāsi aggiṃ kisakovadāno;

    បុច្ឆាមិ តំ កស្សប ឯតមត្ថំ, កថំ បហីនំ តវ អគ្គិហុត្ត’’ន្តិ។ (មហាវ. ៥៥);

    Pucchāmi taṃ kassapa etamatthaṃ, kathaṃ pahīnaṃ tava aggihutta’’nti. (mahāva. 55);

    ថេរោ ភគវតោ អធិប្បាយំ វិទិត្វា –

    Thero bhagavato adhippāyaṃ viditvā –

    ‘‘រូបេ ច សទ្ទេ ច អថោ រសេ ច, កាមិត្ថិយោ ចាភិវទន្តិ យញ្ញា;

    ‘‘Rūpe ca sadde ca atho rase ca, kāmitthiyo cābhivadanti yaññā;

    ឯតំ មលន្តី ឧបធីសុ ញត្វា, តស្មា ន យិដ្ឋេ ន ហុតេ អរញ្ជិ’’ន្តិ។ (មហាវ. ៥៥) –

    Etaṃ malantī upadhīsu ñatvā, tasmā na yiṭṭhe na hute arañji’’nti. (mahāva. 55) –

    ឥមំ គាថំ វត្វា អត្តនោ សាវកភាវប្បកាសនត្ថំ តថាគតស្ស បាទេសុ សិរសា និបតិត្វា – ‘‘សត្ថា មេ, ភន្តេ, ភគវា, សាវកោហមស្មី’’តិ វត្វា ឯកតាលទ្វិតាល…បេ.… សត្តតាលប្បមាណំ វេហាសំ សត្តក្ខត្តុំ អព្ភុគ្គន្ត្វា បាដិហារិយំ កត្វា អាកាសតោ ឱរុយ្ហ ភគវន្តំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ។

    Imaṃ gāthaṃ vatvā attano sāvakabhāvappakāsanatthaṃ tathāgatassa pādesu sirasā nipatitvā – ‘‘satthā me, bhante, bhagavā, sāvakohamasmī’’ti vatvā ekatāladvitāla…pe… sattatālappamāṇaṃ vehāsaṃ sattakkhattuṃ abbhuggantvā pāṭihāriyaṃ katvā ākāsato oruyha bhagavantaṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi.

    អថ ខោ មហាជនោ តស្ស តំ បាដិហារិយំ ទិស្វា – ‘‘អហោ មហានុភាវា ពុទ្ធា នាម, ឯវំ ថាមគតទិដ្ឋិកោ អត្តានំ ‘អរហា អហ’ន្តិ មញ្ញមានោ ឧរុវេលកស្សបោបិ ទិដ្ឋិជាលំ ភិន្ទិត្វា តថាគតេន ទមិតោ’’តិ ទសពលស្ស គុណកថំ កថេសិ។ តំ សុត្វា សត្ថា – ‘‘នាហមិទានិយេវ ឥមំ ឧរុវេលកស្សបំ ទមេមិ, អតីតេបិ ឯស មយា ទមិតោយេវា’’តិ អាហ។ អថ ខោ សោ មហាជនោ ឧដ្ឋាយាសនា ភគវន្តំ វន្ទិត្វា សិរសិ អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ឯវមាហ – ‘‘ភន្តេ, ឥទានិ អម្ហេហិ ឯស ទមិតោ ទិដ្ឋោ, កថំ បនេស អតីតេ ភគវតា ទមិតោ’’តិ។ តតោ សត្ថា តេន មហាជនេន យាចិតោ ភវន្តរេន បដិច្ឆន្នំ មហានារទកស្សបជាតកំ (ជា. ២.២២.១១៥៣) កថេត្វា ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ បកាសេសិ។ តតោ សត្ថុ ធម្មកថំ សុត្វា រាជា ពិម្ពិសារោ ឯកាទសនហុតេហិ សទ្ធិំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ, ឯកនហុតំ ឧបាសកត្តំ បដិវេទេសិ។ រាជា សរណំ គន្ត្វា ស្វាតនាយ ភគវន្តំ សទ្ធិំ ភិក្ខុសង្ឃេន និមន្តេត្វា ភគវន្តំ តិក្ខត្តុំ បទក្ខិណំ កត្វា វន្ទិត្វា បក្កាមិ។

    Atha kho mahājano tassa taṃ pāṭihāriyaṃ disvā – ‘‘aho mahānubhāvā buddhā nāma, evaṃ thāmagatadiṭṭhiko attānaṃ ‘arahā aha’nti maññamāno uruvelakassapopi diṭṭhijālaṃ bhinditvā tathāgatena damito’’ti dasabalassa guṇakathaṃ kathesi. Taṃ sutvā satthā – ‘‘nāhamidāniyeva imaṃ uruvelakassapaṃ damemi, atītepi esa mayā damitoyevā’’ti āha. Atha kho so mahājano uṭṭhāyāsanā bhagavantaṃ vanditvā sirasi añjaliṃ paggahetvā evamāha – ‘‘bhante, idāni amhehi esa damito diṭṭho, kathaṃ panesa atīte bhagavatā damito’’ti. Tato satthā tena mahājanena yācito bhavantarena paṭicchannaṃ mahānāradakassapajātakaṃ (jā. 2.22.1153) kathetvā cattāri ariyasaccāni pakāsesi. Tato satthu dhammakathaṃ sutvā rājā bimbisāro ekādasanahutehi saddhiṃ sotāpattiphale patiṭṭhāsi, ekanahutaṃ upāsakattaṃ paṭivedesi. Rājā saraṇaṃ gantvā svātanāya bhagavantaṃ saddhiṃ bhikkhusaṅghena nimantetvā bhagavantaṃ tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā vanditvā pakkāmi.

    បុនទិវសេ ភគវា ភិក្ខុសហស្សបរិវុតោ មរុគណបរិវុតោ វិយ ទសសតនយនោ ទេវរាជា, ព្រហ្មគណបរិវុតោ វិយ មហាព្រហ្មា រាជគហំ បាវិសិ។ រាជា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទានំ ទត្វា ភោជនបរិយោសានេ ភគវន្តំ ឯតទវោច – ‘‘អហំ, ភន្តេ, តីណិ រតនានិ វិនា វសិតុំ ន សក្ខិស្សាមិ, វេលាយ វា អវេលាយ វា ភគវតោ សន្តិកំ អាគមិស្សាមិ, លដ្ឋិវនំ នាម អតិទូរេ, ឥទំ បន អម្ហាកំ វេឡុវនំ នាម ឧយ្យានំ បវិវេកកាមានំ នាតិទូរំ នច្ចាសន្នំ គមនាគមនសម្បន្នំ និជ្ជនសម្ពាធំ បវិវេកសុខំ ឆាយូទកសម្បន្នំ សីតលសិលាតលសមលង្កតំ បរមរមណីយភូមិភាគំ សុរភិកុសុមតរុវរនិរន្តរំ រមណីយបាសាទហម្មិយវិមានវិហារឌ្ឍុយោគមណ្ឌបាទិបដិមណ្ឌិតំ។ ឥទំ មេ, ភន្តេ, ភគវា បដិគ្គណ្ហាតុ នវតបនង្គារសង្កាសេន សុវណ្ណភិង្គារេន សុរភិកុសុមវាសិតំ មណិវណ្ណឧទកំ គហេត្វា វេឡុវនារាមំ បរិច្ចជន្តោ ទសពលស្ស ហត្ថេ ឧទកំ បាតេសិ។ តស្មិំ អារាមបដិគ្គហណេ ‘‘ពុទ្ធសាសនស្ស មូលានិ ឱតិណ្ណានី’’តិ បីតិវសំ គតា នច្ចន្តី វិយ អយំ មហាបថវី កម្បិ។ ជម្ពុទីបេ បន ឋបេត្វា វេឡុវនមហាវិហារំ អញ្ញំ បថវិំ កម្បេត្វា គហិតសេនាសនំ នាម នត្ថិ។ អថ សត្ថា វេឡុវនារាមំ បដិគ្គហេត្វា រញ្ញោ វិហារទានានុមោទនមកាសិ –

    Punadivase bhagavā bhikkhusahassaparivuto marugaṇaparivuto viya dasasatanayano devarājā, brahmagaṇaparivuto viya mahābrahmā rājagahaṃ pāvisi. Rājā buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa dānaṃ datvā bhojanapariyosāne bhagavantaṃ etadavoca – ‘‘ahaṃ, bhante, tīṇi ratanāni vinā vasituṃ na sakkhissāmi, velāya vā avelāya vā bhagavato santikaṃ āgamissāmi, laṭṭhivanaṃ nāma atidūre, idaṃ pana amhākaṃ veḷuvanaṃ nāma uyyānaṃ pavivekakāmānaṃ nātidūraṃ naccāsannaṃ gamanāgamanasampannaṃ nijjanasambādhaṃ pavivekasukhaṃ chāyūdakasampannaṃ sītalasilātalasamalaṅkataṃ paramaramaṇīyabhūmibhāgaṃ surabhikusumataruvaranirantaraṃ ramaṇīyapāsādahammiyavimānavihāraḍḍhuyogamaṇḍapādipaṭimaṇḍitaṃ. Idaṃ me, bhante, bhagavā paṭiggaṇhātu navatapanaṅgārasaṅkāsena suvaṇṇabhiṅgārena surabhikusumavāsitaṃ maṇivaṇṇaudakaṃ gahetvā veḷuvanārāmaṃ pariccajanto dasabalassa hatthe udakaṃ pātesi. Tasmiṃ ārāmapaṭiggahaṇe ‘‘buddhasāsanassa mūlāni otiṇṇānī’’ti pītivasaṃ gatā naccantī viya ayaṃ mahāpathavī kampi. Jambudīpe pana ṭhapetvā veḷuvanamahāvihāraṃ aññaṃ pathaviṃ kampetvā gahitasenāsanaṃ nāma natthi. Atha satthā veḷuvanārāmaṃ paṭiggahetvā rañño vihāradānānumodanamakāsi –

    ‘‘អាវាសទានស្ស បនានិសំសំ, កោ នាម វត្តុំ, បុរិសោ សមត្ថោ;

    ‘‘Āvāsadānassa panānisaṃsaṃ, ko nāma vattuṃ, puriso samattho;

    អញ្ញត្រ ពុទ្ធា បន លោកនាថា, យុត្តោ មុខានំ នហុតេន ចាបិ។

    Aññatra buddhā pana lokanāthā, yutto mukhānaṃ nahutena cāpi.

    ‘‘អាយុញ្ច វណ្ណញ្ច សុខំ ពលញ្ច, វរំ បសត្ថំ បដិភានមេវ;

    ‘‘Āyuñca vaṇṇañca sukhaṃ balañca, varaṃ pasatthaṃ paṭibhānameva;

    ទទាតិ នាមាតិ បវុច្ចតេ សោ, យោ ទេតិ សង្ឃស្ស នរោ វិហារំ។

    Dadāti nāmāti pavuccate so, yo deti saṅghassa naro vihāraṃ.

    ‘‘ទាតា និវាសស្ស និវារណស្ស, សីតាទិនោ ជីវិតុបទ្ទវស្ស;

    ‘‘Dātā nivāsassa nivāraṇassa, sītādino jīvitupaddavassa;

    បាលេតិ អាយុំ បន តស្ស យស្មា, អាយុប្បទោ ហោតិ តមាហុ សន្តោ។

    Pāleti āyuṃ pana tassa yasmā, āyuppado hoti tamāhu santo.

    ‘‘អច្ចុណ្ហសីតេ វសតោ និវាសេ, ពលញ្ច វណ្ណោ បដិភា ន ហោតិ;

    ‘‘Accuṇhasīte vasato nivāse, balañca vaṇṇo paṭibhā na hoti;

    តស្មា ហិ សោ ទេតិ វិហារទាតា, ពលញ្ច វណ្ណំ បដិភានមេវ។

    Tasmā hi so deti vihāradātā, balañca vaṇṇaṃ paṭibhānameva.

    ‘‘ទុក្ខស្ស សីតុណ្ហសរីសបា ច, វាតាតបាទិប្បភវស្ស លោកេ;

    ‘‘Dukkhassa sītuṇhasarīsapā ca, vātātapādippabhavassa loke;

    និវារណា នេកវិធស្ស និច្ចំ, សុខប្បទោ ហោតិ វិហារទាតា។

    Nivāraṇā nekavidhassa niccaṃ, sukhappado hoti vihāradātā.

    ‘‘សីតុណ្ហវាតាតបឌំសវុដ្ឋិ , សរីសបាវាឡមិគាទិទុក្ខំ;

    ‘‘Sītuṇhavātātapaḍaṃsavuṭṭhi , sarīsapāvāḷamigādidukkhaṃ;

    យស្មា និវារេតិ វិហារទាតា, តស្មា សុខំ វិន្ទតិ សោ បរត្ថ។

    Yasmā nivāreti vihāradātā, tasmā sukhaṃ vindati so parattha.

    ‘‘បសន្នចិត្តោ ភវភោគហេតុំ, មនោភិរាមំ មុទិតោ វិហារំ;

    ‘‘Pasannacitto bhavabhogahetuṃ, manobhirāmaṃ mudito vihāraṃ;

    យោ ទេតិ សីលាទិគុណោទិតានំ, សព្ពំ ទទោ នាម បវុច្ចតេ សោ។

    Yo deti sīlādiguṇoditānaṃ, sabbaṃ dado nāma pavuccate so.

    ‘‘បហាយ មច្ឆេរមលំ សលោភំ, គុណាលយានំ និលយំ ទទាតិ;

    ‘‘Pahāya maccheramalaṃ salobhaṃ, guṇālayānaṃ nilayaṃ dadāti;

    ខិត្តោវ សោ តត្ថ បរេហិ សគ្គេ, យថាភតំ ជាយតិ វីតសោកោ។

    Khittova so tattha parehi sagge, yathābhataṃ jāyati vītasoko.

    ‘‘វរេ ចារុរូបេ វិហារេ ឧឡារេ, នរោ ការយេ វាសយេ តត្ថ ភិក្ខូ;

    ‘‘Vare cārurūpe vihāre uḷāre, naro kāraye vāsaye tattha bhikkhū;

    ទទេយ្យន្នបានញ្ច វត្ថញ្ច នេសំ, បសន្នេន ចិត្តេន សក្កច្ច និច្ចំ។

    Dadeyyannapānañca vatthañca nesaṃ, pasannena cittena sakkacca niccaṃ.

    ‘‘តស្មា មហារាជ ភវេសុ ភោគេ, មនោរមេ បច្ចនុភុយ្យ ភិយ្យោ;

    ‘‘Tasmā mahārāja bhavesu bhoge, manorame paccanubhuyya bhiyyo;

    វិហារទានស្ស ផលេន សន្តំ, សុខំ អសោកំ អធិគច្ឆ បច្ឆា’’តិ។

    Vihāradānassa phalena santaṃ, sukhaṃ asokaṃ adhigaccha pacchā’’ti.

    ឥច្ចេវំ មុនិរាជា នររាជស្ស ពិម្ពិសារស្ស វិហារទានានុមោទនំ កត្វា ឧដ្ឋាយាសនា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ បរមទស្សនីយាយ អត្តនោ សរីរប្បភាយ សុវណ្ណរសសេកបិញ្ឆរានិ វិយ នគរវនវិមានាទីនិ កុរុមានោ អនោបមាយ ពុទ្ធលីឡាយ អនន្តាយ ពុទ្ធសិរិយា វេឡុវនមហាវិហារមេវ បាវិសីតិ។

    Iccevaṃ munirājā nararājassa bimbisārassa vihāradānānumodanaṃ katvā uṭṭhāyāsanā bhikkhusaṅghaparivuto paramadassanīyāya attano sarīrappabhāya suvaṇṇarasasekapiñcharāni viya nagaravanavimānādīni kurumāno anopamāya buddhalīḷāya anantāya buddhasiriyā veḷuvanamahāvihārameva pāvisīti.

    ‘‘អកីឡនេ វេឡុវនេ វិហារេ, តថាគតោ តត្ថ មនោភិរាមេ;

    ‘‘Akīḷane veḷuvane vihāre, tathāgato tattha manobhirāme;

    នានាវិហារេន វិហាសិ ធីរោ, វេនេយ្យកានំ សមុទិក្ខមានោ’’។

    Nānāvihārena vihāsi dhīro, veneyyakānaṃ samudikkhamāno’’.

    អថេវំ ភគវតិ តស្មិំ វិហរន្តេ សុទ្ធោទនមហារាជា ‘‘បុត្តោ មេ ឆព្ពស្សានិ ទុក្ករការិកំ កត្វា បរមាភិសម្ពោធិំ បត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កោ រាជគហំ បត្វា វេឡុវនមហាវិហារេ វិហរតី’’តិ សុត្វា អញ្ញតរំ មហាមច្ចំ អាមន្តេសិ – ‘‘ឯហិ, ភណេ, បុរិសសហស្សបរិវារោ រាជគហំ គន្ត្វា មម វចនេន ‘បិតា វោ សុទ្ធោទនមហារាជា តំ ទដ្ឋុកាមោ’តិ វត្វា បុត្តំ មេ គណ្ហិត្វា ឯហី’’តិ។ សោ ‘‘សាធុ, ទេវា’’តិ រញ្ញោ បដិស្សុណិត្វា បុរិសសហស្សបរិវារោ សដ្ឋិយោជនមគ្គំ គន្ត្វា ធម្មទេសនវេលាយ វិហារំ បាវិសិ។ សោ ‘‘តិដ្ឋតុ តាវ រញ្ញា បហិតសាសន’’ន្តិ បរិសបរិយន្តេ ឋិតោ សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា យថាឋិតោវ សទ្ធិំ បុរិសសហស្សេន អរហត្តំ បត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិ។ ភគវា – ‘‘ឯថ, ភិក្ខវោ’’តិ ហត្ថំ បសារេសិ។ តេ សព្ពេ តង្ខណញ្ញេវ ឥទ្ធិមយបត្តចីវរធរា វស្សសដ្ឋិកត្ថេរា វិយ អាកប្បសម្បន្នា ហុត្វា ភគវន្តំ បរិវារេសុំ។ រាជា ‘‘នេវ គតោ អាគច្ឆតិ, ន ច សាសនំ សុយ្យតី’’តិ ចិន្តេត្វា តេនេវ នីហារេន នវក្ខត្តុំ អមច្ចេ បេសេសិ។ តេសុ នវសុ បុរិសសហស្សេសុ ឯកោបិ រញ្ញោ នារោចេសិ, ន សាសនំ វា បហិណិ។ សព្ពេ អរហត្តំ បត្វាវ បព្ពជិំសុ។

    Athevaṃ bhagavati tasmiṃ viharante suddhodanamahārājā ‘‘putto me chabbassāni dukkarakārikaṃ katvā paramābhisambodhiṃ patvā pavattitavaradhammacakko rājagahaṃ patvā veḷuvanamahāvihāre viharatī’’ti sutvā aññataraṃ mahāmaccaṃ āmantesi – ‘‘ehi, bhaṇe, purisasahassaparivāro rājagahaṃ gantvā mama vacanena ‘pitā vo suddhodanamahārājā taṃ daṭṭhukāmo’ti vatvā puttaṃ me gaṇhitvā ehī’’ti. So ‘‘sādhu, devā’’ti rañño paṭissuṇitvā purisasahassaparivāro saṭṭhiyojanamaggaṃ gantvā dhammadesanavelāya vihāraṃ pāvisi. So ‘‘tiṭṭhatu tāva raññā pahitasāsana’’nti parisapariyante ṭhito satthu dhammadesanaṃ sutvā yathāṭhitova saddhiṃ purisasahassena arahattaṃ patvā pabbajjaṃ yāci. Bhagavā – ‘‘etha, bhikkhavo’’ti hatthaṃ pasāresi. Te sabbe taṅkhaṇaññeva iddhimayapattacīvaradharā vassasaṭṭhikattherā viya ākappasampannā hutvā bhagavantaṃ parivāresuṃ. Rājā ‘‘neva gato āgacchati, na ca sāsanaṃ suyyatī’’ti cintetvā teneva nīhārena navakkhattuṃ amacce pesesi. Tesu navasu purisasahassesu ekopi rañño nārocesi, na sāsanaṃ vā pahiṇi. Sabbe arahattaṃ patvāva pabbajiṃsu.

    អថ រាជា ចិន្តេសិ – ‘‘កោ នុ ខោ មម វចនំ ករិស្សតី’’តិ សព្ពរាជពលំ ឱលោកេន្តោ ឧទាយិំ អទ្ទស។ សោ កិរ រញ្ញោ សព្ពត្ថសាធកោ អមច្ចោ អព្ភន្តរិកោ អតិវិស្សាសិកោ ពោធិសត្តេន សទ្ធិំ ឯកទិវសេយេវ ជាតោ សហបំសុកីឡិតោ សហាយោ។ អថ នំ រាជា អាមន្តេសិ – ‘‘តាត ឧទាយិ, អហំ មម បុត្តំ ទដ្ឋុកាមោ នវបុរិសសហស្សានិ បេសេសិំ, ឯកបុរិសោបិ អាគន្ត្វា សាសនមត្តម្បិ អារោចេតា នត្ថិ, ទុជ្ជានោ ខោ បន មេ ជីវិតន្តរាយោ, អហំ ជីវមានោវ បុត្តំ ទដ្ឋុមិច្ឆាមិ។ សក្ខិស្សសិ មេ បុត្តំ ទស្សេតុ’’ន្តិ? សោ ‘‘សក្ខិស្សាមិ, ទេវ, សចេ បព្ពជិតុំ លភិស្សាមី’’តិ អាហ។ ‘‘តាត, ត្វំ បព្ពជិត្វា វា អបព្ពជិត្វា វា មយ្ហំ បុត្តំ ទស្សេហី’’តិ។ សោ ‘‘សាធុ, ទេវា’’តិ រញ្ញោ សាសនំ អាទាយ រាជគហំ គន្ត្វា សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា សទ្ធិំ បុរិសសហស្សេន អរហត្តំ បត្វា ឯហិភិក្ខុភាវេ បតិដ្ឋាយ ផគ្គុនីបុណ្ណមាសិយំ ចិន្តេសិ – ‘‘អតិក្កន្តោ ហេមន្តោ, វសន្តសមយោ អនុប្បត្តោ, សុបុប្ផិតា វនសណ្ឌា, បដិបជ្ជនក្ខមោ មគ្គោ, កាលោ ទសពលស្ស ញាតិសង្គហំ កាតុ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា សដ្ឋិមត្តាហិ គាថាហិ ភគវតោ កុលនគរំ គមនត្ថាយ គមនវណ្ណំ វណ្ណេសិ –

    Atha rājā cintesi – ‘‘ko nu kho mama vacanaṃ karissatī’’ti sabbarājabalaṃ olokento udāyiṃ addasa. So kira rañño sabbatthasādhako amacco abbhantariko ativissāsiko bodhisattena saddhiṃ ekadivaseyeva jāto sahapaṃsukīḷito sahāyo. Atha naṃ rājā āmantesi – ‘‘tāta udāyi, ahaṃ mama puttaṃ daṭṭhukāmo navapurisasahassāni pesesiṃ, ekapurisopi āgantvā sāsanamattampi ārocetā natthi, dujjāno kho pana me jīvitantarāyo, ahaṃ jīvamānova puttaṃ daṭṭhumicchāmi. Sakkhissasi me puttaṃ dassetu’’nti? So ‘‘sakkhissāmi, deva, sace pabbajituṃ labhissāmī’’ti āha. ‘‘Tāta, tvaṃ pabbajitvā vā apabbajitvā vā mayhaṃ puttaṃ dassehī’’ti. So ‘‘sādhu, devā’’ti rañño sāsanaṃ ādāya rājagahaṃ gantvā satthu dhammadesanaṃ sutvā saddhiṃ purisasahassena arahattaṃ patvā ehibhikkhubhāve patiṭṭhāya phaggunīpuṇṇamāsiyaṃ cintesi – ‘‘atikkanto hemanto, vasantasamayo anuppatto, supupphitā vanasaṇḍā, paṭipajjanakkhamo maggo, kālo dasabalassa ñātisaṅgahaṃ kātu’’nti cintetvā bhagavantaṃ upasaṅkamitvā saṭṭhimattāhi gāthāhi bhagavato kulanagaraṃ gamanatthāya gamanavaṇṇaṃ vaṇṇesi –

    ‘‘អង្គារិនោ ទានិ ទុមា ភទន្តេ, ផលេសិនោ ឆទនំ វិប្បហាយ;

    ‘‘Aṅgārino dāni dumā bhadante, phalesino chadanaṃ vippahāya;

    តេ អច្ចិមន្តោវ បភាសយន្តិ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Te accimantova pabhāsayanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘ទុមា វិចិត្តា សុវិរាជមានា, រត្តង្កុរេហេវ ច បល្លវេហិ;

    ‘‘Dumā vicittā suvirājamānā, rattaṅkureheva ca pallavehi;

    រតនុជ្ជលមណ្ឌបសន្និភាសា, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Ratanujjalamaṇḍapasannibhāsā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘សុបុប្ផិតគ្គា កុសុមេហិ ភូសិតា, មនុញ្ញភូតា សុចិសាធុគន្ធា;

    ‘‘Supupphitaggā kusumehi bhūsitā, manuññabhūtā sucisādhugandhā;

    រុក្ខា វិរោចន្តិ ឧភោសុ បស្សេសុ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Rukkhā virocanti ubhosu passesu, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘ផលេហិនេកេហិ សមិទ្ធិភូតា, វិចិត្តរុក្ខា ឧភតោវកាសេ;

    ‘‘Phalehinekehi samiddhibhūtā, vicittarukkhā ubhatovakāse;

    ខុទ្ទំ បិបាសម្បិ វិនោទយន្តិ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Khuddaṃ pipāsampi vinodayanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘វិចិត្តមាលា សុចិបល្លវេហិ, សុសជ្ជិតា មោរកលាបសន្និភា;

    ‘‘Vicittamālā sucipallavehi, susajjitā morakalāpasannibhā;

    រុក្ខា វិរោចន្តិ ឧភោសុ បស្សេសុ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Rukkhā virocanti ubhosu passesu, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘វិរោចមានា ផលបល្លវេហិ, សុសជ្ជិតា វាសនិវាសភូតា;

    ‘‘Virocamānā phalapallavehi, susajjitā vāsanivāsabhūtā;

    តោសេន្តិ អទ្ធានកិលន្តសត្តេ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Tosenti addhānakilantasatte, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘សុផុល្លិតគ្គា វនគុម្ពនិស្សិតា, លតា អនេកា សុវិរាជមានា;

    ‘‘Suphullitaggā vanagumbanissitā, latā anekā suvirājamānā;

    តោសេន្តិ សត្តេ មណិមណ្ឌបាវ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Tosenti satte maṇimaṇḍapāva, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘លតា អនេកា ទុមនិស្សិតាវ, បិយេហិ សទ្ធិំ សហិតា វធូវ;

    ‘‘Latā anekā dumanissitāva, piyehi saddhiṃ sahitā vadhūva;

    បលោភយន្តី ហិ សុគន្ធគន្ធា, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Palobhayantī hi sugandhagandhā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘វិចិត្តនីលាទិមនុញ្ញវណ្ណា , ទិជា សមន្តា អភិកូជមានា;

    ‘‘Vicittanīlādimanuññavaṇṇā , dijā samantā abhikūjamānā;

    តោសេន្តិ មញ្ជុស្សរតា រតីហិ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Tosenti mañjussaratā ratīhi, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘មិគា ច នានា សុវិរាជមានា, ឧត្តុង្គកណ្ណា ច មនុញ្ញនេត្តា;

    ‘‘Migā ca nānā suvirājamānā, uttuṅgakaṇṇā ca manuññanettā;

    ទិសា សមន្តា មភិធាវយន្តិ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Disā samantā mabhidhāvayanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘មនុញ្ញភូតា ច មហី សមន្តា, វិរាជមានា ហរិតាវ សទ្ទលា;

    ‘‘Manuññabhūtā ca mahī samantā, virājamānā haritāva saddalā;

    សុបុប្ផិរុក្ខា មោឡិនិវលង្កតា, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Supupphirukkhā moḷinivalaṅkatā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘សុសជ្ជិតា មុត្តមយាវ វាលុកា, សុសណ្ឋិតា ចារុសុផស្សទាតា;

    ‘‘Susajjitā muttamayāva vālukā, susaṇṭhitā cārusuphassadātā;

    វិរោចយន្តេវ ទិសា សមន្តា, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Virocayanteva disā samantā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘សមំ សុផស្សំ សុចិភូមិភាគំ, មនុញ្ញបុប្ផោទយគន្ធវាសិតំ;

    ‘‘Samaṃ suphassaṃ sucibhūmibhāgaṃ, manuññapupphodayagandhavāsitaṃ;

    វិរាជមានំ សុចិមញ្ច សោភំ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Virājamānaṃ sucimañca sobhaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘សុសជ្ជិតំ នន្ទនកាននំវ, វិចិត្តនានាទុមសណ្ឌមណ្ឌិតំ;

    ‘‘Susajjitaṃ nandanakānanaṃva, vicittanānādumasaṇḍamaṇḍitaṃ;

    សុគន្ធភូតំ បវនំ សុរម្មំ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Sugandhabhūtaṃ pavanaṃ surammaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘សរា វិចិត្តា វិវិធា មនោរមា, សុសជ្ជិតា បង្កជបុណ្ឌរីកា;

    ‘‘Sarā vicittā vividhā manoramā, susajjitā paṅkajapuṇḍarīkā;

    បសន្នសីតោទកចារុបុណ្ណា, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Pasannasītodakacārupuṇṇā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘សុផុល្លនានាវិធបង្កជេហិ , វិរាជមានា សុចិគន្ធគន្ធា;

    ‘‘Suphullanānāvidhapaṅkajehi , virājamānā sucigandhagandhā;

    បមោទយន្តេវ នរាមរានំ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Pamodayanteva narāmarānaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘សុផុល្លបង្កេរុហសន្និសិន្នា, ទិជា សមន្តា មភិនាទយន្តា;

    ‘‘Suphullapaṅkeruhasannisinnā, dijā samantā mabhinādayantā;

    មោទន្តិ ភរិយាហិ សមង្គិនោ តេ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Modanti bhariyāhi samaṅgino te, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘សុផុល្លបុប្ផេហិ រជំ គហេត្វា, អលី វិធាវន្តិ វិកូជមានា;

    ‘‘Suphullapupphehi rajaṃ gahetvā, alī vidhāvanti vikūjamānā;

    មធុម្ហិ គន្ធោ វិទិសំ បវាយតិ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Madhumhi gandho vidisaṃ pavāyati, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘អភិន្ននាទា មទវារណា ច, គិរីហិ ធាវន្តិ ច វារិធារា;

    ‘‘Abhinnanādā madavāraṇā ca, girīhi dhāvanti ca vāridhārā;

    សវន្តិ នជ្ជោ សុវិរាជិតាវ សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Savanti najjo suvirājitāva samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘គិរី សមន្តាវ បទិស្សមានា, មយូរគីវា ឥវ នីលវណ្ណា;

    ‘‘Girī samantāva padissamānā, mayūragīvā iva nīlavaṇṇā;

    ទិសា រជិន្ទាវ វិរោចយន្តិ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Disā rajindāva virocayanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘មយូរសង្ឃា គិរិមុទ្ធនស្មិំ, នច្ចន្តិ នារីហិ សមង្គិភូតា;

    ‘‘Mayūrasaṅghā girimuddhanasmiṃ, naccanti nārīhi samaṅgibhūtā;

    កូជន្តិ នានាមធុរស្សរេហិ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Kūjanti nānāmadhurassarehi, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘សុវាទិកា នេកទិជា មនុញ្ញា, វិចិត្តបត្តេហិ វិរាជមានា;

    ‘‘Suvādikā nekadijā manuññā, vicittapattehi virājamānā;

    គិរិម្ហិ ឋត្វា អភិនាទយន្តិ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Girimhi ṭhatvā abhinādayanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘សុផុល្លបុប្ផាករមាភិកិណ្ណា , សុគន្ធនានាទលលង្កតា ច;

    ‘‘Suphullapupphākaramābhikiṇṇā , sugandhanānādalalaṅkatā ca;

    គិរី វិរោចន្តិ ទិសា សមន្តា, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Girī virocanti disā samantā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘ជលាសយា នេកសុគន្ធគន្ធា, សុរិន្ទឧយ្យានជលាសយាវ;

    ‘‘Jalāsayā nekasugandhagandhā, surindauyyānajalāsayāva;

    សវន្តិ នជ្ជោ សុវិរាជមានា, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Savanti najjo suvirājamānā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘វិចិត្តតិត្ថេហិ អលង្កតា ច, មនុញ្ញនានាមិគបក្ខិបាសា;

    ‘‘Vicittatitthehi alaṅkatā ca, manuññanānāmigapakkhipāsā;

    នជ្ជោ វិរោចន្តិ សុសន្ទមានា, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Najjo virocanti susandamānā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘ឧភោសុ បស្សេសុ ជលាសយេសុ, សុបុប្ផិតា ចារុសុគន្ធរុក្ខា;

    ‘‘Ubhosu passesu jalāsayesu, supupphitā cārusugandharukkhā;

    វិភូសិតគ្គា សុរសុន្ទរី ច, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Vibhūsitaggā surasundarī ca, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘សុគន្ធនានាទុមជាលកិណ្ណំ , វនំ វិចិត្តំ សុរនន្ទនំវ;

    ‘‘Sugandhanānādumajālakiṇṇaṃ , vanaṃ vicittaṃ suranandanaṃva;

    មនោភិរាមំ សតតំ គតីនំ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Manobhirāmaṃ satataṃ gatīnaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘សម្បន្ននានាសុចិអន្នបានា, សព្យញ្ជនា សាទុរសេន យុត្តា;

    ‘‘Sampannanānāsuciannapānā, sabyañjanā sādurasena yuttā;

    បថេសុ គាមេ សុលភា មនុញ្ញា, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Pathesu gāme sulabhā manuññā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘វិរាជិតា អាសិ មហី សមន្តា, វិចិត្តវណ្ណា កុសុមាសនស្ស;

    ‘‘Virājitā āsi mahī samantā, vicittavaṇṇā kusumāsanassa;

    រត្តិន្ទគោបេហិ អលង្កតាវ សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Rattindagopehi alaṅkatāva samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘វិសុទ្ធសទ្ធាទិគុណេហិ យុត្តា, សម្ពុទ្ធរាជំ អភិបត្ថយន្តា;

    ‘‘Visuddhasaddhādiguṇehi yuttā, sambuddharājaṃ abhipatthayantā;

    ពហូហិ តត្ថេវ ជនា សមន្តា, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Bahūhi tattheva janā samantā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘វិចិត្រអារាមសុបោក្ខរញ្ញោ, វិចិត្រនានាបទុមេហិ ឆន្នា;

    ‘‘Vicitraārāmasupokkharañño, vicitranānāpadumehi channā;

    ភិសេហិ ខីរំវ រសំ បវាយតិ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Bhisehi khīraṃva rasaṃ pavāyati, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘វិចិត្រនីលច្ឆទនេនលង្កតា, មនុញ្ញរុក្ខា ឧភតោវកាសេ;

    ‘‘Vicitranīlacchadanenalaṅkatā, manuññarukkhā ubhatovakāse;

    សមុគ្គតា សត្តសមូហភូតា, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Samuggatā sattasamūhabhūtā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘វិចិត្រនីលព្ភមិវាយតំ វនំ, សុរិន្ទលោកេ ឥវ នន្ទនំ វនំ;

    ‘‘Vicitranīlabbhamivāyataṃ vanaṃ, surindaloke iva nandanaṃ vanaṃ;

    សព្ពោតុកំ សាធុសុគន្ធបុប្ផំ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Sabbotukaṃ sādhusugandhapupphaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘សុភញ្ជសំ យោជនយោជនេសុ, សុភិក្ខគាមា សុលភា មនុញ្ញា;

    ‘‘Subhañjasaṃ yojanayojanesu, subhikkhagāmā sulabhā manuññā;

    ជនាភិកិណ្ណា សុលភន្នបានា, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Janābhikiṇṇā sulabhannapānā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘បហូតឆាយូទករម្មភូតា, និវាសិនំ សព្ពសុខប្បទាតា;

    ‘‘Pahūtachāyūdakarammabhūtā, nivāsinaṃ sabbasukhappadātā;

    វិសាលសាលា ច សភា ច ពហូ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Visālasālā ca sabhā ca bahū, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘វិចិត្តនានាទុមសណ្ឌមណ្ឌិតា, មនុញ្ញឧយ្យានសុបោក្ខរញ្ញោ;

    ‘‘Vicittanānādumasaṇḍamaṇḍitā, manuññauyyānasupokkharañño;

    សុមាបិតា សាធុសុគន្ធគន្ធា, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Sumāpitā sādhusugandhagandhā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘វាតោ មុទូសីតលសាធុរូបោ, នភា ច អព្ភា វិគតា សមន្តា;

    ‘‘Vāto mudūsītalasādhurūpo, nabhā ca abbhā vigatā samantā;

    ទិសា ច សព្ពាវ វិរោចយន្តិ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Disā ca sabbāva virocayanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘បថេ រជោនុគ្គមនត្ថមេវ, រត្តិំ បវស្សន្តិ ច មន្ទវុដ្ឋី;

    ‘‘Pathe rajonuggamanatthameva, rattiṃ pavassanti ca mandavuṭṭhī;

    នភេ ច សូរោ មុទុកោវ តាបោ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Nabhe ca sūro mudukova tāpo, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘មទប្បពាហា មទហត្ថិសង្ឃា, ករេណុសង្ឃេហិ សុកីឡយន្តិ;

    ‘‘Madappabāhā madahatthisaṅghā, kareṇusaṅghehi sukīḷayanti;

    ទិសា វិធាវន្តិ ច គជ្ជយន្តា, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Disā vidhāvanti ca gajjayantā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘វនំ សុនីលំ អភិទស្សនីយំ, នីលព្ភកូដំ ឥវ រម្មភូតំ;

    ‘‘Vanaṃ sunīlaṃ abhidassanīyaṃ, nīlabbhakūṭaṃ iva rammabhūtaṃ;

    វិលោកិតានំ អតិវិម្ហនីយំ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Vilokitānaṃ ativimhanīyaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘វិសុទ្ធមព្ភំ គគនំ សុរម្មំ, មណិមយេហិ សមលង្កតាវ;

    ‘‘Visuddhamabbhaṃ gaganaṃ surammaṃ, maṇimayehi samalaṅkatāva;

    ទិសា ច សព្ពា អតិរោចយន្តិ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Disā ca sabbā atirocayanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘គន្ធព្ពវិជ្ជាធរកិន្នរា ច, សុគីតិយន្តា មធុរស្សរេន;

    ‘‘Gandhabbavijjādharakinnarā ca, sugītiyantā madhurassarena;

    ចរន្តិ តស្មិំ បវនេ សុរម្មេ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Caranti tasmiṃ pavane suramme, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘កិលេសសង្ឃស្ស ភិតាសកេហិ, តបស្សិសង្ឃេហិ និសេវិតំ វនំ;

    ‘‘Kilesasaṅghassa bhitāsakehi, tapassisaṅghehi nisevitaṃ vanaṃ;

    វិហារអារាមសមិទ្ធិភូតំ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Vihāraārāmasamiddhibhūtaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘សមិទ្ធិនានាផលិនោ វនន្តា, អនាកុលា និច្ចមនោភិរម្មា;

    ‘‘Samiddhinānāphalino vanantā, anākulā niccamanobhirammā;

    សមាធិបីតិំ អភិវឌ្ឍយន្តិ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Samādhipītiṃ abhivaḍḍhayanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘និសេវិតំ នេកទិជេហិ និច្ចំ, គាមេន គាមំ សតតំ វសន្តា;

    ‘‘Nisevitaṃ nekadijehi niccaṃ, gāmena gāmaṃ satataṃ vasantā;

    បុរេ បុរេ គាមវរា ច សន្តិ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Pure pure gāmavarā ca santi, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘វត្ថន្នបានំ សយនាសនញ្ច, គន្ធញ្ច មាលញ្ច វិលេបនញ្ច;

    ‘‘Vatthannapānaṃ sayanāsanañca, gandhañca mālañca vilepanañca;

    តហិំ សមិទ្ធា ជនតា ពហូ ច, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Tahiṃ samiddhā janatā bahū ca, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘បុញ្ញិទ្ធិយា សព្ពយសគ្គបត្តា, ជនា ច តស្មិំ សុខិតា សមិទ្ធា;

    ‘‘Puññiddhiyā sabbayasaggapattā, janā ca tasmiṃ sukhitā samiddhā;

    បហូតភោគា វិវិធា វសន្តិ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Pahūtabhogā vividhā vasanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘នភេ ច អព្ភា សុវិសុទ្ធវណ្ណា, ទិសា ច ចន្ទោ សុវិរាជិតោវ;

    ‘‘Nabhe ca abbhā suvisuddhavaṇṇā, disā ca cando suvirājitova;

    រត្តិញ្ច វាតោ មុទុសីតលោ ច, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Rattiñca vāto mudusītalo ca, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘ចន្ទុគ្គមេ សព្ពជនា បហដ្ឋា, សកង្គណេ ចិត្រកថា វទន្តា;

    ‘‘Canduggame sabbajanā pahaṭṭhā, sakaṅgaṇe citrakathā vadantā;

    បិយេហិ សទ្ធិំ អភិមោទយន្តិ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Piyehi saddhiṃ abhimodayanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘ចន្ទស្ស រំសីហិ នភំ វិរោចិ, មហី ច សំសុទ្ធមនុញ្ញវណ្ណា;

    ‘‘Candassa raṃsīhi nabhaṃ viroci, mahī ca saṃsuddhamanuññavaṇṇā;

    ទិសា ច សព្ពា បរិសុទ្ធរូបា, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Disā ca sabbā parisuddharūpā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘ទូរេ ច ទិស្វា វរចន្ទរំសិំ, បុប្ផិំសុ បុប្ផានិ មហីតលស្មិំ;

    ‘‘Dūre ca disvā varacandaraṃsiṃ, pupphiṃsu pupphāni mahītalasmiṃ;

    សមន្តតោ គន្ធគុណត្ថិកានំ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Samantato gandhaguṇatthikānaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘ចន្ទស្ស រំសីហិ វិលិម្បិតាវ, មហី សមន្តា កុសុមេនលង្កតា;

    ‘‘Candassa raṃsīhi vilimpitāva, mahī samantā kusumenalaṅkatā;

    វិរោចិ សព្ពង្គសុមាលិនីវ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Viroci sabbaṅgasumālinīva, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘កុចន្តិ ហត្ថីបិ មទេន មត្តា, វិចិត្តបិញ្ឆា ច ទិជា សមន្តា;

    ‘‘Kucanti hatthīpi madena mattā, vicittapiñchā ca dijā samantā;

    ករោន្តិ នាទំ បវនេ សុរម្មេ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Karonti nādaṃ pavane suramme, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘បថញ្ច សព្ពំ បដិបជ្ជនក្ខមំ, ឥទ្ធញ្ច រដ្ឋំ សធនំ សភោគំ;

    ‘‘Pathañca sabbaṃ paṭipajjanakkhamaṃ, iddhañca raṭṭhaṃ sadhanaṃ sabhogaṃ;

    សព្ពត្ថុតំ សព្ពសុខប្បទានំ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Sabbatthutaṃ sabbasukhappadānaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘វនញ្ច សព្ពំ សុវិចិត្តរូបំ, សុមាបិតំ នន្ទនកាននំវ;

    ‘‘Vanañca sabbaṃ suvicittarūpaṃ, sumāpitaṃ nandanakānanaṃva;

    យតីន បីតិំ សតតំ ជនេតិ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Yatīna pītiṃ satataṃ janeti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘អលង្កតំ ទេវបុរំវ រម្មំ, កបីលវត្ថុំ ឥតិ នាមធេយ្យំ;

    ‘‘Alaṅkataṃ devapuraṃva rammaṃ, kapīlavatthuṃ iti nāmadheyyaṃ;

    កុលនគរំ ឥធ សស្សិរិកំ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Kulanagaraṃ idha sassirikaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘មនុញ្ញអដ្ដាលវិចិត្តរូបំ, សុផុល្លបង្កេរុហសណ្ឌមណ្ឌិតំ;

    ‘‘Manuññaaṭṭālavicittarūpaṃ, suphullapaṅkeruhasaṇḍamaṇḍitaṃ;

    វិចិត្តបរិខាហិ បុរំ សុរម្មំ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Vicittaparikhāhi puraṃ surammaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘វិចិត្តបាការញ្ច តោរណញ្ច, សុភង្គណំ ទេវនិវាសភូតំ;

    ‘‘Vicittapākārañca toraṇañca, subhaṅgaṇaṃ devanivāsabhūtaṃ;

    មនុញ្ញវីថិ សុរលោកសន្និភំ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Manuññavīthi suralokasannibhaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘អលង្កតា សាកិយរាជបុត្តា, វិរាជមានា វរភូសនេហិ;

    ‘‘Alaṅkatā sākiyarājaputtā, virājamānā varabhūsanehi;

    សុរិន្ទលោកេ ឥវ ទេវបុត្តា, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Surindaloke iva devaputtā, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘សុទ្ធោទនោ មុនិវរំ អភិទស្សនាយ, អមច្ចបុត្តេ ទសធា អបេសយិ;

    ‘‘Suddhodano munivaraṃ abhidassanāya, amaccaputte dasadhā apesayi;

    ពលេន សទ្ធិំ មហតា មុនិន្ទ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Balena saddhiṃ mahatā muninda, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘នេវាគតំ បស្សតិ នេវ វាចំ, សោកាភិភូតំ នរវីរសេដ្ឋំ;

    ‘‘Nevāgataṃ passati neva vācaṃ, sokābhibhūtaṃ naravīraseṭṭhaṃ;

    តោសេតុមិច្ឆាមិ នរាធិបត្តំ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Tosetumicchāmi narādhipattaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘តំទស្សនេនព្ភុតបីតិរាសិ, ឧទិក្ខមានំ ទ្វិបទានមិន្ទំ;

    ‘‘Taṃdassanenabbhutapītirāsi, udikkhamānaṃ dvipadānamindaṃ;

    តោសេហិ តំ មុនិន្ទ គុណសេដ្ឋំ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ។

    Tosehi taṃ muninda guṇaseṭṭhaṃ, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ.

