Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ខុទ្ទកបាឋ-អដ្ឋកថា • Khuddakapāṭha-aṭṭhakathā

    ៦. រតនសុត្តវណ្ណនា

    6. Ratanasuttavaṇṇanā

    និក្ខេបប្បយោជនំ

    Nikkhepappayojanaṃ

    ឥទានិ យានីធ ភូតានីតិឯវមាទិនា មង្គលសុត្តានន្តរំ និក្ខិត្តស្ស រតនសុត្តស្ស អត្ថវណ្ណនាក្កមោ អនុប្បត្តោ។ តស្ស ឥធ និក្ខេបប្បយោជនំ វត្វា តតោ បរំ សុបរិសុទ្ធេន តិត្ថេន នទិតឡាកាទីសុ សលិលជ្ឈោគាហណមិវ សុបរិសុទ្ធេន និទានេន ឥមស្ស សុត្តស្ស អត្ថជ្ឈោគាហណំ ទស្សេតុំ –

    Idāni yānīdha bhūtānītievamādinā maṅgalasuttānantaraṃ nikkhittassa ratanasuttassa atthavaṇṇanākkamo anuppatto. Tassa idha nikkhepappayojanaṃ vatvā tato paraṃ suparisuddhena titthena naditaḷākādīsu salilajjhogāhaṇamiva suparisuddhena nidānena imassa suttassa atthajjhogāhaṇaṃ dassetuṃ –

    ‘‘យេន វុត្តំ យទា យត្ថ, យស្មា ចេតំ ឥមំ នយំ;

    ‘‘Yena vuttaṃ yadā yattha, yasmā cetaṃ imaṃ nayaṃ;

    បកាសេត្វាន ឯតស្ស, ករិស្សាមត្ថវណ្ណនំ’’។

    Pakāsetvāna etassa, karissāmatthavaṇṇanaṃ’’.

    តត្ថ យស្មា មង្គលសុត្តេន អត្តរក្ខា អកល្យាណករណកល្យាណាករណបច្ចយានញ្ច អាសវានំ បដិឃាតោ ទស្សិតោ, ឥមញ្ច សុត្តំ បរារក្ខំ អមនុស្សាទិបច្ចយានញ្ច អាសវានំ បដិឃាតំ សាធេតិ, តស្មា តទនន្តរំ និក្ខិត្តំ សិយាតិ។

    Tattha yasmā maṅgalasuttena attarakkhā akalyāṇakaraṇakalyāṇākaraṇapaccayānañca āsavānaṃ paṭighāto dassito, imañca suttaṃ parārakkhaṃ amanussādipaccayānañca āsavānaṃ paṭighātaṃ sādheti, tasmā tadanantaraṃ nikkhittaṃ siyāti.

    ឥទំ តាវស្ស ឥធ និក្ខេបប្បយោជនំ។

    Idaṃ tāvassa idha nikkhepappayojanaṃ.

    វេសាលិវត្ថុ

    Vesālivatthu

    ឥទានិ ‘‘យេន វុត្តំ យទា យត្ថ, យស្មា ចេត’’ន្តិ ឯត្ថាហ ‘‘កេន បនេតំ សុត្តំ វុត្តំ, កទា កត្ថ, កស្មា ច វុត្ត’’ន្តិ។ វុច្ចតេ – ឥទញ្ហិ ភគវតា ឯវ វុត្តំ, ន សាវកាទីហិ។ តញ្ច យទា ទុព្ភិក្ខាទីហិ ឧបទ្ទវេហិ ឧបទ្ទុតាយ វេសាលិយា លិច្ឆវីហិ រាជគហតោ យាចិត្វា ភគវា វេសាលិំ អានីតោ, តទា វេសាលិយំ តេសំ ឧបទ្ទវានំ បដិឃាតត្ថាយ វុត្តន្តិ។ អយំ តេសំ បញ្ហានំ សង្ខេបវិស្សជ្ជនា។ វិត្ថារតោ បន វេសាលិវត្ថុតោ បភុតិ បោរាណេហិ វណ្ណីយតិ។

    Idāni ‘‘yena vuttaṃ yadā yattha, yasmā ceta’’nti etthāha ‘‘kena panetaṃ suttaṃ vuttaṃ, kadā kattha, kasmā ca vutta’’nti. Vuccate – idañhi bhagavatā eva vuttaṃ, na sāvakādīhi. Tañca yadā dubbhikkhādīhi upaddavehi upaddutāya vesāliyā licchavīhi rājagahato yācitvā bhagavā vesāliṃ ānīto, tadā vesāliyaṃ tesaṃ upaddavānaṃ paṭighātatthāya vuttanti. Ayaṃ tesaṃ pañhānaṃ saṅkhepavissajjanā. Vitthārato pana vesālivatthuto pabhuti porāṇehi vaṇṇīyati.