    ‘‘អាសាយ កស្សតេ ខេត្តំ, ពីជំ អាសាយ វប្បតិ;

    ‘‘Āsāya kassate khettaṃ, bījaṃ āsāya vappati;

    អាសាយ វាណិជា យន្តិ, សមុទ្ទំ ធនហារកា;

    Āsāya vāṇijā yanti, samuddaṃ dhanahārakā;

    យាយ អាសាយ តិដ្ឋាមិ, សា មេ អាសា សមិជ្ឈតុ។

    Yāya āsāya tiṭṭhāmi, sā me āsā samijjhatu.

    ‘‘នាតិសីតំ នាតិឧណ្ហំ, នាតិទុព្ភិក្ខឆាតកំ;

    ‘‘Nātisītaṃ nātiuṇhaṃ, nātidubbhikkhachātakaṃ;

    សទ្ទលា ហរិតា ភូមិ, ឯស កាលោ មហាមុនី’’តិ។

    Saddalā haritā bhūmi, esa kālo mahāmunī’’ti.

    អថ នំ សត្ថា – ‘‘កិំ នុ ខោ, ឧទាយិ, គមនវណ្ណំ វណ្ណេសី’’តិ អាហ។ ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ បិតា សុទ្ធោទនមហារាជា ទដ្ឋុកាមោ, ករោថ ញាតកានំ សង្គហ’’ន្តិ អាហ។ ‘‘សាធុ, ឧទាយិ, ករិស្សាមិ ញាតិសង្គហំ, តេន ហិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស អារោចេហិ , គមិយវត្តំ បូរេស្សន្តី’’តិ អាហ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ ថេរោ ភិក្ខុសង្ឃស្ស អារោចេសិ។

    Atha naṃ satthā – ‘‘kiṃ nu kho, udāyi, gamanavaṇṇaṃ vaṇṇesī’’ti āha. ‘‘Bhante, tumhākaṃ pitā suddhodanamahārājā daṭṭhukāmo, karotha ñātakānaṃ saṅgaha’’nti āha. ‘‘Sādhu, udāyi, karissāmi ñātisaṅgahaṃ, tena hi bhikkhusaṅghassa ārocehi , gamiyavattaṃ pūressantī’’ti āha. ‘‘Sādhu, bhante’’ti thero bhikkhusaṅghassa ārocesi.

    សត្ថា អង្គមគធវាសីនំ កុលបុត្តានំ ទសហិ សហស្សេហិ, កបិលវត្ថុវាសីនំ ទសហិ សហស្សេហីតិ សព្ពេហេវ វីសតិយា ខីណាសវភិក្ខុសហស្សេហិ បរិវុតោ រាជគហា និក្ខមិត្វា ទិវសេ ទិវសេ យោជនំ យោជនំ គច្ឆន្តោ ទ្វីហិ មាសេហិ កបិលវត្ថុបុរំ សម្បាបុណិ។ សាកិយាបិ អនុប្បត្តេយេវ ភគវតិ – ‘‘អម្ហាកំ ញាតិសេដ្ឋំ បស្សិស្សាមា’’តិ ភគវតោ វសនដ្ឋានំ វីមំសមានា ‘‘និគ្រោធសក្កស្សារាមោ រមណីយោ’’តិ សល្លក្ខេត្វា សព្ពំ បដិជគ្គនវិធិំ ការេត្វា គន្ធបុប្ផហត្ថា បច្ចុគ្គមនំ ករោន្តា សព្ពាលង្ការេហិ សមលង្កតគត្តា គន្ធបុប្ផចុណ្ណាទីហិ បូជយមានា ភគវន្តំ បុរក្ខត្វា និគ្រោធារាមមេវ អគមំសុ។

    Satthā aṅgamagadhavāsīnaṃ kulaputtānaṃ dasahi sahassehi, kapilavatthuvāsīnaṃ dasahi sahassehīti sabbeheva vīsatiyā khīṇāsavabhikkhusahassehi parivuto rājagahā nikkhamitvā divase divase yojanaṃ yojanaṃ gacchanto dvīhi māsehi kapilavatthupuraṃ sampāpuṇi. Sākiyāpi anuppatteyeva bhagavati – ‘‘amhākaṃ ñātiseṭṭhaṃ passissāmā’’ti bhagavato vasanaṭṭhānaṃ vīmaṃsamānā ‘‘nigrodhasakkassārāmo ramaṇīyo’’ti sallakkhetvā sabbaṃ paṭijagganavidhiṃ kāretvā gandhapupphahatthā paccuggamanaṃ karontā sabbālaṅkārehi samalaṅkatagattā gandhapupphacuṇṇādīhi pūjayamānā bhagavantaṃ purakkhatvā nigrodhārāmameva agamaṃsu.

    តត្រ ភគវា វីសតិយា ខីណាសវសហស្សេហិ បរិវុតោ បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសីទិ។ សាកិយា បន មានជាតិកា មានត្ថទ្ធា, ‘‘សិទ្ធត្ថកុមារោ អម្ហេហិ ទហរតរោ, អម្ហាកំ កនិដ្ឋោ ភាតា, បុត្តោ, ភាគិនេយ្យោ, នត្តា’’តិ ចិន្តេត្វា ទហរទហរេ រាជកុមារេ អាហំសុ – ‘‘តុម្ហេ វន្ទថ, មយំ តុម្ហាកំ បិដ្ឋិតោ បិដ្ឋិតោ និសីទិស្សាមា’’តិ។ តេស្វេវំ និសិន្នេសុ ភគវា តេសំ អជ្ឈាសយំ ឱលោកេត្វា – ‘‘ឥមេ ញាតកា អត្តនោ មោឃជិណ្ណភាវេន ន មំ វន្ទន្តិ, ន បនេតេ ជានន្តិ ‘ពុទ្ធោ នាម កីទិសោ, ពុទ្ធពលំ នាម កីទិស’ន្តិ វា, ‘ពុទ្ធោ នាម ឯទិសោ, ពុទ្ធពលំ នាម ឯទិស’ន្តិ វា, ហន្ទាហំ អត្តនោ ពុទ្ធពលំ ឥទ្ធិពលញ្ច ទស្សេន្តោ បាដិហារិយញ្ច ករេយ្យំ, អាកាសេ ទសសហស្សចក្កវាឡវិត្ថតំ សព្ពរតនមយំ ចង្កមំ មាបេត្វា តត្ថ ចង្កមន្តោ មហាជនស្ស អជ្ឈាសយំ ឱលោកេត្វា ធម្មញ្ច ទេសេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេសិ។ តេន វុត្តំ សង្គីតិការកេហិ ភគវតោ បរិវិតក្កទស្សនត្ថំ –

    Tatra bhagavā vīsatiyā khīṇāsavasahassehi parivuto paññattavarabuddhāsane nisīdi. Sākiyā pana mānajātikā mānatthaddhā, ‘‘siddhatthakumāro amhehi daharataro, amhākaṃ kaniṭṭho bhātā, putto, bhāgineyyo, nattā’’ti cintetvā daharadahare rājakumāre āhaṃsu – ‘‘tumhe vandatha, mayaṃ tumhākaṃ piṭṭhito piṭṭhito nisīdissāmā’’ti. Tesvevaṃ nisinnesu bhagavā tesaṃ ajjhāsayaṃ oloketvā – ‘‘ime ñātakā attano moghajiṇṇabhāvena na maṃ vandanti, na panete jānanti ‘buddho nāma kīdiso, buddhabalaṃ nāma kīdisa’nti vā, ‘buddho nāma ediso, buddhabalaṃ nāma edisa’nti vā, handāhaṃ attano buddhabalaṃ iddhibalañca dassento pāṭihāriyañca kareyyaṃ, ākāse dasasahassacakkavāḷavitthataṃ sabbaratanamayaṃ caṅkamaṃ māpetvā tattha caṅkamanto mahājanassa ajjhāsayaṃ oloketvā dhammañca deseyya’’nti cintesi. Tena vuttaṃ saṅgītikārakehi bhagavato parivitakkadassanatthaṃ –

    ៣.

    3.

    ‘‘ន ហេតេ ជានន្តិ សទេវមានុសា, ពុទ្ធោ អយំ កីទិសកោ នរុត្តមោ;

    ‘‘Na hete jānanti sadevamānusā, buddho ayaṃ kīdisako naruttamo;

    ឥទ្ធិពលំ បញ្ញាពលញ្ច កីទិសំ, ពុទ្ធពលំ លោកហិតស្ស កីទិសំ។

    Iddhibalaṃ paññābalañca kīdisaṃ, buddhabalaṃ lokahitassa kīdisaṃ.

    ៤.

    4.

    ‘‘ន ហេតេ ជានន្តិ សទេវមានុសា, ពុទ្ធោ អយំ ឯទិសកោ នរុត្តមោ;

    ‘‘Na hete jānanti sadevamānusā, buddho ayaṃ edisako naruttamo;

    ឥទ្ធិពលំ បញ្ញាពលញ្ច ឯទិសំ, ពុទ្ធពលំ លោកហិតស្ស ឯទិសំ។

    Iddhibalaṃ paññābalañca edisaṃ, buddhabalaṃ lokahitassa edisaṃ.

    ៥.

    5.

    ‘‘ហន្ទាហំ ទស្សយិស្សាមិ, ពុទ្ធពលមនុត្តរំ;

    ‘‘Handāhaṃ dassayissāmi, buddhabalamanuttaraṃ;

    ចង្កមំ មាបយិស្សាមិ, នភេ រតនមណ្ឌិត’’ន្តិ។

    Caṅkamaṃ māpayissāmi, nabhe ratanamaṇḍita’’nti.

    តត្ថ ន ហេតេ ជានន្តីតិ ន ហិ ឯតេ ជានន្តិ។ ន-ការោ បដិសេធត្ថោ។ ហិ-ការោ ការណត្ថេ និបាតោ។ យស្មា បនេតេ មម ញាតិអាទយោ ទេវមនុស្សា មយា ពុទ្ធពលេ ច ឥទ្ធិពលេ ច អនាវិកតេ ន ជានន្តិ ‘‘ឯទិសោ ពុទ្ធោ, ឯទិសំ ឥទ្ធិពល’’ន្តិ, តស្មា អហំ មម ពុទ្ធពលញ្ច ឥទ្ធិពលញ្ច ទស្សេយ្យន្តិ អត្ថោ។ សទេវមានុសាតិ ឯត្ថ ទេវាតិ ឧបបត្តិទេវា អធិប្បេតា។ សហ ទេវេហីតិ សទេវា។ កេ តេ? មានុសា, សទេវា ឯវ មានុសា សទេវមានុសា។ អថ វា ទេវោតិ សម្មុតិទេវោ, សុទ្ធោទនោ រាជា អធិប្បេតោ។ សហ ទេវេន រញ្ញា សុទ្ធោទនេនាតិ សទេវា។ មានុសាតិ ញាតិមានុសា, សទេវា សសុទ្ធោទនា មានុសា សទេវមានុសា សរាជានោ វា ឯតេ មម ញាតិមានុសា មម ពលំ ន វិជានន្តីតិ អត្ថោ។ សេសទេវាបិ សង្គហំ គច្ឆន្តិយេវ។ សព្ពេបិ ទេវា ទេវនដ្ឋេន ‘‘ទេវា’’តិ វុច្ចន្តិ។ ទេវនំ នាម ធាតុអត្ថោ កីឡាទិ។ អថ វា ទេវា ច មានុសា ច ទេវមានុសា, សហ ទេវមានុសេហិ សទេវមានុសា។ កេ តេ? លោកាតិ វចនសេសោ ទដ្ឋព្ពោ។ ពុទ្ធោតិ ចតុសច្ចធម្មេ ពុទ្ធោ អនុពុទ្ធោតិ ពុទ្ធោ។ យថាហ –

    Tattha na hete jānantīti na hi ete jānanti. Na-kāro paṭisedhattho. Hi-kāro kāraṇatthe nipāto. Yasmā panete mama ñātiādayo devamanussā mayā buddhabale ca iddhibale ca anāvikate na jānanti ‘‘ediso buddho, edisaṃ iddhibala’’nti, tasmā ahaṃ mama buddhabalañca iddhibalañca dasseyyanti attho. Sadevamānusāti ettha devāti upapattidevā adhippetā. Saha devehīti sadevā. Ke te? Mānusā, sadevā eva mānusā sadevamānusā. Atha vā devoti sammutidevo, suddhodano rājā adhippeto. Saha devena raññā suddhodanenāti sadevā. Mānusāti ñātimānusā, sadevā sasuddhodanā mānusā sadevamānusā sarājāno vā ete mama ñātimānusā mama balaṃ na vijānantīti attho. Sesadevāpi saṅgahaṃ gacchantiyeva. Sabbepi devā devanaṭṭhena ‘‘devā’’ti vuccanti. Devanaṃ nāma dhātuattho kīḷādi. Atha vā devā ca mānusā ca devamānusā, saha devamānusehi sadevamānusā. Ke te? Lokāti vacanaseso daṭṭhabbo. Buddhoti catusaccadhamme buddho anubuddhoti buddho. Yathāha –

    ‘‘អភិញ្ញេយ្យំ អភិញ្ញាតំ, ភាវេតព្ពញ្ច ភាវិតំ;

    ‘‘Abhiññeyyaṃ abhiññātaṃ, bhāvetabbañca bhāvitaṃ;

    បហាតព្ពំ បហីនំ មេ, តស្មា ពុទ្ធោស្មិ ព្រាហ្មណា’’តិ។ (ម. និ. ២.៣៩៩; សុ. និ. ៥៦៣);

    Pahātabbaṃ pahīnaṃ me, tasmā buddhosmi brāhmaṇā’’ti. (ma. ni. 2.399; su. ni. 563);

    ឥធ បន កត្តុការកេ ពុទ្ធសទ្ទសិទ្ធិ ទដ្ឋព្ពា។ អធិគតវិសេសេហិ ទេវមនុស្សេហិ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ វត សោ ភគវា’’តិ ឯវំ ពុទ្ធត្តា ញាតត្តា ពុទ្ធោ។ ឥធ កម្មការកេ ពុទ្ធសទ្ទសិទ្ធិ ទដ្ឋព្ពា។ ពុទ្ធមស្ស អត្ថីតិ វា ពុទ្ធោ, ពុទ្ធវន្តោតិ អត្ថោ។ តំ សព្ពំ សទ្ទសត្ថានុសារេន វេទិតព្ពំ។ កីទិសកោតិ កីទិសោ កិំសរិក្ខកោ កិំសទិសោ កិំវណ្ណោ កិំសណ្ឋានោ ទីឃោ វា រស្សោ វាតិ អត្ថោ។

    Idha pana kattukārake buddhasaddasiddhi daṭṭhabbā. Adhigatavisesehi devamanussehi ‘‘sammāsambuddho vata so bhagavā’’ti evaṃ buddhattā ñātattā buddho. Idha kammakārake buddhasaddasiddhi daṭṭhabbā. Buddhamassa atthīti vā buddho, buddhavantoti attho. Taṃ sabbaṃ saddasatthānusārena veditabbaṃ. Kīdisakoti kīdiso kiṃsarikkhako kiṃsadiso kiṃvaṇṇo kiṃsaṇṭhāno dīgho vā rasso vāti attho.

    នរុត្តមោតិ នរានំ នរេសុ វា ឧត្តមោ បវរោ សេដ្ឋោតិ នរុត្តមោ។ ឥទ្ធិពលន្តិ ឯត្ថ ឥជ្ឈនំ ឥទ្ធិ និប្ផត្តិអត្ថេន បដិលាភដ្ឋេន ច ឥទ្ធិ។ អថ វា ឥជ្ឈន្តិ តាយ សត្តា ឥទ្ធា វុទ្ធា ឧក្កំសគតា ហោន្តីតិ ឥទ្ធិ។ សា បន ទសវិធា ហោតិ។ យថាហ –

    Naruttamoti narānaṃ naresu vā uttamo pavaro seṭṭhoti naruttamo. Iddhibalanti ettha ijjhanaṃ iddhi nipphattiatthena paṭilābhaṭṭhena ca iddhi. Atha vā ijjhanti tāya sattā iddhā vuddhā ukkaṃsagatā hontīti iddhi. Sā pana dasavidhā hoti. Yathāha –

    ‘‘ឥទ្ធិយោតិ ទស ឥទ្ធិយោ។ កតមា ទស? អធិដ្ឋានា ឥទ្ធិ, វិកុព្ពនា ឥទ្ធិ, មនោមយា ឥទ្ធិ, ញាណវិប្ផារា ឥទ្ធិ, សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធិ, អរិយា ឥទ្ធិ, កម្មវិបាកជា ឥទ្ធិ, បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ, វិជ្ជាមយា ឥទ្ធិ, តត្ថ តត្ថ សម្មាបយោគបច្ចយា ឥជ្ឈនដ្ឋេន ឥទ្ធី’’តិ (បដិ. ម. ៣.១០)។

    ‘‘Iddhiyoti dasa iddhiyo. Katamā dasa? Adhiṭṭhānā iddhi, vikubbanā iddhi, manomayā iddhi, ñāṇavipphārā iddhi, samādhivipphārā iddhi, ariyā iddhi, kammavipākajā iddhi, puññavato iddhi, vijjāmayā iddhi, tattha tattha sammāpayogapaccayā ijjhanaṭṭhena iddhī’’ti (paṭi. ma. 3.10).

    តាសំ ឥទំ នានត្តំ – បកតិយា ឯកោ ពហុកំ អាវជ្ជេតិ, សតំ វា សហស្សំ វា អាវជ្ជិត្វា ញាណេន អធិដ្ឋាតិ ‘‘ពហុកោ ហោមី’’តិ (បដិ. ម. ៣.១០) ឯវំ វិភជិត្វា ទស្សិតា ឥទ្ធិ អធិដ្ឋានវសេន និប្ផន្នត្តា អធិដ្ឋានា ឥទ្ធិ នាម។ តស្សាយមត្ថោ – អភិញ្ញាបាទកំ ចតុត្ថជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា តតោ វុដ្ឋាយ សចេ សតំ ឥច្ឆតិ ‘‘សតំ ហោមិ, សតំ ហោមី’’តិ កាមាវចរបរិកម្មចិត្តេហិ បរិកម្មំ កត្វា បុន អភិញ្ញាបាទកំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា តតោ វុដ្ឋាយ បុន អាវជ្ជិត្វា អធិដ្ឋាតិ, អធិដ្ឋានចិត្តេន សហេវ សតំ ហោតិ។ សហស្សាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។

    Tāsaṃ idaṃ nānattaṃ – pakatiyā eko bahukaṃ āvajjeti, sataṃ vā sahassaṃ vā āvajjitvā ñāṇena adhiṭṭhāti ‘‘bahuko homī’’ti (paṭi. ma. 3.10) evaṃ vibhajitvā dassitā iddhi adhiṭṭhānavasena nipphannattā adhiṭṭhānā iddhi nāma. Tassāyamattho – abhiññāpādakaṃ catutthajjhānaṃ samāpajjitvā tato vuṭṭhāya sace sataṃ icchati ‘‘sataṃ homi, sataṃ homī’’ti kāmāvacaraparikammacittehi parikammaṃ katvā puna abhiññāpādakaṃ jhānaṃ samāpajjitvā tato vuṭṭhāya puna āvajjitvā adhiṭṭhāti, adhiṭṭhānacittena saheva sataṃ hoti. Sahassādīsupi eseva nayo.

    តត្ថ បាទកជ្ឈានចិត្តំ និមិត្តារម្មណំ បរិកម្មចិត្តានិ សតារម្មណានិ វា សហស្សាទីសុ អញ្ញតរារម្មណានិ វា, តានិ ច ខោ វណ្ណវសេន, នោ បណ្ណត្តិវសេន។ អធិដ្ឋានចិត្តម្បិ សតារម្មណមេវ, តំ បន អប្បនាចិត្តំ វិយ គោត្រភុអនន្តរមេវ ឧប្បជ្ជតិ រូបាវចរចតុត្ថឈានិកំ ។ សោ បន បកតិវណ្ណំ វិជហិត្វា កុមារវណ្ណំ វា ទស្សេតិ នាគវណ្ណំ វា ទស្សេតិ។ សុបណ្ណវណ្ណំ វា…បេ.… វិវិធម្បិ សេនាព្យូហំ វា ទស្សេតីតិ (បដិ. ម. ៣.១៣) ឯវំ អាគតា ឥទ្ធិ បកតិវណ្ណវិជហនវិការវសេន បវត្តត្តា វិកុព្ពនិទ្ធិ នាម។

    Tattha pādakajjhānacittaṃ nimittārammaṇaṃ parikammacittāni satārammaṇāni vā sahassādīsu aññatarārammaṇāni vā, tāni ca kho vaṇṇavasena, no paṇṇattivasena. Adhiṭṭhānacittampi satārammaṇameva, taṃ pana appanācittaṃ viya gotrabhuanantarameva uppajjati rūpāvacaracatutthajhānikaṃ . So pana pakativaṇṇaṃ vijahitvā kumāravaṇṇaṃ vā dasseti nāgavaṇṇaṃ vā dasseti. Supaṇṇavaṇṇaṃ vā…pe… vividhampi senābyūhaṃ vā dassetīti (paṭi. ma. 3.13) evaṃ āgatā iddhi pakativaṇṇavijahanavikāravasena pavattattā vikubbaniddhi nāma.

    ‘‘ឥធ ភិក្ខុ ឥមម្ហា កាយា អញ្ញំ កាយំ អភិនិម្មិនាតិ រូបិំ មនោមយំ សព្ពង្គបច្ចង្គិំ អហីនិន្ទ្រិយ’’ន្តិ (បដិ. ម. ៣.១៤) ឥមិនា នយេន អាគតា ឥទ្ធិ សរីរស្សេវ អព្ភន្តរេ អញ្ញស្ស មនោមយស្ស សរីរស្ស និប្ផត្តិវសេន បវត្តត្តា មនោមយិទ្ធិ នាម។

    ‘‘Idha bhikkhu imamhā kāyā aññaṃ kāyaṃ abhinimmināti rūpiṃ manomayaṃ sabbaṅgapaccaṅgiṃ ahīnindriya’’nti (paṭi. ma. 3.14) iminā nayena āgatā iddhi sarīrasseva abbhantare aññassa manomayassa sarīrassa nipphattivasena pavattattā manomayiddhi nāma.

    ញាណុប្បត្តិតោ បុព្ពេ វា បច្ឆា វា តង្ខណេ វា តេន អត្តភាវេន បដិលភិតព្ពអរហត្តញាណានុភាវេន និព្ពត្តោ វិសេសោ ញាណវិប្ផារោ ឥទ្ធិ នាម។ អាយស្មតោ ពាកុលស្ស ច អាយស្មតោ សំកិច្ចស្ស ច ញាណវិប្ផារា ឥទ្ធិ, តេសំ វត្ថុ ចេត្ថ កថេតព្ពំ (អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២២៦)។

    Ñāṇuppattito pubbe vā pacchā vā taṅkhaṇe vā tena attabhāvena paṭilabhitabbaarahattañāṇānubhāvena nibbatto viseso ñāṇavipphāro iddhi nāma. Āyasmato bākulassa ca āyasmato saṃkiccassa ca ñāṇavipphārā iddhi, tesaṃ vatthu cettha kathetabbaṃ (a. ni. aṭṭha. 1.1.226).

    សមាធិតោ បុព្ពេ វា បច្ឆា វា តង្ខណេ វា សមថានុភាវេន និព្ពត្តោ វិសេសោ សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធិ នាម។ អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធិ (ឧទា. ៣៤), អាយស្មតោ សញ្ជីវស្ស សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធិ (ម. និ. ១.៥០៧), អាយស្មតោ ខាណុកោណ្ឌញ្ញស្ស សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធិ (ធ. ប. អដ្ឋ. ១.ខាណុកោណ្ឌញ្ញត្ថេរវត្ថុ), ឧត្តរាយ ឧបាសិកាយ សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធិ (ធ. ប. អដ្ឋ. ២.ឧត្តរាឧបាសិកាវត្ថុ; អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២៦២), សាមាវតិយា ឧបាសិកាយ សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធីតិ (ធ. ប. អដ្ឋ. ១.សាមាវតីវត្ថុ; អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២៦០-២៦១) តេសំ វត្ថូនេត្ថ កថេតព្ពានិ, គន្ថវិត្ថារទោសបរិហារត្ថំ បន មយា ន វិត្ថារិតានិ។

    Samādhito pubbe vā pacchā vā taṅkhaṇe vā samathānubhāvena nibbatto viseso samādhivipphārā iddhi nāma. Āyasmato sāriputtassa samādhivipphārā iddhi (udā. 34), āyasmato sañjīvassa samādhivipphārā iddhi (ma. ni. 1.507), āyasmato khāṇukoṇḍaññassa samādhivipphārā iddhi (dha. pa. aṭṭha. 1.khāṇukoṇḍaññattheravatthu), uttarāya upāsikāya samādhivipphārā iddhi (dha. pa. aṭṭha. 2.uttarāupāsikāvatthu; a. ni. aṭṭha. 1.1.262), sāmāvatiyā upāsikāya samādhivipphārā iddhīti (dha. pa. aṭṭha. 1.sāmāvatīvatthu; a. ni. aṭṭha. 1.1.260-261) tesaṃ vatthūnettha kathetabbāni, ganthavitthāradosaparihāratthaṃ pana mayā na vitthāritāni.

    កតមា អរិយា ឥទ្ធិ? ឥធ ភិក្ខុ សចេ អាកង្ខតិ ‘‘បដិក្កូលេ អប្បដិក្កូលសញ្ញី វិហរេយ្យ’’ន្តិ អប្បដិក្កូលសញ្ញី តត្ថ វិហរតិ, សចេ អាកង្ខតិ ‘‘អប្បដិក្កូលេ បដិក្កូលសញ្ញី វិហរេយ្យ’’ន្តិ បដិក្កូលសញ្ញី តត្ថ វិហរតិ…បេ.… ឧបេក្ខកោ តត្ថ វិហរតិ សតោ សម្បជានោតិ (បដិ. ម. ៣.១៧)។ អយញ្ហិ ចេតោវសិប្បត្តានំ អរិយានំយេវ សម្ភវតោ អរិយា ឥទ្ធិ នាម។

    Katamā ariyā iddhi? Idha bhikkhu sace ākaṅkhati ‘‘paṭikkūle appaṭikkūlasaññī vihareyya’’nti appaṭikkūlasaññī tattha viharati, sace ākaṅkhati ‘‘appaṭikkūle paṭikkūlasaññī vihareyya’’nti paṭikkūlasaññī tattha viharati…pe… upekkhako tattha viharati sato sampajānoti (paṭi. ma. 3.17). Ayañhi cetovasippattānaṃ ariyānaṃyeva sambhavato ariyā iddhi nāma.

    កតមា កម្មវិបាកជា ឥទ្ធិ? សព្ពេសំ បក្ខីនំ សព្ពេសំ ទេវានំ បឋមកប្បិកានំ មនុស្សានំ ឯកច្ចានញ្ច វិនិបាតិកានំ វេហាសគមនាទិកា កម្មវិបាកជា ឥទ្ធិ នាម។ កតមា បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ? រាជា ចក្កវត្តី វេហាសំ គច្ឆតិ សទ្ធិំ ចតុរង្គិនិយា សេនាយ។ ជដិលកស្ស គហបតិស្ស អសីតិហត្ថោ សុវណ្ណបព្ពតោ និព្ពត្តិ។ អយំ បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ នាម។ ឃោសកស្ស គហបតិនោ (ធ. ប. អដ្ឋ. ១.កុម្ភឃោសកសេដ្ឋិវត្ថុ) សត្តសុ ឋានេសុ មារណត្ថាយ ឧបក្កមេ កតេបិ អរោគភាវោ បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ។ មេណ្ឌកសេដ្ឋិស្ស (ធ. ប. អដ្ឋ. ២.មេណ្ឌកសេដ្ឋិវត្ថុ) អដ្ឋករីសមត្តេ បទេសេ សត្តរតនមយានំ មេណ្ឌកានំ បាតុភាវោ បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ។

    Katamā kammavipākajā iddhi? Sabbesaṃ pakkhīnaṃ sabbesaṃ devānaṃ paṭhamakappikānaṃ manussānaṃ ekaccānañca vinipātikānaṃ vehāsagamanādikā kammavipākajā iddhi nāma. Katamā puññavato iddhi? Rājā cakkavattī vehāsaṃ gacchati saddhiṃ caturaṅginiyā senāya. Jaṭilakassa gahapatissa asītihattho suvaṇṇapabbato nibbatti. Ayaṃ puññavato iddhi nāma. Ghosakassa gahapatino (dha. pa. aṭṭha. 1.kumbhaghosakaseṭṭhivatthu) sattasu ṭhānesu māraṇatthāya upakkame katepi arogabhāvo puññavato iddhi. Meṇḍakaseṭṭhissa (dha. pa. aṭṭha. 2.meṇḍakaseṭṭhivatthu) aṭṭhakarīsamatte padese sattaratanamayānaṃ meṇḍakānaṃ pātubhāvo puññavato iddhi.

    កតមា វិជ្ជាមយា ឥទ្ធិ? វិជ្ជាធរា វិជ្ជំ បរិជប្បិត្វា វេហាសំ គច្ឆន្តិ, អាកាសេ អន្តលិក្ខេ ហត្ថិម្បិ ទស្សេន្តិ…បេ.… វិវិធម្បិ សេនាព្យូហំ ទស្សេន្តីតិ (បដិ. ម. ៣.១៨)។ អាទិនយប្បវត្តា វិជ្ជាមយា ឥទ្ធិ នាម។ តំ តំ កម្មំ កត្វា និព្ពត្តោ វិសេសោ ‘សម្មាបយោគបច្ចយា ឥជ្ឈនដ្ឋេន ឥទ្ធី’តិ អយំ តត្ថ តត្ថ សម្មាបយោគបច្ចយា ឥជ្ឈនដ្ឋេន ឥទ្ធិ នាម។ ឥមិស្សា ទសវិធាយ ឥទ្ធិយា ពលំ ឥទ្ធិពលំ នាម, ឥទំ មយ្ហំ ឥទ្ធិពលំ ន ជានន្តីតិ អត្ថោ (វិសុទ្ធិ. ២.៣៧៥ អាទយោ)។

    Katamā vijjāmayā iddhi? Vijjādharā vijjaṃ parijappitvā vehāsaṃ gacchanti, ākāse antalikkhe hatthimpi dassenti…pe… vividhampi senābyūhaṃ dassentīti (paṭi. ma. 3.18). Ādinayappavattā vijjāmayā iddhi nāma. Taṃ taṃ kammaṃ katvā nibbatto viseso ‘sammāpayogapaccayā ijjhanaṭṭhena iddhī’ti ayaṃ tattha tattha sammāpayogapaccayā ijjhanaṭṭhena iddhi nāma. Imissā dasavidhāya iddhiyā balaṃ iddhibalaṃ nāma, idaṃ mayhaṃ iddhibalaṃ na jānantīti attho (visuddhi. 2.375 ādayo).

    បញ្ញាពលន្តិ សព្ពលោកិយលោកុត្តរគុណវិសេសទាយកំ អរហត្តមគ្គបញ្ញាពលំ អធិប្បេតំ, តម្បិ ឯតេ ន ជានន្តិ។ កេចិ ‘‘ឆន្នំ អសាធារណញាណានមេតំ អធិវចនំ បញ្ញាពល’’ន្តិ វទន្តិ។ ពុទ្ធពលន្តិ ឯត្ថ ពុទ្ធពលំ នាម ពុទ្ធានុភាវោ, ទសពលញាណានិ វា។ តត្ថ ទសពលញាណានិ នាម ឋានាដ្ឋានញាណំ, អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នកម្មវិបាកជាននញាណំ, សព្ពត្ថគាមិនិបដិបទាញាណំ, អនេកធាតុនានាធាតុលោកជាននញាណំ, នានាធិមុត្តិកញាណំ, អាសយានុសយញាណំ, ឈានវិមោក្ខសមាធិសមាបត្តីនំ សំកិលេសវោទានវុដ្ឋានេសុ យថាភូតញាណំ, បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណំ, ចុតូបបាតញាណំ, អាសវក្ខយញាណន្តិ ឥមានិ ទស។ ឥមេសំ ទសន្នំ ញាណានំ អធិវចនំ ពុទ្ធពលន្តិ។ ឯទិសន្តិ ឦទិសំ, អយមេវ វា បាឋោ។

    Paññābalanti sabbalokiyalokuttaraguṇavisesadāyakaṃ arahattamaggapaññābalaṃ adhippetaṃ, tampi ete na jānanti. Keci ‘‘channaṃ asādhāraṇañāṇānametaṃ adhivacanaṃ paññābala’’nti vadanti. Buddhabalanti ettha buddhabalaṃ nāma buddhānubhāvo, dasabalañāṇāni vā. Tattha dasabalañāṇāni nāma ṭhānāṭṭhānañāṇaṃ, atītānāgatapaccuppannakammavipākajānanañāṇaṃ, sabbatthagāminipaṭipadāñāṇaṃ, anekadhātunānādhātulokajānanañāṇaṃ, nānādhimuttikañāṇaṃ, āsayānusayañāṇaṃ, jhānavimokkhasamādhisamāpattīnaṃ saṃkilesavodānavuṭṭhānesu yathābhūtañāṇaṃ, pubbenivāsānussatiñāṇaṃ, cutūpapātañāṇaṃ, āsavakkhayañāṇanti imāni dasa. Imesaṃ dasannaṃ ñāṇānaṃ adhivacanaṃ buddhabalanti. Edisanti īdisaṃ, ayameva vā pāṭho.

    ហន្ទាតិ វវស្សគ្គត្ថេ និបាតោ។ អហន្តិ អត្តានំ និទ្ទិសតិ។ កិំ វុត្តំ ហោតិ? យស្មា បនេតេ មម ញាតកា ពុទ្ធពលំ វា ពុទ្ធគុណេ វា ន ជានន្តិ, កេវលំ អត្តនោ មោឃជិណ្ណភាវំ និស្សាយ មានវសេន សព្ពលោកជេដ្ឋសេដ្ឋំ មំ ន វន្ទន្តិ។ តស្មា តេសំ មានកេតុ អត្ថិ, តំ ភញ្ជិត្វា វន្ទនត្ថំ ពុទ្ធពលំ ទស្សេយ្យន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ ទស្សយិស្សាមីតិ ទស្សេយ្យំ។ ‘‘ទស្សេស្សាមី’’តិ ច បាឋោ, សោយេវត្ថោ។ ពុទ្ធពលន្តិ ពុទ្ធានុភាវំ, ពុទ្ធញាណវិសេសំ វា។ អនុត្តរន្តិ និរុត្តរំ។ ចង្កមន្តិ ចង្កមិតព្ពដ្ឋានំ វុច្ចតិ។ មាបយិស្សាមីតិ មាបេយ្យំ។ ‘‘ចង្កមនំ មាបេស្សាមី’’តិ ច បាឋោ, សោយេវត្ថោ។ នភេតិ អាកាសេ។ សព្ពរតនមណ្ឌិតន្តិ សព្ពេហិ រតិជននដ្ឋេន រតនេហិ មុត្តា-មណិ-វេឡុរិយ-សង្ខ-សិលា-បវាឡ-រជត-សុវណ្ណ-មសារគល្ល-លោហិតង្កេហិ ទសហិ ទសហិ មណ្ឌិតោ អលង្កតោ សព្ពរតនមណ្ឌិតោ, តំ សព្ពរតនមណ្ឌិតំ។ ‘‘នភេ រតនមណ្ឌិត’’ន្តិ បឋន្តិ កេចិ។

    Handāti vavassaggatthe nipāto. Ahanti attānaṃ niddisati. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yasmā panete mama ñātakā buddhabalaṃ vā buddhaguṇe vā na jānanti, kevalaṃ attano moghajiṇṇabhāvaṃ nissāya mānavasena sabbalokajeṭṭhaseṭṭhaṃ maṃ na vandanti. Tasmā tesaṃ mānaketu atthi, taṃ bhañjitvā vandanatthaṃ buddhabalaṃ dasseyyanti vuttaṃ hoti. Dassayissāmīti dasseyyaṃ. ‘‘Dassessāmī’’ti ca pāṭho, soyevattho. Buddhabalanti buddhānubhāvaṃ, buddhañāṇavisesaṃ vā. Anuttaranti niruttaraṃ. Caṅkamanti caṅkamitabbaṭṭhānaṃ vuccati. Māpayissāmīti māpeyyaṃ. ‘‘Caṅkamanaṃ māpessāmī’’ti ca pāṭho, soyevattho. Nabheti ākāse. Sabbaratanamaṇḍitanti sabbehi ratijananaṭṭhena ratanehi muttā-maṇi-veḷuriya-saṅkha-silā-pavāḷa-rajata-suvaṇṇa-masāragalla-lohitaṅkehi dasahi dasahi maṇḍito alaṅkato sabbaratanamaṇḍito, taṃ sabbaratanamaṇḍitaṃ. ‘‘Nabhe ratanamaṇḍita’’nti paṭhanti keci.

    អថេវំ ភគវតា ចិន្តិតមត្តេ ទសសហស្សចក្កវាឡវាសិនោ ភុម្មាទយោ ទេវា បមុទិតហទយា សាធុការមទំសុ។ តមត្ថំ បកាសេន្តេហិ សង្គីតិការកេហិ –

    Athevaṃ bhagavatā cintitamatte dasasahassacakkavāḷavāsino bhummādayo devā pamuditahadayā sādhukāramadaṃsu. Tamatthaṃ pakāsentehi saṅgītikārakehi –

    ៦.

    6.

    ‘‘ភុម្មា មហារាជិកា តាវតិំសា, យាមា ច ទេវា តុសិតា ច និម្មិតា;

    ‘‘Bhummā mahārājikā tāvatiṃsā, yāmā ca devā tusitā ca nimmitā;

    បរនិម្មិតា យេបិ ច ព្រហ្មកាយិកា, អានន្ទិតា វិបុលមកំសុ ឃោស’’ន្តិ។ –

    Paranimmitā yepi ca brahmakāyikā, ānanditā vipulamakaṃsu ghosa’’nti. –

    អាទិគាថាយោ ឋបិតាតិ វេទិតព្ពា។

    Ādigāthāyo ṭhapitāti veditabbā.

    តត្ថ ភុម្មាតិ ភុម្មដ្ឋា, បាសាណបព្ពតវនរុក្ខាទីសុ ឋិតា។ មហារាជិកាតិ មហារាជបក្ខិកា។ ភុម្មដ្ឋានំ ទេវតានំ សទ្ទំ សុត្វា អាកាសដ្ឋកទេវតា, តតោ អព្ភវលាហកា ទេវតា, តតោ ឧណ្ហវលាហកា ទេវតា, តតោ សីតវលាហកា ទេវតា, តតោ វស្សវលាហកា ទេវតា, តតោ វាតវលាហកា ទេវតា, តតោ ចត្តារោ មហារាជានោ, តតោ តាវតិំសា, តតោ យាមា, តតោ តុសិតា, តតោ និម្មានរតី, តតោ បរនិម្មិតវសវត្តី, តតោ ព្រហ្មកាយិកា, តតោ ព្រហ្មបុរោហិតា, តតោ មហាព្រហ្មានោ, តតោ បរិត្តាភា, តតោ អប្បមាណាភា, តតោ អាភស្សរា, តតោ បរិត្តសុភា, តតោ អប្បមាណសុភា, តតោ សុភកិណ្ហា, តតោ វេហប្ផលា, តតោ អវិហា, តតោ អតប្បា, តតោ សុទស្សា, តតោ សុទស្សី, តតោ អកនិដ្ឋា ទេវតា សទ្ទំ សុត្វា មហន្តំ សទ្ទំ អកំសុ។ អសញ្ញិនោ ច អរូបាវចរសត្តេ ច ឋបេត្វា សោតាយតនបវត្តិដ្ឋានេ សព្ពេ ទេវមនុស្សនាគាទយោ បីតិវសំ គតហទយា ឧក្កុដ្ឋិសទ្ទមកំសូតិ អត្ថោ។ អានន្ទិតាតិ បមុទិតហទយា, សញ្ជាតបីតិសោមនស្សា ហុត្វាតិ អត្ថោ។ វិបុលន្តិ បុថុលំ។

    Tattha bhummāti bhummaṭṭhā, pāsāṇapabbatavanarukkhādīsu ṭhitā. Mahārājikāti mahārājapakkhikā. Bhummaṭṭhānaṃ devatānaṃ saddaṃ sutvā ākāsaṭṭhakadevatā, tato abbhavalāhakā devatā, tato uṇhavalāhakā devatā, tato sītavalāhakā devatā, tato vassavalāhakā devatā, tato vātavalāhakā devatā, tato cattāro mahārājāno, tato tāvatiṃsā, tato yāmā, tato tusitā, tato nimmānaratī, tato paranimmitavasavattī, tato brahmakāyikā, tato brahmapurohitā, tato mahābrahmāno, tato parittābhā, tato appamāṇābhā, tato ābhassarā, tato parittasubhā, tato appamāṇasubhā, tato subhakiṇhā, tato vehapphalā, tato avihā, tato atappā, tato sudassā, tato sudassī, tato akaniṭṭhā devatā saddaṃ sutvā mahantaṃ saddaṃ akaṃsu. Asaññino ca arūpāvacarasatte ca ṭhapetvā sotāyatanapavattiṭṭhāne sabbe devamanussanāgādayo pītivasaṃ gatahadayā ukkuṭṭhisaddamakaṃsūti attho. Ānanditāti pamuditahadayā, sañjātapītisomanassā hutvāti attho. Vipulanti puthulaṃ.

    អថ សត្ថា ចិន្តិតសមនន្តរមេវ ឱទាតកសិណសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា – ‘‘ទសសុ ចក្កវាឡសហស្សេសុ អាលោកោ ហោតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ។ តេន អធិដ្ឋានចិត្តេន សហេវ អាលោកោ អហោសិ បថវិតោ បដ្ឋាយ យាវ អកនិដ្ឋភវនា។ តេន វុត្តំ –

    Atha satthā cintitasamanantarameva odātakasiṇasamāpattiṃ samāpajjitvā – ‘‘dasasu cakkavāḷasahassesu āloko hotū’’ti adhiṭṭhāsi. Tena adhiṭṭhānacittena saheva āloko ahosi pathavito paṭṭhāya yāva akaniṭṭhabhavanā. Tena vuttaṃ –

    ៧.

    7.

    ‘‘ឱភាសិតា ច បថវី សទេវកា, បុថូ ច លោកន្តរិកា អសំវុតា;

    ‘‘Obhāsitā ca pathavī sadevakā, puthū ca lokantarikā asaṃvutā;

    តមោ ច តិព្ពោ វិហតោ តទា អហុ, ទិស្វាន អច្ឆេរកំ បាដិហីរ’’ន្តិ។

    Tamo ca tibbo vihato tadā ahu, disvāna accherakaṃ pāṭihīra’’nti.

    តត្ថ ឱភាសិតាតិ បកាសិតា។ បថវីតិ ឯត្ថាយំ បថវី ចតុព្ពិធា – កក្ខឡបថវី, សសម្ភារបថវី, និមិត្តបថវី, សម្មុតិបថវីតិ។ តាសុ ‘‘កតមា ចាវុសោ, អជ្ឈត្តិកា បថវីធាតុ? យំ អជ្ឈត្តំ បច្ចត្តំ កក្ខឡំ ខរិគត’’ន្តិអាទីសុ (វិភ. ១៧៣) វុត្តា អយំ កក្ខឡបថវី នាម។ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ បថវិំ ខណេយ្យ វា ខណាបេយ្យ វា’’តិអាទីសុ (បាចិ. ៨៥) វុត្តា សសម្ភារបថវី, យេ ច កេសាទយោ វីសតិ កោដ្ឋាសា, អយោលោហាទយោ ច ពាហិរា; សាបិ វណ្ណាទីហិ សម្ភារេហិ សទ្ធិំ បថវីតិ សសម្ភារបថវី នាម។ ‘‘បថវីកសិណមេកោ សញ្ជានាតី’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ៣.៣៦០) និមិត្តបថវី ‘‘អារម្មណបថវី’’តិបិ វុច្ចតិ។ បថវីកសិណឈានលាភី ទេវលោកេ និព្ពត្តោ អាគមនវសេន ‘‘បថវីទេវោ’’តិ នាមំ លភតិ។ វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘អាបោ ច ទេវា បថវី’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៣៤០) អយំ សម្មុតិបថវី, បញ្ញត្តិបថវី នាមាតិ វេទិតព្ពា។ ឥធ បន សសម្ភារបថវី អធិប្បេតា (ម. និ. អដ្ឋ. ១.២ បថវីវារវណ្ណនា)។

    Tattha obhāsitāti pakāsitā. Pathavīti etthāyaṃ pathavī catubbidhā – kakkhaḷapathavī, sasambhārapathavī, nimittapathavī, sammutipathavīti. Tāsu ‘‘katamā cāvuso, ajjhattikā pathavīdhātu? Yaṃ ajjhattaṃ paccattaṃ kakkhaḷaṃ kharigata’’ntiādīsu (vibha. 173) vuttā ayaṃ kakkhaḷapathavī nāma. ‘‘Yo pana bhikkhu pathaviṃ khaṇeyya vā khaṇāpeyya vā’’tiādīsu (pāci. 85) vuttā sasambhārapathavī, ye ca kesādayo vīsati koṭṭhāsā, ayolohādayo ca bāhirā; sāpi vaṇṇādīhi sambhārehi saddhiṃ pathavīti sasambhārapathavī nāma. ‘‘Pathavīkasiṇameko sañjānātī’’tiādīsu (dī. ni. 3.360) nimittapathavī ‘‘ārammaṇapathavī’’tipi vuccati. Pathavīkasiṇajhānalābhī devaloke nibbatto āgamanavasena ‘‘pathavīdevo’’ti nāmaṃ labhati. Vuttañhetaṃ – ‘‘āpo ca devā pathavī’’tiādīsu (dī. ni. 2.340) ayaṃ sammutipathavī, paññattipathavī nāmāti veditabbā. Idha pana sasambhārapathavī adhippetā (ma. ni. aṭṭha. 1.2 pathavīvāravaṇṇanā).