    តត្រាយំ វណ្ណនា – ពារាណសិរញ្ញោ កិរ អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិម្ហិ គព្ភោ សណ្ឋាសិ, សា តំ ញត្វា រញ្ញោ និវេទេសិ, រាជា គព្ភបរិហារំ អទាសិ។ សា សម្មា បរិហរិយមានគព្ភា គព្ភបរិបាកកាលេ វិជាយនឃរំ បាវិសិ។ បុញ្ញវតីនំ បច្ចូសសមយេ គព្ភវុដ្ឋានំ ហោតិ។ សា ច តាសំ អញ្ញតរា, តេន បច្ចូសសមយេ អលត្តកបដលពន្ធុជីវកបុប្ផសទិសំ មំសបេសិំ វិជាយិ។ តតោ ‘‘អញ្ញា ទេវិយោ សុវណ្ណពិម្ពសទិសេ បុត្តេ វិជាយន្តិ, អគ្គមហេសី មំសបេសិន្តិ រញ្ញោ បុរតោ មម អវណ្ណោ ឧប្បជ្ជេយ្យា’’តិ ចិន្តេត្វា តេន អវណ្ណភយេន តំ មំសបេសិំ ឯកស្មិំ ភាជនេ បក្ខិបិត្វា អញ្ញតរេន បដិកុជ្ជិត្វា រាជមុទ្ទិកាយ លញ្ឆិត្វា គង្គាយ សោតេ បក្ខិបាបេសិ។ មនុស្សេហិ ឆឌ្ឌិតមត្តេ ទេវតា អារក្ខំ សំវិទហិំសុ។ សុវណ្ណបដ្ដកញ្ចេត្ថ ជាតិហិង្គុលកេន ‘‘ពារាណសិរញ្ញោ អគ្គមហេសិយា បជា’’តិ លិខិត្វា ពន្ធិំសុ។ តតោ តំ ភាជនំ ឩមិភយាទីហិ អនុបទ្ទុតំ គង្គាសោតេន បាយាសិ។

    Tatrāyaṃ vaṇṇanā – bārāṇasirañño kira aggamahesiyā kucchimhi gabbho saṇṭhāsi, sā taṃ ñatvā rañño nivedesi, rājā gabbhaparihāraṃ adāsi. Sā sammā parihariyamānagabbhā gabbhaparipākakāle vijāyanagharaṃ pāvisi. Puññavatīnaṃ paccūsasamaye gabbhavuṭṭhānaṃ hoti. Sā ca tāsaṃ aññatarā, tena paccūsasamaye alattakapaṭalabandhujīvakapupphasadisaṃ maṃsapesiṃ vijāyi. Tato ‘‘aññā deviyo suvaṇṇabimbasadise putte vijāyanti, aggamahesī maṃsapesinti rañño purato mama avaṇṇo uppajjeyyā’’ti cintetvā tena avaṇṇabhayena taṃ maṃsapesiṃ ekasmiṃ bhājane pakkhipitvā aññatarena paṭikujjitvā rājamuddikāya lañchitvā gaṅgāya sote pakkhipāpesi. Manussehi chaḍḍitamatte devatā ārakkhaṃ saṃvidahiṃsu. Suvaṇṇapaṭṭakañcettha jātihiṅgulakena ‘‘bārāṇasirañño aggamahesiyā pajā’’ti likhitvā bandhiṃsu. Tato taṃ bhājanaṃ ūmibhayādīhi anupaddutaṃ gaṅgāsotena pāyāsi.