    សទេវកាតិ សទេវលោកា។ ‘‘សទេវតា’’តិបិ បាឋោ អត្ថិ ចេ សុន្ទរតរំ, សទេវកោ មនុស្សលោកោ ឱភាសិតោតិ អត្ថោ។ បុថូតិ ពហូ។ លោកន្តរិកាតិ អសុរកាយនរកានមេតំ អធិវចនំ, តា បន តិណ្ណំ ចក្កវាឡានំ អន្តរា ឯកា លោកន្តរិកា ហោតិ, តិណ្ណំ សកដចក្កានំ អញ្ញមញ្ញំ អាហច្ច ឋិតានំ មជ្ឈេ ឱកាសោ វិយ ឯកេកោ លោកន្តរិកនិរយោ, បរិមាណតោ អដ្ឋយោជនសហស្សោ ហោតិ។ អសំវុតាតិ ហេដ្ឋា អប្បតិដ្ឋា។ តមោ ចាតិ អន្ធការោ។ តិព្ពោតិ ពហលោ ឃនោ។ ចន្ទិមសូរិយាលោកាភាវតោ និច្ចន្ធការោវ ហោតិ។ វិហតោតិ វិទ្ធស្តោ។ តទាតិ យទា បន ភគវា សត្តេសុ ការុញ្ញតំ បដិច្ច បាដិហារិយករណត្ថំ អាលោកំ ផរិ, តទា សោ តមោ តិព្ពោ លោកន្តរិកាសុ ឋិតោ, វិហតោ វិទ្ធស្តោ អហោសីតិ អត្ថោ។

    Sadevakāti sadevalokā. ‘‘Sadevatā’’tipi pāṭho atthi ce sundarataraṃ, sadevako manussaloko obhāsitoti attho. Puthūti bahū. Lokantarikāti asurakāyanarakānametaṃ adhivacanaṃ, tā pana tiṇṇaṃ cakkavāḷānaṃ antarā ekā lokantarikā hoti, tiṇṇaṃ sakaṭacakkānaṃ aññamaññaṃ āhacca ṭhitānaṃ majjhe okāso viya ekeko lokantarikanirayo, parimāṇato aṭṭhayojanasahasso hoti. Asaṃvutāti heṭṭhā appatiṭṭhā. Tamo cāti andhakāro. Tibboti bahalo ghano. Candimasūriyālokābhāvato niccandhakārova hoti. Vihatoti viddhasto. Tadāti yadā pana bhagavā sattesu kāruññataṃ paṭicca pāṭihāriyakaraṇatthaṃ ālokaṃ phari, tadā so tamo tibbo lokantarikāsu ṭhito, vihato viddhasto ahosīti attho.

    អច្ឆេរកន្តិ អច្ឆរាបហរណយោគ្គំ, វិម្ហយវសេន អង្គុលីហិ បហរណយោគ្គន្តិ អត្ថោ។ បាដិហីរន្តិ បដិបក្ខហរណតោ បាដិហីរំ។ បដិហរតិ សត្តានំ ទិដ្ឋិមានោបគតានិ ចិត្តានីតិ វា បាដិហីរំ, អប្បសន្នានំ សត្តានំ បសាទំ បដិអាហរតីតិ វា បាដិហីរំ។ ‘‘បាដិហេរ’’ន្តិបិ បាឋោ, សោយេវត្ថោ។ ឯត្ថ អាលោកវិធានវិសេសស្សេតំ អធិវចនំ។ ទិស្វាន អច្ឆេរកំ បាដិហីរន្តិ ឯត្ថ ទេវា ច មនុស្សា ច លោកន្តរិកាសុ និព្ពត្តសត្តាបិ ច តំ ភគវតោ បាដិហារិយំ ទិស្វា បរមប្បីតិសោមនស្សំ អគមំសូតិ ឥទំ វចនំ អាហរិត្វា អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ, ឥតរថា ន បុព្ពេន វា បរំ, ន បរេន វា បុព្ពំ យុជ្ជតិ។

    Accherakanti accharāpaharaṇayoggaṃ, vimhayavasena aṅgulīhi paharaṇayogganti attho. Pāṭihīranti paṭipakkhaharaṇato pāṭihīraṃ. Paṭiharati sattānaṃ diṭṭhimānopagatāni cittānīti vā pāṭihīraṃ, appasannānaṃ sattānaṃ pasādaṃ paṭiāharatīti vā pāṭihīraṃ. ‘‘Pāṭihera’’ntipi pāṭho, soyevattho. Ettha ālokavidhānavisesassetaṃ adhivacanaṃ. Disvāna accherakaṃpāṭihīranti ettha devā ca manussā ca lokantarikāsu nibbattasattāpi ca taṃ bhagavato pāṭihāriyaṃ disvā paramappītisomanassaṃ agamaṃsūti idaṃ vacanaṃ āharitvā attho daṭṭhabbo, itarathā na pubbena vā paraṃ, na parena vā pubbaṃ yujjati.

    ឥទានិ ន កេវលំ មនុស្សលោកេសុយេវ អាលោកោ អត្ថិ, សព្ពត្ថ តិវិធេបិ សង្ខារសត្តោកាសសង្ខាតេ លោកេ អាលោកោយេវាតិ ទស្សនត្ថំ –

    Idāni na kevalaṃ manussalokesuyeva āloko atthi, sabbattha tividhepi saṅkhārasattokāsasaṅkhāte loke ālokoyevāti dassanatthaṃ –

    ៨.

    8.

    ‘‘សទេវគន្ធព្ពមនុស្សរក្ខសេ,

    ‘‘Sadevagandhabbamanussarakkhase,

    អាភា ឧឡារា វិបុលា អជាយថ;

    Ābhā uḷārā vipulā ajāyatha;

    ឥមស្មិំ លោកេ បរស្មិញ្ចោភយស្មិំ,

    Imasmiṃ loke parasmiñcobhayasmiṃ,

    អធោ ច ឧទ្ធំ តិរិយញ្ច វិត្ថត’’ន្តិ។ – អយំ គាថា វុត្តា;

    Adho ca uddhaṃ tiriyañca vitthata’’nti. – ayaṃ gāthā vuttā;

    តត្ថ ទេវាតិ សម្មុតិទេវា ឧបបត្តិទេវា វិសុទ្ធិទេវាតិ សព្ពេបិ ទេវា ឥធ សង្គហិតា។ ទេវា ច គន្ធព្ពា ច មនុស្សា ច រក្ខសា ច ទេវគន្ធព្ពមនុស្សរក្ខសា។ សហ ទេវគន្ធព្ពមនុស្សរក្ខសេហីតិ សទេវគន្ធព្ពមនុស្សរក្ខសោ។ កោ បន សោ? លោកោ, តស្មិំ សទេវគន្ធព្ពមនុស្សរក្ខសេ លោកេ។ អាភាតិ អាលោកោ។ ឧឡារាតិ ឯត្ថាយំ ឧឡារ-សទ្ទោ មធុរសេដ្ឋវិបុលាទីសុ ទិស្សតិ។ តថា ហេស ‘‘ឧឡារានិ ខាទនីយភោជនីយានិ ខាទន្តិ ភុញ្ជន្តី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣៦៦) មធុរេ ទិស្សតិ។ ‘‘ឧឡារាយ ខោ បន ភវំ វច្ឆាយនោ បសំសាយ សមណំ គោតមំ បសំសតី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២៨៨) សេដ្ឋេ។ ‘‘អតិក្កម្ម ទេវានំ ទេវានុភាវំ អប្បមាណោ ឧឡារោ ឱភាសោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៣២; ម. និ. ៣.២០១) វិបុលេ។ ស្វាយំ ឥធ សេដ្ឋេ ទដ្ឋព្ពោ (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.១៤២; វិ. វ. អដ្ឋ. ១)។ វិបុលាតិ អប្បមាណា។ អជាយថាតិ ឧប្បជ្ជិ ឧទបាទិ បវត្តិត្ថ។ ឥមស្មិំ លោកេ បរស្មិញ្ចាតិ ឥមស្មិំ មនុស្សលោកេ ច បរស្មិំ ទេវលោកេ ចាតិ អត្ថោ។ ឧភយស្មិន្តិ តទុភយស្មិំ, អជ្ឈត្តពហិទ្ធាទីសុ វិយ ទដ្ឋព្ពំ។ អធោ ចាតិ អវីចិអាទីសុ និរយេសុ។ ឧទ្ធន្តិ ភវគ្គតោបិ ឧទ្ធំ អជដាកាសេបិ។ តិរិយញ្ចាតិ តិរិយតោបិ ទសសុ ចក្កវាឡសហស្សេសុ។ វិត្ថតន្តិ វិសដំ។ អន្ធការំ វិធមិត្វា វុត្តប្បការំ លោកញ្ច បទេសញ្ច អជ្ឈោត្ថរិត្វា អាភា បវត្តិត្ថាតិ អត្ថោ។ អថ វា តិរិយញ្ច វិត្ថតន្តិ តិរិយតោ វិត្ថតំ មហន្តំ, អប្បមាណំ បទេសំ អាភា ផរិត្វា អដ្ឋាសីតិ អត្ថោ។

    Tattha devāti sammutidevā upapattidevā visuddhidevāti sabbepi devā idha saṅgahitā. Devā ca gandhabbā ca manussā ca rakkhasā ca devagandhabbamanussarakkhasā. Saha devagandhabbamanussarakkhasehīti sadevagandhabbamanussarakkhaso. Ko pana so? Loko, tasmiṃ sadevagandhabbamanussarakkhase loke. Ābhāti āloko. Uḷārāti etthāyaṃ uḷāra-saddo madhuraseṭṭhavipulādīsu dissati. Tathā hesa ‘‘uḷārāni khādanīyabhojanīyāni khādanti bhuñjantī’’tiādīsu (ma. ni. 1.366) madhure dissati. ‘‘Uḷārāya kho pana bhavaṃ vacchāyano pasaṃsāya samaṇaṃ gotamaṃ pasaṃsatī’’tiādīsu (ma. ni. 1.288) seṭṭhe. ‘‘Atikkamma devānaṃ devānubhāvaṃ appamāṇo uḷāro obhāso’’tiādīsu (dī. ni. 2.32; ma. ni. 3.201) vipule. Svāyaṃ idha seṭṭhe daṭṭhabbo (dī. ni. aṭṭha. 3.142; vi. va. aṭṭha. 1). Vipulāti appamāṇā. Ajāyathāti uppajji udapādi pavattittha. Imasmiṃ loke parasmiñcāti imasmiṃ manussaloke ca parasmiṃ devaloke cāti attho. Ubhayasminti tadubhayasmiṃ, ajjhattabahiddhādīsu viya daṭṭhabbaṃ. Adho cāti avīciādīsu nirayesu. Uddhanti bhavaggatopi uddhaṃ ajaṭākāsepi. Tiriyañcāti tiriyatopi dasasu cakkavāḷasahassesu. Vitthatanti visaṭaṃ. Andhakāraṃ vidhamitvā vuttappakāraṃ lokañca padesañca ajjhottharitvā ābhā pavattitthāti attho. Atha vā tiriyañca vitthatanti tiriyato vitthataṃ mahantaṃ, appamāṇaṃ padesaṃ ābhā pharitvā aṭṭhāsīti attho.

    អថ ភគវា ទសសហស្សចក្កវាឡេសុ អាលោកផរណំ កត្វា អភិញ្ញាបាទកំ ចតុត្ថជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា តតោ វុដ្ឋាយ អាវជ្ជិត្វា អធិដ្ឋានចិត្តេន អាកាសមព្ភុគ្គន្ត្វា តេសំ ញាតីនំ សីសេសុ បាទបំសុំ ឱកិរមានោ វិយ មហតិយា ទេវមនុស្សបរិសាយ មជ្ឈេ យមកបាដិហារិយំ ទស្សេតិ។ តំ បន បាឡិតោ ឯវំ វេទិតព្ពំ (បដិ. ម. ១.១១៦) –

    Atha bhagavā dasasahassacakkavāḷesu ālokapharaṇaṃ katvā abhiññāpādakaṃ catutthajjhānaṃ samāpajjitvā tato vuṭṭhāya āvajjitvā adhiṭṭhānacittena ākāsamabbhuggantvā tesaṃ ñātīnaṃ sīsesu pādapaṃsuṃ okiramāno viya mahatiyā devamanussaparisāya majjhe yamakapāṭihāriyaṃ dasseti. Taṃ pana pāḷito evaṃ veditabbaṃ (paṭi. ma. 1.116) –

    ‘‘កតមំ តថាគតស្ស យមកបាដិហីរេ ញាណំ? ឥធ តថាគតោ យមកបាដិហីរំ ករោតិ អសាធារណំ សាវកេហិ ឧបរិមកាយតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, ហេដ្ឋិមកាយតោ ឧទកធារា បវត្តតិ។ ហេដ្ឋិមកាយតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, ឧបរិមកាយតោ ឧទកធារា បវត្តតិ…បេ.… បុរត្ថិមកាយតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, បច្ឆិមកាយតោ ឧទកធារា បវត្តតិ។ បច្ឆិមកាយតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, បុរត្ថិមកាយតោ ឧទកធារា បវត្តតិ…បេ.… ទក្ខិណអក្ខិតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, វាមអក្ខិតោ ឧទកធារា បវត្តតិ។ វាមអក្ខិតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, ទក្ខិណអក្ខិតោ ឧទកធារា បវត្តតិ…បេ.… ទក្ខិណកណ្ណសោតតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, វាមកណ្ណសោតតោ ឧទកធារា បវត្តតិ។ វាមកណ្ណសោតតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, ទក្ខិណកណ្ណសោតតោ ឧទកធារា បវត្តតិ…បេ.… ទក្ខិណនាសិកាសោតតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, វាមនាសិកាសោតតោ ឧទកធារា បវត្តតិ។ វាមនាសិកាសោតតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, ទក្ខិណនាសិកាសោតតោ ឧទកធារា បវត្តតិ…បេ.… ទក្ខិណអំសកូដតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, វាមអំសកូដតោ ឧទកធារា បវត្តតិ។ វាមអំសកូដតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, ទក្ខិណអំសកូដតោ ឧទកធារា បវត្តតិ…បេ.… ទក្ខិណហត្ថតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, វាមហត្ថតោ ឧទកធារា បវត្តតិ។ វាមហត្ថតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, ទក្ខិណហត្ថតោ ឧទកធារា បវត្តតិ…បេ.… ទក្ខិណបស្សតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, វាមបស្សតោ ឧទកធារា បវត្តតិ។ វាមបស្សតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, ទក្ខិណបស្សតោ ឧទកធារា បវត្តតិ…បេ.… ទក្ខិណបាទតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, វាមបាទតោ ឧទកធារា បវត្តតិ។ វាមបាទតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, ទក្ខិណបាទតោ ឧទកធារា បវត្តតិ…បេ.… អង្គុលង្គុលេហិ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, អង្គុលន្តរិកាហិ ឧទកធារា បវត្តតិ។ អង្គុលន្តរិកាហិ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, អង្គុលង្គុលេហិ ឧទកធារា បវត្តតិ…បេ.… ឯកេកលោមតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, ឯកេកលោមតោ ឧទកធារា បវត្តតិ។ លោមកូបតោ លោមកូបតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, លោមកូបតោ លោមកូបតោ ឧទកធារា បវត្តតិ – ឆន្នំ វណ្ណានំ នីលានំ បីតកានំ លោហិតកានំ ឱទាតានំ មញ្ជិដ្ឋានំ បភស្សរានំ។

    ‘‘Katamaṃ tathāgatassa yamakapāṭihīre ñāṇaṃ? Idha tathāgato yamakapāṭihīraṃ karoti asādhāraṇaṃ sāvakehi uparimakāyato aggikkhandho pavattati, heṭṭhimakāyato udakadhārā pavattati. Heṭṭhimakāyato aggikkhandho pavattati, uparimakāyato udakadhārā pavattati…pe… puratthimakāyato aggikkhandho pavattati, pacchimakāyato udakadhārā pavattati. Pacchimakāyato aggikkhandho pavattati, puratthimakāyato udakadhārā pavattati…pe… dakkhiṇaakkhito aggikkhandho pavattati, vāmaakkhito udakadhārā pavattati. Vāmaakkhito aggikkhandho pavattati, dakkhiṇaakkhito udakadhārā pavattati…pe… dakkhiṇakaṇṇasotato aggikkhandho pavattati, vāmakaṇṇasotato udakadhārā pavattati. Vāmakaṇṇasotato aggikkhandho pavattati, dakkhiṇakaṇṇasotato udakadhārā pavattati…pe… dakkhiṇanāsikāsotato aggikkhandho pavattati, vāmanāsikāsotato udakadhārā pavattati. Vāmanāsikāsotato aggikkhandho pavattati, dakkhiṇanāsikāsotato udakadhārā pavattati…pe… dakkhiṇaaṃsakūṭato aggikkhandho pavattati, vāmaaṃsakūṭato udakadhārā pavattati. Vāmaaṃsakūṭato aggikkhandho pavattati, dakkhiṇaaṃsakūṭato udakadhārā pavattati…pe… dakkhiṇahatthato aggikkhandho pavattati, vāmahatthato udakadhārā pavattati. Vāmahatthato aggikkhandho pavattati, dakkhiṇahatthato udakadhārā pavattati…pe… dakkhiṇapassato aggikkhandho pavattati, vāmapassato udakadhārā pavattati. Vāmapassato aggikkhandho pavattati, dakkhiṇapassato udakadhārā pavattati…pe… dakkhiṇapādato aggikkhandho pavattati, vāmapādato udakadhārā pavattati. Vāmapādato aggikkhandho pavattati, dakkhiṇapādato udakadhārā pavattati…pe… aṅgulaṅgulehi aggikkhandho pavattati, aṅgulantarikāhi udakadhārā pavattati. Aṅgulantarikāhi aggikkhandho pavattati, aṅgulaṅgulehi udakadhārā pavattati…pe… ekekalomato aggikkhandho pavattati, ekekalomato udakadhārā pavattati. Lomakūpato lomakūpato aggikkhandho pavattati, lomakūpato lomakūpato udakadhārā pavattati – channaṃ vaṇṇānaṃ nīlānaṃ pītakānaṃ lohitakānaṃ odātānaṃ mañjiṭṭhānaṃ pabhassarānaṃ.

    ‘‘ភគវា ចង្កមតិ, និម្មិតោ តិដ្ឋតិ វា និសីទតិ វា សេយ្យំ វា កប្បេតិ។ ភគវា តិដ្ឋតិ, និម្មិតោ ចង្កមតិ វា និសីទតិ វា សេយ្យំ វា កប្បេតិ។ ភគវា និសីទតិ, និម្មិតោ ចង្កមតិ វា តិដ្ឋតិ វា សេយ្យំ វា កប្បេតិ។ ភគវា សេយ្យំ កប្បេតិ, និម្មិតោ ចង្កមតិ វា តិដ្ឋតិ វា និសីទតិ វា។ និម្មិតោ ចង្កមតិ, ភគវា តិដ្ឋតិ វា និសីទតិ វា សេយ្យំ វា កប្បេតិ។ និម្មិតោ តិដ្ឋតិ, ភគវា ចង្កមតិ វា និសីទតិ វា សេយ្យំ វា កប្បេតិ។ និម្មិតោ និសីទតិ, ភគវា ចង្កមតិ វា តិដ្ឋតិ វា សេយ្យំ វា កប្បេតិ។ និម្មិតោ សេយ្យំ កប្បេតិ, ភគវា ចង្កមតិ វា តិដ្ឋតិ វា និសីទតិ វា, ឥទំ តថាគតស្ស យមកបាដិហីរេ ញាណន្តិ វេទិតព្ពំ’’។

    ‘‘Bhagavā caṅkamati, nimmito tiṭṭhati vā nisīdati vā seyyaṃ vā kappeti. Bhagavā tiṭṭhati, nimmito caṅkamati vā nisīdati vā seyyaṃ vā kappeti. Bhagavā nisīdati, nimmito caṅkamati vā tiṭṭhati vā seyyaṃ vā kappeti. Bhagavā seyyaṃ kappeti, nimmito caṅkamati vā tiṭṭhati vā nisīdati vā. Nimmito caṅkamati, bhagavā tiṭṭhati vā nisīdati vā seyyaṃ vā kappeti. Nimmito tiṭṭhati, bhagavā caṅkamati vā nisīdati vā seyyaṃ vā kappeti. Nimmito nisīdati, bhagavā caṅkamati vā tiṭṭhati vā seyyaṃ vā kappeti. Nimmito seyyaṃ kappeti, bhagavā caṅkamati vā tiṭṭhati vā nisīdati vā, idaṃ tathāgatassa yamakapāṭihīre ñāṇanti veditabbaṃ’’.

    តស្ស បន ភគវតោ តេជោកសិណសមាបត្តិវសេន ឧបរិមកាយតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ។ អាបោកសិណសមាបត្តិវសេន ហេដ្ឋិមកាយតោ ឧទកធារា បវត្តតីតិ បុន ឧទកធារាយ បវត្តដ្ឋានតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, អគ្គិក្ខន្ធស្ស បវត្តដ្ឋានតោ ឧទកធារា បវត្តតីតិ ទស្សេតុំ, ‘‘ហេដ្ឋិមកាយតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, ឧបរិមកាយតោ ឧទកធារា បវត្តតី’’តិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពា។ ឯសេវ នយោ សេសបទេសុបិ។ អគ្គិក្ខន្ធោ បនេត្ថ ឧទកធារាយ អសម្មិស្សោវ អហោសិ។ តថា ឧទកធារា អគ្គិក្ខន្ធេន។ រស្មីសុ បន ទុតិយា ទុតិយា រស្មិ បុរិមាយ បុរិមាយ យមកា វិយ ឯកក្ខណេ បវត្តតិ។ ទ្វិន្នញ្ច ចិត្តានំ ឯកក្ខណេ បវត្តិ នាម នត្ថិ, ពុទ្ធានំ បន ភវង្គបរិវាសស្ស លហុកតាយ បញ្ចហាការេហិ ចិណ្ណវសិតាយ ឯតា រស្មិយោ ឯកក្ខណេ វិយ បវត្តន្តិ, តស្សា បន រស្មិយា អាវជ្ជនបរិកម្មាធិដ្ឋានានិ វិសុំយេវ។ នីលរស្មិអត្ថាយ ហិ ភគវា នីលកសិណំ សមាបជ្ជតិ។ បីតរស្មិអាទីនំ អត្ថាយ បីតកសិណាទីនិ សមាបជ្ជតិ។

    Tassa pana bhagavato tejokasiṇasamāpattivasena uparimakāyato aggikkhandho pavattati. Āpokasiṇasamāpattivasena heṭṭhimakāyato udakadhārā pavattatīti puna udakadhārāya pavattaṭṭhānato aggikkhandho pavattati, aggikkhandhassa pavattaṭṭhānato udakadhārā pavattatīti dassetuṃ, ‘‘heṭṭhimakāyato aggikkhandho pavattati, uparimakāyato udakadhārā pavattatī’’ti vuttanti veditabbā. Eseva nayo sesapadesupi. Aggikkhandho panettha udakadhārāya asammissova ahosi. Tathā udakadhārā aggikkhandhena. Rasmīsu pana dutiyā dutiyā rasmi purimāya purimāya yamakā viya ekakkhaṇe pavattati. Dvinnañca cittānaṃ ekakkhaṇe pavatti nāma natthi, buddhānaṃ pana bhavaṅgaparivāsassa lahukatāya pañcahākārehi ciṇṇavasitāya etā rasmiyo ekakkhaṇe viya pavattanti, tassā pana rasmiyā āvajjanaparikammādhiṭṭhānāni visuṃyeva. Nīlarasmiatthāya hi bhagavā nīlakasiṇaṃ samāpajjati. Pītarasmiādīnaṃ atthāya pītakasiṇādīni samāpajjati.

    ឯវំ ភគវតោ យមកបាដិហីរេ កយិរមានេ សកលស្សាបិ ទសសហស្សចក្កវាឡស្ស អលង្ការករណកាលោ វិយ អហោសិ។ តេន វុត្តំ –

    Evaṃ bhagavato yamakapāṭihīre kayiramāne sakalassāpi dasasahassacakkavāḷassa alaṅkārakaraṇakālo viya ahosi. Tena vuttaṃ –

    ៩.

    9.

    ‘‘សត្តុត្តមោ អនធិវរោ វិនាយកោ, សត្ថា អហូ ទេវមនុស្សបូជិតោ;

    ‘‘Sattuttamo anadhivaro vināyako, satthā ahū devamanussapūjito;

    មហានុភាវោ សតបុញ្ញលក្ខណោ, ទស្សេសិ អច្ឆេរកំ បាដិហីរ’’ន្តិ។

    Mahānubhāvo satapuññalakkhaṇo, dassesi accherakaṃ pāṭihīra’’nti.

    តត្ថ សត្តុត្តមោតិ អត្តនោ សីលាទីហិ គុណេហិ សព្ពេសុ សត្តេសុ ឧត្តមោ បវរោ សេដ្ឋោតិ សត្តុត្តមោ, សត្តានំ វា ឧត្តមោ សត្តុត្តមោ។ សត្តន្តិ ហិ ញាណស្ស នាមំ, តេន ទសពលចតុវេសារជ្ជឆអសាធារណញាណសង្ខាតេន សត្តេន សេដ្ឋោ ឧត្តមោតិ សត្តុត្តមោ, សមានាធិករណវសេន សត្តោ ឧត្តមោតិ វា សត្តុត្តមោ។ យទិ ឯវំ ‘‘ឧត្តមសត្តោ’’តិ វត្តព្ពំ ឧត្តម-សទ្ទស្ស បុព្ពនិបាតបាឋតោ។ ន បនេស ភេទោ អនិយមតោ ពហុលវចនតោ ច នរុត្តមបុរិសុត្តមនរវរាទិ-សទ្ទា វិយ ទដ្ឋព្ពោ។ អថ វា សត្តំ ឧត្តមំ យស្ស សោ សត្តុត្តមោ, ឥធាបិ ច ឧត្តម-សទ្ទស្ស បុព្ពនិបាតោ ភវតិ។ ឧត្តមសត្តោតិ វិសេសនស្ស បុព្ពនិបាតបាឋតោ ‘‘ចិត្តគូ បទ្ធគូ’’តិ ឯត្ថ វិយាតិ នាយំ ទោសោ។ ឧភយវិសេសនតោ វា អាហិតគ្គិអាទិបាឋោ វិយ ទដ្ឋព្ពោ។ វិនាយកោតិ ពហូហិ វិនយនូបាយេហិ សត្តេ វិនេតិ ទមេតីតិ វិនាយកោ។ សត្ថាតិ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកត្ថេហិ យថារហំ សត្តេ អនុសាសតីតិ សត្ថា។ អហូតិ អហោសិ។ ទេវមនុស្សបូជិតោតិ ទិព្ពេហិ បញ្ចកាមគុណេហិ ទិព្ពន្តិ កីឡន្តីតិ ទេវា។ មនស្ស ឧស្សន្នត្តា មនុស្សា, ទេវា ច មនុស្សា ច ទេវមនុស្សា, ទេវមនុស្សេហិ បូជិតោ ទេវមនុស្សបូជិតោ។ បុប្ផាទិបូជាយ ច បច្ចយបូជាយ ច បូជិតោ, អបចិតោតិ អត្ថោ។ កស្មា បន ទេវមនុស្សានមេវ គហណំ កតំ, ននុ ភគវា តិរច្ឆានគតេហិបិ អារវាឡកាឡាបលាលធនបាលបាលិលេយ្យកនាគាទីហិ សាតាគិរាឡវកហេមវតសូចិលោមខរលោមយក្ខាទីហិ វិនិបាតគតេហិបិ បូជិតោយេវាតិ? សច្ចមេវេតំ, ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទវសេន សព្ពបុគ្គលបរិច្ឆេទវសេន ចេតំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។ មហានុភាវោតិ មហតា ពុទ្ធានុភាវេន សមន្នាគតោ។ សតបុញ្ញលក្ខណោតិ អនន្តេសុ ចក្កវាឡេសុ សព្ពេ សត្តា ឯកេកំ បុញ្ញកម្មំ សតក្ខត្តុំ ករេយ្យុំ ឯត្តកេហិ ជនេហិ កតកម្មំ ពោធិសត្តោ សយមេវ ឯកកោ សតគុណំ កត្វា និព្ពត្តោ។ តស្មា ‘‘សតបុញ្ញលក្ខណោ’’តិ វុច្ចតិ។ កេចិ បន ‘‘សតេន សតេន បុញ្ញកម្មេន និព្ពត្តឯកេកលក្ខណោ’’តិ វទន្តិ។ ‘‘ឯវំ សន្តេ យោ កោចិ ពុទ្ធោ ភវេយ្យា’’តិ តំ អដ្ឋកថាសុ បដិក្ខិត្តំ។ ទស្សេសីតិ សព្ពេសំ ទេវមនុស្សានំ អតិវិម្ហយករំ យមកបាដិហារិយំ ទស្សេសិ។

    Tattha sattuttamoti attano sīlādīhi guṇehi sabbesu sattesu uttamo pavaro seṭṭhoti sattuttamo, sattānaṃ vā uttamo sattuttamo. Sattanti hi ñāṇassa nāmaṃ, tena dasabalacatuvesārajjachaasādhāraṇañāṇasaṅkhātena sattena seṭṭho uttamoti sattuttamo, samānādhikaraṇavasena satto uttamoti vā sattuttamo. Yadi evaṃ ‘‘uttamasatto’’ti vattabbaṃ uttama-saddassa pubbanipātapāṭhato. Na panesa bhedo aniyamato bahulavacanato ca naruttamapurisuttamanaravarādi-saddā viya daṭṭhabbo. Atha vā sattaṃ uttamaṃ yassa so sattuttamo, idhāpi ca uttama-saddassa pubbanipāto bhavati. Uttamasattoti visesanassa pubbanipātapāṭhato ‘‘cittagū paddhagū’’ti ettha viyāti nāyaṃ doso. Ubhayavisesanato vā āhitaggiādipāṭho viya daṭṭhabbo. Vināyakoti bahūhi vinayanūpāyehi satte vineti dametīti vināyako. Satthāti diṭṭhadhammikasamparāyikatthehi yathārahaṃ satte anusāsatīti satthā. Ahūti ahosi. Devamanussapūjitoti dibbehi pañcakāmaguṇehi dibbanti kīḷantīti devā. Manassa ussannattā manussā, devā ca manussā ca devamanussā, devamanussehi pūjito devamanussapūjito. Pupphādipūjāya ca paccayapūjāya ca pūjito, apacitoti attho. Kasmā pana devamanussānameva gahaṇaṃ kataṃ, nanu bhagavā tiracchānagatehipi āravāḷakāḷāpalāladhanapālapālileyyakanāgādīhi sātāgirāḷavakahemavatasūcilomakharalomayakkhādīhi vinipātagatehipi pūjitoyevāti? Saccamevetaṃ, ukkaṭṭhaparicchedavasena sabbapuggalaparicchedavasena cetaṃ vuttanti veditabbaṃ. Mahānubhāvoti mahatā buddhānubhāvena samannāgato. Satapuññalakkhaṇoti anantesu cakkavāḷesu sabbe sattā ekekaṃ puññakammaṃ satakkhattuṃ kareyyuṃ ettakehi janehi katakammaṃ bodhisatto sayameva ekako sataguṇaṃ katvā nibbatto. Tasmā ‘‘satapuññalakkhaṇo’’ti vuccati. Keci pana ‘‘satena satena puññakammena nibbattaekekalakkhaṇo’’ti vadanti. ‘‘Evaṃ sante yo koci buddho bhaveyyā’’ti taṃ aṭṭhakathāsu paṭikkhittaṃ. Dassesīti sabbesaṃ devamanussānaṃ ativimhayakaraṃ yamakapāṭihāriyaṃ dassesi.

    អថ សត្ថា អាកាសេ បាដិហារិយំ កត្វា មហាជនស្ស ចិត្តាចារំ ឱលោកេត្វា តស្ស អជ្ឈាសយានុកូលំ ធម្មកថំ ចង្កមន្តោ កថេតុកាមោ អាកាសេ ទសសហស្សចក្កវាឡវិត្ថតំ សព្ពរតនមយំ រតនចង្កមំ មាបេសិ។ តេន វុត្តំ –

    Atha satthā ākāse pāṭihāriyaṃ katvā mahājanassa cittācāraṃ oloketvā tassa ajjhāsayānukūlaṃ dhammakathaṃ caṅkamanto kathetukāmo ākāse dasasahassacakkavāḷavitthataṃ sabbaratanamayaṃ ratanacaṅkamaṃ māpesi. Tena vuttaṃ –

    ១០.

    10.

    ‘‘សោ យាចិតោ ទេវវរេន ចក្ខុមា, អត្ថំ សមេក្ខិត្វា តទា នរុត្តមោ;

    ‘‘So yācito devavarena cakkhumā, atthaṃ samekkhitvā tadā naruttamo;

    ចង្កមំ មាបយិ លោកនាយកោ, សុនិដ្ឋិតំ សព្ពរតននិម្មិត’’ន្តិ។

    Caṅkamaṃ māpayi lokanāyako, suniṭṭhitaṃ sabbaratananimmita’’nti.

    តត្ថ សោតិ សោ សត្ថា។ យាចិតោតិ បឋមមេវ អដ្ឋមេ សត្តាហេ ធម្មទេសនាយ យាចិតោតិ អត្ថោ។ ទេវវរេនាតិ សហម្បតិព្រហ្មុនា។ ចក្ខុមាតិ ឯត្ថ ចក្ខតីតិ ចក្ខុ, សមវិសមំ វិភាវយតីតិ អត្ថោ។ តំ បន ចក្ខុ ទុវិធំ – ញាណចក្ខុ, មំសចក្ខូតិ។ តត្ថ ញាណចក្ខុ បញ្ចវិធំ – ពុទ្ធចក្ខុ, ធម្មចក្ខុ, សមន្តចក្ខុ, ទិព្ពចក្ខុ, បញ្ញាចក្ខូតិ។ តេសុ ពុទ្ធចក្ខុ នាម អាសយានុសយញាណញ្ចេវ ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណញ្ច, យំ ‘‘ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេន្តោ’’តិ (ទី. និ. ២.៦៩; ម. និ. ១.២៨៣; ២.៣៣៩; សំ. និ. ១.១៧២; មហាវ. ៩) អាគតំ។ ធម្មចក្ខុ នាម ហេដ្ឋិមា តយោ មគ្គា តីណិ ច ផលានិ, យំ ‘‘វិរជំ វីតមលំ ធម្មចក្ខុំ ឧទបាទី’’តិ (ទី. និ. ១.៣៥៥; សំ. និ. ៥.១០៨១; មហាវ. ១៦; បដិ. ម. ២.៣០) អាគតំ។ សមន្តចក្ខុ នាម សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ , យំ ‘‘តថូបមំ ធម្មមយំ, សុមេធ, បាសាទមារុយ្ហ សមន្តចក្ខូ’’តិ (ទី. និ. ២.៧០; ម. និ. ១.២៨២; ២.៣៣៨; សំ. និ. ១.១៧២; មហាវ. ៨) អាគតំ។ ទិព្ពចក្ខុ នាម អាលោកវឌ្ឍនេន ឧប្បន្នាភិញ្ញាចិត្តេន សម្បយុត្តញាណំ, យំ ‘‘ទិព្ពេន ចក្ខុនា វិសុទ្ធេនា’’តិ (ម. និ. ១.១៤៨, ២៨៤, ៣៨៥, ៤៣២; ២.៣៤១; ៣.៨២, ២៦១; មហាវ. ១០) អាគតំ។ បញ្ញាចក្ខុ នាម ‘‘ចក្ខុំ ឧទបាទិ, ញាណំ ឧទបាទី’’តិ (សំ. និ. ៥.១០៨២; មហាវ. ១៥; កថា. ៤០៥; បដិ. ម. ២.៣០) ឯត្ថ បុព្ពេនិវាសាទិញាណំ បញ្ញាចក្ខូតិ អាគតំ។

    Tattha soti so satthā. Yācitoti paṭhamameva aṭṭhame sattāhe dhammadesanāya yācitoti attho. Devavarenāti sahampatibrahmunā. Cakkhumāti ettha cakkhatīti cakkhu, samavisamaṃ vibhāvayatīti attho. Taṃ pana cakkhu duvidhaṃ – ñāṇacakkhu, maṃsacakkhūti. Tattha ñāṇacakkhu pañcavidhaṃ – buddhacakkhu, dhammacakkhu, samantacakkhu, dibbacakkhu, paññācakkhūti. Tesu buddhacakkhu nāma āsayānusayañāṇañceva indriyaparopariyattañāṇañca, yaṃ ‘‘buddhacakkhunā lokaṃ volokento’’ti (dī. ni. 2.69; ma. ni. 1.283; 2.339; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 9) āgataṃ. Dhammacakkhu nāma heṭṭhimā tayo maggā tīṇi ca phalāni, yaṃ ‘‘virajaṃ vītamalaṃ dhammacakkhuṃ udapādī’’ti (dī. ni. 1.355; saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 16; paṭi. ma. 2.30) āgataṃ. Samantacakkhu nāma sabbaññutaññāṇaṃ , yaṃ ‘‘tathūpamaṃ dhammamayaṃ, sumedha, pāsādamāruyha samantacakkhū’’ti (dī. ni. 2.70; ma. ni. 1.282; 2.338; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 8) āgataṃ. Dibbacakkhu nāma ālokavaḍḍhanena uppannābhiññācittena sampayuttañāṇaṃ, yaṃ ‘‘dibbena cakkhunā visuddhenā’’ti (ma. ni. 1.148, 284, 385, 432; 2.341; 3.82, 261; mahāva. 10) āgataṃ. Paññācakkhu nāma ‘‘cakkhuṃ udapādi, ñāṇaṃ udapādī’’ti (saṃ. ni. 5.1082; mahāva. 15; kathā. 405; paṭi. ma. 2.30) ettha pubbenivāsādiñāṇaṃ paññācakkhūti āgataṃ.

    មំសចក្ខុ នាម ‘‘ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ចា’’តិ (ម. និ. ១.២០៤, ៤០០; ៣.៤២១, ៤២៥-៤២៦; សំ. និ. ២.៤៣; ៤.៦០; កថា. ៤៦៥, ៤៦៧) ឯត្ថ បសាទមំសចក្ខុ វុត្តំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.២១៣)។ តំ បន ទុវិធំ – សសម្ភារចក្ខុ បសាទចក្ខូតិ។ តេសុ យ្វាយំ អក្ខិកូបកេ អក្ខិបត្តកេហិ បរិវារិតោ មំសបិណ្ឌោ យត្ថ ចតស្សោ ធាតុយោ វណ្ណគន្ធរសោជា សម្ភវោ ជីវិតំ ភាវោ ចក្ខុបសាទោ កាយបសាទោតិ សង្ខេបតោ តេរស សម្ភារា ហោន្តិ។ វិត្ថារតោ បន សម្ភវមានានិ ចតុសមុដ្ឋានានិ ឆត្តិំស ជីវិតំ ភាវោ ចក្ខុបសាទោ កាយបសាទោតិ ឥមេ កម្មសមុដ្ឋានា ចត្តារោ ចាតិ សសម្ភារា ហោន្តិ, ឥទំ សសម្ភារចក្ខុ នាម។ យំ បន សេតមណ្ឌលបរិច្ឆិន្នេន កណ្ហមណ្ឌលេន បរិវារិតេ ទិដ្ឋមណ្ឌលេ សន្និវិដ្ឋំ រូបទស្សនសមត្ថំ បសាទមត្តំ, ឥទំ បសាទចក្ខុ នាម។ សព្ពានិ បនេតានិ ឯកវិធានិ អនិច្ចតោ សង្ខតតោ, ទុវិធានិ សាសវានាសវតោ លោកិយលោកុត្តរតោ, តិវិធានិ ភូមិតោ ឧបាទិណ្ណត្តិកតោ, ចតុព្ពិធានិ ឯកន្តបរិត្តអប្បមាណានិយតារម្មណតោ, បញ្ចវិធានិ រូបនិព្ពានារូបសព្ពារម្មណានារម្មណវសេន, ឆព្ពិធានិ ហោន្តិ ពុទ្ធចក្ខាទិវសេន។ ឥច្ចេវមេតានិ វុត្តប្បការានិ ចក្ខូនិ អស្ស ភគវតោ សន្តីតិ ភគវា ចក្ខុមាតិ វុច្ចតិ។ អត្ថំ សមេក្ខិត្វាតិ ចង្កមំ មាបេត្វា, ធម្មទេសនានិមិត្តំ ទេវមនុស្សានំ ហិតត្ថំ ឧបបរិក្ខិត្វា ឧបធារេត្វាតិ អធិប្បាយោ។ មាបយីតិ មាបេសិ។ លោកនាយកោតិ សគ្គមោក្ខាភិមុខំ លោកំ នយតីតិ លោកនាយកោ។ សុនិដ្ឋិតន្តិ សុដ្ឋុ និដ្ឋិតំ, បរិយោសិតន្តិ អត្ថោ។ សព្ពរតននិម្មិតន្តិ ទសវិធរតនមយំ។

    Maṃsacakkhu nāma ‘‘cakkhuñca paṭicca rūpe cā’’ti (ma. ni. 1.204, 400; 3.421, 425-426; saṃ. ni. 2.43; 4.60; kathā. 465, 467) ettha pasādamaṃsacakkhu vuttaṃ (dī. ni. aṭṭha. 1.213). Taṃ pana duvidhaṃ – sasambhāracakkhu pasādacakkhūti. Tesu yvāyaṃ akkhikūpake akkhipattakehi parivārito maṃsapiṇḍo yattha catasso dhātuyo vaṇṇagandharasojā sambhavo jīvitaṃ bhāvo cakkhupasādo kāyapasādoti saṅkhepato terasa sambhārā honti. Vitthārato pana sambhavamānāni catusamuṭṭhānāni chattiṃsa jīvitaṃ bhāvo cakkhupasādo kāyapasādoti ime kammasamuṭṭhānā cattāro cāti sasambhārā honti, idaṃ sasambhāracakkhu nāma. Yaṃ pana setamaṇḍalaparicchinnena kaṇhamaṇḍalena parivārite diṭṭhamaṇḍale sanniviṭṭhaṃ rūpadassanasamatthaṃ pasādamattaṃ, idaṃ pasādacakkhu nāma. Sabbāni panetāni ekavidhāni aniccato saṅkhatato, duvidhāni sāsavānāsavato lokiyalokuttarato, tividhāni bhūmito upādiṇṇattikato, catubbidhāni ekantaparittaappamāṇāniyatārammaṇato, pañcavidhāni rūpanibbānārūpasabbārammaṇānārammaṇavasena, chabbidhāni honti buddhacakkhādivasena. Iccevametāni vuttappakārāni cakkhūni assa bhagavato santīti bhagavā cakkhumāti vuccati. Atthaṃ samekkhitvāti caṅkamaṃ māpetvā, dhammadesanānimittaṃ devamanussānaṃ hitatthaṃ upaparikkhitvā upadhāretvāti adhippāyo. Māpayīti māpesi. Lokanāyakoti saggamokkhābhimukhaṃ lokaṃ nayatīti lokanāyako. Suniṭṭhitanti suṭṭhu niṭṭhitaṃ, pariyositanti attho. Sabbaratananimmitanti dasavidharatanamayaṃ.

    ឥទានិ ភគវតោ តិវិធបាដិហារិយសម្បត្តិទស្សនត្ថំ –

    Idāni bhagavato tividhapāṭihāriyasampattidassanatthaṃ –

    ១១.

    11.