    តេន ច សមយេន អញ្ញតរោ តាបសោ គោបាលកុលំ និស្សាយ គង្គាតីរេ វិហរតិ។ សោ បាតោវ គង្គំ ឱតរន្តោ ភាជនំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា បំសុកូលសញ្ញាយ អគ្គហេសិ។ តតោ តត្ថ តំ អក្ខរបដ្ដកំ រាជមុទ្ទិកាលញ្ឆនញ្ច ទិស្វា មុញ្ចិត្វា តំ មំសបេសិំ អទ្ទស , ទិស្វានស្ស ឯតទហោសិ ‘‘សិយា គព្ភោ, តថា ហិស្ស ទុគ្គន្ធបូតិភាវោ នត្ថី’’តិ។ តំ អស្សមំ នេត្វា សុទ្ធេ ឱកាសេ ឋបេសិ។ អថ អឌ្ឍមាសច្ចយេន ទ្វេ មំសបេសិយោ អហេសុំ។ តាបសោ ទិស្វា សាធុតរំ ឋបេសិ, តតោ បុន អឌ្ឍមាសច្ចយេន ឯកមេកិស្សា បេសិយា ហត្ថបាទសីសានមត្ថាយ បញ្ច បញ្ច បិឡកា ឧដ្ឋហិំសុ។ តាបសោ ទិស្វា បុន សាធុតរំ ឋបេសិ។ អថ អឌ្ឍមាសច្ចយេន ឯកា មំសបេសិ សុវណ្ណពិម្ពសទិសោ ទារកោ, ឯកា ទារិកា អហោសិ។ តេសុ តាបសស្ស បុត្តសិនេហោ ឧប្បជ្ជិ។ អង្គុដ្ឋកតោ ចស្ស ខីរំ និព្ពត្តិ។ តតោ បភុតិ ច ខីរភត្តំ លភតិ, សោ ភត្តំ ភុញ្ជិត្វា ខីរំ ទារកានំ មុខេ អាសិញ្ចតិ។ តេសំ យំ យំ ឧទរំ បវិដ្ឋំ, តំ សព្ពំ មណិភាជនគតំ វិយ ទិស្សតិ។ ឯវំ លិច្ឆវី អហេសុំ។ អបរេ បនាហុ ‘‘សិព្ពេត្វា ឋបិតា វិយ នេសំ អញ្ញមញ្ញំ លីនា ឆវិ អហោសី’’តិ។ ឯវំ តេ និច្ឆវិតាយ វា លីនច្ឆវិតាយ វា លិច្ឆវីតិ បញ្ញាយិំសុ។

    Tena ca samayena aññataro tāpaso gopālakulaṃ nissāya gaṅgātīre viharati. So pātova gaṅgaṃ otaranto bhājanaṃ āgacchantaṃ disvā paṃsukūlasaññāya aggahesi. Tato tattha taṃ akkharapaṭṭakaṃ rājamuddikālañchanañca disvā muñcitvā taṃ maṃsapesiṃ addasa , disvānassa etadahosi ‘‘siyā gabbho, tathā hissa duggandhapūtibhāvo natthī’’ti. Taṃ assamaṃ netvā suddhe okāse ṭhapesi. Atha aḍḍhamāsaccayena dve maṃsapesiyo ahesuṃ. Tāpaso disvā sādhutaraṃ ṭhapesi, tato puna aḍḍhamāsaccayena ekamekissā pesiyā hatthapādasīsānamatthāya pañca pañca piḷakā uṭṭhahiṃsu. Tāpaso disvā puna sādhutaraṃ ṭhapesi. Atha aḍḍhamāsaccayena ekā maṃsapesi suvaṇṇabimbasadiso dārako, ekā dārikā ahosi. Tesu tāpasassa puttasineho uppajji. Aṅguṭṭhakato cassa khīraṃ nibbatti. Tato pabhuti ca khīrabhattaṃ labhati, so bhattaṃ bhuñjitvā khīraṃ dārakānaṃ mukhe āsiñcati. Tesaṃ yaṃ yaṃ udaraṃ paviṭṭhaṃ, taṃ sabbaṃ maṇibhājanagataṃ viya dissati. Evaṃ licchavī ahesuṃ. Apare panāhu ‘‘sibbetvā ṭhapitā viya nesaṃ aññamaññaṃ līnā chavi ahosī’’ti. Evaṃ te nicchavitāya vā līnacchavitāya vā licchavīti paññāyiṃsu.