    ‘‘ឥទ្ធី ច អាទេសនានុសាសនី, តិបាដិហីរេ ភគវា វសី អហុ;

    ‘‘Iddhī ca ādesanānusāsanī, tipāṭihīre bhagavā vasī ahu;

    ចង្កមំ មាបយិ លោកនាយកោ, សុនិដ្ឋិតំ សព្ពរតននិម្មិត’’ន្តិ។ – វុត្តំ;

    Caṅkamaṃ māpayi lokanāyako, suniṭṭhitaṃ sabbaratananimmita’’nti. – vuttaṃ;

    តត្ថ ឥទ្ធីតិ ឥទ្ធិវិធំ ឥទ្ធិបាដិហារិយំ នាម។ តំ បន ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធា ហោតិ, ពហុធាបិ ហុត្វា ឯកោ ហោតីតិអាទិនយប្បវត្តំ (ទី. និ. ១.២៣៩; ម. និ. ១.១៤៧; បដិ. ម. ៣.១០)។ អាទេសនាតិ បរស្ស ចិត្តាចារំ ញត្វា កថនំ អាទេសនាបាដិហារិយំ, តំ សាវកានញ្ច ពុទ្ធានញ្ច សតតធម្មទេសនា។ អនុសាសនីតិ អនុសាសនិបាដិហារិយំ, តស្ស តស្ស អជ្ឈាសយានុកូលមោវាទោតិ អត្ថោ។ ឥតិ ឯតានិ តីណិ បាដិហារិយានិ។ តត្ថ ឥទ្ធិបាដិហារិយេន អនុសាសនិបាដិហារិយំ មហាមោគ្គល្លានស្ស អាចិណ្ណំ, អាទេសនាបាដិហារិយេន អនុសាសនិបាដិហារិយំ ធម្មសេនាបតិស្ស, អនុសាសនិបាដិហារិយំ បន ពុទ្ធានំ សតតធម្មទេសនា។ តិបាដិហីរេតិ ឯតេសុ តីសុ បាដិហារិយេសូតិ អត្ថោ។ ភគវាតិ ឥទំ គុណវិសិដ្ឋសត្តុត្តមគរុគារវាធិវចនំ។ វុត្តញ្ហេតំ បោរាណេហិ –

    Tattha iddhīti iddhividhaṃ iddhipāṭihāriyaṃ nāma. Taṃ pana ekopi hutvā bahudhā hoti, bahudhāpi hutvā eko hotītiādinayappavattaṃ (dī. ni. 1.239; ma. ni. 1.147; paṭi. ma. 3.10). Ādesanāti parassa cittācāraṃ ñatvā kathanaṃ ādesanāpāṭihāriyaṃ, taṃ sāvakānañca buddhānañca satatadhammadesanā. Anusāsanīti anusāsanipāṭihāriyaṃ, tassa tassa ajjhāsayānukūlamovādoti attho. Iti etāni tīṇi pāṭihāriyāni. Tattha iddhipāṭihāriyena anusāsanipāṭihāriyaṃ mahāmoggallānassa āciṇṇaṃ, ādesanāpāṭihāriyena anusāsanipāṭihāriyaṃ dhammasenāpatissa, anusāsanipāṭihāriyaṃ pana buddhānaṃ satatadhammadesanā. Tipāṭihīreti etesu tīsu pāṭihāriyesūti attho. Bhagavāti idaṃ guṇavisiṭṭhasattuttamagarugāravādhivacanaṃ. Vuttañhetaṃ porāṇehi –

    ‘‘ភគវាតិ វចនំ សេដ្ឋំ, ភគវាតិ វចនមុត្តមំ;

    ‘‘Bhagavāti vacanaṃ seṭṭhaṃ, bhagavāti vacanamuttamaṃ;

    គរុគារវយុត្តោ សោ, ភគវា តេន វុច្ចតី’’តិ។ (វិសុទ្ធិ. ១.១៤២; ម. និ. អដ្ឋ. ១.មូលបរិយាយសុត្តវណ្ណនា; បារា. អដ្ឋ. ១.១ វេរញ្ជកណ្ឌវណ្ណនា; ឥតិវុ. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា; មហានិ. អដ្ឋ. ៥០);

    Garugāravayutto so, bhagavā tena vuccatī’’ti. (visuddhi. 1.142; ma. ni. aṭṭha. 1.mūlapariyāyasuttavaṇṇanā; pārā. aṭṭha. 1.1 verañjakaṇḍavaṇṇanā; itivu. aṭṭha. nidānavaṇṇanā; mahāni. aṭṭha. 50);

    វសីតិ ឯតស្មិំ តិវិធេបិ បាដិហារិយេ វសិប្បត្តោ, ចិណ្ណវសីតិ អត្ថោ។ វសិយោ នាម បញ្ច វសិយោ – អាវជ្ជនសមាបជ្ជនអធិដ្ឋានវុដ្ឋានបច្ចវេក្ខណសង្ខាតា។ តត្រ យំ យំ ឈានំ យថិច្ឆកំ យទិច្ឆកំ យាវតិច្ឆកំ អាវជ្ជតិ អាវជ្ជនាយ ទន្ធាយិតត្តំ នត្ថីតិ សីឃំ អាវជ្ជេតុំ សមត្ថតា អាវជ្ជនវសី នាម។ តថា យំ យំ ឈានំ យថិច្ឆកំ…បេ.… សមាបជ្ជតិ សមាបជ្ជនាយ ទន្ធាយិតត្តំ នត្ថីតិ សីឃំ សមាបជ្ជនសមត្ថតា សមាបជ្ជនវសី នាម។ ទីឃំ កាលំ ឋបេតុំ សមត្ថតា អធិដ្ឋានវសី នាម។ តថេវ លហុំ វុដ្ឋាតុំ សមត្ថតា វុដ្ឋានវសី នាម។ បច្ចវេក្ខណវសី បន បច្ចវេក្ខណជវនានេវ ហោន្តិ តានិ អាវជ្ជនានន្តរានេវ ហុត្វា ឧប្បជ្ជន្តីតិ អាវជ្ជនវសិយា ឯវ វុត្តានិ។ ឥតិ ឥមាសុ បញ្ចសុ វសីសុ ចិណ្ណវសិតា វសី នាម ហោតិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘តិបាដិហីរេ ភគវា វសី អហូ’’តិ។

    Vasīti etasmiṃ tividhepi pāṭihāriye vasippatto, ciṇṇavasīti attho. Vasiyo nāma pañca vasiyo – āvajjanasamāpajjanaadhiṭṭhānavuṭṭhānapaccavekkhaṇasaṅkhātā. Tatra yaṃ yaṃ jhānaṃ yathicchakaṃ yadicchakaṃ yāvaticchakaṃ āvajjati āvajjanāya dandhāyitattaṃ natthīti sīghaṃ āvajjetuṃ samatthatā āvajjanavasī nāma. Tathā yaṃ yaṃ jhānaṃ yathicchakaṃ…pe… samāpajjati samāpajjanāya dandhāyitattaṃ natthīti sīghaṃ samāpajjanasamatthatā samāpajjanavasī nāma. Dīghaṃ kālaṃ ṭhapetuṃ samatthatā adhiṭṭhānavasī nāma. Tatheva lahuṃ vuṭṭhātuṃ samatthatā vuṭṭhānavasī nāma. Paccavekkhaṇavasī pana paccavekkhaṇajavanāneva honti tāni āvajjanānantarāneva hutvā uppajjantīti āvajjanavasiyā eva vuttāni. Iti imāsu pañcasu vasīsu ciṇṇavasitā vasī nāma hoti. Tena vuttaṃ – ‘‘tipāṭihīre bhagavā vasī ahū’’ti.

    ឥទានិ តស្ស រតនចង្កមស្ស និម្មិតវិធានស្ស ទស្សនត្ថំ –

    Idāni tassa ratanacaṅkamassa nimmitavidhānassa dassanatthaṃ –

    ១២.

    12.

    ‘‘ទសសហស្សីលោកធាតុយា, សិនេរុបព្ពតុត្តមេ;

    ‘‘Dasasahassīlokadhātuyā, sinerupabbatuttame;

    ថម្ភេវ ទស្សេសិ បដិបាដិយា, ចង្កមេ រតនាមយេ’’តិ។ – អាទិគាថាយោ វុត្តា;

    Thambheva dassesi paṭipāṭiyā, caṅkame ratanāmaye’’ti. – ādigāthāyo vuttā;

    តត្ថ ទសសហស្សីលោកធាតុយាតិ ទសសុ ចក្កវាឡសហស្សេសុ។ សិនេរុបព្ពតុត្តមេតិ មហាមេរុសង្ខាតេ សេដ្ឋបព្ពតេ។ ថម្ភេវាតិ ថម្ភេ វិយ ទសចក្កវាឡសហស្សេសុ យេ សិនេរុបព្ពតា, តេ បដិបាដិយា ឋិតេ សុវណ្ណថម្ភេ វិយ កត្វា តេសំ ឧបរិ ចង្កមំ មាបេត្វា ទស្សេសីតិ អត្ថោ។ រតនាមយេតិ រតនមយេ។

    Tattha dasasahassīlokadhātuyāti dasasu cakkavāḷasahassesu. Sinerupabbatuttameti mahāmerusaṅkhāte seṭṭhapabbate. Thambhevāti thambhe viya dasacakkavāḷasahassesu ye sinerupabbatā, te paṭipāṭiyā ṭhite suvaṇṇathambhe viya katvā tesaṃ upari caṅkamaṃ māpetvā dassesīti attho. Ratanāmayeti ratanamaye.

    ១៣. ទសសហស្សី អតិក្កម្មាតិ រតនចង្កមំ បន ភគវា មាបេន្តោ តស្ស ឯកំ កោដិំ សព្ពបរិយន្តំ បាចីនចក្កវាឡមុខវដ្ដិំ ឯកំ កោដិំ បច្ឆិមចក្កវាឡមុខវដ្ដិំ អតិក្កមិត្វា ឋិតំ កត្វា មាបេសិ។ តេន វុត្តំ –

    13.Dasasahassī atikkammāti ratanacaṅkamaṃ pana bhagavā māpento tassa ekaṃ koṭiṃ sabbapariyantaṃ pācīnacakkavāḷamukhavaṭṭiṃ ekaṃ koṭiṃ pacchimacakkavāḷamukhavaṭṭiṃ atikkamitvā ṭhitaṃ katvā māpesi. Tena vuttaṃ –

    ‘‘ទសសហស្សី អតិក្កម្ម, ចង្កមំ មាបយី ជិនោ;

    ‘‘Dasasahassī atikkamma, caṅkamaṃ māpayī jino;

    សព្ពសោណ្ណមយា បស្សេ, ចង្កមេ រតនាមយេ’’តិ។

    Sabbasoṇṇamayā passe, caṅkame ratanāmaye’’ti.

    តត្ថ ជិនោតិ កិលេសារិជយនតោ ជិនោ។ សព្ពសោណ្ណមយា បស្សេតិ តស្ស បន ឯវំ និម្មិតស្ស ចង្កមស្ស ឧភយបស្សេសុ សុវណ្ណមយា បរមរមណីយា មរិយាទភូមិ អហោសិ, មជ្ឈេ មណិមយាតិ អធិប្បាយោ។

    Tattha jinoti kilesārijayanato jino. Sabbasoṇṇamayā passeti tassa pana evaṃ nimmitassa caṅkamassa ubhayapassesu suvaṇṇamayā paramaramaṇīyā mariyādabhūmi ahosi, majjhe maṇimayāti adhippāyo.

    ១៤. តុលាសង្ឃាដាតិ តុលាយុគឡា, តា នានារតនមយាតិ វេទិតព្ពា។ អនុវគ្គាតិ អនុរូបា។ សោវណ្ណផលកត្ថតាតិ សោវណ្ណមយេហិ ផលកេហិ អត្ថតា, តុលាសង្ឃាតានំ ឧបរិ សុវណ្ណមយោ បទរច្ឆទោតិ អត្ថោ។ វេទិកា សព្ពសោវណ្ណាតិ វេទិកា បន សព្ពាបិ សុវណ្ណមយា, យា បនេសា ចង្កមនបរិក្ខេបវេទិកា, សា ឯកាវ អញ្ញេហិ រតនេហិ អសម្មិស្សាតិ អត្ថោ។ ទុភតោ បស្សេសុ និម្មិតាតិ ឧភោសុ បស្សេសុ និម្មិតា។ ទ-ការោ បទសន្ធិករោ។

    14.Tulāsaṅghāṭāti tulāyugaḷā, tā nānāratanamayāti veditabbā. Anuvaggāti anurūpā. Sovaṇṇaphalakatthatāti sovaṇṇamayehi phalakehi atthatā, tulāsaṅghātānaṃ upari suvaṇṇamayo padaracchadoti attho. Vedikā sabbasovaṇṇāti vedikā pana sabbāpi suvaṇṇamayā, yā panesā caṅkamanaparikkhepavedikā, sā ekāva aññehi ratanehi asammissāti attho. Dubhato passesu nimmitāti ubhosu passesu nimmitā. Da-kāro padasandhikaro.

    ១៥. មណិមុត្តាវាលុកាកិណ្ណាតិ មណិមុត្តាមយវាលុកាកិណ្ណា។ អថ វា មណយោ ច មុត្តា ច វាលុកា ច មណិមុត្តាវាលុកា។ តាហិ មណិមុត្តាវាលុកាហិ អាកិណ្ណា សន្ថតាតិ មណិមុត្តាវាលុកាកិណ្ណា។ និម្មិតោតិ ឥមិនាការេន និម្មិតោ កតោ។ រតនាមយោតិ សព្ពរតនមយោ, ចង្កមោតិ អត្ថោ។ ឱភាសេតិ ទិសា សព្ពាតិ សព្ពាបិ ទស ទិសា ឱភាសេតិ បកាសេតិ។ សតរំសីវាតិ សហស្សរំសិអាទិច្ចោ វិយ។ ឧគ្គតោតិ ឧទិតោ។ យថា បន អព្ភុគ្គតោ សហស្សរំសិ សព្ពាបិ ទស ទិសា ឱភាសេតិ, ឯវមេវ ឯសោបិ សព្ពរតនមយោ ចង្កមោ ឱភាសេតីតិ អត្ថោ។

    15.Maṇimuttāvālukākiṇṇāti maṇimuttāmayavālukākiṇṇā. Atha vā maṇayo ca muttā ca vālukā ca maṇimuttāvālukā. Tāhi maṇimuttāvālukāhi ākiṇṇā santhatāti maṇimuttāvālukākiṇṇā. Nimmitoti iminākārena nimmito kato. Ratanāmayoti sabbaratanamayo, caṅkamoti attho. Obhāseti disā sabbāti sabbāpi dasa disā obhāseti pakāseti. Sataraṃsīvāti sahassaraṃsiādicco viya. Uggatoti udito. Yathā pana abbhuggato sahassaraṃsi sabbāpi dasa disā obhāseti, evameva esopi sabbaratanamayo caṅkamo obhāsetīti attho.

    ឥទានិ បន និដ្ឋិតេ ចង្កមេ តត្ថ ភគវតោ បវត្តិទស្សនត្ថំ –

    Idāni pana niṭṭhite caṅkame tattha bhagavato pavattidassanatthaṃ –

    ១៦.

    16.

    ‘‘តស្មិំ ចង្កមនេ ធីរោ, ទ្វត្តិំសវរលក្ខណោ;

    ‘‘Tasmiṃ caṅkamane dhīro, dvattiṃsavaralakkhaṇo;

    វិរោចមានោ សម្ពុទ្ធោ, ចង្កមេ ចង្កមី ជិនោ។

    Virocamāno sambuddho, caṅkame caṅkamī jino.

    ១៧.

    17.

    ‘‘ទិព្ពំ មន្ទារវំ បុប្ផំ, បទុមំ បារិឆត្តកំ;

    ‘‘Dibbaṃ mandāravaṃ pupphaṃ, padumaṃ pārichattakaṃ;

    ចង្កមនេ ឱកិរន្តិ, សព្ពេ ទេវា សមាគតា។

    Caṅkamane okiranti, sabbe devā samāgatā.

    ១៨.

    18.

    ‘‘បស្សន្តិ តំ ទេវសង្ឃា, ទសសហស្សី បមោទិតា;

    ‘‘Passanti taṃ devasaṅghā, dasasahassī pamoditā;

    នមស្សមានា និបតន្តិ, តុដ្ឋហដ្ឋា បមោទិតា’’តិ។ – គាថាយោ វុត្តា;

    Namassamānā nipatanti, tuṭṭhahaṭṭhā pamoditā’’ti. – gāthāyo vuttā;

    តត្ថ ធីរោតិ ធិតិយុត្តោ។ ទ្វត្តិំសវរលក្ខណោតិ សុប្បតិដ្ឋិតបាទតលាទីហិ ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណេហិ សមន្នាគតោតិ អត្ថោ។ ទិព្ពន្តិ ទេវលោកេ ភវំ ជាតំ ទិព្ពំ។ បារិឆត្តកន្តិ ទេវានំ តាវតិំសានំ កោវិឡាររុក្ខស្ស និស្សន្ទេន សមន្តា យោជនសតបរិមាណោ បរមទស្សនីយោ បារិច្ឆត្តករុក្ខោ និព្ពត្តិ។ យស្មិំ បុប្ផិតេ សកលំ ទេវនគរំ ឯកសុរភិគន្ធវាសិតំ ហោតិ, តស្ស កុសុមរេណុឱកិណ្ណានិ នវកនកវិមានានិ បិញ្ជរានិ ហុត្វា ខាយន្តិ។ ឥមស្ស បន បារិច្ឆត្តករុក្ខស្ស បុប្ផញ្ច បារិច្ឆត្តកន្តិ វុត្តំ។ ចង្កមេ ឱកិរន្តីតិ តស្មិំ រតនចង្កមេ អវកិរន្តិ, តេន វុត្តប្បការេន បុប្ផេន តស្មិំ ចង្កមេ ចង្កមមានំ ភគវន្តំ បូជេន្តីតិ អត្ថោ។ សព្ពេ ទេវាតិ កាមាវចរទេវាទយោ ទេវា។ តេនាហ ‘‘បស្សន្តិ តំ ទេវសង្ឃា’’តិ។ តំ ភគវន្តំ រតនចង្កមនេ ចង្កមន្តំ សកេសុ អាលយេសុបិ បស្សន្តីតិ អត្ថោ។ ទសសហស្សីតិ ភុម្មត្ថេ បច្ចត្តវចនំ, ទសសហស្សិយំ ទេវសង្ឃា តំ បស្សន្តីតិ អត្ថោ។ បមោទិតាតិ បមុទិតា។ និបតន្តីតិ សន្និបតន្តិ។ តុដ្ឋហដ្ឋាតិ បីតិវសេន តុដ្ឋហដ្ឋា។ បមោទិតាតិ ឥទានិ វត្តព្ពេហិ តាវតិំសាទិទេវេហិ សទ្ធិន្តិ សម្ពន្ធោ ទដ្ឋព្ពោ, ឥតរថា បុនរុត្តិទោសតោ ន មុច្ចតិ។ អថ វា បមោទិតា តំ ភគវន្តំ បស្សន្តិ, តុដ្ឋហដ្ឋា បមោទិតា តហិំ តហិំ សន្និបតន្តីតិ អត្ថោ។

    Tattha dhīroti dhitiyutto. Dvattiṃsavaralakkhaṇoti suppatiṭṭhitapādatalādīhi dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇehi samannāgatoti attho. Dibbanti devaloke bhavaṃ jātaṃ dibbaṃ. Pārichattakanti devānaṃ tāvatiṃsānaṃ koviḷārarukkhassa nissandena samantā yojanasataparimāṇo paramadassanīyo pāricchattakarukkho nibbatti. Yasmiṃ pupphite sakalaṃ devanagaraṃ ekasurabhigandhavāsitaṃ hoti, tassa kusumareṇuokiṇṇāni navakanakavimānāni piñjarāni hutvā khāyanti. Imassa pana pāricchattakarukkhassa pupphañca pāricchattakanti vuttaṃ. Caṅkame okirantīti tasmiṃ ratanacaṅkame avakiranti, tena vuttappakārena pupphena tasmiṃ caṅkame caṅkamamānaṃ bhagavantaṃ pūjentīti attho. Sabbe devāti kāmāvacaradevādayo devā. Tenāha ‘‘passanti taṃ devasaṅghā’’ti. Taṃ bhagavantaṃ ratanacaṅkamane caṅkamantaṃ sakesu ālayesupi passantīti attho. Dasasahassīti bhummatthe paccattavacanaṃ, dasasahassiyaṃ devasaṅghā taṃ passantīti attho. Pamoditāti pamuditā. Nipatantīti sannipatanti. Tuṭṭhahaṭṭhāti pītivasena tuṭṭhahaṭṭhā. Pamoditāti idāni vattabbehi tāvatiṃsādidevehi saddhinti sambandho daṭṭhabbo, itarathā punaruttidosato na muccati. Atha vā pamoditā taṃ bhagavantaṃ passanti, tuṭṭhahaṭṭhā pamoditā tahiṃ tahiṃ sannipatantīti attho.

    ឥទានិ យេ បស្សិំសុ យេ សន្និបតិំសុ, តេ សរូបតោ ទស្សេតុំ –

    Idāni ye passiṃsu ye sannipatiṃsu, te sarūpato dassetuṃ –

    ១៩.

    19.

    ‘‘តាវតិំសា ច យាមា ច, តុសិតា ចាបិ ទេវតា;

    ‘‘Tāvatiṃsā ca yāmā ca, tusitā cāpi devatā;

    និម្មានរតិនោ ទេវា, យេ ទេវា វសវត្តិនោ;

    Nimmānaratino devā, ye devā vasavattino;

    ឧទគ្គចិត្តា សុមនា, បស្សន្តិ លោកនាយកំ។

    Udaggacittā sumanā, passanti lokanāyakaṃ.

    ២០.

    20.

    ‘‘សទេវគន្ធព្ពមនុស្សរក្ខសា , នាគា សុបណ្ណា អថ វាបិ កិន្នរា;

    ‘‘Sadevagandhabbamanussarakkhasā , nāgā supaṇṇā atha vāpi kinnarā;

    បស្សន្តិ តំ លោកហិតានុកម្បកំ, នភេវ អច្ចុគ្គតចន្ទមណ្ឌលំ។

    Passanti taṃ lokahitānukampakaṃ, nabheva accuggatacandamaṇḍalaṃ.

    ២១.

    21.

    ‘‘អាភស្សរា សុភកិណ្ហា, វេហប្ផលា អកនិដ្ឋា ច ទេវតា;

    ‘‘Ābhassarā subhakiṇhā, vehapphalā akaniṭṭhā ca devatā;

    សុសុទ្ធសុក្កវត្ថវសនា, តិដ្ឋន្តិ បញ្ជលីកតា។

    Susuddhasukkavatthavasanā, tiṭṭhanti pañjalīkatā.

    ២២.

    22.

    ‘‘មុញ្ចន្តិ បុប្ផំ បន បញ្ចវណ្ណិកំ, មន្ទារវំ ចន្ទនចុណ្ណមិស្សិតំ;

    ‘‘Muñcanti pupphaṃ pana pañcavaṇṇikaṃ, mandāravaṃ candanacuṇṇamissitaṃ;

    ភមេន្តិ ចេលានិ ច អម្ពរេ តទា, អហោ ជិនោ លោកហិតានុកម្បកោ’’តិ។ –

    Bhamenti celāni ca ambare tadā, aho jino lokahitānukampako’’ti. –

    ឥមា គាថាយោ វុត្តា។

    Imā gāthāyo vuttā.

    តត្ថ ឧទគ្គចិត្តាតិ បីតិសោមនស្សវសេន ឧទគ្គចិត្តា។ សុមនាតិ ឧទគ្គចិត្តត្តា ឯវ សុមនា។ លោកហិតានុកម្បកន្តិ លោកហិតញ្ច លោកានុកម្បកញ្ច។ លោកហិតេន វា អនុកម្បកំ លោកហិតានុកម្បកំ។ នភេវ អច្ចុគ្គតចន្ទមណ្ឌលន្តិ ឯត្ថ អាកាសេ អភិនវោទិតំ បរិបុណ្ណំ សព្ពោបទ្ទវវិនិមុត្តំ សរទសមយេ ចន្ទមណ្ឌលំ វិយ ពុទ្ធសិរិយា វិរោចមានំ នយនានន្ទករំ បស្សន្តីតិ អត្ថោ។

    Tattha udaggacittāti pītisomanassavasena udaggacittā. Sumanāti udaggacittattā eva sumanā. Lokahitānukampakanti lokahitañca lokānukampakañca. Lokahitena vā anukampakaṃ lokahitānukampakaṃ. Nabheva accuggatacandamaṇḍalanti ettha ākāse abhinavoditaṃ paripuṇṇaṃ sabbopaddavavinimuttaṃ saradasamaye candamaṇḍalaṃ viya buddhasiriyā virocamānaṃ nayanānandakaraṃ passantīti attho.

    អាភស្សរាតិ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទវសេន វុត្តំ។ បរិត្តាភអប្បមាណាភអាភស្សរាបរិត្តមជ្ឈិមបណីតភេទេន ទុតិយជ្ឈានេនាភិនិព្ពត្តា សព្ពេវ គហិតាតិ វេទិតព្ពា។ សុភកិណ្ហាតិ ឥទំ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទវសេនេវ វុត្តំ, តស្មា បរិត្តសុភអប្បមាណសុភសុភកិណ្ហាបរិត្តាទិភេទេន តតិយជ្ឈានេន និព្ពត្តា សព្ពេវ គហិតាតិ វេទិតព្ពា។ វេហប្ផលាតិ វិបុលា ផលាតិ វេហប្ផលា។ តេ ចតុត្ថជ្ឈាននិព្ពត្តា អសញ្ញសត្តេហិ ឯកតលវាសិនោ។ ហេដ្ឋា បន បឋមជ្ឈាននិព្ពត្តា ព្រហ្មកាយិកាទយោ ទស្សិតា។ តស្មា ឥធ ន ទស្សិតា។ ចក្ខុសោតានមភាវតោ អសញ្ញសត្តា ច អរូបិនោ ច ឥធ ន ឧទ្ទិដ្ឋា។ អកនិដ្ឋា ច ទេវតាតិ ឥធាបិ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទវសេនេវ វុត្តំ។ តស្មា អវិហាតប្បសុទស្សាសុទស្សិអកនិដ្ឋសង្ខាតា បញ្ចបិ សុទ្ធាវាសា គហិតាតិ វេទិតព្ពា។ សុសុទ្ធសុក្កវត្ថវសនាតិ សុដ្ឋុ សុទ្ធានិ សុសុទ្ធានិ សុក្កានិ ឱទាតានិ។ សុសុទ្ធានិ សុក្កានិ វត្ថានិ និវត្ថានិ ចេវ បារុតានិ ច យេហិ តេ សុសុទ្ធសុក្កវត្ថវសនា, បរិទហិតបរិសុទ្ធបណ្ឌរវត្ថាតិ អត្ថោ។ ‘‘សុសុទ្ធសុក្កវសនា’’តិបិ បាឋោ។ បញ្ជលីកតាតិ កតបញ្ជលិកា កមលមកុលសទិសំ អញ្ជលិំ សិរសិ កត្វា តិដ្ឋន្តិ។

    Ābhassarāti ukkaṭṭhaparicchedavasena vuttaṃ. Parittābhaappamāṇābhaābhassarāparittamajjhimapaṇītabhedena dutiyajjhānenābhinibbattā sabbeva gahitāti veditabbā. Subhakiṇhāti idaṃ ukkaṭṭhaparicchedavaseneva vuttaṃ, tasmā parittasubhaappamāṇasubhasubhakiṇhāparittādibhedena tatiyajjhānena nibbattā sabbeva gahitāti veditabbā. Vehapphalāti vipulā phalāti vehapphalā. Te catutthajjhānanibbattā asaññasattehi ekatalavāsino. Heṭṭhā pana paṭhamajjhānanibbattā brahmakāyikādayo dassitā. Tasmā idha na dassitā. Cakkhusotānamabhāvato asaññasattā ca arūpino ca idha na uddiṭṭhā. Akaniṭṭhā ca devatāti idhāpi ukkaṭṭhaparicchedavaseneva vuttaṃ. Tasmā avihātappasudassāsudassiakaniṭṭhasaṅkhātā pañcapi suddhāvāsā gahitāti veditabbā. Susuddhasukkavatthavasanāti suṭṭhu suddhāni susuddhāni sukkāni odātāni. Susuddhāni sukkāni vatthāni nivatthāni ceva pārutāni ca yehi te susuddhasukkavatthavasanā, paridahitaparisuddhapaṇḍaravatthāti attho. ‘‘Susuddhasukkavasanā’’tipi pāṭho. Pañjalīkatāti katapañjalikā kamalamakulasadisaṃ añjaliṃ sirasi katvā tiṭṭhanti.

    មុញ្ចន្តីតិ ឱកិរន្តិ។ បុប្ផំ បនាតិ កុសុមំ បន។ ‘‘បុប្ផានិ វា’’តិបិ បាឋោ, វចនវិបរិយាសោ ទដ្ឋព្ពោ, អត្ថោ បនស្ស សោយេវ។ បញ្ចវណ្ណិកន្តិ បញ្ចវណ្ណំ – នីលបីតលោហិតោទាតមញ្ជិដ្ឋកវណ្ណវសេន បញ្ចវណ្ណំ។ ចន្ទនចុណ្ណមិស្សិតន្តិ ចន្ទនចុណ្ណេន មិស្សិតំ។ ភមេន្តិ ចេលានីតិ ភមយន្តិ វត្ថានិ។ អហោ ជិនោ លោកហិតានុកម្បកោតិ ‘‘អហោ ជិនោ លោកហិតោ អហោ ច លោកហិតានុកម្បកោ អហោ ការុណិកោ’’តិ ឯវមាទីនិ ថុតិវចនានិ ឧគ្គិរន្តា។ មុញ្ចន្តិ បុប្ផំ ភមយន្តិ ចេលានីតិ សម្ពន្ធោ។

    Muñcantīti okiranti. Pupphaṃ panāti kusumaṃ pana. ‘‘Pupphāni vā’’tipi pāṭho, vacanavipariyāso daṭṭhabbo, attho panassa soyeva. Pañcavaṇṇikanti pañcavaṇṇaṃ – nīlapītalohitodātamañjiṭṭhakavaṇṇavasena pañcavaṇṇaṃ. Candanacuṇṇamissitanti candanacuṇṇena missitaṃ. Bhamenti celānīti bhamayanti vatthāni. Aho jino lokahitānukampakoti ‘‘aho jino lokahito aho ca lokahitānukampako aho kāruṇiko’’ti evamādīni thutivacanāni uggirantā. Muñcanti pupphaṃ bhamayanti celānīti sambandho.

    ឥទានិ តេហិ បយុត្តានិ ថុតិវចនានិ ទស្សេតុំ ឥមា គាថាយោ វុត្តា –

    Idāni tehi payuttāni thutivacanāni dassetuṃ imā gāthāyo vuttā –

    ២៣.

    23.

    ‘‘តុវំ សត្ថា ច កេតូ ច, ធជោ យូបោ ច បាណិនំ;

    ‘‘Tuvaṃ satthā ca ketū ca, dhajo yūpo ca pāṇinaṃ;

    បរាយនោ បតិដ្ឋា ច, ទីបោ ច ទ្វិបទុត្តមោ។

    Parāyano patiṭṭhā ca, dīpo ca dvipaduttamo.

    ២៤.

    24.

    ‘‘ទសសហស្សីលោកធាតុយា, ទេវតាយោ មហិទ្ធិកា;

    ‘‘Dasasahassīlokadhātuyā, devatāyo mahiddhikā;

    បរិវារេត្វា នមស្សន្តិ, តុដ្ឋហដ្ឋា បមោទិតា។

    Parivāretvā namassanti, tuṭṭhahaṭṭhā pamoditā.

    ២៥.

    25.

    ‘‘ទេវតា ទេវកញ្ញា ច, បសន្នា តុដ្ឋមានសា;

    ‘‘Devatā devakaññā ca, pasannā tuṭṭhamānasā;

    បញ្ចវណ្ណិកបុប្ផេហិ, បូជយន្តិ នរាសភំ។

    Pañcavaṇṇikapupphehi, pūjayanti narāsabhaṃ.

    ២៦.

    26.

    ‘‘បស្សន្តិ តំ ទេវសង្ឃា, បសន្នា តុដ្ឋមានសា;

    ‘‘Passanti taṃ devasaṅghā, pasannā tuṭṭhamānasā;

    បញ្ចវណ្ណិកបុប្ផេហិ, បូជយន្តិ នរាសភំ។

    Pañcavaṇṇikapupphehi, pūjayanti narāsabhaṃ.

    ២៧.

    27.

    ‘‘អហោ អច្ឆរិយំ លោកេ, អព្ភុតំ លោមហំសនំ;

    ‘‘Aho acchariyaṃ loke, abbhutaṃ lomahaṃsanaṃ;

    ន មេទិសំ ភូតបុព្ពំ, អច្ឆេរំ លោមហំសនំ។

    Na medisaṃ bhūtapubbaṃ, accheraṃ lomahaṃsanaṃ.

    ២៨.

    28.

    ‘‘សកសកម្ហិ ភវនេ, និសីទិត្វាន ទេវតា;

    ‘‘Sakasakamhi bhavane, nisīditvāna devatā;

    ហសន្តិ តា មហាហសិតំ, ទិស្វានច្ឆេរកំ នភេ។

    Hasanti tā mahāhasitaṃ, disvānaccherakaṃ nabhe.

    ២៩.

    29.

    ‘‘អាកាសដ្ឋា ច ភូមដ្ឋា, តិណបន្ថនិវាសិនោ;

    ‘‘Ākāsaṭṭhā ca bhūmaṭṭhā, tiṇapanthanivāsino;

    កតញ្ជលី នមស្សន្តិ, តុដ្ឋហដ្ឋា បមោទិតា។

    Katañjalī namassanti, tuṭṭhahaṭṭhā pamoditā.

    ៣០.

    30.

    ‘‘យេបិ ទីឃាយុកា នាគា, បុញ្ញវន្តោ មហិទ្ធិកោ;

    ‘‘Yepi dīghāyukā nāgā, puññavanto mahiddhiko;

    បមោទិតា នមស្សន្តិ, បូជយន្តិ នរុត្តមំ។

    Pamoditā namassanti, pūjayanti naruttamaṃ.

    ៣១.

    31.

    ‘‘សង្គីតិយោ បវត្តេន្តិ, អម្ពរេ អនិលញ្ជសេ;

    ‘‘Saṅgītiyo pavattenti, ambare anilañjase;

    ចម្មនទ្ធានិ វាទេន្តិ, ទិស្វានច្ឆេរកំ នភេ។

    Cammanaddhāni vādenti, disvānaccherakaṃ nabhe.

    ៣២.

    32.

    ‘‘សង្ខា ច បណវា ចេវ, អថោបិ ឌិណ្ឌិមា ពហូ;

    ‘‘Saṅkhā ca paṇavā ceva, athopi ḍiṇḍimā bahū;

    អន្តលិក្ខស្មិំ វជ្ជន្តិ, ទិស្វានច្ឆេរកំ នភេ។

    Antalikkhasmiṃ vajjanti, disvānaccherakaṃ nabhe.

    ៣៣.

    33.

    ‘‘អព្ភុតោ វត នោ អជ្ជ, ឧប្បជ្ជិ លោមហំសនោ;

    ‘‘Abbhuto vata no ajja, uppajji lomahaṃsano;

    ធុវមត្ថសិទ្ធិំ លភាម, ខណោ នោ បដិបាទិតោ។

    Dhuvamatthasiddhiṃ labhāma, khaṇo no paṭipādito.

    ៣៤.

    34.

    ‘‘ពុទ្ធោតិ តេសំ សុត្វាន, បីតិ ឧប្បជ្ជិ តាវទេ;

    ‘‘Buddhoti tesaṃ sutvāna, pīti uppajji tāvade;

    ពុទ្ធោ ពុទ្ធោតិ កថយន្តា, តិដ្ឋន្តិ បញ្ជលីកតា។

    Buddho buddhoti kathayantā, tiṭṭhanti pañjalīkatā.

    ៣៥.

    35.

    ‘‘ហិង្ការា សាធុការា ច, ឧក្កុដ្ឋិ សម្បហំសនំ;

    ‘‘Hiṅkārā sādhukārā ca, ukkuṭṭhi sampahaṃsanaṃ;

    បជា ច វិវិធា គគនេ, វត្តន្តិ បញ្ជលីកតា។

    Pajā ca vividhā gagane, vattanti pañjalīkatā.

    ៣៦.

    36.

    ‘‘គាយន្តិ សេឡេន្តិ ច វាទយន្តិ ច, ភុជានិ បោថេន្តិ ច នច្ចយន្តិ ច;

    ‘‘Gāyanti seḷenti ca vādayanti ca, bhujāni pothenti ca naccayanti ca;

    មុញ្ចន្តិ បុប្ផំ បន បញ្ចវណ្ណិកំ, មន្ទារវំ ចន្ទនចុណ្ណមិស្សិតំ។

    Muñcanti pupphaṃ pana pañcavaṇṇikaṃ, mandāravaṃ candanacuṇṇamissitaṃ.

    ៣៧.

    37.

    ‘‘យថា តុយ្ហំ មហាវីរ, បាទេសុ ចក្កលក្ខណំ;

    ‘‘Yathā tuyhaṃ mahāvīra, pādesu cakkalakkhaṇaṃ;

    ធជវជិរបដាកា, វឌ្ឍមានង្កុសាចិត’’ន្តិ។

    Dhajavajirapaṭākā, vaḍḍhamānaṅkusācita’’nti.

    តត្ថ ឥធលោកបរលោកហិតត្ថំ សាសតីតិ សត្ថា។ កេតូតិ កេតុនោ អបចិតិកាតព្ពដ្ឋេន កេតុ វិយាតិ កេតុ។ ធជោតិ ឥន្ទធជោ សមុស្សយដ្ឋេន ទស្សនីយដ្ឋេន ច តុវំ ធជោ វិយាតិ ធជោតិ។ អថ វា យថា ហិ លោកេ យស្ស កស្សចិ ធជំ ទិស្វាវ – ‘‘អយំ ធជោ ឥត្ថន្នាមស្សា’’តិ ធជវា ធជីតិ បញ្ញាយតិ, ឯវមេវ ភគវា បញ្ញានិព្ពានាធិគមាយ ភគវន្តំ ទិស្វាវ និព្ពានាធិគមោ បញ្ញាយតិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘ធជោ យូបោ ចា’’តិ។ កូដទន្តសុត្តេ វុត្តានំ ទានាទិអាសវក្ខយញាណបរិយោសានានំ សព្ពយាគានំ យជនត្ថាយ សមុស្សិតោ យូបោ តុវន្តិ អត្ថោ។ បរាយនោតិ បដិសរណំ។ បតិដ្ឋាតិ យថា មហាបថវី សព្ពបាណីនំ អាធារភាវេន បតិដ្ឋា និស្សយភូតា, ឯវំ តុវម្បិ បតិដ្ឋាភូតា។ ទីបោ ចាតិ បទីបោ។ យថា ចតុរង្គេ តមសិ វត្តមានានំ សត្តានំ អារោបិតោ បទីបោ រូបសន្ទស្សនោ ហោតិ។ ឯវំ អវិជ្ជន្ធការេ វត្តមានានំ សត្តានំ បរមត្ថសន្ទស្សនោ បទីបោ តុវន្តិ អត្ថោ។ អថ វា មហាសមុទ្ទេ ភិន្ននាវានំ សត្តានំ សមុទ្ទទីបោ យថា បតិដ្ឋា ហោតិ, ឯវំ តុវម្បិ សំសារសាគរេ អលព្ភនេយ្យបតិដ្ឋេ ឱសីទន្តានំ បាណីនំ ទីបោ វិយាតិ ទីបោតិ អត្ថោ។

    Tattha idhalokaparalokahitatthaṃ sāsatīti satthā. Ketūti ketuno apacitikātabbaṭṭhena ketu viyāti ketu. Dhajoti indadhajo samussayaṭṭhena dassanīyaṭṭhena ca tuvaṃ dhajo viyāti dhajoti. Atha vā yathā hi loke yassa kassaci dhajaṃ disvāva – ‘‘ayaṃ dhajo itthannāmassā’’ti dhajavā dhajīti paññāyati, evameva bhagavā paññānibbānādhigamāya bhagavantaṃ disvāva nibbānādhigamo paññāyati. Tena vuttaṃ – ‘‘dhajo yūpo cā’’ti. Kūṭadantasutte vuttānaṃ dānādiāsavakkhayañāṇapariyosānānaṃ sabbayāgānaṃ yajanatthāya samussito yūpo tuvanti attho. Parāyanoti paṭisaraṇaṃ. Patiṭṭhāti yathā mahāpathavī sabbapāṇīnaṃ ādhārabhāvena patiṭṭhā nissayabhūtā, evaṃ tuvampi patiṭṭhābhūtā. Dīpo cāti padīpo. Yathā caturaṅge tamasi vattamānānaṃ sattānaṃ āropito padīpo rūpasandassano hoti. Evaṃ avijjandhakāre vattamānānaṃ sattānaṃ paramatthasandassano padīpo tuvanti attho. Atha vā mahāsamudde bhinnanāvānaṃ sattānaṃ samuddadīpo yathā patiṭṭhā hoti, evaṃ tuvampi saṃsārasāgare alabbhaneyyapatiṭṭhe osīdantānaṃ pāṇīnaṃ dīpo viyāti dīpoti attho.

    ទ្វិបទុត្តមោតិ ទ្វិបទានំ ឧត្តមោ ទ្វិបទុត្តមោ, ឯត្ថ បន និទ្ធារណលក្ខណស្ស អភាវតោ ឆដ្ឋីសមាសស្ស បដិសេធោ នត្ថិ, និទ្ធារណលក្ខណាយ ឆដ្ឋិយា សមាសោ បដិសិទ្ធោ។ សម្មាសម្ពុទ្ធោ បន អបទានំ ទ្វិបទានំ ចតុប្បទានំ ពហុប្បទានំ រូបីនំ អរូបីនំ សញ្ញីនំ អសញ្ញីនំ នេវសញ្ញីនាសញ្ញីនំ ឧត្តមោវ។ កស្មា បនិធ ‘‘ទ្វិបទុត្តមោ’’តិ វុត្តោតិ ចេ? សេដ្ឋតរវសេន។ ឥមស្មិញ្ហិ លោកេ សេដ្ឋោ នាម ឧប្បជ្ជមានោ អបទចតុប្បទពហុប្បទេសុបិ នុប្បជ្ជតិ។ អយំ ទ្វិបទេសុយេវ ឧប្បជ្ជតិ។ កតរទ្វិបទេសូតិ? មនុស្សេសុ ចេវ ទេវេសុ ច។ មនុស្សេសុ ឧប្បជ្ជមានោ តិសហស្សិមហាសហស្សិលោកធាតុ វសេ កត្តុំ សមត្ថោ ពុទ្ធោ ហុត្វា និព្ពត្តតិ។ ទេវេសុ ឧប្បជ្ជមានោ ទសសហស្សិលោកធាតុ វសវត្តី មហាព្រហ្មា ហុត្វា និព្ពត្តតិ។ សោ តស្ស កប្បិយការកោ វា អារាមិកោ វា សម្បជ្ជតិ។ ឥតិ តតោបិ សេដ្ឋតរវសេន ‘‘ទ្វិបទុត្តមោ’’តិ វុត្តោ។

    Dvipaduttamoti dvipadānaṃ uttamo dvipaduttamo, ettha pana niddhāraṇalakkhaṇassa abhāvato chaṭṭhīsamāsassa paṭisedho natthi, niddhāraṇalakkhaṇāya chaṭṭhiyā samāso paṭisiddho. Sammāsambuddho pana apadānaṃ dvipadānaṃ catuppadānaṃ bahuppadānaṃ rūpīnaṃ arūpīnaṃ saññīnaṃ asaññīnaṃ nevasaññīnāsaññīnaṃ uttamova. Kasmā panidha ‘‘dvipaduttamo’’ti vuttoti ce? Seṭṭhataravasena. Imasmiñhi loke seṭṭho nāma uppajjamāno apadacatuppadabahuppadesupi nuppajjati. Ayaṃ dvipadesuyeva uppajjati. Kataradvipadesūti? Manussesu ceva devesu ca. Manussesu uppajjamāno tisahassimahāsahassilokadhātu vase kattuṃ samattho buddho hutvā nibbattati. Devesu uppajjamāno dasasahassilokadhātu vasavattī mahābrahmā hutvā nibbattati. So tassa kappiyakārako vā ārāmiko vā sampajjati. Iti tatopi seṭṭhataravasena ‘‘dvipaduttamo’’ti vutto.

    ទសសហស្សិលោកធាតុយាតិ ទសសហស្សិសង្ខាតាយ លោកធាតុយា។ មហិទ្ធិកាតិ មហតិយា ឥទ្ធិយា យុត្តា, មហានុភាវាតិ អត្ថោ។ បរិវារេត្វាតិ ភគវន្តំ សមន្តតោ បរិក្ខិបិត្វា។ បសន្នាតិ សញ្ជាតសទ្ធា។ នរាសភន្តិ នរបុង្គវំ។ អហោ អច្ឆរិយន្តិ ឯត្ថ អន្ធស្ស បព្ពតារោហនំ វិយ និច្ចំ ន ហោតីតិ អច្ឆរិយំ, អច្ឆរាយោគ្គន្តិ វា អច្ឆរិយំ, ‘‘អហោ, ឥទំ វិម្ហយ’’ន្តិ អច្ឆរំ បហរិតុំ យុត្តន្តិ អត្ថោ។ អព្ភុតន្តិ អភូតបុព្ពំ អភូតន្តិ អព្ភុតំ។ ឧភយម្បេតំ វិម្ហយាវហស្សាធិវចនំ។ លោមហំសនន្តិ លោមានំ ឧទ្ធគ្គភាវករណំ។ ន មេទិសំ ភូតបុព្ពន្តិ ន មយា ឦទិសំ ភូតបុព្ពំ, អព្ភុតំ ទិដ្ឋន្តិ អត្ថោ។ ទិដ្ឋន្តិ វចនំ អាហរិត្វា គហេតព្ពំ។ អច្ឆេរន្តិ អច្ឆរិយំ។

    Dasasahassilokadhātuyāti dasasahassisaṅkhātāya lokadhātuyā. Mahiddhikāti mahatiyā iddhiyā yuttā, mahānubhāvāti attho. Parivāretvāti bhagavantaṃ samantato parikkhipitvā. Pasannāti sañjātasaddhā. Narāsabhanti narapuṅgavaṃ. Aho acchariyanti ettha andhassa pabbatārohanaṃ viya niccaṃ na hotīti acchariyaṃ, accharāyogganti vā acchariyaṃ, ‘‘aho, idaṃ vimhaya’’nti accharaṃ paharituṃ yuttanti attho. Abbhutanti abhūtapubbaṃ abhūtanti abbhutaṃ. Ubhayampetaṃ vimhayāvahassādhivacanaṃ. Lomahaṃsananti lomānaṃ uddhaggabhāvakaraṇaṃ. Na medisaṃ bhūtapubbanti na mayā īdisaṃ bhūtapubbaṃ, abbhutaṃ diṭṭhanti attho. Diṭṭhanti vacanaṃ āharitvā gahetabbaṃ. Accheranti acchariyaṃ.

    សកសកម្ហិ ភវនេតិ អត្តនោ អត្តនោ ភវនេ។ និសីទិត្វានាតិ ឧបវិស្ស។ ទេវតាតិ ឥទំ បន វចនំ ទេវានម្បិ ទេវធីតានម្បិ សាធារណវចនន្តិ វេទិតព្ពំ។ ហសន្តិតាតិ តា ទេវតា មហាហសិតំ ហសន្តិ, បីតិវសំ គតហទយតាយ មិហិតមត្តំ អកត្វា អដ្ដហាសំ ហសន្តីតិ អត្ថោ។ នភេតិ អាកាសេ។

    Sakasakamhi bhavaneti attano attano bhavane. Nisīditvānāti upavissa. Devatāti idaṃ pana vacanaṃ devānampi devadhītānampi sādhāraṇavacananti veditabbaṃ. Hasantitāti tā devatā mahāhasitaṃ hasanti, pītivasaṃ gatahadayatāya mihitamattaṃ akatvā aṭṭahāsaṃ hasantīti attho. Nabheti ākāse.

    អាកាសដ្ឋាតិ អាកាសេ វិមានាទីសុ ឋិតា, ឯសេវ នយោ ភូមដ្ឋេសុបិ។ តិណបន្ថនិវាសិនោតិ តិណគ្គេសុ ចេវ បន្ថេសុ ច និវាសិនោ។ បុញ្ញវន្តោតិ មហាបុញ្ញា។ មហិទ្ធិកាតិ មហានុភាវា។ សង្គីតិយោ បវត្តេន្តីតិ ទេវនាដកសង្គីតិយោ បវត្តេន្តិ, តថាគតំ បូជនត្ថាយ បយុជ្ជន្តីតិ អត្ថោ។ អម្ពរេតិ អាកាសេ។ អនិលញ្ជសេតិ អនិលបថេ, អម្ពរស្ស អនេកត្ថត្តា ‘‘អនិលញ្ជសេ’’តិ វុត្តំ, បុរិមស្សេវ វេវចនំ។ ចម្មនទ្ធានីតិ ចម្មវិនទ្ធានិ។ អយមេវ វា បាឋោ, ទេវទុន្ទុភិយោតិ អត្ថោ។ វាទេន្តីតិ វាទយន្តិ ទេវតា។

    Ākāsaṭṭhāti ākāse vimānādīsu ṭhitā, eseva nayo bhūmaṭṭhesupi. Tiṇapanthanivāsinoti tiṇaggesu ceva panthesu ca nivāsino. Puññavantoti mahāpuññā. Mahiddhikāti mahānubhāvā. Saṅgītiyo pavattentīti devanāṭakasaṅgītiyo pavattenti, tathāgataṃ pūjanatthāya payujjantīti attho. Ambareti ākāse. Anilañjaseti anilapathe, ambarassa anekatthattā ‘‘anilañjase’’ti vuttaṃ, purimasseva vevacanaṃ. Cammanaddhānīti cammavinaddhāni. Ayameva vā pāṭho, devadundubhiyoti attho. Vādentīti vādayanti devatā.

    សង្ខាតិ ធមនសង្ខា។ បណវាតិ តនុមជ្ឈតុរិយវិសេសា។ ឌិណ្ឌិមាតិ តិណវាខុទ្ទកភេរិយោ វុច្ចន្តិ។ វជ្ជន្តីតិ វាទយន្តិ។ អព្ភុតោ វត នោតិ អច្ឆរិយោ វត នុ។ ឧប្បជ្ជីតិ ឧប្បន្នោ។ លោមហំសនោតិ លោមហំសនករោ។ ធុវន្តិ យស្មា បន អព្ភុតោ អយំ សត្ថា លោកេ ឧប្បន្នោ, តស្មា ធុវំ អវស្សំ អត្ថសិទ្ធិំ លភាមាតិ អធិប្បាយោ។ លភាមាតិ លភិស្សាម។ ខណោតិ អដ្ឋក្ខណវិរហិតោ នវមោ ខណោតិ អត្ថោ។ នោតិ អម្ហាកំ។ បដិបាទិតោតិ បដិលទ្ធោ។

    Saṅkhāti dhamanasaṅkhā. Paṇavāti tanumajjhaturiyavisesā. Ḍiṇḍimāti tiṇavākhuddakabheriyo vuccanti. Vajjantīti vādayanti. Abbhuto vata noti acchariyo vata nu. Uppajjīti uppanno. Lomahaṃsanoti lomahaṃsanakaro. Dhuvanti yasmā pana abbhuto ayaṃ satthā loke uppanno, tasmā dhuvaṃ avassaṃ atthasiddhiṃ labhāmāti adhippāyo. Labhāmāti labhissāma. Khaṇoti aṭṭhakkhaṇavirahito navamo khaṇoti attho. Noti amhākaṃ. Paṭipāditoti paṭiladdho.

    ពុទ្ធោតិ តេសំ សុត្វានាតិ ពុទ្ធោតិ ឥទំ វចនំ សុត្វា តេសំ ទេវានំ បញ្ចវណ្ណា បីតិ ឧទបាទីតិ អត្ថោ។ តាវទេតិ តស្មិំ កាលេ។ ហិង្ការាតិ ហិង្ការសទ្ទា, ហិំហិន្តិ យក្ខាទយោ បហដ្ឋកាលេ ករោន្តិ។ សាធុការាតិ សាធុការសទ្ទា ច បវត្តន្តិ។ ឧក្កុដ្ឋីតិ ឧក្កុដ្ឋិសទ្ទោ ច ឧន្នាទសទ្ទោ ចាតិ អត្ថោ។ បជាតិ ទេវាទយោ អធិប្បេតា។ កេចិ ‘‘បដាកា វិវិធា គគនេ វត្តន្តី’’តិ បឋន្តិ។ គាយន្តីតិ ពុទ្ធគុណបដិសំយុត្តំ គីតំ គាយន្តិ។

    Buddhoti tesaṃ sutvānāti buddhoti idaṃ vacanaṃ sutvā tesaṃ devānaṃ pañcavaṇṇā pīti udapādīti attho. Tāvadeti tasmiṃ kāle. Hiṅkārāti hiṅkārasaddā, hiṃhinti yakkhādayo pahaṭṭhakāle karonti. Sādhukārāti sādhukārasaddā ca pavattanti. Ukkuṭṭhīti ukkuṭṭhisaddo ca unnādasaddo cāti attho. Pajāti devādayo adhippetā. Keci ‘‘paṭākā vividhā gagane vattantī’’ti paṭhanti. Gāyantīti buddhaguṇapaṭisaṃyuttaṃ gītaṃ gāyanti.

    សេឡេន្តីតិ មុខេន សេឡិតសទ្ទំ ករោន្តិ។ វាទយន្តីតិ មហតី វិបញ្ចិកាមករមុខាទយោ វីណា ច តុរិយានិ ច តថាគតស្ស បូជនត្ថាយ វាទេន្តិ បយោជេន្តិ។ ភុជានិ បោថេន្តីតិ ភុជេ អប្ផោដេន្តិ។ លិង្គវិបរិយាសោ ទដ្ឋព្ពោ។ នច្ចន្តិ ចាតិ អញ្ញេ ច នច្ចាបេន្តិ សយញ្ច នច្ចន្តិ។

    Seḷentīti mukhena seḷitasaddaṃ karonti. Vādayantīti mahatī vipañcikāmakaramukhādayo vīṇā ca turiyāni ca tathāgatassa pūjanatthāya vādenti payojenti. Bhujāni pothentīti bhuje apphoṭenti. Liṅgavipariyāso daṭṭhabbo. Naccanti cāti aññe ca naccāpenti sayañca naccanti.

    យថា តុយ្ហំ មហាវីរ, បាទេសុ ចក្កលក្ខណន្តិ ឯត្ថ យេន បការេន យថា។ មហាវីរិយេន យោគតោ មហាវីរោ។ បាទេសុ ចក្កលក្ខណន្តិ តវ ឧភោសុ បាទតលេសុ សហស្សារំ សនេមិកំ សនាភិកំ សព្ពាការបរិបូរំ ចក្កលក្ខណំ សោភតីតិ អត្ថោ។ ចក្ក-សទ្ទោ បនាយំ សម្បត្តិរថង្គឥរិយាបថទានរតនធម្មខុរចក្កលក្ខណាទីសុ ទិស្សតិ។ ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, ចក្កានិ យេហិ សមន្នាគតានំ ទេវមនុស្សាន’’ន្តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.៣១) សម្បត្តិយំ ទិស្សតិ។ ‘‘ចក្កំវ វហតោ បទ’’ន្តិអាទីសុ (ធ. ប. ១) រថង្គេ។ ‘‘ចតុចក្កំ នវទ្វារ’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.២៩) ឥរិយាបថេ។ ‘‘ទទំ ភុញ្ជ ច មា ច បមាទោ, ចក្កំ វត្តយ សព្ពបាណិន’’ន្តិ (ជា. ១.៧.១៤៩) ឯត្ថ ទានេ។ ‘‘ទិព្ពំ ចក្ករតនំ បាតុភូត’’ន្តិ (ទី. និ. ២.២៤៣; ៣.៨៥; ម. និ. ៣.២៥៦) ឯត្ថ រតនចក្កេ។ ‘‘មយា បវត្តិតំ ចក្ក’’ន្តិ (សុ. និ. ៥៦២; ពុ. វំ. ២៨.១៧) ឯត្ថ បន ធម្មចក្កេ។ ‘‘ឥច្ឆាហតស្ស បោសស្ស, ចក្កំ ភមតិ មត្ថកេ’’តិ (ជា. ១.១.១០៤; ១.៥.១០៣) ឯត្ថ ខុរចក្កេ, បហរណចក្កេតិ អត្ថោ។ ‘‘បាទតលេសុ ចក្កានិ ជាតានី’’តិ (ទី. និ. ២.៣៥; ៣.២០០, ២០៤; ម. និ. ២.៣៨៦) ឯត្ថ លក្ខណេ។ ឥធាបិ លក្ខណចក្កេ ទដ្ឋព្ពោ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.១៤៨; អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.១៨៧; ២.៤.៨; បដិ. ម. អដ្ឋ. ២.២.៤៤)។ ធជវជិរបដាកា, វឌ្ឍមានង្កុសាចិតន្តិ ធជេន ច វជិរេន ច បដាកាយ ច វឌ្ឍមានេន ច អង្កុសេន ច អាចិតំ អលង្កតំ បរិវារិតំ បាទេសុ ចក្កលក្ខណន្តិ អត្ថោ។ ចក្កលក្ខណេ បន គហិតេ សេសលក្ខណានិ គហិតានេវ ហោន្តិ។ តថា អសីតិ អនុព្យញ្ជនានិ ព្យាមប្បភា ច។ តស្មា តេហិ ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណាសីតិអនុព្យញ្ជនព្យាមប្បភាហិ សមលង្កតោ ភគវតោ កាយោ សព្ពផាលិផុល្លោ វិយ បារិច្ឆត្តកោ វិកសិតបទុមំ វិយ កមលវនំ វិវិធរតនវិចិត្តំ វិយ នវកនកតោរណំ តារាមរីចិវិរាជិតមិវ គគនតលំ ឥតោ ចិតោ ច វិធាវមានា វិប្ផន្ទមានា ឆព្ពណ្ណពុទ្ធរស្មិយោ មុញ្ចមានោ អតិវិយ សោភតិ។

    Yathā tuyhaṃ mahāvīra, pādesu cakkalakkhaṇanti ettha yena pakārena yathā. Mahāvīriyena yogato mahāvīro. Pādesu cakkalakkhaṇanti tava ubhosu pādatalesu sahassāraṃ sanemikaṃ sanābhikaṃ sabbākāraparipūraṃ cakkalakkhaṇaṃ sobhatīti attho. Cakka-saddo panāyaṃ sampattirathaṅgairiyāpathadānaratanadhammakhuracakkalakkhaṇādīsu dissati. ‘‘Cattārimāni, bhikkhave, cakkāni yehi samannāgatānaṃ devamanussāna’’ntiādīsu (a. ni. 4.31) sampattiyaṃ dissati. ‘‘Cakkaṃva vahato pada’’ntiādīsu (dha. pa. 1) rathaṅge. ‘‘Catucakkaṃ navadvāra’’ntiādīsu (saṃ. ni. 1.29) iriyāpathe. ‘‘Dadaṃ bhuñja ca mā ca pamādo, cakkaṃ vattaya sabbapāṇina’’nti (jā. 1.7.149) ettha dāne. ‘‘Dibbaṃ cakkaratanaṃ pātubhūta’’nti (dī. ni. 2.243; 3.85; ma. ni. 3.256) ettha ratanacakke. ‘‘Mayā pavattitaṃ cakka’’nti (su. ni. 562; bu. vaṃ. 28.17) ettha pana dhammacakke. ‘‘Icchāhatassa posassa, cakkaṃ bhamati matthake’’ti (jā. 1.1.104; 1.5.103) ettha khuracakke, paharaṇacakketi attho. ‘‘Pādatalesu cakkāni jātānī’’ti (dī. ni. 2.35; 3.200, 204; ma. ni. 2.386) ettha lakkhaṇe. Idhāpi lakkhaṇacakke daṭṭhabbo (ma. ni. aṭṭha. 1.148; a. ni. aṭṭha. 1.1.187; 2.4.8; paṭi. ma. aṭṭha. 2.2.44). Dhajavajirapaṭākā, vaḍḍhamānaṅkusācitanti dhajena ca vajirena ca paṭākāya ca vaḍḍhamānena ca aṅkusena ca ācitaṃ alaṅkataṃ parivāritaṃ pādesu cakkalakkhaṇanti attho. Cakkalakkhaṇe pana gahite sesalakkhaṇāni gahitāneva honti. Tathā asīti anubyañjanāni byāmappabhā ca. Tasmā tehi dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇāsītianubyañjanabyāmappabhāhi samalaṅkato bhagavato kāyo sabbaphāliphullo viya pāricchattako vikasitapadumaṃ viya kamalavanaṃ vividharatanavicittaṃ viya navakanakatoraṇaṃ tārāmarīcivirājitamiva gaganatalaṃ ito cito ca vidhāvamānā vipphandamānā chabbaṇṇabuddharasmiyo muñcamāno ativiya sobhati.

    ឥទានិ ភគវតោ រូបកាយធម្មកាយសម្បត្តិទស្សនត្ថំ –

    Idāni bhagavato rūpakāyadhammakāyasampattidassanatthaṃ –

    ៣៨.

    38.

    ‘‘រូបេ សីលេ សមាធិម្ហិ, បញ្ញាយ ច អសាទិសោ;

    ‘‘Rūpe sīle samādhimhi, paññāya ca asādiso;

    វិមុត្តិយា អសមសមោ, ធម្មចក្កប្បវត្តនេ’’តិ។ – អយំ គាថា វុត្តា;

    Vimuttiyā asamasamo, dhammacakkappavattane’’ti. – ayaṃ gāthā vuttā;

    តត្ថ រូបេតិ អយំ រូប-សទ្ទោ ខន្ធភវនិមិត្តបច្ចយសរីរវណ្ណសណ្ឋានាទីសុ ទិស្សតិ។ យថាហ – ‘‘យំ កិញ្ចិ រូបំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្ន’’ន្តិ (ម. និ. ១.៣៦១; ៣.៨៦, ៨៩; វិភ. ២; មហាវ. ២២) ឯត្ថ រូបក្ខន្ធេ ទិស្សតិ។ ‘‘រូបូបបត្តិយា មគ្គំ ភាវេតី’’តិ (ធ. ស. ១៦០-១៦១; វិភ. ៦២៤) ឯត្ថ រូបភវេ។ ‘‘អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញី ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតី’’តិ (ទី. និ. ៣.៣៣៨; ម. និ. ២.២៤៩; អ. និ. ១.៤៣៥-៤៤២; ធ. ស. ២០៤-២០៥) ឯត្ថ កសិណនិមិត្តេ។ ‘‘សរូបា, ភិក្ខវេ, ឧប្បជ្ជន្តិ បាបកា អកុសលា ធម្មា នោ អរូបា’’តិ (អ. និ. ២.៨៣) ឯត្ថ បច្ចយេ។ ‘‘អាកាសោ បរិវារិតោ រូបន្ត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតី’’តិ (ម. និ. ១.៣០៦) ឯត្ថ សរីរេ។ ‘‘ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ច ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុវិញ្ញាណ’’ន្តិ (ម. និ. ១.២០៤, ៤០០; ៣.៤២១, ៤២៥-៤២៦; សំ. និ. ៤.៦០; កថា. ៤៦៥) ឯត្ថ វណ្ណេ។ ‘‘រូបប្បមាណោ រូបប្បសន្នោ’’តិ (អ. និ. ៤.៦៥) ឯត្ថ សណ្ឋានេ។ ឥធាបិ សណ្ឋានេ ទដ្ឋព្ពោ (អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.១ រូបាទិវគ្គវណ្ណនា)។ សីលេតិ ចតុព្ពិធេ សីលេ។ សមាធិម្ហីតិ តិវិធេបិ សមាធិម្ហិ។ បញ្ញាយាតិ លោកិយលោកុត្តរាយ បញ្ញាយ។ អសាទិសោតិ អសទិសោ អនុបមោ។ វិមុត្តិយាតិ ផលវិមុត្តិយា ។ អសមសមោតិ អសមា អតីតា ពុទ្ធា តេហិ អសមេហិ ពុទ្ធេហិ សីលាទីហិ សមោតិ អសមសមោ។ ឯត្តាវតា ភគវតោ រូបកាយសម្បត្តិ ទស្សិតា។

    Tattha rūpeti ayaṃ rūpa-saddo khandhabhavanimittapaccayasarīravaṇṇasaṇṭhānādīsu dissati. Yathāha – ‘‘yaṃ kiñci rūpaṃ atītānāgatapaccuppanna’’nti (ma. ni. 1.361; 3.86, 89; vibha. 2; mahāva. 22) ettha rūpakkhandhe dissati. ‘‘Rūpūpapattiyā maggaṃ bhāvetī’’ti (dha. sa. 160-161; vibha. 624) ettha rūpabhave. ‘‘Ajjhattaṃ arūpasaññī bahiddhā rūpāni passatī’’ti (dī. ni. 3.338; ma. ni. 2.249; a. ni. 1.435-442; dha. sa. 204-205) ettha kasiṇanimitte. ‘‘Sarūpā, bhikkhave, uppajjanti pāpakā akusalā dhammā no arūpā’’ti (a. ni. 2.83) ettha paccaye. ‘‘Ākāso parivārito rūpantveva saṅkhaṃ gacchatī’’ti (ma. ni. 1.306) ettha sarīre. ‘‘Cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇa’’nti (ma. ni. 1.204, 400; 3.421, 425-426; saṃ. ni. 4.60; kathā. 465) ettha vaṇṇe. ‘‘Rūpappamāṇo rūpappasanno’’ti (a. ni. 4.65) ettha saṇṭhāne. Idhāpi saṇṭhāne daṭṭhabbo (a. ni. aṭṭha. 1.1.1 rūpādivaggavaṇṇanā). Sīleti catubbidhe sīle. Samādhimhīti tividhepi samādhimhi. Paññāyāti lokiyalokuttarāya paññāya. Asādisoti asadiso anupamo. Vimuttiyāti phalavimuttiyā . Asamasamoti asamā atītā buddhā tehi asamehi buddhehi sīlādīhi samoti asamasamo. Ettāvatā bhagavato rūpakāyasampatti dassitā.

    ឥទានិ ភគវតោ កាយពលាទិំ ទស្សេតុំ –

    Idāni bhagavato kāyabalādiṃ dassetuṃ –

    ៣៩.

    39.

    ‘‘ទសនាគពលំ កាយេ, តុយ្ហំ បាកតិកំ ពលំ;

    ‘‘Dasanāgabalaṃ kāye, tuyhaṃ pākatikaṃ balaṃ;

    ឥទ្ធិពលេន អសមោ, ធម្មចក្កប្បវត្តនេ’’តិ។ – វុត្តំ;

    Iddhibalena asamo, dhammacakkappavattane’’ti. – vuttaṃ;

    តត្ថ ទសនាគពលន្តិ ទសឆទ្ទន្តនាគពលំ។ ទុវិធញ្ហិ តថាគតស្ស ពលំ – កាយពលំ, ញាណពលញ្ចាតិ។ តត្ថ កាយពលំ ហត្ថិកុលានុសារេន វេទិតព្ពំ។ កថំ?

    Tattha dasanāgabalanti dasachaddantanāgabalaṃ. Duvidhañhi tathāgatassa balaṃ – kāyabalaṃ, ñāṇabalañcāti. Tattha kāyabalaṃ hatthikulānusārena veditabbaṃ. Kathaṃ?

    ‘‘កាឡាវកញ្ច គង្គេយ្យំ, បណ្ឌរំ តម្ពបិង្គលំ;

    ‘‘Kāḷāvakañca gaṅgeyyaṃ, paṇḍaraṃ tambapiṅgalaṃ;

    គន្ធមង្គលហេមញ្ច, ឧបោសថឆទ្ទន្តិមេ ទសា’’តិ។(ម. និ. អដ្ឋ. ១.១៤៨; សំ. និ. អដ្ឋ. ២.២.២២; អ. និ. អដ្ឋ. ៣.១០.២១; ទី. និ. អដ្ឋ. ២.១៩៨; វិភ. អដ្ឋ. ៧៦០; ឧទា. អដ្ឋ. ៧៥; ចូឡនិ. អដ្ឋ. ៨១; បដិ. ម. អដ្ឋ. ២.២.៤៤) –

    Gandhamaṅgalahemañca, uposathachaddantime dasā’’ti.(ma. ni. aṭṭha. 1.148; saṃ. ni. aṭṭha. 2.2.22; a. ni. aṭṭha. 3.10.21; dī. ni. aṭṭha. 2.198; vibha. aṭṭha. 760; udā. aṭṭha. 75; cūḷani. aṭṭha. 81; paṭi. ma. aṭṭha. 2.2.44) –

    ឥមានិ ទស ហត្ថិកុលានិ វេទិតព្ពានិ។ កាឡាវកោតិ បកតិហត្ថិកុលំ។ យំ ទសន្នំ បុរិសានំ កាយពលំ, តំ ឯកស្ស កាឡាវកស្ស ហត្ថិនោ ពលំ។ យំ ទសន្នំ កាឡាវកានំ ពលំ, តំ ឯកស្ស គង្គេយ្យស្សាតិ ឯតេនេវ ឧបាយេន យាវ ឆទ្ទន្តពលំ នេតព្ពន្តិ។ យំ ទសន្នំ ឆទ្ទន្តានំ ពលំ, តំ ឯកស្ស តថាគតស្ស ពលំ, នារាយនពលំ វជិរពលន្តិ ឥទមេវ វុច្ចតិ។ តទេតំ បកតិហត្ថិគណនាយ ហត្ថិកោដិសហស្សានំ ពលំ, បុរិសគណនាយ ទសន្នំ បុរិសកោដិសហស្សានំ ពលំ ហោតិ។ ឥទំ តាវ តថាគតស្ស បកតិកាយពលំ, ញាណពលំ បន អប្បមេយ្យំ ទសពលញាណំ ចតុវេសារជ្ជញាណំ អដ្ឋសុ បរិសាសុ អកម្បនញាណំ ចតុយោនិបរិច្ឆេទកញាណំ បញ្ចគតិបរិច្ឆេទកញាណំ ចុទ្ទស ពុទ្ធញាណានីតិ ឯវមាទិកំ ញាណពលំ។ ឥធ បន កាយពលំ អធិប្បេតំ។ កាយេ, តុយ្ហំ បាកតិកំ ពលន្តិ តញ្ច បន តវ កាយេ បាកតិកពលន្តិ អត្ថោ។ តស្មា ‘‘ទសនាគពល’’ន្តិ ទសឆទ្ទន្តនាគពលន្តិ អត្ថោ។

    Imāni dasa hatthikulāni veditabbāni. Kāḷāvakoti pakatihatthikulaṃ. Yaṃ dasannaṃ purisānaṃ kāyabalaṃ, taṃ ekassa kāḷāvakassa hatthino balaṃ. Yaṃ dasannaṃ kāḷāvakānaṃ balaṃ, taṃ ekassa gaṅgeyyassāti eteneva upāyena yāva chaddantabalaṃ netabbanti. Yaṃ dasannaṃ chaddantānaṃ balaṃ, taṃ ekassa tathāgatassa balaṃ, nārāyanabalaṃ vajirabalanti idameva vuccati. Tadetaṃ pakatihatthigaṇanāya hatthikoṭisahassānaṃ balaṃ, purisagaṇanāya dasannaṃ purisakoṭisahassānaṃ balaṃ hoti. Idaṃ tāva tathāgatassa pakatikāyabalaṃ, ñāṇabalaṃ pana appameyyaṃ dasabalañāṇaṃ catuvesārajjañāṇaṃ aṭṭhasu parisāsu akampanañāṇaṃ catuyoniparicchedakañāṇaṃ pañcagatiparicchedakañāṇaṃ cuddasa buddhañāṇānīti evamādikaṃ ñāṇabalaṃ. Idha pana kāyabalaṃ adhippetaṃ. Kāye, tuyhaṃ pākatikaṃ balanti tañca pana tava kāye pākatikabalanti attho. Tasmā ‘‘dasanāgabala’’nti dasachaddantanāgabalanti attho.

    ឥទានិ ញាណពលំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥទ្ធិពលេន អសមោ, ធម្មចក្កប្បវត្តនេ’’តិ អាហ។ តត្ថ ឥទ្ធិពលេន អសមោតិ វិកុព្ពនាធិដ្ឋានាទិនា ឥទ្ធិពលេន អសមោ អសទិសោ អនុបមោ។ ធម្មចក្កប្បវត្តនេតិ ទេសនាញាណេបិ អសមោតិ អត្ថោ។

    Idāni ñāṇabalaṃ dassento ‘‘iddhibalena asamo, dhammacakkappavattane’’ti āha. Tattha iddhibalena asamoti vikubbanādhiṭṭhānādinā iddhibalena asamo asadiso anupamo. Dhammacakkappavattaneti desanāñāṇepi asamoti attho.

    ឥទានិ ‘‘យោ ឯវមាទិគុណសមន្នាគតោ សត្ថា, សោ សព្ពលោកេកនាយកោ, តំ សត្ថារំ នមស្សថា’’តិ តថាគតស្ស បណាមនេ និយោគទស្សនត្ថំ –

    Idāni ‘‘yo evamādiguṇasamannāgato satthā, so sabbalokekanāyako, taṃ satthāraṃ namassathā’’ti tathāgatassa paṇāmane niyogadassanatthaṃ –

    ៤០.

    40.

    ‘‘ឯវំ សព្ពគុណូបេតំ, សព្ពង្គសមុបាគតំ;

    ‘‘Evaṃ sabbaguṇūpetaṃ, sabbaṅgasamupāgataṃ;

    មហាមុនិំ ការុណិកំ, លោកនាថំ នមស្សថា’’តិ។ – វុត្តំ;

    Mahāmuniṃ kāruṇikaṃ, lokanāthaṃ namassathā’’ti. – vuttaṃ;

    តត្ថ ឯវន្តិ វុត្តប្បការនិទស្សនេ និបាតោ។ សព្ពគុណូបេតន្តិ ឯត្ថ សព្ពោតិ អយំ និរវសេសវាចី។ គុណោតិ អយំ គុណ-សទ្ទោ អនេកេសុ អត្ថេសុ ទិស្សតិ។ តថា ហេស – ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អហតានំ វត្ថានំ ទិគុណំ សង្ឃាដិ’’ន្តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៥៤៦; មហាវ. ៣៤៨) ឯត្ថ បដលត្ថេ ទិស្សតិ។ ‘‘អច្ចេន្តិ កាលា តរយន្តិ រត្តិយោ, វយោគុណា អនុបុព្ពំ ជហន្តី’’តិ (សំ. និ. ១.៤) ឯត្ថ រាសត្ថេ។ ‘‘សតគុណា ទក្ខិណា បាដិកង្ខិតព្ពា’’តិ (ម. និ. ៣.៣៧៩) ឯត្ថ អានិសំសត្ថេ។ ‘‘អន្តំ អន្តគុណំ’’ (ទី. និ. ២.៣៧៧; ម. និ. ១.១១០, ៣០២; ២.១១៤; ៣.១៥៤, ៣៤៩; ខុ. បា. ៣.ទ្វត្តិំសាការ) ‘‘កយិរា មាលាគុណេ ពហូ’’តិ (ធ. ប. ៥៣) ឯត្ថ ពន្ធនត្ថេ។ ‘‘អដ្ឋគុណសមុបេតំ, អភិញ្ញាពលមាហរិ’’ន្តិ (ពុ. វំ. ២.២៩) ឯត្ថ សម្បត្តិអត្ថេ។ ឥធាបិ សម្បត្តិអត្ថេ ទដ្ឋព្ពោ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៥៤៦; ម. និ. អដ្ឋ. ១.១៦៦; ចូឡនិ. អដ្ឋ. ១៣៦)។ តស្មា សព្ពេហិ លោកិយលោកុត្តរេហិ គុណេហិ សព្ពសម្បត្តីហិ ឧបេតំ សមន្នាគតន្តិ អត្ថោ។ សព្ពង្គសមុបាគតន្តិ សព្ពេហិ ពុទ្ធគុណេហិ គុណង្គេហិ វា សមុបាគតំ សមន្នាគតំ។ មហាមុនិន្តិ អញ្ញេហិ បច្ចេកពុទ្ធាទីហិ មុនីហិ អធិកភាវតោ មហន្តោ មុនីតិ វុច្ចតិ មហាមុនិ។ ការុណិកន្តិ ករុណាគុណយោគតោ ការុណិកំ។ លោកនាថន្តិ សព្ពលោកេកនាថំ, សព្ពលោកេហិ ‘‘អយំ នោ ទុក្ខោបតាបស្ស អាហន្តា សមេតា’’តិ ឯវមាសីសីយតីតិ អត្ថោ។

    Tattha evanti vuttappakāranidassane nipāto. Sabbaguṇūpetanti ettha sabboti ayaṃ niravasesavācī. Guṇoti ayaṃ guṇa-saddo anekesu atthesu dissati. Tathā hesa – ‘‘anujānāmi, bhikkhave, ahatānaṃ vatthānaṃ diguṇaṃ saṅghāṭi’’nti (dī. ni. aṭṭha. 1.546; mahāva. 348) ettha paṭalatthe dissati. ‘‘Accenti kālā tarayanti rattiyo, vayoguṇā anupubbaṃ jahantī’’ti (saṃ. ni. 1.4) ettha rāsatthe. ‘‘Sataguṇā dakkhiṇā pāṭikaṅkhitabbā’’ti (ma. ni. 3.379) ettha ānisaṃsatthe. ‘‘Antaṃ antaguṇaṃ’’ (dī. ni. 2.377; ma. ni. 1.110, 302; 2.114; 3.154, 349; khu. pā. 3.dvattiṃsākāra) ‘‘kayirā mālāguṇe bahū’’ti (dha. pa. 53) ettha bandhanatthe. ‘‘Aṭṭhaguṇasamupetaṃ, abhiññābalamāhari’’nti (bu. vaṃ. 2.29) ettha sampattiatthe. Idhāpi sampattiatthe daṭṭhabbo (dī. ni. aṭṭha. 1.546; ma. ni. aṭṭha. 1.166; cūḷani. aṭṭha. 136). Tasmā sabbehi lokiyalokuttarehi guṇehi sabbasampattīhi upetaṃ samannāgatanti attho. Sabbaṅgasamupāgatanti sabbehi buddhaguṇehi guṇaṅgehi vā samupāgataṃ samannāgataṃ. Mahāmuninti aññehi paccekabuddhādīhi munīhi adhikabhāvato mahanto munīti vuccati mahāmuni. Kāruṇikanti karuṇāguṇayogato kāruṇikaṃ. Lokanāthanti sabbalokekanāthaṃ, sabbalokehi ‘‘ayaṃ no dukkhopatāpassa āhantā sametā’’ti evamāsīsīyatīti attho.

    ឥទានិ ទសពលស្ស សព្ពនិបច្ចាការស្ស អរហភាវទស្សនត្ថំ –

    Idāni dasabalassa sabbanipaccākārassa arahabhāvadassanatthaṃ –

    ៤១.

    41.

    ‘‘អភិវាទនំ ថោមនញ្ច, វន្ទនញ្ច បសំសនំ;

    ‘‘Abhivādanaṃ thomanañca, vandanañca pasaṃsanaṃ;

    នមស្សនញ្ច បូជញ្ច, សព្ពំ អរហសី តុវំ។

    Namassanañca pūjañca, sabbaṃ arahasī tuvaṃ.

    ៤២.

    42.

    ‘‘យេ កេចិ លោកេ វន្ទនេយ្យា, វន្ទនំ អរហន្តិ យេ;

    ‘‘Ye keci loke vandaneyyā, vandanaṃ arahanti ye;

    សព្ពសេដ្ឋោ មហាវីរ, សទិសោ តេ ន វិជ្ជតី’’តិ។ – វុត្តំ;

    Sabbaseṭṭho mahāvīra, sadiso te na vijjatī’’ti. – vuttaṃ;

    តត្ថ អភិវាទនន្តិ អញ្ញេហិ អត្តនោ អភិវាទនការាបនំ។ ថោមនន្តិ បរម្មុខតោ ថុតិ។ វន្ទនន្តិ បណាមនំ។ បសំសនន្តិ សម្មុខតោ បសំសនំ។ នមស្សនន្តិ អញ្ជលិករណំ, មនសា នមស្សនំ វា។ បូជនន្តិ មាលាគន្ធវិលេបនាទីហិ បូជនញ្ច។ សព្ពន្តិ សព្ពម្បិ តំ វុត្តប្បការំ សក្ការវិសេសំ តុវំ អរហសិ យុត្តោតិ អត្ថោ។ យេ កេចិ លោកេ វន្ទនេយ្យាតិ យេ កេចិ លោកេ វន្ទិតព្ពា វន្ទនីយា វន្ទនំ អរហន្តិ។ យេតិ យេ បន លោកេ វន្ទនំ អរហន្តិ។ ឥទំ បន បុរិមបទស្សេវ វេវចនំ។ សព្ពសេដ្ឋោតិ សព្ពេសំ តេសំ សេដ្ឋោ ឧត្តមោ, ត្វំ មហាវីរ សទិសោ តេ លោកេ កោចិ ន វិជ្ជតីតិ អត្ថោ។

    Tattha abhivādananti aññehi attano abhivādanakārāpanaṃ. Thomananti parammukhato thuti. Vandananti paṇāmanaṃ. Pasaṃsananti sammukhato pasaṃsanaṃ. Namassananti añjalikaraṇaṃ, manasā namassanaṃ vā. Pūjananti mālāgandhavilepanādīhi pūjanañca. Sabbanti sabbampi taṃ vuttappakāraṃ sakkāravisesaṃ tuvaṃ arahasi yuttoti attho. Ye keci loke vandaneyyāti ye keci loke vanditabbā vandanīyā vandanaṃ arahanti. Yeti ye pana loke vandanaṃ arahanti. Idaṃ pana purimapadasseva vevacanaṃ. Sabbaseṭṭhoti sabbesaṃ tesaṃ seṭṭho uttamo, tvaṃ mahāvīra sadiso te loke koci na vijjatīti attho.

    អថ ភគវតិ យមកបាដិហារិយំ ទស្សេត្វា រតនចង្កមំ មាបេត្វា តត្រ ចង្កមមានេ អាយស្មា សារិបុត្តោ រាជគហេ វិហរតិ គិជ្ឈកូដេ បព្ពតេ បញ្ចហិ បរិវារភិក្ខុសតេហិ។ អថ ថេរោ ភគវន្តំ ឱលោកេន្តោ អទ្ទស កបិលបុរេ អាកាសេ រតនចង្កមេ ចង្កមមានំ។ តេន វុត្តំ –

    Atha bhagavati yamakapāṭihāriyaṃ dassetvā ratanacaṅkamaṃ māpetvā tatra caṅkamamāne āyasmā sāriputto rājagahe viharati gijjhakūṭe pabbate pañcahi parivārabhikkhusatehi. Atha thero bhagavantaṃ olokento addasa kapilapure ākāse ratanacaṅkame caṅkamamānaṃ. Tena vuttaṃ –

    ៤៣.

    43.

    ‘‘សារិបុត្តោ មហាបញ្ញោ, សមាធិជ្ឈានកោវិទោ;

    ‘‘Sāriputto mahāpañño, samādhijjhānakovido;

    គិជ្ឈកូដេ ឋិតោយេវ, បស្សតិ លោកនាយក’’ន្តិ។ – អាទិ;

    Gijjhakūṭe ṭhitoyeva, passati lokanāyaka’’nti. – ādi;

    តត្ថ សារិបុត្តោតិ រូបសារិយា នាម ព្រាហ្មណិយា បុត្តោតិ សារិបុត្តោ។ មហាបញ្ញោតិ មហតិយា សោឡសវិធាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតោតិ មហាបញ្ញោ។ សមាធិជ្ឈានកោវិទោតិ ឯត្ថ សមាធីតិ ចិត្តំ សមំ អាទហតិ អារម្មណេ ឋបេតីតិ សមាធិ។ សោ តិវិធោ ហោតិ សវិតក្កសវិចារោ អវិតក្កវិចារមត្តោ អវិតក្កអវិចារោ សមាធីតិ។ ឈានន្តិ បឋមជ្ឈានំ ទុតិយជ្ឈានំ តតិយជ្ឈានំ ចតុត្ថជ្ឈានន្តិ ឥមេហិ បឋមជ្ឈានាទីហិ មេត្តាឈានាទីនិបិ សង្គហិតានេវ ហោន្តិ, ឈានម្បិ ទុវិធំ ហោតិ លក្ខណូបនិជ្ឈានំ អារម្មណូបនិជ្ឈានន្តិ។ តត្ថ អនិច្ចាទិលក្ខណំ ឧបនិជ្ឈាយតីតិ វិបស្សនាញាណំ ‘‘លក្ខណូបនិជ្ឈាន’’ន្តិ វុច្ចតិ។ បឋមជ្ឈានាទិកំ បន អារម្មណូបនិជ្ឈានតោ បច្ចនីកឈាបនតោ វា ឈានន្តិ វុច្ចតិ។ សមាធីសុ ច ឈានេសុ ច កោវិទោតិ សមាធិជ្ឈានកោវិទោ, សមាធិជ្ឈានកុសលោតិ អត្ថោ។ គិជ្ឈកូដេតិ ឯវំនាមកេ បព្ពតេ ឋិតោយេវ បស្សតីតិ បស្សិ។

    Tattha sāriputtoti rūpasāriyā nāma brāhmaṇiyā puttoti sāriputto. Mahāpaññoti mahatiyā soḷasavidhāya paññāya samannāgatoti mahāpañño. Samādhijjhānakovidoti ettha samādhīti cittaṃ samaṃ ādahati ārammaṇe ṭhapetīti samādhi. So tividho hoti savitakkasavicāro avitakkavicāramatto avitakkaavicāro samādhīti. Jhānanti paṭhamajjhānaṃ dutiyajjhānaṃ tatiyajjhānaṃ catutthajjhānanti imehi paṭhamajjhānādīhi mettājhānādīnipi saṅgahitāneva honti, jhānampi duvidhaṃ hoti lakkhaṇūpanijjhānaṃ ārammaṇūpanijjhānanti. Tattha aniccādilakkhaṇaṃ upanijjhāyatīti vipassanāñāṇaṃ ‘‘lakkhaṇūpanijjhāna’’nti vuccati. Paṭhamajjhānādikaṃ pana ārammaṇūpanijjhānato paccanīkajhāpanato vā jhānanti vuccati. Samādhīsu ca jhānesu ca kovidoti samādhijjhānakovido, samādhijjhānakusaloti attho. Gijjhakūṭeti evaṃnāmake pabbate ṭhitoyeva passatīti passi.

    ៤៤. សុផុល្លំ សាលរាជំ វាតិ សមវដ្ដក្ខន្ធំ សមុគ្គតវិបុលកោមលផលបល្លវង្កុរសមលង្កតសាខំ សព្ពផាលិផុល្លំ សាលរាជំ វិយ សីលមូលំ សមាធិក្ខន្ធំ បញ្ញាសាខំ អភិញ្ញាបុប្ផំ វិមុត្តិផលំ ទសពលសាលរាជំ ឱលោកេសីតិ ឯវំ ឱលោកបទេន សម្ពន្ធោ។ ចន្ទំវ គគនេ យថាតិ អព្ភាហិមធូមរជោរាហុបសគ្គវិនិមុត្តំ តារគណបរិវុតំ សរទសមយេ បរិបុណ្ណំ វិយ រជនិករំ សព្ពកិលេសតិមិរវិធមនករំ វេនេយ្យជនកុមុទវនវិកសនករំ មុនិវររជនិករំ ឱលោកេតីតិ អត្ថោ។ យថាតិ និបាតមត្តំ។ មជ្ឈន្ហិកេវ សូរិយន្តិ មជ្ឈន្ហិកសមយេ សិរិយា បដុតរកិរណមាលិនំ អំសុមាលិនមិវ វិរោចមានំ។ នរាសភន្តិ នរវសភំ។

    44.Suphullaṃsālarājaṃ vāti samavaṭṭakkhandhaṃ samuggatavipulakomalaphalapallavaṅkurasamalaṅkatasākhaṃ sabbaphāliphullaṃ sālarājaṃ viya sīlamūlaṃ samādhikkhandhaṃ paññāsākhaṃ abhiññāpupphaṃ vimuttiphalaṃ dasabalasālarājaṃ olokesīti evaṃ olokapadena sambandho. Candaṃva gagane yathāti abbhāhimadhūmarajorāhupasaggavinimuttaṃ tāragaṇaparivutaṃ saradasamaye paripuṇṇaṃ viya rajanikaraṃ sabbakilesatimiravidhamanakaraṃ veneyyajanakumudavanavikasanakaraṃ munivararajanikaraṃ oloketīti attho. Yathāti nipātamattaṃ. Majjhanhikeva sūriyanti majjhanhikasamaye siriyā paṭutarakiraṇamālinaṃ aṃsumālinamiva virocamānaṃ. Narāsabhanti naravasabhaṃ.

    ៤៥. ជលន្តន្តិ ទទ្ទឡ្ហមានំ, សរទសមយំ បរិបុណ្ណចន្ទសស្សិរិកចារុវទនសោភំ លក្ខណានុព្យញ្ជនសមលង្កតវរសរីរំ បរមាយ ពុទ្ធសិរិយា វិរោចមានន្តិ អត្ថោ។ ទីបរុក្ខំ វាតិ អារោបិតទីបំ ទីបរុក្ខមិវ។ តរុណសូរិយំវ ឧគ្គតន្តិ អភិនវោទិតាទិច្ចមិវ, សោម្មភាវេន ជលន្តន្តិ អត្ថោ។ សូរិយស្ស តរុណភាវោ បន ឧទយំ បដិច្ច វុច្ចតិ។ ន ហិ ចន្ទស្ស វិយ ហានិវុទ្ធិយោ អត្ថិ។ ព្យាមប្បភានុរញ្ជិតន្តិ ព្យាមប្បភាយ អនុរញ្ជិតំ។ ធីរំ បស្សតិ លោកនាយកន្តិ សព្ពលោកេកធីរំ បស្សតិ នាយកន្តិ អត្ថោ។

    45.Jalantanti daddaḷhamānaṃ, saradasamayaṃ paripuṇṇacandasassirikacāruvadanasobhaṃ lakkhaṇānubyañjanasamalaṅkatavarasarīraṃ paramāya buddhasiriyā virocamānanti attho. Dīparukkhaṃ vāti āropitadīpaṃ dīparukkhamiva. Taruṇasūriyaṃva uggatanti abhinavoditādiccamiva, sommabhāvena jalantanti attho. Sūriyassa taruṇabhāvo pana udayaṃ paṭicca vuccati. Na hi candassa viya hānivuddhiyo atthi. Byāmappabhānurañjitanti byāmappabhāya anurañjitaṃ. Dhīraṃ passati lokanāyakanti sabbalokekadhīraṃ passati nāyakanti attho.