    តាបសោ ទារកេ បោសេន្តោ ឧស្សូរេ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសតិ, អតិទិវា បដិក្កមតិ។ តស្ស តំ ព្យាបារំ ញត្វា គោបាលកា អាហំសុ, ‘‘ភន្តេ, បព្ពជិតានំ ទារកបោសនំ បលិពោធោ, អម្ហាកំ ទារកេ ទេថ, មយំ បោសេស្សាម, តុម្ហេ អត្តនោ កម្មំ ករោថា’’តិ។ តាបសោ ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិ។ គោបាលកា ទុតិយទិវសេ មគ្គំ សមំ កត្វា បុប្ផេហិ ឱកិរិត្វា ធជបដាកំ ឧស្សាបេត្វា តូរិយេហិ វជ្ជមានេហិ អស្សមំ អាគតា។ តាបសោ ‘‘មហាបុញ្ញា ទារកា, អប្បមាទេន វឌ្ឍេថ, វឌ្ឍេត្វា ច អញ្ញមញ្ញំ អាវាហវិវាហំ ករោថ, បញ្ចគោរសេន រាជានំ តោសេត្វា ភូមិភាគំ គហេត្វា នគរំ មាបេថ, តត្ថ កុមារំ អភិសិញ្ចថា’’តិ វត្វា ទារកេ អទាសិ។ តេ ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា ទារកេ នេត្វា បោសេសុំ។

    Tāpaso dārake posento ussūre gāmaṃ piṇḍāya pavisati, atidivā paṭikkamati. Tassa taṃ byāpāraṃ ñatvā gopālakā āhaṃsu, ‘‘bhante, pabbajitānaṃ dārakaposanaṃ palibodho, amhākaṃ dārake detha, mayaṃ posessāma, tumhe attano kammaṃ karothā’’ti. Tāpaso ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇi. Gopālakā dutiyadivase maggaṃ samaṃ katvā pupphehi okiritvā dhajapaṭākaṃ ussāpetvā tūriyehi vajjamānehi assamaṃ āgatā. Tāpaso ‘‘mahāpuññā dārakā, appamādena vaḍḍhetha, vaḍḍhetvā ca aññamaññaṃ āvāhavivāhaṃ karotha, pañcagorasena rājānaṃ tosetvā bhūmibhāgaṃ gahetvā nagaraṃ māpetha, tattha kumāraṃ abhisiñcathā’’ti vatvā dārake adāsi. Te ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā dārake netvā posesuṃ.

    ទារកា វុឌ្ឍិមន្វាយ កីឡន្តា វិវាទដ្ឋានេសុ អញ្ញេ គោបាលទារកេ ហត្ថេនបិ បាទេនបិ បហរន្តិ, តេ រោទន្តិ។ ‘‘កិស្ស រោទថា’’តិ ច មាតាបិតូហិ វុត្តា ‘‘ឥមេ និម្មាតាបិតិកា តាបសបោសិតា អម្ហេ អតីវ បហរន្តី’’តិ វទន្តិ។ តតោ តេសំ មាតាបិតរោ ‘‘ឥមេ ទារកា អញ្ញេ ទារកេ វិហេឋេន្តិ ទុក្ខាបេន្តិ, ន ឥមេ សង្គហេតព្ពា, វជ្ជិតព្ពា ឥមេ’’តិ អាហំសុ។ តតោ បភុតិ កិរ សោ បទេសោ ‘‘វជ្ជី’’តិ វុច្ចតិ, តិយោជនសតំ បរិមាណេន។ អថ តំ បទេសំ គោបាលកា រាជានំ តោសេត្វា អគ្គហេសុំ។ តត្ថេវ នគរំ មាបេត្វា សោឡសវស្សុទ្ទេសិកំ កុមារំ អភិសិញ្ចិត្វា រាជានំ អកំសុ។ តាយ ចស្ស ទារិកាយ សទ្ធិំ វារេយ្យំ កត្វា កតិកំ អកំសុ ‘‘ន ពាហិរតោ ទារិកា អានេតព្ពា, ឥតោ ទារិកា ន កស្សចិ ទាតព្ពា’’តិ។ តេសំ បឋមសំវាសេន ទ្វេ ទារកា ជាតា ធីតា ច បុត្តោ ច, ឯវំ សោឡសក្ខត្តុំ ទ្វេ ទ្វេ ជាតា។ តតោ តេសំ ទារកានំ យថាក្កមំ វឌ្ឍន្តានំ អារាមុយ្យាននិវាសដ្ឋានបរិវារសម្បត្តិំ គហេតុំ អប្បហោន្តំ តំ នគរំ តិក្ខត្តុំ គាវុតន្តរេន គាវុតន្តរេន បាការេន បរិក្ខិបិំសុ, តស្ស បុនប្បុនំ វិសាលីកតត្តា វេសាលីត្វេវ នាមំ ជាតំ។ ឥទំ វេសាលិវត្ថុ។