    អថាយស្មា ធម្មសេនាបតិ អតិសីតលសលិលធរនិករបរិចុម្ពិតកូដេ នានាវិធសុរភិតរុកុសុមវាសិតកូដេ បរមរុចិរចិត្តកូដេ គិជ្ឈកូដេ បព្ពតេ ឋត្វាវ ទសហិ ចក្កវាឡសហស្សេហិ អាគតេហិ ទេវព្រហ្មគណេហិ បរិវុតំ ភគវន្តំ អនុត្តរាយ ពុទ្ធសិរិយា អនោបមាយ ពុទ្ធលីឡាយ សព្ពរតនមយេ ចង្កមេ ចង្កមមានំ ទិស្វា – ‘‘ហន្ទាហំ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ពុទ្ធគុណបរិទីបនំ ពុទ្ធវំសទេសនំ យាចេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា អត្តនា សទ្ធិំ វសមានានិ បញ្ច ភិក្ខុសតានិ សន្និបាតេសិ។ តេន វុត្តំ –

    Athāyasmā dhammasenāpati atisītalasaliladharanikaraparicumbitakūṭe nānāvidhasurabhitarukusumavāsitakūṭe paramaruciracittakūṭe gijjhakūṭe pabbate ṭhatvāva dasahi cakkavāḷasahassehi āgatehi devabrahmagaṇehi parivutaṃ bhagavantaṃ anuttarāya buddhasiriyā anopamāya buddhalīḷāya sabbaratanamaye caṅkame caṅkamamānaṃ disvā – ‘‘handāhaṃ bhagavantaṃ upasaṅkamitvā buddhaguṇaparidīpanaṃ buddhavaṃsadesanaṃ yāceyya’’nti cintetvā attanā saddhiṃ vasamānāni pañca bhikkhusatāni sannipātesi. Tena vuttaṃ –

    ៤៦.

    46.

    ‘‘បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ, កតកិច្ចាន តាទិនំ;

    ‘‘Pañcannaṃ bhikkhusatānaṃ, katakiccāna tādinaṃ;

    ខីណាសវានំ វិមលានំ, ខណេន សន្និបាតយី’’តិ។

    Khīṇāsavānaṃ vimalānaṃ, khaṇena sannipātayī’’ti.

    តត្ថ បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានន្តិ បញ្ច ភិក្ខុសតានិ, ឧបយោគត្ថេ សាមិវចនំ ទដ្ឋព្ពំ។ កតកិច្ចានន្តិ ចតូសុ សច្ចេសុ ចតូហិ មគ្គេហិ បរិញ្ញាបហានសច្ឆិកិរិយភាវនាវសេន បរិនិដ្ឋិតសោឡសកិច្ចានន្តិ អត្ថោ។ ខីណាសវានន្តិ បរិក្ខីណចតុរាសវានំ។ វិមលានន្តិ វិគតមលានំ , ខីណាសវត្តា វា វិមលានំ បរមបរិសុទ្ធចិត្តសន្តានានន្តិ អត្ថោ។ ខណេនាតិ ខណេយេវ។ សន្និបាតយីតិ សន្និបាតេសិ។

    Tattha pañcannaṃ bhikkhusatānanti pañca bhikkhusatāni, upayogatthe sāmivacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Katakiccānanti catūsu saccesu catūhi maggehi pariññāpahānasacchikiriyabhāvanāvasena pariniṭṭhitasoḷasakiccānanti attho. Khīṇāsavānanti parikkhīṇacaturāsavānaṃ. Vimalānanti vigatamalānaṃ , khīṇāsavattā vā vimalānaṃ paramaparisuddhacittasantānānanti attho. Khaṇenāti khaṇeyeva. Sannipātayīti sannipātesi.

    ឥទានិ តេសំ ភិក្ខូនំ សន្និបាតេ គមនេ ច ការណំ ទស្សនត្ថំ –

    Idāni tesaṃ bhikkhūnaṃ sannipāte gamane ca kāraṇaṃ dassanatthaṃ –

    ៤៧.

    47.

    ‘‘លោកប្បសាទនំ នាម, បាដិហីរំ និទស្សយិ;

    ‘‘Lokappasādanaṃ nāma, pāṭihīraṃ nidassayi;

    អម្ហេបិ តត្ថ គន្ត្វាន, វន្ទិស្សាម មយំ ជិនំ។

    Amhepi tattha gantvāna, vandissāma mayaṃ jinaṃ.

    ៤៨.

    48.

    ‘‘ឯថ សព្ពេ គមិស្សាម, តុច្ឆិស្សាម មយំ ជិនំ;

    ‘‘Etha sabbe gamissāma, tucchissāma mayaṃ jinaṃ;

    កង្ខំ វិនោទយិស្សាម, បស្សិត្វា លោកនាយក’’ន្តិ។ – ឥមា គាថាយោ វុត្តា;

    Kaṅkhaṃ vinodayissāma, passitvā lokanāyaka’’nti. – imā gāthāyo vuttā;

    តត្ថ លោកប្បសាទនំ នាមាតិ លោកស្ស បសាទករណតោ លោកប្បសាទនំ បាដិហីរំ វុច្ចតិ។ ‘‘ឧល្លោកប្បសាទនំ នាមាតិបិ បាឋោ, តស្ស លោកវិវរណបាដិហារិយន្តិ អត្ថោ។ តំ បន ឧទ្ធំ អកនិដ្ឋភវនតោ ហេដ្ឋា យាវ អវីចិ ឯត្ថន្តរេ ឯកាលោកំ កត្វា ឯត្ថន្តរេ សព្ពេសម្បិ សត្តានំ អញ្ញមញ្ញំ ទស្សនករណាធិដ្ឋានន្តិ វុច្ចតិ។ និទស្សយីតិ ទស្សេសិ។ អម្ហេបីតិ មយម្បិ។ តត្ថាតិ យត្ថ ភគវា, តត្ថ គន្ត្វានាតិ អត្ថោ។ វន្ទិស្សាមាតិ មយំ ភគវតោ បាទេ សិរសា វន្ទិស្សាម។ ឯត្ថ បន អម្ហេបិ, មយន្តិ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ សទ្ទានំ បុរិមស្ស គមនកិរិយាយ សម្ពន្ធោ ទដ្ឋព្ពោ, បច្ឆិមស្ស វន្ទនកិរិយាយ។ ឥតរថា ហិ បុនរុត្តិទោសតោ ន មុច្ចតិ។

    Tattha lokappasādanaṃ nāmāti lokassa pasādakaraṇato lokappasādanaṃ pāṭihīraṃ vuccati. ‘‘Ullokappasādanaṃ nāmātipi pāṭho, tassa lokavivaraṇapāṭihāriyanti attho. Taṃ pana uddhaṃ akaniṭṭhabhavanato heṭṭhā yāva avīci etthantare ekālokaṃ katvā etthantare sabbesampi sattānaṃ aññamaññaṃ dassanakaraṇādhiṭṭhānanti vuccati. Nidassayīti dassesi. Amhepīti mayampi. Tatthāti yattha bhagavā, tattha gantvānāti attho. Vandissāmāti mayaṃ bhagavato pāde sirasā vandissāma. Ettha pana amhepi, mayanti imesaṃ dvinnaṃ saddānaṃ purimassa gamanakiriyāya sambandho daṭṭhabbo, pacchimassa vandanakiriyāya. Itarathā hi punaruttidosato na muccati.

    ឯថាតិ អាគច្ឆថ។ កង្ខំ វិនោទយិស្សាមាតិ ឯត្ថាហ – ខីណាសវានំ បន កង្ខា នាម កាចិបិ នត្ថិ, កស្មា ថេរោ ឯវមាហាតិ? សច្ចមេវេតំ, បឋមមគ្គេនេវ សមុច្ឆេទំ គតា។ យថាហ –

    Ethāti āgacchatha. Kaṅkhaṃvinodayissāmāti etthāha – khīṇāsavānaṃ pana kaṅkhā nāma kācipi natthi, kasmā thero evamāhāti? Saccamevetaṃ, paṭhamamaggeneva samucchedaṃ gatā. Yathāha –

    ‘‘កតមេ ធម្មា ទស្សនេន បហាតព្ពាតិ? ចត្តារោ ទិដ្ឋិគតសម្បយុត្តចិត្តុប្បាទា វិចិកិច្ឆាសហគតោ ចិត្តុប្បាទោ អបាយគមនីយោ លោភោ ទោសោ មោហោ មានោ តទេកដ្ឋា ច កិលេសា’’តិ (ធ. ស. ១៤០៥ ថោកំ វិសទិសំ)។

    ‘‘Katame dhammā dassanena pahātabbāti? Cattāro diṭṭhigatasampayuttacittuppādā vicikicchāsahagato cittuppādo apāyagamanīyo lobho doso moho māno tadekaṭṭhā ca kilesā’’ti (dha. sa. 1405 thokaṃ visadisaṃ).

    ន បនេសា វិចិកិច្ឆាសង្ខាតា កង្ខាតិ, កិន្តុ បញ្ញត្តិអជាននំ នាម។ ថេរោ បន ភគវន្តំ ពុទ្ធវំសំ បុច្ឆិតុកាមោ, សោ បន ពុទ្ធានំយេវ វិសយោ, ន បច្ចេកពុទ្ធពុទ្ធសាវកានំ, តស្មា ថេរោ អវិសយត្តា ឯវមាហាតិ វេទិតព្ពំ។ វិនោទយិស្សាមាតិ វិនោទេស្សាម។

    Na panesā vicikicchāsaṅkhātā kaṅkhāti, kintu paññattiajānanaṃ nāma. Thero pana bhagavantaṃ buddhavaṃsaṃ pucchitukāmo, so pana buddhānaṃyeva visayo, na paccekabuddhabuddhasāvakānaṃ, tasmā thero avisayattā evamāhāti veditabbaṃ. Vinodayissāmāti vinodessāma.

    អថ ខោ តេ ភិក្ខូ ថេរស្ស វចនំ សុត្វា អត្តនោ អត្តនោ បត្តចីវរមាទាយ សុវម្មិតា វិយ មហានាគា បភិន្នកិលេសា ឆិន្នពន្ធនា អប្បិច្ឆា សន្តុដ្ឋា បវិវិត្តា អសំសដ្ឋា សីលសមាធិបញ្ញាវិមុត្តិវិមុត្តិញាណទស្សនសម្បន្នា តរមានា សន្និបត្តិំសុ។ តេន វុត្តំ –

    Atha kho te bhikkhū therassa vacanaṃ sutvā attano attano pattacīvaramādāya suvammitā viya mahānāgā pabhinnakilesā chinnabandhanā appicchā santuṭṭhā pavivittā asaṃsaṭṭhā sīlasamādhipaññāvimuttivimuttiñāṇadassanasampannā taramānā sannipattiṃsu. Tena vuttaṃ –

    ៤៩.

    49.

    ‘‘សាធូតិ តេ បដិស្សុត្វា, និបកា សំវុតិន្ទ្រិយា;

    ‘‘Sādhūti te paṭissutvā, nipakā saṃvutindriyā;

    បត្តចីវរមាទាយ, តរមានា ឧបាគមុ’’ន្តិ។

    Pattacīvaramādāya, taramānā upāgamu’’nti.

    តត្ថ សាធូតិ អយំ សាធុ-សទ្ទោ អាយាចនសម្បដិច្ឆនសម្បហំសនសុន្ទរាទីសុ ទិស្សតិ។ តថា ហេស – ‘‘សាធុ មេ, ភន្តេ ភគវា, សំខិត្តេន ធម្មំ ទេសេតូ’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៤.៩៥; ៥.៣៨២; អ. និ. ៤.២៥៧) អាយាចនេ ទិស្សតិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេតិ ខោ សោ ភិក្ខុ ភគវតោ ភាសិតំ អភិនន្ទិត្វា អនុមោទិត្វា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.៨៦) សម្បដិច្ឆនេ។ ‘‘សាធុ សាធុ, សារិបុត្តា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ៣.៣៤៩) សម្បហំសនេ។

    Tattha sādhūti ayaṃ sādhu-saddo āyācanasampaṭicchanasampahaṃsanasundarādīsu dissati. Tathā hesa – ‘‘sādhu me, bhante bhagavā, saṃkhittena dhammaṃ desetū’’tiādīsu (saṃ. ni. 4.95; 5.382; a. ni. 4.257) āyācane dissati. ‘‘Sādhu, bhanteti kho so bhikkhu bhagavato bhāsitaṃ abhinanditvā anumoditvā’’tiādīsu (ma. ni. 3.86) sampaṭicchane. ‘‘Sādhu sādhu, sāriputtā’’tiādīsu (dī. ni. 3.349) sampahaṃsane.

    ‘‘សាធុ ធម្មរុចិ រាជា, សាធុ បញ្ញាណវា នរោ;

    ‘‘Sādhu dhammaruci rājā, sādhu paññāṇavā naro;

    សាធុ មិត្តានមទ្ទុព្ភោ, បាបស្សាករណំ សុខ’’ន្តិ។ –

    Sādhu mittānamaddubbho, pāpassākaraṇaṃ sukha’’nti. –

    អាទីសុ (ជា. ២.១៨.១០១) សុន្ទរេ។ ឥធ សម្បដិច្ឆនេ។ តស្មា សាធុ សុដ្ឋូតិ ថេរស្ស វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វាតិ អត្ថោ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.១៨៩; ម. និ. អដ្ឋ. ១.១ សុត្តនិក្ខេបវណ្ណនា; សំ. និ. អដ្ឋ. ១.១១៥ អគ្គិកភារទ្វាជសុត្តវណ្ណនា)។ និបកាតិ បណ្ឌិតា បញ្ញវន្តា។ សំវុតិន្ទ្រិយាតិ ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារា, ឥន្ទ្រិយសំវរសមន្នាគតាតិ អត្ថោ។ តរមានាតិ តុរិតា។ ឧបាគមុន្តិ ថេរំ ឧបសង្កមិំសុ។

    Ādīsu (jā. 2.18.101) sundare. Idha sampaṭicchane. Tasmā sādhu suṭṭhūti therassa vacanaṃ sampaṭicchitvāti attho (dī. ni. aṭṭha. 1.189; ma. ni. aṭṭha. 1.1 suttanikkhepavaṇṇanā; saṃ. ni. aṭṭha. 1.115 aggikabhāradvājasuttavaṇṇanā). Nipakāti paṇḍitā paññavantā. Saṃvutindriyāti indriyesu guttadvārā, indriyasaṃvarasamannāgatāti attho. Taramānāti turitā. Upāgamunti theraṃ upasaṅkamiṃsu.

    ៥០-១. ឥទានិ ធម្មសេនាបតិស្ស បវត្តិំ ទស្សេន្តេហិ សង្គីតិការកេហិ ‘‘ខីណាសវេហិ វិមលេហី’’តិអាទិគាថាយោ វុត្តា តត្ថ ទន្តេហីតិ កាយេន ច ចិត្តេន ច ទន្តេហិ។ ឧត្តមេ ទមេតិ អរហត្តេ, និមិត្តត្ថេ ភុម្មំ ទដ្ឋព្ពំ។ តេហិ ភិក្ខូហីតិ បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ។ មហាគណីតិ សីលាទីហិ ច សង្ខ្យាវសេន ច មហន្តោ គណោ អស្ស អត្ថីតិ មហាគណី, នានាបទវសេន វា សីលាទីហិ គុណេហិ មហន្តោ គណោតិ មហាគណោ, មហាគណោ អស្ស អត្ថីតិ មហាគណី។ លឡន្តោ ទេវោវ គគនេតិ ឥទ្ធិវិលាសេន វិលាសេន្តោ ទេវោ វិយ គគនតលេ ភគវន្តំ ឧបសង្កមីតិ អត្ថោ។

    50-1. Idāni dhammasenāpatissa pavattiṃ dassentehi saṅgītikārakehi ‘‘khīṇāsavehi vimalehī’’tiādigāthāyo vuttā tattha dantehīti kāyena ca cittena ca dantehi. Uttame dameti arahatte, nimittatthe bhummaṃ daṭṭhabbaṃ. Tehi bhikkhūhīti pañcahi bhikkhusatehi. Mahāgaṇīti sīlādīhi ca saṅkhyāvasena ca mahanto gaṇo assa atthīti mahāgaṇī, nānāpadavasena vā sīlādīhi guṇehi mahanto gaṇoti mahāgaṇo, mahāgaṇo assa atthīti mahāgaṇī. Laḷanto devova gaganeti iddhivilāsena vilāsento devo viya gaganatale bhagavantaṃ upasaṅkamīti attho.

    ៥២. ឥទានិ ‘‘តេ ឥត្ថម្ភូតា ឧបសង្កមិំសូ’’តិ ឧបសង្កមវិធានទស្សនត្ថំ ‘‘ឧក្កាសិតញ្ច ខិបិត’’ន្តិអាទិ អារទ្ធំ។ តត្ថ ឧក្កាសិតញ្ចាតិ ឧក្កាសិតសទ្ទញ្ច។ ខិបិតន្តិ ខិបិតសទ្ទញ្ច។ អជ្ឈុបេក្ខិយាតិ ឧបេក្ខិត្វា, តំ ឧភយំ អកត្វាតិ អធិប្បាយោ។ សុព្ពតាតិ សុវិមលធុតគុណា។ សប្បតិស្សាតិ សហបតិស្សយា, នីចវុត្តិនោតិ អត្ថោ។

    52. Idāni ‘‘te itthambhūtā upasaṅkamiṃsū’’ti upasaṅkamavidhānadassanatthaṃ ‘‘ukkāsitañca khipita’’ntiādi āraddhaṃ. Tattha ukkāsitañcāti ukkāsitasaddañca. Khipitanti khipitasaddañca. Ajjhupekkhiyāti upekkhitvā, taṃ ubhayaṃ akatvāti adhippāyo. Subbatāti suvimaladhutaguṇā. Sappatissāti sahapatissayā, nīcavuttinoti attho.

    ៥៣. សយម្ភុន្តិ សយមេវ អញ្ញាបទេសំ វិនា បារមិយោ បូរេត្វា អធិគតពុទ្ធភាវន្តិ អត្ថោ។ អច្ចុគ្គតន្តិ អភិនវោទិតំ។ ចន្ទំ វាតិ ចន្ទំ វិយ, នភេ ជលន្តំ ភគវន្តំ គគនេ ចន្ទំ វិយ បស្សន្តីតិ ឯវំ បទសម្ពន្ធោ ទដ្ឋព្ពោ។ ឥធាបិ យថា-សទ្ទោ និបាតមត្តោវ។

    53.Sayambhunti sayameva aññāpadesaṃ vinā pāramiyo pūretvā adhigatabuddhabhāvanti attho. Accuggatanti abhinavoditaṃ. Candaṃ vāti candaṃ viya, nabhe jalantaṃ bhagavantaṃ gagane candaṃ viya passantīti evaṃ padasambandho daṭṭhabbo. Idhāpi yathā-saddo nipātamattova.

    ៥៤. វិជ្ជុំ វាតិ វិជ្ជុឃនំ វិយ។ យទិ ចិរដ្ឋិតិកា អចិរប្បភា អស្ស តាទិសន្តិ អត្ថោ។ គគនេ យថាតិ អាកាសេ យថា, ឥធាបិ យថា-សទ្ទោ និបាតមត្តោវ។ ឥតោ បរម្បិ ឦទិសេសុ ឋានេសុ យថា-សទ្ទោ និបាតមត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ។

    54.Vijjuṃ vāti vijjughanaṃ viya. Yadi ciraṭṭhitikā acirappabhā assa tādisanti attho. Gagane yathāti ākāse yathā, idhāpi yathā-saddo nipātamattova. Ito parampi īdisesu ṭhānesu yathā-saddo nipātamattoti daṭṭhabbo.

    ៥៥. រហទមិវ វិប្បសន្នន្តិ អតិគម្ភីរវិត្ថតំ មហារហទំ វិយ អនាវិលំ វិប្បសន្នំ សលិលំ។ សុផុល្លំ បទុមំ យថាតិ សុវិកសិតបទុមវនំ រហទមិវាតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ ‘‘សុផុល្លំ កមលំ យថា’’តិបិ បាឋោ, តស្ស កមនីយភាវេន សុផុល្លំ កមលវនមិវាតិ អត្ថោ។

    55.Rahadamiva vippasannanti atigambhīravitthataṃ mahārahadaṃ viya anāvilaṃ vippasannaṃ salilaṃ. Suphullaṃ padumaṃ yathāti suvikasitapadumavanaṃ rahadamivāti attho daṭṭhabbo. ‘‘Suphullaṃ kamalaṃ yathā’’tipi pāṭho, tassa kamanīyabhāvena suphullaṃ kamalavanamivāti attho.

    ៥៦. អថ តេ ភិក្ខូ ធម្មសេនាបតិប្បមុខា អញ្ជលិំ សិរសិ កត្វា ទសពលស្ស ចក្កាលង្កតតលេសុ បាទេសុ និបតិំសូតិ អត្ថោ។ តេន វុត្តំ – ‘‘អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វាន, តុដ្ឋហដ្ឋា បមោទិតា’’តិអាទិ។ តត្ថ និបតន្តីតិ និបតិំសុ, វន្ទិំសូតិ អត្ថោ។ ចក្កលក្ខណេតិ ចក្កំ លក្ខណំ យស្មិំ បាទេ សោ បាទោ ចក្កលក្ខណោ, តស្មិំ ចក្កលក្ខណេ។ ជាតិវសេន ‘‘បាទេ’’តិ វុត្តំ, សត្ថុនោ ចក្កាលង្កតតលេសុ បាទេសុ និបតិំសូតិ អត្ថោ។

    56. Atha te bhikkhū dhammasenāpatippamukhā añjaliṃ sirasi katvā dasabalassa cakkālaṅkatatalesu pādesu nipatiṃsūti attho. Tena vuttaṃ – ‘‘añjaliṃ paggahetvāna, tuṭṭhahaṭṭhā pamoditā’’tiādi. Tattha nipatantīti nipatiṃsu, vandiṃsūti attho. Cakkalakkhaṇeti cakkaṃ lakkhaṇaṃ yasmiṃ pāde so pādo cakkalakkhaṇo, tasmiṃ cakkalakkhaṇe. Jātivasena ‘‘pāde’’ti vuttaṃ, satthuno cakkālaṅkatatalesu pādesu nipatiṃsūti attho.

    ៥៧. ឥទានិ តេសំ កេសញ្ចិ ថេរានំ នាមំ ទស្សេន្តេហិ ‘‘សារិបុត្តោ មហាបញ្ញោ, កោរណ្ឌសមសាទិសោ’’តិអាទិ គាថាយោ វុត្តា។ តត្ថ កោរណ្ឌសមសាទិសោតិ កោរណ្ឌកុសុមសទិសវណ្ណោ, យទិ ឯវំ ‘‘កោរណ្ឌសមោ’’តិ វា, ‘‘កោរណ្ឌសទិសោ’’តិ វា វត្តព្ពំ, កិំ ទ្វិក្ខត្តុំ ‘‘សមសាទិសោ’’តិ វុត្តន្តិ ចេ? នាយំ ទោសោ, តាទិសោ កោរណ្ឌសមត្តា កោរណ្ឌសទិសភាវេនេវ កោរណ្ឌសមសាទិសោ។ ន បនាធិកវចនវសេនាតិ អធិប្បាយោ។ សមាធិជ្ឈានកុសលោតិ ឯត្ថ អយំ កុសល-សទ្ទោ តាវ អរោគ្យានវជ្ជឆេកសុខវិបាកាទីសុ ទិស្សតិ។ អយញ្ហិ ‘‘កច្ចិ នុ ភោតោ កុសលំ, កច្ចិ ភោតោ អនាមយ’’ន្តិអាទីសុ (ជា. ១.១៥.១៤៦; ២.២០.១២៩) អារោគ្យេ ទិស្សតិ។ ‘‘កតមោ បន, ភន្តេ, កាយសមាចារោ កុសលោ ? យោ ខោ, មហារាជ, កាយសមាចារោ អនវជ្ជោ’’តិ (ម. និ. ២.៣៦១) ឯវមាទីសុ អនវជ្ជេ។ ‘‘កុសលោ ត្វំ រថស្ស អង្គបច្ចង្គាន’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ២.៨៧) ឆេកេ។ ‘‘កុសលស្ស កម្មស្ស កតត្តា ឧបចិតត្តា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ៤៣១ អាទយោ) សុខវិបាកេ។ ឥធ បន ឆេកេ ទដ្ឋព្ពោ។ វន្ទតេតិ វន្ទិត្ថ។

    57. Idāni tesaṃ kesañci therānaṃ nāmaṃ dassentehi ‘‘sāriputto mahāpañño, koraṇḍasamasādiso’’tiādi gāthāyo vuttā. Tattha koraṇḍasamasādisoti koraṇḍakusumasadisavaṇṇo, yadi evaṃ ‘‘koraṇḍasamo’’ti vā, ‘‘koraṇḍasadiso’’ti vā vattabbaṃ, kiṃ dvikkhattuṃ ‘‘samasādiso’’ti vuttanti ce? Nāyaṃ doso, tādiso koraṇḍasamattā koraṇḍasadisabhāveneva koraṇḍasamasādiso. Na panādhikavacanavasenāti adhippāyo. Samādhijjhānakusaloti ettha ayaṃ kusala-saddo tāva arogyānavajjachekasukhavipākādīsu dissati. Ayañhi ‘‘kacci nu bhoto kusalaṃ, kacci bhoto anāmaya’’ntiādīsu (jā. 1.15.146; 2.20.129) ārogye dissati. ‘‘Katamo pana, bhante, kāyasamācāro kusalo ? Yo kho, mahārāja, kāyasamācāro anavajjo’’ti (ma. ni. 2.361) evamādīsu anavajje. ‘‘Kusalo tvaṃ rathassa aṅgapaccaṅgāna’’ntiādīsu (ma. ni. 2.87) cheke. ‘‘Kusalassa kammassa katattā upacitattā’’tiādīsu (dha. sa. 431 ādayo) sukhavipāke. Idha pana cheke daṭṭhabbo. Vandateti vandittha.

    ៥៨. គជ្ជិតាតិ គជ្ជន្តីតិ គជ្ជិតា។ កាលមេឃោ វាតិ នីលសលិលធរោ វិយ គជ្ជិតា ឥទ្ធិវិសយេតិ អធិប្បាយោ។ នីលុប្បលសមសាទិសោតិ នីលកុវលយសទិសវណ្ណោ។ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវេត្ថាបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ មោគ្គល្លានោតិ ឯវំ គោត្តវសេន លទ្ធនាមោ កោលិតោ។

    58.Gajjitāti gajjantīti gajjitā. Kālamegho vāti nīlasaliladharo viya gajjitā iddhivisayeti adhippāyo. Nīluppalasamasādisoti nīlakuvalayasadisavaṇṇo. Heṭṭhā vuttanayenevetthāpi attho veditabbo. Moggallānoti evaṃ gottavasena laddhanāmo kolito.

    ៥៩. មហាកស្សបោបិ ចាតិ ឧរុវេលកស្សបនទីកស្សបគយាកស្សបកុមារកស្សបេ ខុទ្ទានុខុទ្ទកេ ថេរេ ឧបាទាយ អយំ មហា, តស្មា ‘‘មហាកស្សបោ’’តិ វុត្តោ។ បិ ចាតិ សម្ភាវនសម្បិណ្ឌនត្ថោ។ ឧត្តត្តកនកសន្និភោតិ សន្តត្តសុវណ្ណសទិសឆវិវណ្ណោ។ ធុតគុណេតិ ឯត្ថ កិលេសធុននតោ ធម្មោ ធុតោ នាម, ធុតគុណោ នាម ធុតធម្មោ។ កតមោ បន ធុតធម្មោ នាម? អប្បិច្ឆតា, សន្តុដ្ឋិតា, សល្លេខតា, បវិវេកតា, ឥទមដ្ឋិកតាតិ ឥមេ ធុតង្គចេតនាយ បរិវារភូតា បញ្ច ធម្មា ‘‘អប្បិច្ឆំយេវ និស្សាយា’’តិអាទិវចនតោ ធុតធម្មា នាម។ អថ វា កិលេសេ ធុននតោ ញាណំ ធុតំ នាម, តស្មិំ ធុតគុណេ។ អគ្គនិក្ខិត្តោតិ អគ្គោ សេដ្ឋោ កោដិភូតោតិ ឋបិតោ។ ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ធុតវាទានំ យទិទំ មហាកស្សបោ’’តិ (អ. និ. ១.១៨៨, ១៩១) ឋានន្តរេ ឋបិតោតិ អត្ថោ។ អយំ បន អគ្គ-សទ្ទោ អាទិកោដិកោដ្ឋាសសេដ្ឋាទីសុ ទិស្សតិ។ តថា ហេស – ‘‘អជ្ជតគ្គេ, សម្ម ទោវារិក , អាវរាមិ ទារំ និគណ្ឋានំ និគណ្ឋីន’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ២.៧០) អាទិម្ហិ ទិស្សតិ។ ‘‘តេនេវ អង្គុលគ្គេន តំ អង្គុលគ្គំ បរាមសេយ្យ’’ (កថា. ៤៤១), ‘‘ឧច្ឆគ្គំ វេឡគ្គ’’ន្តិអាទីសុ កោដិយំ។ ‘‘អម្ពិលគ្គំ វា មធុរគ្គំ វា’’ (សំ. និ. ៥.៣៧៤) ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, វិហារគ្គេន វា បរិវេណគ្គេន វា ភាជេតុ’’ន្តិអាទីសុ (ចូឡវ. ៣១៨) កោដ្ឋាសេ។ ‘‘យាវតា, ភិក្ខវេ, សត្តា អបទា វា ទ្វិបទា វា…បេ.… តថាគតោ តេសំ អគ្គមក្ខាយតី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.៣៤) សេដ្ឋេ។ ស្វាយមិធ សេដ្ឋេ ទដ្ឋព្ពោ។ កោដិយម្បិ វត្តតិ។ ថេរោ អត្តនោ ឋានេ សេដ្ឋោ ចេវ កោដិភូតោ ច។ តេន វុត្តំ – ‘‘អគ្គនិក្ខិត្តោ’’តិ, អគ្គោ សេដ្ឋោ កោដិភូតោតិ អត្ថោ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.២៥០ សរណគមនកថា; បារា. អដ្ឋ. ១.១៥)។ ថោមិតោតិ បសំសិតោ ទេវមនុស្សាទីហិ។ សត្ថុ វណ្ណិតោតិ សត្ថារា វណ្ណិតោ ថុតោ, ‘‘កស្សបោ, ភិក្ខវេ, ចន្ទូបមោ កុលានិ ឧបសង្កមតិ អបកស្សេវ កាយំ អបកស្ស ចិត្តំ និច្ចនវកោ កុលេសុ អប្បគព្ភោ’’តិ ឯវមាទីហិ អនេកេហិ សុត្តនយេហិ (សំ. និ. ២.១៤៦) វណ្ណិតោ បសត្ថោ, សោបិ ភគវន្តំ វន្ទតីតិ អត្ថោ។

    59.Mahākassapopi cāti uruvelakassapanadīkassapagayākassapakumārakassape khuddānukhuddake there upādāya ayaṃ mahā, tasmā ‘‘mahākassapo’’ti vutto. Pi cāti sambhāvanasampiṇḍanattho. Uttattakanakasannibhoti santattasuvaṇṇasadisachavivaṇṇo. Dhutaguṇeti ettha kilesadhunanato dhammo dhuto nāma, dhutaguṇo nāma dhutadhammo. Katamo pana dhutadhammo nāma? Appicchatā, santuṭṭhitā, sallekhatā, pavivekatā, idamaṭṭhikatāti ime dhutaṅgacetanāya parivārabhūtā pañca dhammā ‘‘appicchaṃyeva nissāyā’’tiādivacanato dhutadhammā nāma. Atha vā kilese dhunanato ñāṇaṃ dhutaṃ nāma, tasmiṃ dhutaguṇe. Agganikkhittoti aggo seṭṭho koṭibhūtoti ṭhapito. ‘‘Etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ dhutavādānaṃ yadidaṃ mahākassapo’’ti (a. ni. 1.188, 191) ṭhānantare ṭhapitoti attho. Ayaṃ pana agga-saddo ādikoṭikoṭṭhāsaseṭṭhādīsu dissati. Tathā hesa – ‘‘ajjatagge, samma dovārika , āvarāmi dāraṃ nigaṇṭhānaṃ nigaṇṭhīna’’ntiādīsu (ma. ni. 2.70) ādimhi dissati. ‘‘Teneva aṅgulaggena taṃ aṅgulaggaṃ parāmaseyya’’ (kathā. 441), ‘‘ucchaggaṃ veḷagga’’ntiādīsu koṭiyaṃ. ‘‘Ambilaggaṃ vā madhuraggaṃ vā’’ (saṃ. ni. 5.374) ‘‘anujānāmi, bhikkhave, vihāraggena vā pariveṇaggena vā bhājetu’’ntiādīsu (cūḷava. 318) koṭṭhāse. ‘‘Yāvatā, bhikkhave, sattā apadā vā dvipadā vā…pe… tathāgato tesaṃ aggamakkhāyatī’’tiādīsu (a. ni. 4.34) seṭṭhe. Svāyamidha seṭṭhe daṭṭhabbo. Koṭiyampi vattati. Thero attano ṭhāne seṭṭho ceva koṭibhūto ca. Tena vuttaṃ – ‘‘agganikkhitto’’ti, aggo seṭṭho koṭibhūtoti attho (dī. ni. aṭṭha. 1.250 saraṇagamanakathā; pārā. aṭṭha. 1.15). Thomitoti pasaṃsito devamanussādīhi. Satthu vaṇṇitoti satthārā vaṇṇito thuto, ‘‘kassapo, bhikkhave, candūpamo kulāni upasaṅkamati apakasseva kāyaṃ apakassa cittaṃ niccanavako kulesu appagabbho’’ti evamādīhi anekehi suttanayehi (saṃ. ni. 2.146) vaṇṇito pasattho, sopi bhagavantaṃ vandatīti attho.

    ៦០. ទិព្ពចក្ខូនន្តិ ទិព្ពំ ចក្ខុ យេសំ អត្ថិ តេ ទិព្ពចក្ខូ, តេសំ ទិព្ពចក្ខូនំ ភិក្ខូនំ អគ្គោ សេដ្ឋោតិ អត្ថោ។ យថាហ – ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ទិព្ពចក្ខុកានំ យទិទំ អនុរុទ្ធោ’’តិ (អ. និ. ១.១៨៨, ១៩២)។ អនុរុទ្ធត្ថេរោ ភគវតោ ចូឡបិតុនោ អមិតោទនស្ស នាម សក្កស្ស បុត្តោ មហានាមស្ស កនិដ្ឋភាតា មហាបុញ្ញោ បរមសុខុមាលោ, សោ អត្តសត្តមោ និក្ខមិត្វា អគារស្មា អនគារិយំ បព្ពជិតោ, តស្ស បព្ពជ្ជានុក្កមោ សង្ឃភេទកក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៣៣០ អាទយោ) អាគតោវ។ អវិទូរេ វាតិ ភគវតោ សន្តិកេយេវ។

    60.Dibbacakkhūnanti dibbaṃ cakkhu yesaṃ atthi te dibbacakkhū, tesaṃ dibbacakkhūnaṃ bhikkhūnaṃ aggo seṭṭhoti attho. Yathāha – ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ dibbacakkhukānaṃ yadidaṃ anuruddho’’ti (a. ni. 1.188, 192). Anuruddhatthero bhagavato cūḷapituno amitodanassa nāma sakkassa putto mahānāmassa kaniṭṭhabhātā mahāpuñño paramasukhumālo, so attasattamo nikkhamitvā agārasmā anagāriyaṃ pabbajito, tassa pabbajjānukkamo saṅghabhedakakkhandhake (cūḷava. 330 ādayo) āgatova. Avidūre vāti bhagavato santikeyeva.

    ៦១. អាបត្តិអនាបត្តិយាតិ អាបត្តិយញ្ច អនាបត្តិយញ្ច កោវិទោ។ សតេកិច្ឆាយាតិ សប្បដិកម្មាយបិ អប្បដិកម្មាយបិ ចាតិ អត្ថោ។ តត្ថ សប្បដិកម្មា សា ឆព្ពិធា ហោតិ, អប្បដិកម្មា សា បារាជិកាបត្តិ។ ‘‘អាបត្តិអនាបត្តិយា, សតេកិច្ឆាយ កោវិទោ’’តិបិ បាឋោ, សោយេវ អត្ថោ។ វិនយេតិ វិនយបិដកេ។ អគ្គនិក្ខិត្តោតិ ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ , មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ វិនយធរានំ យទិទំ, ឧបាលី’’តិ (អ. និ. ១.២១៩, ២២៨) ឯតទគ្គដ្ឋានេ ឋបិតោតិ អត្ថោ។ ឧបាលីតិ ឧបាលិត្ថេរោ។ សត្ថុ វណ្ណិតោតិ សត្ថារា វណ្ណិតោ បសត្ថោ។ ថេរោ កិរ តថាគតស្សេវ សន្តិកេ វិនយបិដកំ ឧគ្គណ្ហិត្វា ភារុកច្ឆកវត្ថុំ (បារា. ៧៨), អជ្ជុកវត្ថុំ (បារា. ១៥៨), កុមារកស្សបវត្ថុន្តិ (ម. និ. ១.២៤៩) ឥមានិ តីណិ វត្ថូនិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន សទ្ធិំ សំសន្ទិត្វា កថេសិ។ តស្មា ថេរោ វិនយធរានំ អគ្គោតិ ឯវមាទិនា នយេន សត្ថារា វណ្ណិតោតិ វុត្តោ។

    61.Āpattianāpattiyāti āpattiyañca anāpattiyañca kovido. Satekicchāyāti sappaṭikammāyapi appaṭikammāyapi cāti attho. Tattha sappaṭikammā sā chabbidhā hoti, appaṭikammā sā pārājikāpatti. ‘‘Āpattianāpattiyā, satekicchāya kovido’’tipi pāṭho, soyeva attho. Vinayeti vinayapiṭake. Agganikkhittoti ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave , mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ vinayadharānaṃ yadidaṃ, upālī’’ti (a. ni. 1.219, 228) etadaggaṭṭhāne ṭhapitoti attho. Upālīti upālitthero. Satthu vaṇṇitoti satthārā vaṇṇito pasattho. Thero kira tathāgatasseva santike vinayapiṭakaṃ uggaṇhitvā bhārukacchakavatthuṃ (pārā. 78), ajjukavatthuṃ (pārā. 158), kumārakassapavatthunti (ma. ni. 1.249) imāni tīṇi vatthūni sabbaññutaññāṇena saddhiṃ saṃsanditvā kathesi. Tasmā thero vinayadharānaṃ aggoti evamādinā nayena satthārā vaṇṇitoti vutto.

    ៦២. សុខុមនិបុណត្ថបដិវិទ្ធោតិ បដិវិទ្ធសុខុមនិបុណត្ថោ, បដិវិទ្ធទុទ្ទសនិបុណត្ថោតិ អត្ថោ។ កថិកានំ បវរោតិ ធម្មកថិកានំ សេដ្ឋោ។ ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ធម្មកថិកានំ យទិទំ បុណ្ណោ មន្តាណិបុត្តោ’’តិ (អ. និ. ១.១៨៨, ១៩៦) ឯតទគ្គបាឡិយំ អារោបិតោ។ តេន វុត្តំ ‘‘កថិកានំ បវរោ’’តិ។ គណីតិ សសង្ឃោ។ ថេរស្ស កិរ សន្តិកេ បព្ពជិតា កុលបុត្តា បញ្ចសតា អហេសុំ។ សព្ពេបិ តេ ទសពលស្ស ជាតភូមិកា ជាតរដ្ឋវាសិនោ សព្ពេវ ខីណាសវា សព្ពេវ ទសកថាវត្ថុលាភិនោ។ តេន វុត្តំ ‘‘គណី’’តិ។ ឥសីតិ ឯសតិ គវេសតិ កុសលេ ធម្មេតិ ឥសិ។ មន្តាណិយា បុត្តោតិ មន្តាណិយា នាម ព្រាហ្មណិយា បុត្តោ។ បុណ្ណោតិ តស្ស នាមំ។ វិស្សុតោតិ អត្តនោ អប្បិច្ឆតាទីហិ គុណេហិ វិស្សុតោ។

    62.Sukhumanipuṇatthapaṭividdhoti paṭividdhasukhumanipuṇattho, paṭividdhaduddasanipuṇatthoti attho. Kathikānaṃ pavaroti dhammakathikānaṃ seṭṭho. ‘‘Etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ dhammakathikānaṃ yadidaṃ puṇṇo mantāṇiputto’’ti (a. ni. 1.188, 196) etadaggapāḷiyaṃ āropito. Tena vuttaṃ ‘‘kathikānaṃ pavaro’’ti. Gaṇīti sasaṅgho. Therassa kira santike pabbajitā kulaputtā pañcasatā ahesuṃ. Sabbepi te dasabalassa jātabhūmikā jātaraṭṭhavāsino sabbeva khīṇāsavā sabbeva dasakathāvatthulābhino. Tena vuttaṃ ‘‘gaṇī’’ti. Isīti esati gavesati kusale dhammeti isi. Mantāṇiyā puttoti mantāṇiyā nāma brāhmaṇiyā putto. Puṇṇoti tassa nāmaṃ. Vissutoti attano appicchatādīhi guṇehi vissuto.

    អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញត្ថេរោ បន សត្ថរិ អភិសម្ពោធិំ បត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កេ អនុបុព្ពេន អាគន្ត្វា រាជគហំ ឧបនិស្សាយ វិហរន្តេ កបិលវត្ថុំ អាគន្ត្វា អត្តនោ ភាគិនេយ្យំ បុណ្ណំ នាម មាណវំ បព្ពាជេត្វា ភគវន្តំ វន្ទិត្វា អាបុច្ឆិត្វា និវាសត្ថាយ សយំ ឆទ្ទន្តទហំ គតោ។ បុណ្ណោ បន ភគវន្តំ ទស្សនាយ ថេរេន សទ្ធិំ អាគន្ត្វា – ‘‘មយ្ហំ បព្ពជិតកិច្ចំ មត្ថកំ បាបេត្វាវ ទសពលស្ស សន្តិកំ គមិស្សាមី’’តិ កបិលបុរេយេវ ឱហីនោ, សោ យោនិសោមនសិការំ ករោន្តោ នចិរស្សេវ អរហត្តំ បត្វា ភគវន្តំ ឧបសង្កមិ។ ឯត្ថ បន អនុរុទ្ធត្ថេរោ ច ឧបាលិត្ថេរោ ច ឥមេ ទ្វេ ថេរា ភគវតោ កបិលវត្ថុបុរំ បវិសិត្វា ញាតិសមាគមទិវសេ បព្ពជិតា វិយ ទស្សិតា, តំ បន ខន្ធកបាឡិយា អដ្ឋកថាយ ច ន សមេតិ។ វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ។

    Aññāsikoṇḍaññatthero pana satthari abhisambodhiṃ patvā pavattitavaradhammacakke anupubbena āgantvā rājagahaṃ upanissāya viharante kapilavatthuṃ āgantvā attano bhāgineyyaṃ puṇṇaṃ nāma māṇavaṃ pabbājetvā bhagavantaṃ vanditvā āpucchitvā nivāsatthāya sayaṃ chaddantadahaṃ gato. Puṇṇo pana bhagavantaṃ dassanāya therena saddhiṃ āgantvā – ‘‘mayhaṃ pabbajitakiccaṃ matthakaṃ pāpetvāva dasabalassa santikaṃ gamissāmī’’ti kapilapureyeva ohīno, so yonisomanasikāraṃ karonto nacirasseva arahattaṃ patvā bhagavantaṃ upasaṅkami. Ettha pana anuruddhatthero ca upālitthero ca ime dve therā bhagavato kapilavatthupuraṃ pavisitvā ñātisamāgamadivase pabbajitā viya dassitā, taṃ pana khandhakapāḷiyā aṭṭhakathāya ca na sameti. Vīmaṃsitvā gahetabbaṃ.

    អថ សត្ថា សារិបុត្តត្ថេរាទីនំ បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ ចិត្តាចារមញ្ញាយ អត្តនោ គុណេ កថេតុមារភិ។ តេន វុត្តំ –

    Atha satthā sāriputtattherādīnaṃ pañcannaṃ bhikkhusatānaṃ cittācāramaññāya attano guṇe kathetumārabhi. Tena vuttaṃ –

    ៦៣.

    63.

    ‘‘ឯតេសំ ចិត្តមញ្ញាយ, ឱបម្មកុសលោ មុនិ;

    ‘‘Etesaṃ cittamaññāya, opammakusalo muni;

    កង្ខច្ឆេទោ មហាវីរោ, កថេសិ អត្តនោ គុណ’’ន្តិ។

    Kaṅkhacchedo mahāvīro, kathesi attano guṇa’’nti.

    តត្ថ ឱបម្មកុសលោតិ ឧបមាយ កុសលោ។ កង្ខច្ឆេទោតិ សព្ពសត្តានំ សំសយច្ឆេទកោ។

    Tattha opammakusaloti upamāya kusalo. Kaṅkhacchedoti sabbasattānaṃ saṃsayacchedako.

    ឥទានិ តេ អត្តនោ គុណេ កថេសិ, តេ ទស្សេតុំ –

    Idāni te attano guṇe kathesi, te dassetuṃ –

    ៦៤.

    64.