    Dārakā vuḍḍhimanvāya kīḷantā vivādaṭṭhānesu aññe gopāladārake hatthenapi pādenapi paharanti, te rodanti. ‘‘Kissa rodathā’’ti ca mātāpitūhi vuttā ‘‘ime nimmātāpitikā tāpasapositā amhe atīva paharantī’’ti vadanti. Tato tesaṃ mātāpitaro ‘‘ime dārakā aññe dārake viheṭhenti dukkhāpenti, na ime saṅgahetabbā, vajjitabbā ime’’ti āhaṃsu. Tato pabhuti kira so padeso ‘‘vajjī’’ti vuccati, tiyojanasataṃ parimāṇena. Atha taṃ padesaṃ gopālakā rājānaṃ tosetvā aggahesuṃ. Tattheva nagaraṃ māpetvā soḷasavassuddesikaṃ kumāraṃ abhisiñcitvā rājānaṃ akaṃsu. Tāya cassa dārikāya saddhiṃ vāreyyaṃ katvā katikaṃ akaṃsu ‘‘na bāhirato dārikā ānetabbā, ito dārikā na kassaci dātabbā’’ti. Tesaṃ paṭhamasaṃvāsena dve dārakā jātā dhītā ca putto ca, evaṃ soḷasakkhattuṃ dve dve jātā. Tato tesaṃ dārakānaṃ yathākkamaṃ vaḍḍhantānaṃ ārāmuyyānanivāsaṭṭhānaparivārasampattiṃ gahetuṃ appahontaṃ taṃ nagaraṃ tikkhattuṃ gāvutantarena gāvutantarena pākārena parikkhipiṃsu, tassa punappunaṃ visālīkatattā vesālītveva nāmaṃ jātaṃ. Idaṃ vesālivatthu.

    ភគវតោ និមន្តនំ

    Bhagavato nimantanaṃ

    អយំ បន វេសាលី ភគវតោ ឧប្បន្នកាលេ ឥទ្ធា វេបុល្លប្បត្តា អហោសិ។ តត្ថ ហិ រាជូនំយេវ សត្ត សហស្សានិ សត្ត សតានិ សត្ត ច រាជានោ អហេសុំ។ តថា យុវរាជសេនាបតិភណ្ឌាគារិកប្បភុតីនំ ។ យថាហ –

    Ayaṃ pana vesālī bhagavato uppannakāle iddhā vepullappattā ahosi. Tattha hi rājūnaṃyeva satta sahassāni satta satāni satta ca rājāno ahesuṃ. Tathā yuvarājasenāpatibhaṇḍāgārikappabhutīnaṃ . Yathāha –

    ‘‘តេន ខោ បន សមយេន វេសាលី ឥទ្ធា ចេវ ហោតិ ផីតា ច ពហុជនា អាកិណ្ណមនុស្សា សុភិក្ខា ច, សត្ត ច បាសាទសហស្សានិ សត្ត ច បាសាទសតានិ សត្ត ច បាសាទា, សត្ត ច កូដាគារសហស្សានិ សត្ត ច កូដាគារសតានិ សត្ត ច កូដាគារានិ, សត្ត ច អារាមសហស្សានិ សត្ត ច អារាមសតានិ សត្ត ច អារាមា, សត្ត ច បោក្ខរណិសហស្សានិ សត្ត ច បោក្ខរណិសតានិ សត្ត ច បោក្ខរណិយោ’’តិ (មហាវ. ៣២៦)។

    ‘‘Tena kho pana samayena vesālī iddhā ceva hoti phītā ca bahujanā ākiṇṇamanussā subhikkhā ca, satta ca pāsādasahassāni satta ca pāsādasatāni satta ca pāsādā, satta ca kūṭāgārasahassāni satta ca kūṭāgārasatāni satta ca kūṭāgārāni, satta ca ārāmasahassāni satta ca ārāmasatāni satta ca ārāmā, satta ca pokkharaṇisahassāni satta ca pokkharaṇisatāni satta ca pokkharaṇiyo’’ti (mahāva. 326).

    សា អបរេន សមយេន ទុព្ភិក្ខា អហោសិ ទុព្ពុដ្ឋិកា ទុស្សស្សា។ បឋមំ ទុគ្គតមនុស្សា មរន្តិ , តេ ពហិទ្ធា ឆឌ្ឌេន្តិ។ មតមនុស្សានំ កុណបគន្ធេន អមនុស្សា នគរំ បវិសិំសុ, តតោ ពហុតរា មរន្តិ។ តាយ បដិកូលតាយ សត្តានំ អហិវាតរោគោ ឧប្បជ្ជិ។ ឥតិ តីហិ ទុព្ភិក្ខអមនុស្សរោគភយេហិ ឧបទ្ទុតា វេសាលិនគរវាសិនោ ឧបសង្កមិត្វា រាជានំ អាហំសុ, ‘‘មហារាជ, ឥមស្មិំ នគរេ តិវិធំ ភយមុប្បន្នំ, ឥតោ បុព្ពេ យាវ សត្តមា រាជកុលបរិវដ្ដា ឯវរូបំ អនុប្បន្នបុព្ពំ, តុម្ហាកំ មញ្ញេ អធម្មិកត្តេន តំ ឯតរហិ ឧប្បន្ន’’ន្តិ។ រាជា សព្ពេ សន្ថាគារេ សន្និបាតាបេត្វា ‘‘មយ្ហំ អធម្មិកភាវំ វិចិនថា’’តិ អាហ។ តេ សព្ពំ បវេណិំ វិចិនន្តា ន កិញ្ចិ អទ្ទសំសុ។

    Sā aparena samayena dubbhikkhā ahosi dubbuṭṭhikā dussassā. Paṭhamaṃ duggatamanussā maranti , te bahiddhā chaḍḍenti. Matamanussānaṃ kuṇapagandhena amanussā nagaraṃ pavisiṃsu, tato bahutarā maranti. Tāya paṭikūlatāya sattānaṃ ahivātarogo uppajji. Iti tīhi dubbhikkhaamanussarogabhayehi upaddutā vesālinagaravāsino upasaṅkamitvā rājānaṃ āhaṃsu, ‘‘mahārāja, imasmiṃ nagare tividhaṃ bhayamuppannaṃ, ito pubbe yāva sattamā rājakulaparivaṭṭā evarūpaṃ anuppannapubbaṃ, tumhākaṃ maññe adhammikattena taṃ etarahi uppanna’’nti. Rājā sabbe santhāgāre sannipātāpetvā ‘‘mayhaṃ adhammikabhāvaṃ vicinathā’’ti āha. Te sabbaṃ paveṇiṃ vicinantā na kiñci addasaṃsu.