    ‘‘ចត្តារោ តេ អសង្ខ្យេយ្យា, កោដិ យេសំ ន នាយតិ;

    ‘‘Cattāro te asaṅkhyeyyā, koṭi yesaṃ na nāyati;

    សត្តកាយោ ច អាកាសោ, ចក្កវាឡា ចនន្តកា;

    Sattakāyo ca ākāso, cakkavāḷā canantakā;

    ពុទ្ធញាណំ អប្បមេយ្យំ, ន សក្កា ឯតេ វិជានិតុ’’ន្តិ។ – វុត្តំ;

    Buddhañāṇaṃ appameyyaṃ, na sakkā ete vijānitu’’nti. – vuttaṃ;

    តត្ថ ចត្តារោតិ គណនបរិច្ឆេទោ។ ឯតេតិ ឥទានិ វត្តព្ពេ អត្ថេ និទស្សេតិ។ អសង្ខ្យេយ្យាតិ សង្ខ្យាតុមសក្កុណេយ្យត្តា អសង្ខ្យេយ្យា, គណនបថំ វីតិវត្តាតិ អត្ថោ។ កោដីតិអាទិ វា អន្តោ វា មរិយាទា។ យេសន្តិ យេសំ ចតុន្នំ អសង្ខ្យេយ្យានំ។ ន នាយតីតិ ន បញ្ញាយតិ។ ឥទានិ តេ វុត្តប្បការេ ចត្តារោ អសង្ខ្យេយ្យេ ទស្សេតុំ ‘‘សត្តកាយោ’’តិអាទិ វុត្តំ។ សត្តកាយោតិ សត្តសមូហោ, សត្តកាយោ អនន្តោ អបរិមាណោ អប្បមេយ្យោ។ តថា អាកាសោ អាកាសស្សាបិ អន្តោ នត្ថិ។ តថា ចក្កវាឡានិ អនន្តានិ ឯវ។ ពុទ្ធញាណំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ អប្បមេយ្យំ។ ន សក្កា ឯតេ វិជានិតុន្តិ យស្មា បនេតេ អនន្តា, តស្មា ន សក្កា វិជានិតុំ។

    Tattha cattāroti gaṇanaparicchedo. Eteti idāni vattabbe atthe nidasseti. Asaṅkhyeyyāti saṅkhyātumasakkuṇeyyattā asaṅkhyeyyā, gaṇanapathaṃ vītivattāti attho. Koṭītiādi vā anto vā mariyādā. Yesanti yesaṃ catunnaṃ asaṅkhyeyyānaṃ. Na nāyatīti na paññāyati. Idāni te vuttappakāre cattāro asaṅkhyeyye dassetuṃ ‘‘sattakāyo’’tiādi vuttaṃ. Sattakāyoti sattasamūho, sattakāyo ananto aparimāṇo appameyyo. Tathā ākāso ākāsassāpi anto natthi. Tathā cakkavāḷāni anantāni eva. Buddhañāṇaṃ sabbaññutaññāṇaṃ appameyyaṃ. Na sakkā ete vijānitunti yasmā panete anantā, tasmā na sakkā vijānituṃ.

    ៦៥. ឥទានិ សត្ថា អត្តនោ ឥទ្ធិវិកុព្ពនេ សញ្ជាតច្ឆរិយព្ភុតានំ ទេវមនុស្សាទីនំ កិន្នាមេតំ អច្ឆរិយំ, ឥតោបិ វិសិដ្ឋតរំ អច្ឆរិយំ អព្ភុតំ អត្ថិ, មម តំ សុណាថាតិ ធម្មទេសនំ វឌ្ឍេន្តោ –

    65. Idāni satthā attano iddhivikubbane sañjātacchariyabbhutānaṃ devamanussādīnaṃ kinnāmetaṃ acchariyaṃ, itopi visiṭṭhataraṃ acchariyaṃ abbhutaṃ atthi, mama taṃ suṇāthāti dhammadesanaṃ vaḍḍhento –

    ‘‘កិមេតំ អច្ឆរិយំ លោកេ, យំ មេ ឥទ្ធិវិកុព្ពនំ;

    ‘‘Kimetaṃ acchariyaṃ loke, yaṃ me iddhivikubbanaṃ;

    អញ្ញេ ពហូ អច្ឆរិយា, អព្ភុតា លោមហំសនា’’តិ។ – អាទិមាហ;

    Aññe bahū acchariyā, abbhutā lomahaṃsanā’’ti. – ādimāha;

    តត្ថ កិន្តិ បដិក្ខេបវចនំ។ឯតន្តិ ឥទំ ឥទ្ធិវិកុព្ពនំ សន្ធាយាហ។ យន្តិ អយំ យំ-សទ្ទោ ‘‘យំ តំ អបុច្ឆិម្ហ អកិត្តយី នោ, អញ្ញំ តំ បុច្ឆាម តទិង្ឃ ព្រូហី’’តិអាទីសុ (សុ. និ. ១០៥៨; មហានិ. ១១០; ចូឡនិ. មេត្តគូមាណវបុច្ឆា ៧៧) ឧបយោគវចនេ ទិស្សតិ ។ ‘‘អដ្ឋានមេតំ, ភិក្ខវេ, អនវកាសោ; យំ ឯកិស្សា លោកធាតុយា ទ្វេ អរហន្តោ សម្មាសម្ពុទ្ធា’’តិ (អ. និ. ១.២៧៧; វិភ. ៨០៩; មិ. ប. ៥.១.១) ឯត្ថ ការណវចនេ។ ‘‘យំ វិបស្សី ភគវា កប្បេ ឧទបាទី’’តិ (ទី. និ. ២.៤) ឯត្ថ ភុម្មេ។ ‘‘យំ ខោ មេ, ភន្តេ, ទេវានំ តាវតិំសានំ សម្មុខា សុតំ សម្មុខា បដិគ្គហិតំ, អារោចេមិ តំ ភគវតោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.២៩៣) បច្ចត្តវចនេ។ ឥធាបិ បច្ចត្តវចនេ ទដ្ឋព្ពោ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៤)។ អញ្ញេ ពហូ មម អច្ឆរិយា អព្ភុតវិសេសា សន្តីតិ ទីបេតិ។

    Tattha kinti paṭikkhepavacanaṃ.Etanti idaṃ iddhivikubbanaṃ sandhāyāha. Yanti ayaṃ yaṃ-saddo ‘‘yaṃ taṃ apucchimha akittayī no, aññaṃ taṃ pucchāma tadiṅgha brūhī’’tiādīsu (su. ni. 1058; mahāni. 110; cūḷani. mettagūmāṇavapucchā 77) upayogavacane dissati . ‘‘Aṭṭhānametaṃ, bhikkhave, anavakāso; yaṃ ekissā lokadhātuyā dve arahanto sammāsambuddhā’’ti (a. ni. 1.277; vibha. 809; mi. pa. 5.1.1) ettha kāraṇavacane. ‘‘Yaṃ vipassī bhagavā kappe udapādī’’ti (dī. ni. 2.4) ettha bhumme. ‘‘Yaṃ kho me, bhante, devānaṃ tāvatiṃsānaṃ sammukhā sutaṃ sammukhā paṭiggahitaṃ, ārocemi taṃ bhagavato’’tiādīsu (dī. ni. 2.293) paccattavacane. Idhāpi paccattavacane daṭṭhabbo (dī. ni. aṭṭha. 2.4). Aññe bahū mama acchariyā abbhutavisesā santīti dīpeti.

    ឥទានិ តេ អច្ឆរិយេ ទស្សេន្តោ –

    Idāni te acchariye dassento –

    ៦៦.

    66.

    ‘‘យទាហំ តុសិតេ កាយេ, សន្តុសិតោ នាមហំ តទា;

    ‘‘Yadāhaṃ tusite kāye, santusito nāmahaṃ tadā;

    ទសសហស្សី សមាគម្ម, យាចន្តិ បញ្ជលី មម’’ន្តិ។ – អាទិមាហ;

    Dasasahassī samāgamma, yācanti pañjalī mama’’nti. – ādimāha;

    តត្ថ យទាតិ យស្មិំ កាលេ។ អហន្តិ អត្តានំ និទ្ទិសតិ។ តុសិតេ កាយេតិ តុសិតសង្ខាតេ ទេវនិកាយេ។ យទា បនាហំ សមត្តិំសបារមិយោ បូរេត្វា បញ្ចមហាបរិច្ចាគេ បរិច្ចជិត្វា ញាតត្ថចរិយលោកត្ថចរិយពុទ្ធត្ថចរិយានំ កោដិំ បត្វា សត្តសតកមហាទានានិ ទត្វា សត្តក្ខត្តុំ បថវិំ កម្បេត្វា វេស្សន្តរត្តភាវតោ ចវិត្វា ទុតិយេ ចិត្តវារេ តុសិតភវនេ និព្ពត្តោ តទាបិ សន្តុសិតោ នាម ទេវរាជា អហោសិំ។ ទសសហស្សី សមាគម្មាតិ ទសសហស្សចក្កវាឡេសុ ទេវតា សន្និបតិត្វាតិ អត្ថោ។ យាចន្តិ បញ្ជលី មមន្តិ មំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘មារិស, តយា ទស បារមិយោ បូរេន្តេន ន សក្កសម្បត្តិំ ន មារ ន ព្រហ្ម ន ចក្កវត្តិសម្បត្តិំ បត្ថេន្តេន បូរិតា, លោកនិត្ថរណត្ថាយ បន ពុទ្ធត្តំ បត្ថយមានេន បូរិតា, សោ តវ កាលោ, មារិស, ពុទ្ធត្តាយ សមយោ , មារិស, ពុទ្ធត្តាយា’’តិ (ជា. អដ្ឋ. ១.និទានកថា, អវិទូរេនិទានកថា) យាចន្តិ មមន្តិ។ តេន វុត្តំ –

    Tattha yadāti yasmiṃ kāle. Ahanti attānaṃ niddisati. Tusite kāyeti tusitasaṅkhāte devanikāye. Yadā panāhaṃ samattiṃsapāramiyo pūretvā pañcamahāpariccāge pariccajitvā ñātatthacariyalokatthacariyabuddhatthacariyānaṃ koṭiṃ patvā sattasatakamahādānāni datvā sattakkhattuṃ pathaviṃ kampetvā vessantarattabhāvato cavitvā dutiye cittavāre tusitabhavane nibbatto tadāpi santusito nāma devarājā ahosiṃ. Dasasahassī samāgammāti dasasahassacakkavāḷesu devatā sannipatitvāti attho. Yācanti pañjalī mamanti maṃ upasaṅkamitvā, ‘‘mārisa, tayā dasa pāramiyo pūrentena na sakkasampattiṃ na māra na brahma na cakkavattisampattiṃ patthentena pūritā, lokanittharaṇatthāya pana buddhattaṃ patthayamānena pūritā, so tava kālo, mārisa, buddhattāya samayo , mārisa, buddhattāyā’’ti (jā. aṭṭha. 1.nidānakathā, avidūrenidānakathā) yācanti mamanti. Tena vuttaṃ –

    ៦៧.

    67.

    ‘‘កាលោ ខោ តេ មហាវីរ, ឧប្បជ្ជ មាតុកុច្ឆិយំ;

    ‘‘Kālo kho te mahāvīra, uppajja mātukucchiyaṃ;

    សទេវកំ តារយន្តោ, ពុជ្ឈស្សុ អមតំ បទ’’ន្តិ។

    Sadevakaṃ tārayanto, bujjhassu amataṃ pada’’nti.

    តត្ថ កាលោ តេតិ កាលោ តវ, អយមេវ វា បាឋោ។ ឧប្បជ្ជាតិ បដិសន្ធិំ គណ្ហ, ‘‘ឱក្កមា’’តិបិ បាឋោ។ សទេវកន្តិ សទេវកំ លោកន្តិ អត្ថោ។ តារយន្តោតិ ឯត្ថ បារមិយោ បូរេន្តោបិ តារយតិ នាម, បារមិយោ មត្ថកំ បាបេន្តោបិ តារយតិ នាម, វេស្សន្តរត្តភាវតោ ចវិត្វា តុសិតបុរេ បដិសន្ធិំ គហេត្វា សដ្ឋិវស្សសតសហស្សាធិកានិ សត្តបណ្ណាសវស្សកោដិយោ តត្ថ តិដ្ឋន្តោបិ តារយតិ នាម, ទេវតាហិ យាចិតោ បញ្ចវិធំ មហាវិលោកិតំ វិលោកេត្វា មហាមាយាទេវិយា កុច្ឆិស្មិំ បដិសន្ធិំ គណ្ហន្តោបិ ទសមាសេ គព្ភវាសំ វសន្តោបិ តារយតិ នាម, ឯកូនតិំស វស្សានិ អគារមជ្ឈេ តិដ្ឋន្តោបិ តារយតិ នាម។ រាហុលភទ្ទស្ស ជាតទិវសេ ឆន្នសហាយោ កណ្ឌកំ អារុយ្ហ និក្ខមន្តោបិ តីណិ រជ្ជានិ អតិក្កមិត្វា អនោមាយ នាម នទិយា តីរេ បព្ពជន្តោបិ តារយតិ នាម, ឆព្ពស្សានិ បធានំ ករោន្តោបិ វិសាខបុណ្ណមាយំ មហាពោធិមណ្ឌំ អារុយ្ហ មារពលំ វិធមិត្វា បឋមយាមេ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរិត្វា មជ្ឈិមយាមេ ទិព្ពចក្ខុំ វិសោធេត្វា បច្ឆិមយាមេ ទ្វាទសង្គំ បដិច្ចសមុប្បាទំ អនុលោមបដិលោមតោ សម្មសិត្វា សោតាបត្តិមគ្គំ បដិវិជ្ឈន្តោបិ តារយតិ នាម, សោតាបត្តិផលក្ខណេបិ, សកទាគាមិមគ្គក្ខណេបិ, សកទាគាមិផលក្ខណេបិ, អនាគាមិមគ្គក្ខណេបិ, អនាគាមិផលក្ខណេបិ, អរហត្តមគ្គក្ខណេបិ, អរហត្តផលក្ខណេបិ តារយតិ នាម, យទា អដ្ឋារសទេវតាកោដិសហស្សេហិ បញ្ចវគ្គិយានំ អមតបានំ អទាសិ, តតោ បដ្ឋាយ តារយិ នាមាតិ វុច្ចតិ។ តេន វុត្តំ –

    Tattha kālo teti kālo tava, ayameva vā pāṭho. Uppajjāti paṭisandhiṃ gaṇha, ‘‘okkamā’’tipi pāṭho. Sadevakanti sadevakaṃ lokanti attho. Tārayantoti ettha pāramiyo pūrentopi tārayati nāma, pāramiyo matthakaṃ pāpentopi tārayati nāma, vessantarattabhāvato cavitvā tusitapure paṭisandhiṃ gahetvā saṭṭhivassasatasahassādhikāni sattapaṇṇāsavassakoṭiyo tattha tiṭṭhantopi tārayati nāma, devatāhi yācito pañcavidhaṃ mahāvilokitaṃ viloketvā mahāmāyādeviyā kucchismiṃ paṭisandhiṃ gaṇhantopi dasamāse gabbhavāsaṃ vasantopi tārayati nāma, ekūnatiṃsa vassāni agāramajjhe tiṭṭhantopi tārayati nāma. Rāhulabhaddassa jātadivase channasahāyo kaṇḍakaṃ āruyha nikkhamantopi tīṇi rajjāni atikkamitvā anomāya nāma nadiyā tīre pabbajantopi tārayati nāma, chabbassāni padhānaṃ karontopi visākhapuṇṇamāyaṃ mahābodhimaṇḍaṃ āruyha mārabalaṃ vidhamitvā paṭhamayāme pubbenivāsaṃ anussaritvā majjhimayāme dibbacakkhuṃ visodhetvā pacchimayāme dvādasaṅgaṃ paṭiccasamuppādaṃ anulomapaṭilomato sammasitvā sotāpattimaggaṃ paṭivijjhantopi tārayati nāma, sotāpattiphalakkhaṇepi, sakadāgāmimaggakkhaṇepi, sakadāgāmiphalakkhaṇepi, anāgāmimaggakkhaṇepi, anāgāmiphalakkhaṇepi, arahattamaggakkhaṇepi, arahattaphalakkhaṇepi tārayati nāma, yadā aṭṭhārasadevatākoṭisahassehi pañcavaggiyānaṃ amatapānaṃ adāsi, tato paṭṭhāya tārayi nāmāti vuccati. Tena vuttaṃ –

    ‘‘សទេវកំ តារយន្តោ, ពុជ្ឈស្សុ អមតំ បទ’’ន្តិ។

    ‘‘Sadevakaṃ tārayanto, bujjhassu amataṃ pada’’nti.

    អថ មហាសត្តោ ទេវតាហិ យាចិយមានោបិ ទេវតានំ បដិញ្ញំ អទត្វាវ កាលទីបទេសកុលជនេត្តិអាយុបរិច្ឆេទវសេន បញ្ចវិធំ មហាវិលោកនំ នាម វិលោកេសិ។ តត្ថ ‘‘កាលោ នុ ខោ, ន កាលោ’’តិ បឋមំ កាលំ វិលោកេសិ។ តត្ថ វស្សសតសហស្សតោ ឧទ្ធំ អាយុកាលោ កាលោ នាម ន ហោតិ។ កស្មា? ជាតិជរាមរណាទីនំ អបាកដត្តា, ពុទ្ធានញ្ច ធម្មទេសនា នាម តិលក្ខណមុត្តា នាម នត្ថិ, តេសំ អនិច្ចំ ទុក្ខមនត្តាតិ កថេន្តានំ ‘‘កិន្នាមេតេ កថេន្តី’’តិ ន សទ្ទហន្តិ, តតោ អភិសមយោ ន ហោតិ, តស្មិំ អសតិ អនិយ្យានិកំ សាសនំ ហោតិ ។ តស្មា សោ អកាលោ។ វស្សសតតោ ឩនោ អាយុកាលោបិ កាលោ ន ហោតិ។ កស្មា? តទា សត្តា ឧស្សន្នកិលេសា ហោន្តិ, ឧស្សន្នកិលេសានញ្ច ទិន្នោ ឱវាទោ ឱវាទដ្ឋានេ ន តិដ្ឋតិ, តស្មា សោបិ អកាលោ។ វស្សសតសហស្សតោ បដ្ឋាយ ហេដ្ឋា វស្សសតតោ បដ្ឋាយ ឧទ្ធំ អាយុកាលោ កាលោ នាម។ ឥទានិ វស្សសតាយុកា មនុស្សាតិ អថ ពោធិសត្តោ ‘‘និព្ពត្តិតព្ពកាលោ’’តិ អទ្ទស។

    Atha mahāsatto devatāhi yāciyamānopi devatānaṃ paṭiññaṃ adatvāva kāladīpadesakulajanettiāyuparicchedavasena pañcavidhaṃ mahāvilokanaṃ nāma vilokesi. Tattha ‘‘kālo nu kho, na kālo’’ti paṭhamaṃ kālaṃ vilokesi. Tattha vassasatasahassato uddhaṃ āyukālo kālo nāma na hoti. Kasmā? Jātijarāmaraṇādīnaṃ apākaṭattā, buddhānañca dhammadesanā nāma tilakkhaṇamuttā nāma natthi, tesaṃ aniccaṃ dukkhamanattāti kathentānaṃ ‘‘kinnāmete kathentī’’ti na saddahanti, tato abhisamayo na hoti, tasmiṃ asati aniyyānikaṃ sāsanaṃ hoti . Tasmā so akālo. Vassasatato ūno āyukālopi kālo na hoti. Kasmā? Tadā sattā ussannakilesā honti, ussannakilesānañca dinno ovādo ovādaṭṭhāne na tiṭṭhati, tasmā sopi akālo. Vassasatasahassato paṭṭhāya heṭṭhā vassasatato paṭṭhāya uddhaṃ āyukālo kālo nāma. Idāni vassasatāyukā manussāti atha bodhisatto ‘‘nibbattitabbakālo’’ti addasa.

    តតោ ទីបំ ឱលោកេន្តោ ‘‘ជម្ពុទីបេយេវ ពុទ្ធា និព្ពត្តន្តី’’តិ ទីបំ បស្សិ។ តតោ ជម្ពុទីបោ នាម មហា ទសយោជនសហស្សបរិមាណោ, កតរស្មិំ នុ ខោ បទេសេ ពុទ្ធា និព្ពត្តន្តី’’តិ ទេសំ វិលោកេន្តោ មជ្ឈិមទេសំ បស្សិ។ តតោ កុលំ វិលោកេន្តោ ‘‘ពុទ្ធា នាម លោកសម្មតេ កុលេ និព្ពត្តន្តិ, ឥទានិ ខត្តិយកុលំ លោកសម្មតំ, តត្ថ និព្ពត្តិស្សាមិ, សុទ្ធោទនោ នាម មេ រាជា បិតា ភវិស្សតី’’តិ កុលំ អទ្ទស។ តតោ មាតរំ វិលោកេន្តោ ‘‘ពុទ្ធមាតា នាម លោលា សុរាធុត្តា ន ហោតិ, អខណ្ឌបញ្ចសីលាតិ អយញ្ច មហាមាយា នាម ទេវី ឯទិសា, អយំ មេ មាតា ភវិស្សតីតិ កិត្តកំ អស្សា អាយូ’’តិ អាវជ្ជេន្តោ ទសន្នំ មាសានំ ឧបរិ សត្តទិវសានិ បស្សិ។ ឥតិ ឥមំ បញ្ចវិធវិលោកនំ វិលោកេត្វា – ‘‘កាលោ មេ, មារិស, ពុទ្ធភាវាយា’’តិ ទេវតានំ បដិញ្ញំ ទត្វា តត្ថ យាវតាយុកំ ឋត្វា តតោ ចវិត្វា សក្យរាជកុលេ មាយាទេវិយា កុច្ឆិយំ បដិសន្ធិំ អគ្គហេសិ (ជា. អដ្ឋ. ១.និទានកថា, អវិទូរេនិទានកថា; អប. អដ្ឋ. ១.និទានកថា, អវិទូរេនិទានកថា)។ តេន វុត្តំ –

    Tato dīpaṃ olokento ‘‘jambudīpeyeva buddhā nibbattantī’’ti dīpaṃ passi. Tato jambudīpo nāma mahā dasayojanasahassaparimāṇo, katarasmiṃ nu kho padese buddhā nibbattantī’’ti desaṃ vilokento majjhimadesaṃ passi. Tato kulaṃ vilokento ‘‘buddhā nāma lokasammate kule nibbattanti, idāni khattiyakulaṃ lokasammataṃ, tattha nibbattissāmi, suddhodano nāma me rājā pitā bhavissatī’’ti kulaṃ addasa. Tato mātaraṃ vilokento ‘‘buddhamātā nāma lolā surādhuttā na hoti, akhaṇḍapañcasīlāti ayañca mahāmāyā nāma devī edisā, ayaṃ me mātā bhavissatīti kittakaṃ assā āyū’’ti āvajjento dasannaṃ māsānaṃ upari sattadivasāni passi. Iti imaṃ pañcavidhavilokanaṃ viloketvā – ‘‘kālo me, mārisa, buddhabhāvāyā’’ti devatānaṃ paṭiññaṃ datvā tattha yāvatāyukaṃ ṭhatvā tato cavitvā sakyarājakule māyādeviyā kucchiyaṃ paṭisandhiṃ aggahesi (jā. aṭṭha. 1.nidānakathā, avidūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.nidānakathā, avidūrenidānakathā). Tena vuttaṃ –

    ៦៨.

    68.

    ‘‘តុសិតា កាយា ចវិត្វាន, យទា ឱក្កមិ កុច្ឆិយំ;

    ‘‘Tusitā kāyā cavitvāna, yadā okkami kucchiyaṃ;

    ទសសហស្សីលោកធាតុ, កម្បិត្ថ ធរណី តទា’’តិ។ – អាទិ;

    Dasasahassīlokadhātu, kampittha dharaṇī tadā’’ti. – ādi;

    តត្ថ ឱក្កមីតិ ឱក្កមិំ បាវិសិំ។ កុច្ឆិយន្តិ មាតុកុច្ឆិម្ហិ។ ទសសហស្សីលោកធាតុ, កម្បិត្ថាតិ សតោ សម្បជានោ បន ពោធិសត្តោ មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមន្តោ ឯកូនវីសតិយា បដិសន្ធិចិត្តេសុ មេត្តាបុព្ពភាគស្ស សោមនស្សសហគតញាណសម្បយុត្តអសង្ខារិកកុសលចិត្តស្ស សទិស មហាវិបាកចិត្តេន អាសាឡ្ហិបុណ្ណមាយំ ឧត្តរាសាឡ្ហនក្ខត្តេនេវ បដិសន្ធិំ អគ្គហេសិ។ តទា ទសសហស្សីលោកធាតុ សកលាបិ កម្បិ សង្កម្បិ សម្បកម្បីតិ អត្ថោ។ ធរណីតិ ធារេតិ សព្ពេ ថាវរជង្គមេតិ ធរណី, បថវី។

    Tattha okkamīti okkamiṃ pāvisiṃ. Kucchiyanti mātukucchimhi. Dasasahassīlokadhātu, kampitthāti sato sampajāno pana bodhisatto mātukucchiṃ okkamanto ekūnavīsatiyā paṭisandhicittesu mettāpubbabhāgassa somanassasahagatañāṇasampayuttaasaṅkhārikakusalacittassa sadisa mahāvipākacittena āsāḷhipuṇṇamāyaṃ uttarāsāḷhanakkhatteneva paṭisandhiṃ aggahesi. Tadā dasasahassīlokadhātu sakalāpi kampi saṅkampi sampakampīti attho. Dharaṇīti dhāreti sabbe thāvarajaṅgameti dharaṇī, pathavī.

    ៦៩. សម្បជានោវ និក្ខមិន្តិ ឯត្ថ យទា បនាហំ សតោ សម្បជានោវ មាតុកុច្ឆិតោ ធម្មាសនតោ ឱតរន្តោ ធម្មកថិកោ វិយ និស្សេណិតោ ឱតរន្តោ បុរិសោ វិយ ច ទ្វេ ហត្ថេ ច បាទេ ច បសារេត្វា ឋិតកោវ មាតុកុច្ឆិសម្ភវេន កេនចិ អសុចិនា អមក្ខិតោវ និក្ខមិំ។ សាធុការំ បវត្តេន្តីតិ សាធុការំ បវត្តយន្តិ, សាធុការំ ទេន្តីតិ អត្ថោ។ បកម្បិត្ថាតិ កម្បិត្ថ, ឱក្កមនេបិ មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខមនេបិ ទសសហស្សី បកម្បិត្ថាតិ អត្ថោ។

    69.Sampajānova nikkhaminti ettha yadā panāhaṃ sato sampajānova mātukucchito dhammāsanato otaranto dhammakathiko viya nisseṇito otaranto puriso viya ca dve hatthe ca pāde ca pasāretvā ṭhitakova mātukucchisambhavena kenaci asucinā amakkhitova nikkhamiṃ. Sādhukāraṃ pavattentīti sādhukāraṃ pavattayanti, sādhukāraṃ dentīti attho. Pakampitthāti kampittha, okkamanepi mātukucchito nikkhamanepi dasasahassī pakampitthāti attho.

    ៧០. អថ ភគវា គព្ភោក្កន្តិអាទីសុ អត្តនា សមសមំ អទិស្វា គព្ភោក្កន្តិអាទីសុ អត្តនោ អច្ឆរិយទស្សនត្ថំ ‘‘ឱក្កន្តិ មេ សមោ នត្ថី’’តិ ឥមំ គាថមាហ។ តត្ថ ឱក្កន្តីតិ គព្ភោក្កន្តិយំ, ភុម្មត្ថេ បច្ចត្តវចនំ, បដិសន្ធិគ្គហណេតិ អត្ថោ។ មេតិ មយា។ សមោតិ សទិសោ នត្ថិ។ ជាតិតោតិ ឯត្ថ ជាយតិ ឯតាយ មាតុយាតិ មាតា ‘‘ជាតី’’តិ វុច្ចតិ, តតោ ជាតិតោ មាតុយាតិ អត្ថោ។ អភិនិក្ខមេតិ មាតុកុច្ឆិតោ អភិនិក្ខមនេ បសវេ សតីតិ អត្ថោ។ សម្ពោធិយន្តិ ឯត្ថ បសត្ថា សុន្ទរា ពោធិ សម្ពោធិ។ អយំ បន ពោធិ-សទ្ទោ រុក្ខមគ្គនិព្ពានសព្ពញ្ញុតញ្ញាណាទីសុ ទិស្សតិ – ‘‘ពោធិរុក្ខមូលេ បឋមាភិសម្ពុទ្ធោ’’តិ (មហាវ. ១; ឧទា. ១) ច, ‘‘អន្តរា ច គយំ អន្តរា ច ពោធិ’’ន្តិ (ម. និ. ១.២៨៥; ២.៣៤១; មហាវ. ១១) ច អាគតដ្ឋានេ ហិ រុក្ខោ ពោធីតិ វុច្ចតិ។ ‘‘ពោធិ វុច្ចតិ ចតូសុ មគ្គេសុ ញាណ’’ន្តិ (ចូឡនិ. ខគ្គវិសាណសុត្តនិទ្ទេស ១២១) អាគតដ្ឋានេ មគ្គោ។ ‘‘បត្វាន ពោធិំ អមតំ អសង្ខត’’ន្តិ អាគតដ្ឋានេ និព្ពានំ។ ‘‘បប្បោតិ ពោធិំ វរភូរិមេធសោ’’តិ (ទី. និ. ៣.២១៧) អាគតដ្ឋានេ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ។ ឥធ បន ភគវតោ អរហត្តមគ្គញាណំ អធិប្បេតំ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.១៣; បារា. អដ្ឋ. ១.១១; ឧទា. អដ្ឋ. ២០; ចរិយា. អដ្ឋ. និទានកថា)។ អបរេ ‘‘សព្ពញ្ញុតញ្ញាណ’’ន្តិបិ វទន្តិ, តស្សំ សម្ពោធិយំ អហំ សេដ្ឋោតិ អត្ថោ។

    70. Atha bhagavā gabbhokkantiādīsu attanā samasamaṃ adisvā gabbhokkantiādīsu attano acchariyadassanatthaṃ ‘‘okkanti me samo natthī’’ti imaṃ gāthamāha. Tattha okkantīti gabbhokkantiyaṃ, bhummatthe paccattavacanaṃ, paṭisandhiggahaṇeti attho. Meti mayā. Samoti sadiso natthi. Jātitoti ettha jāyati etāya mātuyāti mātā ‘‘jātī’’ti vuccati, tato jātito mātuyāti attho. Abhinikkhameti mātukucchito abhinikkhamane pasave satīti attho. Sambodhiyanti ettha pasatthā sundarā bodhi sambodhi. Ayaṃ pana bodhi-saddo rukkhamagganibbānasabbaññutaññāṇādīsu dissati – ‘‘bodhirukkhamūle paṭhamābhisambuddho’’ti (mahāva. 1; udā. 1) ca, ‘‘antarā ca gayaṃ antarā ca bodhi’’nti (ma. ni. 1.285; 2.341; mahāva. 11) ca āgataṭṭhāne hi rukkho bodhīti vuccati. ‘‘Bodhi vuccati catūsu maggesu ñāṇa’’nti (cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 121) āgataṭṭhāne maggo. ‘‘Patvāna bodhiṃ amataṃ asaṅkhata’’nti āgataṭṭhāne nibbānaṃ. ‘‘Pappoti bodhiṃ varabhūrimedhaso’’ti (dī. ni. 3.217) āgataṭṭhāne sabbaññutaññāṇaṃ. Idha pana bhagavato arahattamaggañāṇaṃ adhippetaṃ (ma. ni. aṭṭha. 1.13; pārā. aṭṭha. 1.11; udā. aṭṭha. 20; cariyā. aṭṭha. nidānakathā). Apare ‘‘sabbaññutaññāṇa’’ntipi vadanti, tassaṃ sambodhiyaṃ ahaṃ seṭṭhoti attho.

    កស្មា បន ភគវា សម្ពោធិំ បដិច្ច អត្តានំ បសំសតីតិ? សព្ពគុណទាយកត្តា។ ភគវតោ ហិ សម្ពោធិ សព្ពគុណទាយិកា សព្ពេបិ និរវសេសេ ពុទ្ធគុណេ ទទាតិ, ន បន អញ្ញេសំ។ អញ្ញេសំ បន កស្សចិ អរហត្តមគ្គោ អរហត្តផលមេវ ទេតិ, កស្សចិ តិស្សោ វិជ្ជា, កស្សចិ ឆ អភិញ្ញា, កស្សចិ ចតស្សោ បដិសម្ភិទា, កស្សចិ សាវកបារមិញាណំ, បច្ចេកពុទ្ធានំ បច្ចេកពោធិញាណមេវ ទេតិ។ ពុទ្ធានំ បន សព្ពគុណសម្បត្តិំ ទេតិ។ តស្មា ភគវា សព្ពគុណទាយកត្តា ‘‘សម្ពោធិយំ អហំ សេដ្ឋោ’’តិ អត្តានំ បសំសតិ។ អបិ ច ភូមិំ ចាលេត្វា សម្ពោធិំ បាបុណិ, តស្មា ‘‘សម្ពោធិយំ អហំ សេដ្ឋោ’’តិ វទតិ។ ធម្មចក្កប្បវត្តនេតិ ឯត្ថ ធម្មចក្កំ បន ទុវិធំ ហោតិ – បដិវេធញាណញ្ច ទេសនាញាណញ្ចាតិ។ តត្ថ បញ្ញាបភាវិតំ អត្តនោ អរិយផលាវហំ បដិវេធញាណំ, ករុណាបភាវិតំ សាវកានំ អរិយផលាវហំ ទេសនាញាណំ។ បដិវេធញាណំ លោកុត្តរំ កុសលំ ឧបេក្ខាសហគតំ អវិតក្កអវិចារំ, ទេសនាញាណំ លោកិយំ អព្យាកតំ , ឧភយម្បិ បនេតំ អញ្ញេហិ អសាធារណំ។ ឥធ បន ទេសនាញាណំ អធិប្បេតំ (បដិ. ម. អដ្ឋ. ២.២.៤៤)។

    Kasmā pana bhagavā sambodhiṃ paṭicca attānaṃ pasaṃsatīti? Sabbaguṇadāyakattā. Bhagavato hi sambodhi sabbaguṇadāyikā sabbepi niravasese buddhaguṇe dadāti, na pana aññesaṃ. Aññesaṃ pana kassaci arahattamaggo arahattaphalameva deti, kassaci tisso vijjā, kassaci cha abhiññā, kassaci catasso paṭisambhidā, kassaci sāvakapāramiñāṇaṃ, paccekabuddhānaṃ paccekabodhiñāṇameva deti. Buddhānaṃ pana sabbaguṇasampattiṃ deti. Tasmā bhagavā sabbaguṇadāyakattā ‘‘sambodhiyaṃ ahaṃ seṭṭho’’ti attānaṃ pasaṃsati. Api ca bhūmiṃ cāletvā sambodhiṃ pāpuṇi, tasmā ‘‘sambodhiyaṃ ahaṃ seṭṭho’’ti vadati. Dhammacakkappavattaneti ettha dhammacakkaṃ pana duvidhaṃ hoti – paṭivedhañāṇañca desanāñāṇañcāti. Tattha paññāpabhāvitaṃ attano ariyaphalāvahaṃ paṭivedhañāṇaṃ, karuṇāpabhāvitaṃ sāvakānaṃ ariyaphalāvahaṃ desanāñāṇaṃ. Paṭivedhañāṇaṃ lokuttaraṃ kusalaṃ upekkhāsahagataṃ avitakkaavicāraṃ, desanāñāṇaṃ lokiyaṃ abyākataṃ , ubhayampi panetaṃ aññehi asādhāraṇaṃ. Idha pana desanāñāṇaṃ adhippetaṃ (paṭi. ma. aṭṭha. 2.2.44).

    ៧១. ឥទានិ ភគវតោ គព្ភោក្កមនេវ បថវិកម្បនាទិកំ បវត្តិំ សុត្វា ‘‘អហោ អច្ឆរិយំ លោកេ’’តិ ទេវតាហិ អយំ គាថា វុត្តា។ តត្ថ ពុទ្ធានំ គុណមហន្តតាតិ អហោ ពុទ្ធានំ គុណមហន្តភាវោ, អហោ ពុទ្ធានំ មហានុភាវោតិ អត្ថោ ទសសហស្សីលោកធាតុ, ឆប្បការំ បកម្បថាតិ ទសសុ ចក្កវាឡសហស្សេសុ មហាបថវី ឆប្បការំ បកម្បិត្ថ ចលិត្ថ។ កថំ? បុរត្ថិមតោ ឧន្នមតិ បច្ឆិមតោ ឱនមតិ, បច្ឆិមតោ ឧន្នមតិ បុរត្ថិមតោ ឱនមតិ, ឧត្តរតោ ឧន្នមតិ ទក្ខិណតោ ឱនមតិ, ទក្ខិណតោ ឧន្នមតិ ឧត្តរតោ ឱនមតិ, មជ្ឈិមតោ ឧន្នមតិ បរិយន្តតោ ឱនមតិ, បរិយន្តតោ ឧន្នមតិ មជ្ឈិមតោ ឱនមតីតិ ឯវំ ឆប្បការំ អនិលពលចលិតជលតរង្គភង្គសង្ឃដ្ដិតា វិយ នាវា ចតុនហុតាធិកទ្វិយោជនសតសហស្សពហលា បថវិសន្ធារកជលបរិយន្តា អចេតនាបិ សមានា សចេតនា វិយ អយំ មហាបថវី បីតិយា នច្ចន្តី វិយ អកម្បិត្ថាតិ អត្ថោ។ ឱភាសោ ច មហា អាសីតិ អតិក្កម្មេវ ទេវានំ ទេវានុភាវំ ឧឡារោ ឱភាសោ អហោសីតិ អត្ថោ។ អច្ឆេរំ លោមហំសនន្តិ អច្ឆេរញ្ច លោមហំសនញ្ច អហោសីតិ អត្ថោ។

    71. Idāni bhagavato gabbhokkamaneva pathavikampanādikaṃ pavattiṃ sutvā ‘‘aho acchariyaṃ loke’’ti devatāhi ayaṃ gāthā vuttā. Tattha buddhānaṃ guṇamahantatāti aho buddhānaṃ guṇamahantabhāvo, aho buddhānaṃ mahānubhāvoti attho dasasahassīlokadhātu, chappakāraṃ pakampathāti dasasu cakkavāḷasahassesu mahāpathavī chappakāraṃ pakampittha calittha. Kathaṃ? Puratthimato unnamati pacchimato onamati, pacchimato unnamati puratthimato onamati, uttarato unnamati dakkhiṇato onamati, dakkhiṇato unnamati uttarato onamati, majjhimato unnamati pariyantato onamati, pariyantato unnamati majjhimato onamatīti evaṃ chappakāraṃ anilabalacalitajalataraṅgabhaṅgasaṅghaṭṭitā viya nāvā catunahutādhikadviyojanasatasahassabahalā pathavisandhārakajalapariyantā acetanāpi samānā sacetanā viya ayaṃ mahāpathavī pītiyā naccantī viya akampitthāti attho. Obhāsoca mahā āsīti atikkammeva devānaṃ devānubhāvaṃ uḷāro obhāso ahosīti attho. Accheraṃ lomahaṃsananti accherañca lomahaṃsanañca ahosīti attho.

    ៧២. ឥទានិ បថវិកម្បនាលោកបាតុភាវាទីសុ អច្ឆរិយេសុ វត្តមានេសុ ភគវតោ បវត្តិទស្សនត្ថំ ‘‘ភគវា តម្ហិ សមយេ’’តិអាទិគាថាយោ វុត្តា។ តត្ថ លោកជេដ្ឋោតិ លោកសេដ្ឋោ។ សទេវកន្តិ សទេវកស្ស លោកស្ស, សាមិអត្ថេ ឧបយោគវចនំ ទដ្ឋព្ពំ។ ទស្សយន្តោតិ បាដិហារិយំ ទស្សេន្តោ។

    72. Idāni pathavikampanālokapātubhāvādīsu acchariyesu vattamānesu bhagavato pavattidassanatthaṃ ‘‘bhagavā tamhi samaye’’tiādigāthāyo vuttā. Tattha lokajeṭṭhoti lokaseṭṭho. Sadevakanti sadevakassa lokassa, sāmiatthe upayogavacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Dassayantoti pāṭihāriyaṃ dassento.

    ៧៣. ចង្កមន្តោវាតិ ទសលោកធាតុសហស្សានិ អជ្ឈោត្ថរិត្វា ឋិតេ តស្មិំ រតនមយេ ចង្កមេ ចង្កមមានោវ កថេសិ។ លោកនាយកោតិ អថ សត្ថា មនោសិលាតលេ សីហនាទំ នទន្តោ សីហោ វិយ គជ្ជន្តោ បាវុស្សកមេឃោ វិយ ច អាកាសគង្គំ ឱតារេន្តោ វិយ ច អដ្ឋង្គសមន្នាគតេន (ទី. និ. ២.២៨៥, ៣០១) សវនីយេន កមនីយេន ព្រហ្មស្សរេន នានានយវិចិត្តំ ចតុសច្ចបដិសំយុត្តំ តិលក្ខណាហតំ មធុរធម្មកថំ កថេសីតិ អត្ថោ។

    73.Caṅkamantovāti dasalokadhātusahassāni ajjhottharitvā ṭhite tasmiṃ ratanamaye caṅkame caṅkamamānova kathesi. Lokanāyakoti atha satthā manosilātale sīhanādaṃ nadanto sīho viya gajjanto pāvussakamegho viya ca ākāsagaṅgaṃ otārento viya ca aṭṭhaṅgasamannāgatena (dī. ni. 2.285, 301) savanīyena kamanīyena brahmassarena nānānayavicittaṃ catusaccapaṭisaṃyuttaṃ tilakkhaṇāhataṃ madhuradhammakathaṃ kathesīti attho.

    អន្តរា ន និវត្តេតិ, ចតុហត្ថេ ចង្កមេ យថាតិ ឯត្ថ សត្ថារា បន និម្មិតស្ស តស្ស ចង្កមស្ស ឯកា កោដិ បាចីនចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ ឯកា បច្ឆិមចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ ឯវំ ឋិតេ តស្មិំ រតនចង្កមេ ចង្កមមានោ សត្ថា ឧភោ កោដិយោ បត្វាវ និវត្តតិ, អន្តរា ឧភោ កោដិយោ អបត្វា ន និវត្តតិ។ យថា ចតុហត្ថប្បមាណេ ចង្កមេ ចង្កមមានោ ឧភោ កោដិយោ សីឃមេវ បត្វា និវត្តតិ, ឯវំ អន្តរា ន និវត្តតីតិ អត្ថោ។ កិំ បន ភគវា ទសសហស្សយោជនប្បមាណាយាមំ ចង្កមំ រស្សមកាសិ , តាវមហន្តំ វា អត្តភាវំ និម្មិនីតិ? ន បនេវមកាសិ។ អចិន្តេយ្យោ ពុទ្ធានំ ពុទ្ធានុភាវោ។ អកនិដ្ឋភវនតោ បដ្ឋាយ យាវ អវីចិ, តាវ ឯកង្គណា អហោសិ។ តិរិយតោ ច ទសចក្កវាឡសហស្សានិ ឯកង្គណានិ អហេសុំ។ ទេវា មនុស្សេ បស្សន្តិ, មនុស្សាបិ ទេវេ បស្សន្តិ។ យថា សព្ពេ ទេវមនុស្សា បកតិយា ចង្កមមានំ បស្សន្តិ, ឯវំ ភគវន្តំ ចង្កមមានំ បស្សិំសូតិ។ ភគវា បន ចង្កមន្តោវ ធម្មំ ទេសេតិ អន្តរាសមាបត្តិញ្ច សមាបជ្ជតិ។

    Antarā na nivatteti, catuhatthe caṅkame yathāti ettha satthārā pana nimmitassa tassa caṅkamassa ekā koṭi pācīnacakkavāḷamukhavaṭṭiyaṃ ekā pacchimacakkavāḷamukhavaṭṭiyaṃ evaṃ ṭhite tasmiṃ ratanacaṅkame caṅkamamāno satthā ubho koṭiyo patvāva nivattati, antarā ubho koṭiyo apatvā na nivattati. Yathā catuhatthappamāṇe caṅkame caṅkamamāno ubho koṭiyo sīghameva patvā nivattati, evaṃ antarā na nivattatīti attho. Kiṃ pana bhagavā dasasahassayojanappamāṇāyāmaṃ caṅkamaṃ rassamakāsi , tāvamahantaṃ vā attabhāvaṃ nimminīti? Na panevamakāsi. Acinteyyo buddhānaṃ buddhānubhāvo. Akaniṭṭhabhavanato paṭṭhāya yāva avīci, tāva ekaṅgaṇā ahosi. Tiriyato ca dasacakkavāḷasahassāni ekaṅgaṇāni ahesuṃ. Devā manusse passanti, manussāpi deve passanti. Yathā sabbe devamanussā pakatiyā caṅkamamānaṃ passanti, evaṃ bhagavantaṃ caṅkamamānaṃ passiṃsūti. Bhagavā pana caṅkamantova dhammaṃ deseti antarāsamāpattiñca samāpajjati.