    តតោ រញ្ញោ ទោសមទិស្វា ‘‘ឥទំ ភយំ អម្ហាកំ កថំ វូបសមេយ្យា’’តិ ចិន្តេសុំ។ តត្ថ ឯកច្ចេ ឆ សត្ថារេ អបទិសិំសុ ‘‘ឯតេហិ ឱក្កន្តមត្តេ វូបសមេស្សតី’’តិ។ ឯកច្ចេ អាហំសុ – ‘‘ពុទ្ធោ កិរ លោកេ ឧប្បន្នោ, សោ ភគវា សព្ពសត្តហិតាយ ធម្មំ ទេសេតិ មហិទ្ធិកោ មហានុភាវោ, តេន ឱក្កន្តមត្តេ សព្ពភយានិ វូបសមេយ្យុ’’ន្តិ។ តេន តេ អត្តមនា ហុត្វា ‘‘កហំ បន សោ ភគវា ឯតរហិ វិហរតិ, អម្ហេហិ បេសិតោ ន អាគច្ឆេយ្យា’’តិ អាហំសុ។ អថាបរេ អាហំសុ – ‘‘ពុទ្ធា នាម អនុកម្បកា, កិស្ស នាគច្ឆេយ្យុំ, សោ បន ភគវា ឯតរហិ រាជគហេ វិហរតិ, រាជា ពិម្ពិសារោ តំ ឧបដ្ឋហតិ, សោ អាគន្តុំ ន ទទេយ្យា’’តិ។ ‘‘តេន ហិ រាជានំ សញ្ញាបេត្វា អានេយ្យាមា’’តិ ទ្វេ លិច្ឆវិរាជានោ មហតា ពលកាយេន បហូតំ បណ្ណាការំ ទត្វា រញ្ញោ សន្តិកំ បេសិំសុ ‘‘ពិម្ពិសារំ សញ្ញាបេត្វា ភគវន្តំ អានេថា’’តិ។ តេ គន្ត្វា រញ្ញោ បណ្ណាការំ ទត្វា តំ បវត្តិំ និវេទេត្វា, ‘‘មហារាជ, ភគវន្តំ អម្ហាកំ នគរំ បេសេហី’’តិ អាហំសុ។ រាជា ន សម្បដិច្ឆិ, ‘‘តុម្ហេយេវ ជានាថា’’តិ អាហ។ តេ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯវមាហំសុ – ‘‘ភន្តេ, អម្ហាកំ នគរេ តីណិ ភយានិ ឧប្បន្នានិ, សចេ ភគវា អាគច្ឆេយ្យ, សោត្ថិ នោ ភវេយ្យា’’តិ។ ភគវា អាវជ្ជេត្វា ‘‘វេសាលិយំ រតនសុត្តេ វុត្តេ សា រក្ខា កោដិសតសហស្សំ ចក្កវាឡានំ ផរិស្សតិ, សុត្តបរិយោសានេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ ភវិស្សតី’’តិ អធិវាសេសិ។ អថ រាជា ពិម្ពិសារោ ភគវតោ អធិវាសនំ សុត្វា ‘‘ភគវតា វេសាលិគមនំ អធិវាសិត’’ន្តិ នគរេ ឃោសនំ ការាបេត្វា ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា អាហ – ‘‘កិំ, ភន្តេ, សម្បដិច្ឆថ វេសាលិគមន’’ន្តិ? អាម, មហារាជាតិ។ តេន ហិ, ភន្តេ, តាវ អាគមេថ, យាវ មគ្គំ បដិយាទេមីតិ។

    Tato rañño dosamadisvā ‘‘idaṃ bhayaṃ amhākaṃ kathaṃ vūpasameyyā’’ti cintesuṃ. Tattha ekacce cha satthāre apadisiṃsu ‘‘etehi okkantamatte vūpasamessatī’’ti. Ekacce āhaṃsu – ‘‘buddho kira loke uppanno, so bhagavā sabbasattahitāya dhammaṃ deseti mahiddhiko mahānubhāvo, tena okkantamatte sabbabhayāni vūpasameyyu’’nti. Tena te attamanā hutvā ‘‘kahaṃ pana so bhagavā etarahi viharati, amhehi pesito na āgaccheyyā’’ti āhaṃsu. Athāpare āhaṃsu – ‘‘buddhā nāma anukampakā, kissa nāgaccheyyuṃ, so pana bhagavā etarahi rājagahe viharati, rājā bimbisāro taṃ upaṭṭhahati, so āgantuṃ na dadeyyā’’ti. ‘‘Tena hi rājānaṃ saññāpetvā āneyyāmā’’ti dve licchavirājāno mahatā balakāyena pahūtaṃ paṇṇākāraṃ datvā rañño santikaṃ pesiṃsu ‘‘bimbisāraṃ saññāpetvā bhagavantaṃ ānethā’’ti. Te gantvā rañño paṇṇākāraṃ datvā taṃ pavattiṃ nivedetvā, ‘‘mahārāja, bhagavantaṃ amhākaṃ nagaraṃ pesehī’’ti āhaṃsu. Rājā na sampaṭicchi, ‘‘tumheyeva jānāthā’’ti āha. Te bhagavantaṃ upasaṅkamitvā vanditvā evamāhaṃsu – ‘‘bhante, amhākaṃ nagare tīṇi bhayāni uppannāni, sace bhagavā āgaccheyya, sotthi no bhaveyyā’’ti. Bhagavā āvajjetvā ‘‘vesāliyaṃ ratanasutte vutte sā rakkhā koṭisatasahassaṃ cakkavāḷānaṃ pharissati, suttapariyosāne caturāsītiyā pāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo bhavissatī’’ti adhivāsesi. Atha rājā bimbisāro bhagavato adhivāsanaṃ sutvā ‘‘bhagavatā vesāligamanaṃ adhivāsita’’nti nagare ghosanaṃ kārāpetvā bhagavantaṃ upasaṅkamitvā āha – ‘‘kiṃ, bhante, sampaṭicchatha vesāligamana’’nti? Āma, mahārājāti. Tena