    អថ អាយស្មា សារិបុត្តោ អបរិមិតសមយសមុបចិតកុសលពលជនិតទ្វត្តិំសវរលក្ខណោបសោភិតំ អសីតានុព្យញ្ជនវិរាជិតំ វរសរីរំ សរទសមយេ បរិបុណ្ណំ វិយ រជនិករំ សព្ពផាលិផុល្លំ វិយ ច យោជនសតុព្ពេធំ បារិច្ឆត្តកំ អដ្ឋារសរតនុព្ពេធំ ព្យាមប្បភាបរិក្ខេបសស្សិរិកំ វរកនកគិរិមិវ ជង្គមំ អនោបមាយ ពុទ្ធលីឡាយ អនោបមេន ពុទ្ធសិរិវិលាសេន ចង្កមន្តំ ទសសហស្សិទេវគណបរិវុតំ ភគវន្តំ អទ្ទស។ ទិស្វាន អយំ បន សកលាបិ ទសសហស្សី លោកធាតុ សន្និបតិតា, មហតិយា បនេត្ថ ធម្មទេសនាយ ភវិតព្ពំ, ពុទ្ធវំសទេសនា បន ពហូបការា ភគវតិ បសាទាវហា, យំនូនាហំ ទសពលស្ស អភិនីហារតោ បដ្ឋាយ ពុទ្ធវំសំ បរិបុច្ឆេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ឯកំសំ ចីវរំ កត្វា ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ទសនខសមុជ្ជលំ ជលជាមលាវិកល-កមល-មកុលសទិសំ អញ្ជលិំ សិរសិ កត្វា ភគវន្តំ ‘‘កីទិសោ តេ មហាវីរា’’តិអាទិកំ បរិបុច្ឆិ។ តេន វុត្តំ –

    Atha āyasmā sāriputto aparimitasamayasamupacitakusalabalajanitadvattiṃsavaralakkhaṇopasobhitaṃ asītānubyañjanavirājitaṃ varasarīraṃ saradasamaye paripuṇṇaṃ viya rajanikaraṃ sabbaphāliphullaṃ viya ca yojanasatubbedhaṃ pāricchattakaṃ aṭṭhārasaratanubbedhaṃ byāmappabhāparikkhepasassirikaṃ varakanakagirimiva jaṅgamaṃ anopamāya buddhalīḷāya anopamena buddhasirivilāsena caṅkamantaṃ dasasahassidevagaṇaparivutaṃ bhagavantaṃ addasa. Disvāna ayaṃ pana sakalāpi dasasahassī lokadhātu sannipatitā, mahatiyā panettha dhammadesanāya bhavitabbaṃ, buddhavaṃsadesanā pana bahūpakārā bhagavati pasādāvahā, yaṃnūnāhaṃ dasabalassa abhinīhārato paṭṭhāya buddhavaṃsaṃ paripuccheyya’’nti cintetvā ekaṃsaṃ cīvaraṃ katvā bhagavantaṃ upasaṅkamitvā dasanakhasamujjalaṃ jalajāmalāvikala-kamala-makulasadisaṃ añjaliṃ sirasi katvā bhagavantaṃ ‘‘kīdiso te mahāvīrā’’tiādikaṃ paripucchi. Tena vuttaṃ –

    ៧៤.

    74.

    ‘‘សារិបុត្តោ មហាបញ្ញោ, សមាធិជ្ឈានកោវិទោ;

    ‘‘Sāriputto mahāpañño, samādhijjhānakovido;

    បញ្ញាយ បារមិប្បត្តោ, បុច្ឆតិ លោកនាយកំ។

    Paññāya pāramippatto, pucchati lokanāyakaṃ.

    ៧៥.

    75.

    ‘‘កីទិសោ តេ មហាវីរ, អភិនីហារោ នរុត្តម;

    ‘‘Kīdiso te mahāvīra, abhinīhāro naruttama;

    កម្ហិ កាលេ តយា ធីរ, បត្ថិតា ពោធិមុត្តមា’’តិ។ –

    Kamhi kāle tayā dhīra, patthitā bodhimuttamā’’ti. –

    អាទិ។ កា នាមាយំ អនុសន្ធីតិ? បុច្ឆានុសន្ធិ នាម។ តិស្សោ ហិ អនុសន្ធិយោ – បុច្ឆានុសន្ធិ អជ្ឈាសយានុសន្ធិ យថានុសន្ធីតិ។ តត្ថ ‘‘ឯវំ វុត្តេ អញ្ញតរោ ភិក្ខុ ភគវន្តំ ឯតទវោច – ‘‘កិំ នុ ខោ, ភន្តេ, ឱរិមំ តីរំ កិំ បារិមំ តីរ’’ន្តិ (សំ. និ. ៤.២៤១) ឯវំ បុច្ឆន្តានំ ភគវតា វិស្សជ្ជិតសុត្តវសេន បុច្ឆានុសន្ធិ វេទិតព្ពា។

    Ādi. Kā nāmāyaṃ anusandhīti? Pucchānusandhi nāma. Tisso hi anusandhiyo – pucchānusandhi ajjhāsayānusandhi yathānusandhīti. Tattha ‘‘evaṃ vutte aññataro bhikkhu bhagavantaṃ etadavoca – ‘‘kiṃ nu kho, bhante, orimaṃ tīraṃ kiṃ pārimaṃ tīra’’nti (saṃ. ni. 4.241) evaṃ pucchantānaṃ bhagavatā vissajjitasuttavasena pucchānusandhi veditabbā.

    ‘‘អថ ខោ អញ្ញតរស្ស ភិក្ខុនោ ឯវំ ចេតសោ បរិវិតក្កោ ឧទបាទិ ‘ឥតិ កិរ, ភោ, រូបំ អនត្តា, វេទនា អនត្តា, សញ្ញា អនត្តា, សង្ខារា អនត្តា, វិញ្ញាណំ អនត្តា, អនត្តកតានិ កម្មានិ កមត្តានំ ផុសិស្សន្តី’តិ។ អថ ខោ ភគវា តស្ស ភិក្ខុនោ ចេតសា ចេតោបរិវិតក្កមញ្ញាយ ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – ឋានំ ខោ បនេតំ, ភិក្ខវេ, វិជ្ជតិ, យំ ឥធេកច្ចោ មោឃបុរិសោ អវិទ្វា អវិជ្ជាគតោ តណ្ហាធិបតេយ្យេន ចេតសា សត្ថុសាសនំ អតិធាវិតព្ពំ មញ្ញេយ្យ ‘ឥតិ កិរ, ភោ, រូបំ អនត្តា, វេទនា អនត្តា, សញ្ញា អនត្តា, សង្ខារា អនត្តា, វិញ្ញាណំ អនត្តា, អនត្តកតានិ កម្មានិ កមត្តានំ ផុសិស្សន្តី’តិ…បេ.… តំ កិំ មញ្ញថ, ភិក្ខវេ, រូបំ និច្ចំ វា អនិច្ចំ វា’’តិ (ម. និ. ៣.៩០) ឯវំ បរេសំ អជ្ឈាសយំ វិទិត្វា ភគវតា វុត្តវសេន អជ្ឈាសយានុសន្ធិ វេទិតព្ពា។

    ‘‘Atha kho aññatarassa bhikkhuno evaṃ cetaso parivitakko udapādi ‘iti kira, bho, rūpaṃ anattā, vedanā anattā, saññā anattā, saṅkhārā anattā, viññāṇaṃ anattā, anattakatāni kammāni kamattānaṃ phusissantī’ti. Atha kho bhagavā tassa bhikkhuno cetasā cetoparivitakkamaññāya bhikkhū āmantesi – ṭhānaṃ kho panetaṃ, bhikkhave, vijjati, yaṃ idhekacco moghapuriso avidvā avijjāgato taṇhādhipateyyena cetasā satthusāsanaṃ atidhāvitabbaṃ maññeyya ‘iti kira, bho, rūpaṃ anattā, vedanā anattā, saññā anattā, saṅkhārā anattā, viññāṇaṃ anattā, anattakatāni kammāni kamattānaṃ phusissantī’ti…pe… taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave, rūpaṃ niccaṃ vā aniccaṃ vā’’ti (ma. ni. 3.90) evaṃ paresaṃ ajjhāsayaṃ viditvā bhagavatā vuttavasena ajjhāsayānusandhi veditabbā.

    យេន បន ធម្មេន អាទិម្ហិ ទេសនា ឧដ្ឋិតា, តស្ស ធម្មស្ស អនុរូបធម្មវសេន វា បដិក្ខេបវសេន វា យេសុ សុត្តេសុ ឧបរិទេសនា អាគច្ឆតិ, តេសំ វសេន យថានុសន្ធិ វេទិតព្ពា។ តេន វុត្តំ ‘‘បុច្ឆានុសន្ធី’’តិ។

    Yena pana dhammena ādimhi desanā uṭṭhitā, tassa dhammassa anurūpadhammavasena vā paṭikkhepavasena vā yesu suttesu uparidesanā āgacchati, tesaṃ vasena yathānusandhi veditabbā. Tena vuttaṃ ‘‘pucchānusandhī’’ti.

    តត្ថ បញ្ញាយ បារមិប្បត្តោតិ សាវកបារមិញាណស្ស មត្ថកំ បត្តោ។ បុច្ឆតីតិ អបុច្ឆិ។ តត្ថ បុច្ឆា នាម អទិដ្ឋជោតនាបុច្ឆា, ទិដ្ឋសំសន្ទនាបុច្ឆា, វិមតិច្ឆេទនាបុច្ឆា, អនុមតិបុច្ឆា, កថេតុកម្យតាបុច្ឆាតិ បញ្ចវិធា ហោតិ។ តត្ថាយំ ថេរស្ស កតមា បុច្ឆាតិ ចេ? យស្មា បនាយំ ពុទ្ធវំសោ កប្បសតសហស្សាធិកអសង្ខ្យេយ្យោបចិតបុញ្ញសម្ភារានំ បច្ចេកពុទ្ធានំ កប្បសតសហស្សាធិកអសង្ខ្យេយ្យោបចិតបុញ្ញសម្ភារានំ ទ្វិន្នំ អគ្គសាវកានញ្ច កប្បសតសហស្សោបចិតបុញ្ញសម្ភារានំ សេសមហាសាវកានំ វា អវិសយោ, សព្ពញ្ញុពុទ្ធានំយេវ វិសយោ, តស្មា ថេរស្ស អទិដ្ឋជោតនា បុច្ឆាតិ វេទិតព្ពា។

    Tattha paññāya pāramippattoti sāvakapāramiñāṇassa matthakaṃ patto. Pucchatīti apucchi. Tattha pucchā nāma adiṭṭhajotanāpucchā, diṭṭhasaṃsandanāpucchā, vimaticchedanāpucchā, anumatipucchā, kathetukamyatāpucchāti pañcavidhā hoti. Tatthāyaṃ therassa katamā pucchāti ce? Yasmā panāyaṃ buddhavaṃso kappasatasahassādhikaasaṅkhyeyyopacitapuññasambhārānaṃ paccekabuddhānaṃ kappasatasahassādhikaasaṅkhyeyyopacitapuññasambhārānaṃ dvinnaṃ aggasāvakānañca kappasatasahassopacitapuññasambhārānaṃ sesamahāsāvakānaṃ vā avisayo, sabbaññubuddhānaṃyeva visayo, tasmā therassa adiṭṭhajotanā pucchāti veditabbā.

    កីទិសោតិ បុច្ឆនាការោ, កិំបការោតិ អត្ថោ។ តេតិ តវ។ អភិនីហារោតិ អភិនីហារោ នាម ពុទ្ធភាវត្ថំ មានសំ ពន្ធិត្វា ‘‘ពុទ្ធព្យាករណំ អលទ្ធា ន ឧដ្ឋហិស្សាមី’’តិ វីរិយមធិដ្ឋាយ និបជ្ជនំ។ តេន វុត្តំ –

    Kīdisoti pucchanākāro, kiṃpakāroti attho. Teti tava. Abhinīhāroti abhinīhāro nāma buddhabhāvatthaṃ mānasaṃ bandhitvā ‘‘buddhabyākaraṇaṃ aladdhā na uṭṭhahissāmī’’ti vīriyamadhiṭṭhāya nipajjanaṃ. Tena vuttaṃ –

    ‘‘កីទិសោ តេ មហាវីរ, អភិនីហារោ នរុត្តមា’’តិ។

    ‘‘Kīdiso te mahāvīra, abhinīhāro naruttamā’’ti.

    កម្ហិ កាលេតិ តស្មិំ កាលេ។ បត្ថិតាតិ ឥច្ឆិតា អភិកង្ខិតា, ‘‘ពុទ្ធោ ពោធេយ្យំ មុត្តោ មោចេយ្យ’’ន្តិអាទិនា នយេន ពុទ្ធភាវាយ បណិធានំ កទា កតន្តិ អបុច្ឆិ។ ពោធីតិ សម្មាសម្ពោធិ, អរហត្តមគ្គញាណស្ស ច សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស ចេតំ អធិវចនំ។ ឧត្តមាតិ សាវកពោធិបច្ចេកពោធីហិ សេដ្ឋត្តា ឧត្តមាតិ វុត្តា។ ឧភិន្នមន្តរា ម-ការោ បទសន្ធិករោ។

    Kamhi kāleti tasmiṃ kāle. Patthitāti icchitā abhikaṅkhitā, ‘‘buddho bodheyyaṃ mutto moceyya’’ntiādinā nayena buddhabhāvāya paṇidhānaṃ kadā katanti apucchi. Bodhīti sammāsambodhi, arahattamaggañāṇassa ca sabbaññutaññāṇassa cetaṃ adhivacanaṃ. Uttamāti sāvakabodhipaccekabodhīhi seṭṭhattā uttamāti vuttā. Ubhinnamantarā ma-kāro padasandhikaro.

    ឥទានិ ពុទ្ធភាវការកេ ធម្មេ បុច្ឆន្តោ –

    Idāni buddhabhāvakārake dhamme pucchanto –

    ៧៦.

    76.

    ‘‘ទានំ សីលញ្ច នេក្ខម្មំ, បញ្ញាវីរិយញ្ច កីទិសំ;

    ‘‘Dānaṃ sīlañca nekkhammaṃ, paññāvīriyañca kīdisaṃ;

    ខន្តិសច្ចមធិដ្ឋានំ, មេត្តុបេក្ខា ច កីទិសា។

    Khantisaccamadhiṭṭhānaṃ, mettupekkhā ca kīdisā.

    ៧៧.

    77.

    ‘‘ទស បារមី តយា ធីរ, កីទិសី លោកនាយក;

    ‘‘Dasa pāramī tayā dhīra, kīdisī lokanāyaka;

    កថំ ឧបបារមី បុណ្ណា, បរមត្ថបារមី កថ’’ន្តិ។ – អាហ;

    Kathaṃ upapāramī puṇṇā, paramatthapāramī katha’’nti. – āha;

    តត្ថ ទានបារមិយំ តាវ ពាហិរភណ្ឌបរិច្ចាគោ បារមី នាម, អង្គបរិច្ចាគោ ឧបបារមី នាម, ជីវិតបរិច្ចាគោ បរមត្ថបារមី នាមាតិ។ ឯស នយោ សេសបារមីសុបិ។ ឯវំ ទស បារមិយោ ទស ឧបបារមិយោ ទស បរមត្ថបារមិយោតិ សមត្តិំស បារមិយោ ហោន្តិ។ តត្ថ ពោធិសត្តស្ស ទានបារមិតាយ បូរិតត្តភាវានំ បរិមាណំ នាម នត្ថិ។ ឯកន្តេន បនស្ស សសបណ្ឌិតជាតកេ –

    Tattha dānapāramiyaṃ tāva bāhirabhaṇḍapariccāgo pāramī nāma, aṅgapariccāgo upapāramī nāma, jīvitapariccāgo paramatthapāramī nāmāti. Esa nayo sesapāramīsupi. Evaṃ dasa pāramiyo dasa upapāramiyo dasa paramatthapāramiyoti samattiṃsa pāramiyo honti. Tattha bodhisattassa dānapāramitāya pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa sasapaṇḍitajātake –

    ‘‘ភិក្ខាយ ឧបគតំ ទិស្វា, សកត្តានំ បរិច្ចជិំ;

    ‘‘Bhikkhāya upagataṃ disvā, sakattānaṃ pariccajiṃ;

    ទានេន មេ សមោ នត្ថិ, ឯសា មេ ទានបារមី’’តិ។ (ចរិយា. ១.១៤៣ តស្សុទ្ទានំ) –

    Dānena me samo natthi, esā me dānapāramī’’ti. (cariyā. 1.143 tassuddānaṃ) –

    ឯវំ បរំ ជីវិតបរិច្ចាគំ ករោន្តស្ស ទានបារមី បរមត្ថបារមី នាម ជាតា។

    Evaṃ paraṃ jīvitapariccāgaṃ karontassa dānapāramī paramatthapāramī nāma jātā.

    តថា សីលបារមិតាយ បូរិតត្តភាវានំ បរិមាណំ នាម នត្ថិ។ ឯកន្តេនេវ បនស្ស សង្ខបាលជាតកេ –

    Tathā sīlapāramitāya pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekanteneva panassa saṅkhapālajātake –

    ‘‘សូលេហិ វិនិវិជ្ឈន្តេ, កោដ្ដយន្តេបិ សត្តិភិ;

    ‘‘Sūlehi vinivijjhante, koṭṭayantepi sattibhi;

    ភោជបុត្តេ ន កុប្បាមិ, ឯសា មេ សីលបារមី’’តិ។ (ចរិយា. ២.៩១) –

    Bhojaputte na kuppāmi, esā me sīlapāramī’’ti. (cariyā. 2.91) –

    ឯវំ អត្តបរិច្ចាគំ ករោន្តស្ស សីលបារមី បរមត្ថបារមី នាម ជាតា។

    Evaṃ attapariccāgaṃ karontassa sīlapāramī paramatthapāramī nāma jātā.

    តថា មហារជ្ជំ បហាយ នេក្ខម្មបារមិយា បូរិតត្តភាវានំ បរិមាណំ នាម នត្ថិ។ ឯកន្តេន បនស្ស ចូឡសុតសោមជាតកេ –

    Tathā mahārajjaṃ pahāya nekkhammapāramiyā pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa cūḷasutasomajātake –

    ‘‘មហារជ្ជំ ហត្ថគតំ, ខេឡបិណ្ឌំវ ឆឌ្ឌយិំ;

    ‘‘Mahārajjaṃ hatthagataṃ, kheḷapiṇḍaṃva chaḍḍayiṃ;

    ចជតោ ន ហោតិ លគ្គនំ, ឯសា មេ នេក្ខម្មបារមី’’តិ។ (ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា; ជា. អដ្ឋ. ១.ទូរេនិទានកថា; អប. អដ្ឋ. ១.ទូរេនិទានកថា) –

    Cajato na hoti lagganaṃ, esā me nekkhammapāramī’’ti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā) –

    ឯវំ និស្សង្គតាយ រជ្ជំ ឆឌ្ឌេត្វា និក្ខមន្តស្ស នេក្ខម្មបារមី បរមត្ថបារមី នាម ជាតា។

    Evaṃ nissaṅgatāya rajjaṃ chaḍḍetvā nikkhamantassa nekkhammapāramī paramatthapāramī nāma jātā.

    តថា មហោសធបណ្ឌិតកាលាទីសុ បញ្ញាបារមិយា បូរិតត្តភាវានំ បរិមាណំ នាម នត្ថិ។ ឯកន្តេន បនស្ស សត្តុភត្តកបណ្ឌិតកាលេ –

    Tathā mahosadhapaṇḍitakālādīsu paññāpāramiyā pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa sattubhattakapaṇḍitakāle –

    ‘‘បញ្ញាយ វិចិនន្តោហំ, ព្រាហ្មណំ មោចយិំ ទុខា;

    ‘‘Paññāya vicinantohaṃ, brāhmaṇaṃ mocayiṃ dukhā;

    បញ្ញាយ មេ សមោ នត្ថិ, ឯសា មេ បញ្ញាបារមី’’តិ។ (ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា; ជា. អដ្ឋ. ១.ទូរេនិទានកថា; អប. អដ្ឋ. ១.ទូរេនិទានកថា) –

    Paññāya me samo natthi, esā me paññāpāramī’’ti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā) –

    អន្តោភស្តគតំ សប្បំ ទស្សេន្តស្ស បញ្ញាបារមី បរមត្ថបារមី នាម ជាតា។

    Antobhastagataṃ sappaṃ dassentassa paññāpāramī paramatthapāramī nāma jātā.

    តថា វីរិយបារមិតាយ បូរិតត្តភាវានំ បរិមាណំ នាម នត្ថិ។ ឯកន្តេន បនស្ស មហាជនកជាតកេ –

    Tathā vīriyapāramitāya pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa mahājanakajātake –

    ‘‘អតីរទស្សី ជលមជ្ឈេ, ហតា សព្ពេវ មានុសា;

    ‘‘Atīradassī jalamajjhe, hatā sabbeva mānusā;

    ចិត្តស្ស អញ្ញថា នត្ថិ, ឯសា មេ វីរិយបារមី’’តិ។ (ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា; ជា. អដ្ឋ. ១.ទូរេនិទានកថា; អប. អដ្ឋ. ១.ទូរេនិទានកថា) –

    Cittassa aññathā natthi, esā me vīriyapāramī’’ti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā) –

    ឯវំ មហាសមុទ្ទំ តរន្តស្ស វីរិយបារមី បរមត្ថបារមី នាម ជាតា។

    Evaṃ mahāsamuddaṃ tarantassa vīriyapāramī paramatthapāramī nāma jātā.

    តថា ខន្តិវាទិជាតកេ –

    Tathā khantivādijātake –

    ‘‘អចេតនំវ កោដ្ដេន្តេ, តិណ្ហេន ផរសុនា មមំ;

    ‘‘Acetanaṃva koṭṭente, tiṇhena pharasunā mamaṃ;

    កាសិរាជេ ន កុប្បាមិ, ឯសា មេ ខន្តិបារមី’’តិ។ (ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា; ជា. អដ្ឋ. ១.ទូរេនិទានកថា; អប. អដ្ឋ. ១.ទូរេនិទានកថា) –

    Kāsirāje na kuppāmi, esā me khantipāramī’’ti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā) –

    ឯវំ អចេតនភាវេន វិយ មហាទុក្ខំ អធិវាសេន្តស្ស ខន្តិបារមី បរមត្ថបារមី នាម ជាតា។

    Evaṃ acetanabhāvena viya mahādukkhaṃ adhivāsentassa khantipāramī paramatthapāramī nāma jātā.

    តថា មហាសុតសោមជាតកេ –

    Tathā mahāsutasomajātake –

    ‘‘សច្ចវាចំនុរក្ខន្តោ, ចជិត្វា មម ជីវិតំ;

    ‘‘Saccavācaṃnurakkhanto, cajitvā mama jīvitaṃ;

    មោចេសិំ ឯកសតំ ខត្តិយេ, ឯសា មេ សច្ចបារមី’’តិ។ (ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា; ជា. អដ្ឋ. ១.ទូរេនិទានកថា; អប. អដ្ឋ. ១.ទូរេនិទានកថា) –

    Mocesiṃ ekasataṃ khattiye, esā me saccapāramī’’ti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā) –

    ឯវំ ជីវិតំ ចជិត្វា សច្ចំ អនុរក្ខន្តស្ស សច្ចបារមី បរមត្ថបារមី នាម ជាតា។

    Evaṃ jīvitaṃ cajitvā saccaṃ anurakkhantassa saccapāramī paramatthapāramī nāma jātā.

    តថា មូគបក្ខជាតកេ –

    Tathā mūgapakkhajātake –

    ‘‘មាតា បិតា ន មេ ទេស្សា, អត្តា មេ ន ច ទេស្សិយោ;

    ‘‘Mātā pitā na me dessā, attā me na ca dessiyo;

    សព្ពញ្ញុតំ បិយំ មយ្ហំ, តស្មា វតំ អធិដ្ឋហិ’’ន្តិ។ (ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា; ជា. អដ្ឋ. ១.ទូរេនិទានកថា; អប. អដ្ឋ. ១.ទូរេនិទានកថា; ចរិយា ៣.៦៥) –

    Sabbaññutaṃ piyaṃ mayhaṃ, tasmā vataṃ adhiṭṭhahi’’nti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; cariyā 3.65) –

    ឯវំ ជីវិតម្បិ បរិច្ចជិត្វា វតំ អធិដ្ឋហន្តស្ស អធិដ្ឋានបារមី បរមត្ថបារមី នាម ជាតា។

    Evaṃ jīvitampi pariccajitvā vataṃ adhiṭṭhahantassa adhiṭṭhānapāramī paramatthapāramī nāma jātā.

    តថា សុវណ្ណសាមជាតកេ –

    Tathā suvaṇṇasāmajātake –

    ‘‘ន មំ កោចិ ឧត្តសតិ, នបិ ភាយាមិ កស្សចិ;

    ‘‘Na maṃ koci uttasati, napi bhāyāmi kassaci;

    មេត្តាពលេនុបត្ថទ្ធោ, រមាមិ បវនេ តទា’’តិ។ (ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា; ជា. អដ្ឋ. ១.ទូរេនិទានកថា; អប. អដ្ឋ. ១.ទូរេនិទានកថា; ចរិយា. ៣.១១៣) –

    Mettābalenupatthaddho, ramāmi pavane tadā’’ti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; cariyā. 3.113) –

    ឯវំ ជីវិតម្បិ អនោលោកេត្វា មេត្តាយន្តស្ស មេត្តាបារមី បរមត្ថបារមី នាម ជាតា។

    Evaṃ jīvitampi anoloketvā mettāyantassa mettāpāramī paramatthapāramī nāma jātā.

    តតោ លោមហំសជាតកេ –

    Tato lomahaṃsajātake –

    ‘‘សុសានេ សេយ្យំ កប្បេមិ, ឆវដ្ឋិកំ ឧបនិធាយហំ;

    ‘‘Susāne seyyaṃ kappemi, chavaṭṭhikaṃ upanidhāyahaṃ;

    គាមណ្ឌលា ឧបគន្ត្វា, រូបំ ទស្សេន្តិនប្បក’’ន្តិ។ (ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា; ជា. អដ្ឋ. ១.ទូរេនិទានកថា; អប. អដ្ឋ. ១.ទូរេនិទានកថា; ចរិយា. ៣.១១៩) –

    Gāmaṇḍalā upagantvā, rūpaṃ dassentinappaka’’nti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; cariyā. 3.119) –

    ឯវំ គាមទារកេសុ និដ្ឋុភនាទីហិ ចេវ មាលាគន្ធូបហារាទីហិ ច សុខទុក្ខំ ឧប្បាទេន្តេសុបិ ឧបេក្ខំ អនតិវត្តន្តស្ស ឧបេក្ខាបារមី បរមត្ថបារមី នាម ជាតា។ អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន ចរិយាបិដកតោ គហេតព្ពោ។

    Evaṃ gāmadārakesu niṭṭhubhanādīhi ceva mālāgandhūpahārādīhi ca sukhadukkhaṃ uppādentesupi upekkhaṃ anativattantassa upekkhāpāramī paramatthapāramī nāma jātā. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana cariyāpiṭakato gahetabbo.

    ឥទានិ ថេរេន បុដ្ឋស្ស ភគវតោ ព្យាករណំ ទស្សេន្តេហិ សង្គីតិការកេហិ –

    Idāni therena puṭṭhassa bhagavato byākaraṇaṃ dassentehi saṅgītikārakehi –

    ៧៨.

    78.

    ‘‘តស្ស បុដ្ឋោ វិយាកាសិ, ករវីកមធុរគិរោ;

    ‘‘Tassa puṭṭho viyākāsi, karavīkamadhuragiro;

    និព្ពាបយន្តោ ហទយំ, ហាសយន្តោ សទេវកំ។

    Nibbāpayanto hadayaṃ, hāsayanto sadevakaṃ.

    ៧៩.

    79.

    ‘‘អតីតពុទ្ធានំ ជិនានំ ទេសិតំ, និកីលិតំ ពុទ្ធបរម្បរាគតំ;

    ‘‘Atītabuddhānaṃ jinānaṃ desitaṃ, nikīlitaṃ buddhaparamparāgataṃ;

    បុព្ពេនិវាសានុគតាយ ពុទ្ធិយា, បកាសយី លោកហិតំ សទេវកេ’’តិ។ – វុត្តំ;

    Pubbenivāsānugatāya buddhiyā, pakāsayī lokahitaṃ sadevake’’ti. – vuttaṃ;

    តត្ថ តស្ស បុដ្ឋោ វិយាកាសីតិ តេន ធម្មសេនាបតិនា បុដ្ឋោ ហុត្វា តស្ស ព្យាកាសិ, អត្តនោ អភិនីហារតោ បដ្ឋាយ អភិសម្ពោធិបរិយោសានំ សព្ពំ ពុទ្ធវំសំ កថេសីតិ អត្ថោ។ ករវីកមធុរគិរោតិ ករវីកសកុណស្ស វិយ មធុរា គិរា យស្ស សោ ករវីកមធុរគិរោ, ករវីកមធុរមញ្ជុស្សរោតិ អត្ថោ។ តត្រិទំ ករវីកានំ មធុរស្សរតា – ករវីកសកុណា កិរ មធុររសំ អម្ពបក្កំ មុខតុណ្ឌកេន បហរិត្វា បគ្ឃរិតំ ផលរសំ បិវិត្វា បក្ខេន តាឡំ ទត្វា វិកូជមានេ ចតុប្បទា មទមត្តា វិយ លឡិតុំ អារភន្តិ, គោចរបសុតាបិ ចតុប្បទគណា មុខគតានិបិ តិណានិ ឆឌ្ឌេត្វា តំ នាទំ សុណន្តិ, វាឡមិគា ខុទ្ទកមិគេ អនុពន្ធមានា ឧក្ខិត្តំ បាទំ អនិក្ខិបិត្វា ចិត្តកតា វិយ តិដ្ឋន្តិ, អនុពន្ធមិគាបិ មរណភយំ ហិត្វា តិដ្ឋន្តិ, អាកាសេ បក្ខន្ទន្តា បក្ខិនោបិ បក្ខេ បសារេត្វា តិដ្ឋន្តិ, ឧទកេ មច្ឆាបិ កណ្ណបដលំ អចាលេន្តា តំ សទ្ទំ សុណមានា តិដ្ឋន្តិ។ ឯវំ មធុរស្សរា ករវីកា (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៨; ម. និ. អដ្ឋ. ២.៣៨៦)។ និព្ពាបយន្តោ ហទយន្តិ កិលេសគ្គិសន្តត្តសព្ពជនមានសំ ធម្មកថាមតធារាយ សីតិភាវំ ជនយន្តោតិ អត្ថោ។ ហាសយន្តោតិ តោសយន្តោ។ សទេវកន្តិ សទេវកំ លោកំ។

    Tattha tassa puṭṭho viyākāsīti tena dhammasenāpatinā puṭṭho hutvā tassa byākāsi, attano abhinīhārato paṭṭhāya abhisambodhipariyosānaṃ sabbaṃ buddhavaṃsaṃ kathesīti attho. Karavīkamadhuragiroti karavīkasakuṇassa viya madhurā girā yassa so karavīkamadhuragiro, karavīkamadhuramañjussaroti attho. Tatridaṃ karavīkānaṃ madhurassaratā – karavīkasakuṇā kira madhurarasaṃ ambapakkaṃ mukhatuṇḍakena paharitvā paggharitaṃ phalarasaṃ pivitvā pakkhena tāḷaṃ datvā vikūjamāne catuppadā madamattā viya laḷituṃ ārabhanti, gocarapasutāpi catuppadagaṇā mukhagatānipi tiṇāni chaḍḍetvā taṃ nādaṃ suṇanti, vāḷamigā khuddakamige anubandhamānā ukkhittaṃ pādaṃ anikkhipitvā cittakatā viya tiṭṭhanti, anubandhamigāpi maraṇabhayaṃ hitvā tiṭṭhanti, ākāse pakkhandantā pakkhinopi pakkhe pasāretvā tiṭṭhanti, udake macchāpi kaṇṇapaṭalaṃ acālentā taṃ saddaṃ suṇamānā tiṭṭhanti. Evaṃ madhurassarā karavīkā (dī. ni. aṭṭha. 2.38; ma. ni. aṭṭha. 2.386). Nibbāpayanto hadayanti kilesaggisantattasabbajanamānasaṃ dhammakathāmatadhārāya sītibhāvaṃ janayantoti attho. Hāsayantoti tosayanto. Sadevakanti sadevakaṃ lokaṃ.

    អតីតពុទ្ធានន្តិ អតីតានំ ពុទ្ធានំ។ អម្ហាកំ ភគវតោ អភិនីហារស្ស បុរតោ បន តណ្ហង្ករោ មេធង្ករោ សរណង្ករោ ទីបង្ករោតិ ចត្តារោ ពុទ្ធា ឯកស្មិំ កប្បេ និព្ពត្តិំសុ។ តេសំ អបរភាគេ កោណ្ឌញ្ញាទយោ តេវីសតិ ពុទ្ធាតិ សព្ពេ ទីបង្ករាទយោ ចតុវីសតិ ពុទ្ធា ឥធ ‘‘អតីតពុទ្ធា’’តិ អធិប្បេតា, តេសំ អតីតពុទ្ធានំ។ ជិនានន្តិ តស្សេវ វេវចនំ។ ទេសិតន្តិ កថិតំ។ ចតុវីសតិយា ពុទ្ធានំ ចតុសច្ចបដិសំយុត្តំ ធម្មកថំ។ និកីលិតន្តិ តេសំ ចរិតំ កប្បជាតិគោត្តាយុពោធិសាវកសន្និបាតឧបដ្ឋាកមាតាបិតុបុត្តភរិយាបរិច្ឆេទាទិកំ និកីលិតំ នាម។ ពុទ្ធបរម្បរាគតន្តិ ទីបង្ករទសពលតោ បដ្ឋាយ យាវ កស្សបបរម្បរតោ អាគតំ ទេសិតំ និកីលិតំ វាតិ អត្ថោ។ បុព្ពេនិវាសានុគតាយ ពុទ្ធិយាតិ ឯកម្បិ ជាតិំ ទ្វេបិ ជាតិយោតិ (ម. និ. ១.១៤៨, ៣៨៤, ៤២១; ២.២៣៣; ៣.៨២; បារា. ១២) ឯវំ វិភត្តំ បុព្ពេ និវុដ្ឋក្ខន្ធសន្តានសង្ខាតំ បុព្ពេនិវាសំ អនុគតា ឧបគតា តាយ បុព្ពេនិវាសានុគតាយ ពុទ្ធិយា, បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណេនាតិ អត្ថោ។ បកាសយីតិ ព្យាកាសិ។ លោកហិតន្តិ សព្ពលោកហិតំ ពុទ្ធវំសំ។ សទេវកេតិ សទេវកេ លោកេតិ អត្ថោ។

    Atītabuddhānanti atītānaṃ buddhānaṃ. Amhākaṃ bhagavato abhinīhārassa purato pana taṇhaṅkaro medhaṅkaro saraṇaṅkaro dīpaṅkaroti cattāro buddhā ekasmiṃ kappe nibbattiṃsu. Tesaṃ aparabhāge koṇḍaññādayo tevīsati buddhāti sabbe dīpaṅkarādayo catuvīsati buddhā idha ‘‘atītabuddhā’’ti adhippetā, tesaṃ atītabuddhānaṃ. Jinānanti tasseva vevacanaṃ. Desitanti kathitaṃ. Catuvīsatiyā buddhānaṃ catusaccapaṭisaṃyuttaṃ dhammakathaṃ. Nikīlitanti tesaṃ caritaṃ kappajātigottāyubodhisāvakasannipātaupaṭṭhākamātāpituputtabhariyāparicchedādikaṃ nikīlitaṃ nāma. Buddhaparamparāgatanti dīpaṅkaradasabalato paṭṭhāya yāva kassapaparamparato āgataṃ desitaṃ nikīlitaṃ vāti attho. Pubbenivāsānugatāya buddhiyāti ekampi jātiṃ dvepi jātiyoti (ma. ni. 1.148, 384, 421; 2.233; 3.82; pārā. 12) evaṃ vibhattaṃ pubbe nivuṭṭhakkhandhasantānasaṅkhātaṃ pubbenivāsaṃ anugatā upagatā tāya pubbenivāsānugatāya buddhiyā, pubbenivāsānussatiñāṇenāti attho. Pakāsayīti byākāsi. Lokahitanti sabbalokahitaṃ buddhavaṃsaṃ. Sadevaketi sadevake loketi attho.

    ៨០. អថ ភគវា ករុណាសីតលេន ហទយេន សទេវកំ លោកំ សវនេ និយោជេន្តោ ‘‘បីតិបាមោជ្ជជនន’’ន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ បីតិបាមោជ្ជជននន្តិ បីតិបាមោជ្ជករំ បីតិយា បុព្ពភាគំ បាមោជ្ជំ, បញ្ចវណ្ណាយ បីតិយា ជននន្តិ អត្ថោ។ សោកសល្លវិនោទនន្តិ សោកសង្ខាតានំ សល្លានំ វិនោទនំ វិទ្ធំសនំ។ សព្ពសម្បត្តិបដិលាភន្តិ សព្ពាបិ ទេវមនុស្សសម្បត្តិអាទយោ សម្បត្តិយោ បដិលភន្តិ ឯតេនាតិ សព្ពសម្បត្តិបដិលាភោ, តំ សព្ពសម្បត្តិបដិលាភំ ពុទ្ធវំសទេសនន្តិ អត្ថោ។ ចិត្តីកត្វាតិ ចិត្តេ កត្វា, ពុទ្ធានុស្សតិំ បុរក្ខត្វាតិ អត្ថោ។ សុណាថាតិ និសាមេថ និពោធថ។ មេតិ មម។

    80. Atha bhagavā karuṇāsītalena hadayena sadevakaṃ lokaṃ savane niyojento ‘‘pītipāmojjajanana’’ntiādimāha. Tattha pītipāmojjajanananti pītipāmojjakaraṃ pītiyā pubbabhāgaṃ pāmojjaṃ, pañcavaṇṇāya pītiyā janananti attho. Sokasallavinodananti sokasaṅkhātānaṃ sallānaṃ vinodanaṃ viddhaṃsanaṃ. Sabbasampattipaṭilābhanti sabbāpi devamanussasampattiādayo sampattiyo paṭilabhanti etenāti sabbasampattipaṭilābho, taṃ sabbasampattipaṭilābhaṃ buddhavaṃsadesananti attho. Cittīkatvāti citte katvā, buddhānussatiṃ purakkhatvāti attho. Suṇāthāti nisāmetha nibodhatha. Meti mama.

    ៨១. មទនិម្មទនន្តិ ជាតិមទាទីនំ សព្ពមទានំ និម្មទនករំ។ សោកនុទន្តិ សោកោ នាម ញាតិព្យសនាទីហិ ផុដ្ឋស្ស ចិត្តសន្តាបោ។ កិញ្ចាបិ អត្ថតោ ទោមនស្សមេវ ហោតិ, ឯវំ សន្តេបិ អន្តោនិជ្ឈានលក្ខណោ, ចេតសោ បរិនិជ្ឈាយនរសោ, អនុសោចនបច្ចុបដ្ឋានោ, តំ សោកំ នុទតីតិ សោកនុទោ, តំ សោកនុទំ។ សំសារបរិមោចនន្តិ សំសារពន្ធនតោ បរិមោចនករំ។ ‘‘សំសារសមតិក្កម’’ន្តិបិ បាឋោ, តស្ស សំសារសមតិក្កមករន្តិ អត្ថោ។

    81.Madanimmadananti jātimadādīnaṃ sabbamadānaṃ nimmadanakaraṃ. Sokanudanti soko nāma ñātibyasanādīhi phuṭṭhassa cittasantāpo. Kiñcāpi atthato domanassameva hoti, evaṃ santepi antonijjhānalakkhaṇo, cetaso parinijjhāyanaraso, anusocanapaccupaṭṭhāno, taṃ sokaṃ nudatīti sokanudo, taṃ sokanudaṃ. Saṃsāraparimocananti saṃsārabandhanato parimocanakaraṃ. ‘‘Saṃsārasamatikkama’’ntipi pāṭho, tassa saṃsārasamatikkamakaranti attho.

    សព្ពទុក្ខក្ខយន្តិ ឯត្ថ ទុក្ខ-សទ្ទោ ទុក្ខវេទនា-ទុក្ខវត្ថុ-ទុក្ខារម្មណ-ទុក្ខបច្ចយ-ទុក្ខដ្ឋានាទីសុ ទិស្សតិ។ អយញ្ហិ ‘‘ទុក្ខស្ស ច បហានា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២៣២; ម. និ. ១.៣៨៣, ៤៣០; បារា. ១១) ទុក្ខវេទនាយំ ទិស្សតិ។ ‘‘ជាតិបិ ទុក្ខា ជរាបិ ទុក្ខា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៣៨៧; សំ. និ. ៥.១០៨១) ទុក្ខវត្ថុស្មិំ។ ‘‘យស្មា ច ខោ, មហាលិ, រូបំ ទុក្ខំ ទុក្ខានុបតិតំ ទុក្ខាវក្កន្ត’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ៣.៦០) ទុក្ខារម្មណេ។ ‘‘ទុក្ខោ បាបស្ស ឧច្ចយោ’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ១១៧) ទុក្ខបច្ចយេ។ ‘‘យាវញ្ចិទំ, ភិក្ខវេ, ន សុករា អក្ខានេន បាបុណិតំ យាវ ទុក្ខា និរយា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.២៥០) ទុក្ខដ្ឋានេ។ ឥធ បនាយំ ទុក្ខវត្ថុស្មិំ ទុក្ខបច្ចយេបិ ច ទដ្ឋព្ពោ។ តស្មា ជាតិអាទិសព្ពទុក្ខក្ខយករន្តិ អត្ថោ (ធ. ស. អដ្ឋ. ២ អាទយោ)។ មគ្គន្តិ ឯត្ថ កុសលត្ថិកេហិ មគ្គីយតិ, កិលេសេ វា មារេន្តោ គច្ឆតីតិ មគ្គោតិ ពុទ្ធវំសទេសនា វុច្ចតិ, តំ និព្ពានស្ស មគ្គភូតំ ពុទ្ធវំសទេសនំ។ សក្កច្ចន្តិ សក្កច្ចំ ចិត្តីកត្វា, ឱហិតសោតា ហុត្វាតិ អត្ថោ។ បដិបជ្ជថាតិ អធិតិដ្ឋថ, សុណាថាតិ អត្ថោ។ អថ វា បីតិបាមោជ្ជជននំ សោកសល្លវិនោទនំ សព្ពសម្បត្តិបដិលាភហេតុភូតំ ឥមំ ពុទ្ធវំសទេសនំ សុត្វា ឥទានិ មទនិម្មទនាទិគុណវិសេសាវហំ សព្ពទុក្ខក្ខយំ ពុទ្ធភាវមគ្គំ បដិបជ្ជថាតិ សព្ពេសំ ទេវមនុស្សានំ ពុទ្ធត្តំ បណិធាយ ឧស្សាហំ ជនេតិ។ សេសមេត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។

    Sabbadukkhakkhayanti ettha dukkha-saddo dukkhavedanā-dukkhavatthu-dukkhārammaṇa-dukkhapaccaya-dukkhaṭṭhānādīsu dissati. Ayañhi ‘‘dukkhassa ca pahānā’’tiādīsu (dī. ni. 1.232; ma. ni. 1.383, 430; pārā. 11) dukkhavedanāyaṃ dissati. ‘‘Jātipi dukkhā jarāpi dukkhā’’tiādīsu (dī. ni. 2.387; saṃ. ni. 5.1081) dukkhavatthusmiṃ. ‘‘Yasmā ca kho, mahāli, rūpaṃ dukkhaṃ dukkhānupatitaṃ dukkhāvakkanta’’ntiādīsu (saṃ. ni. 3.60) dukkhārammaṇe. ‘‘Dukkho pāpassa uccayo’’tiādīsu (dha. pa. 117) dukkhapaccaye. ‘‘Yāvañcidaṃ, bhikkhave, na sukarā akkhānena pāpuṇitaṃ yāva dukkhā nirayā’’tiādīsu (ma. ni. 3.250) dukkhaṭṭhāne. Idha panāyaṃ dukkhavatthusmiṃ dukkhapaccayepi ca daṭṭhabbo. Tasmā jātiādisabbadukkhakkhayakaranti attho (dha. sa. aṭṭha. 2 ādayo). Magganti ettha kusalatthikehi maggīyati, kilese vā mārento gacchatīti maggoti buddhavaṃsadesanā vuccati, taṃ nibbānassa maggabhūtaṃ buddhavaṃsadesanaṃ. Sakkaccanti sakkaccaṃ cittīkatvā, ohitasotā hutvāti attho. Paṭipajjathāti adhitiṭṭhatha, suṇāthāti attho. Atha vā pītipāmojjajananaṃ sokasallavinodanaṃ sabbasampattipaṭilābhahetubhūtaṃ imaṃ buddhavaṃsadesanaṃ sutvā idāni madanimmadanādiguṇavisesāvahaṃ sabbadukkhakkhayaṃ buddhabhāvamaggaṃ paṭipajjathāti sabbesaṃ devamanussānaṃ buddhattaṃ paṇidhāya ussāhaṃ janeti. Sesamettha uttānamevāti.

    ឥតិ មធុរត្ថវិលាសិនិយា ពុទ្ធវំស-អដ្ឋកថាយ

    Iti madhuratthavilāsiniyā buddhavaṃsa-aṭṭhakathāya

    រតនចង្កមនកណ្ឌវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Ratanacaṅkamanakaṇḍavaṇṇanā niṭṭhitā.

    និដ្ឋិតា ច សព្ពាការេន អព្ភន្តរនិទានស្សត្ថវណ្ណនា។

    Niṭṭhitā ca sabbākārena abbhantaranidānassatthavaṇṇanā.




    Next: ២. សុមេធបត្ថនាកថាវណ្ណនា • 2. Sumedhapatthanākathāvaṇṇanā




    Related texts:



    តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / សុត្តបិដក • Suttapiṭaka / ខុទ្ទកនិកាយ • Khuddakanikāya / ពុទ្ធវំសបាឡិ • Buddhavaṃsapāḷi / ១. រតនចង្កមនកណ្ឌំ • 1. Ratanacaṅkamanakaṇḍaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact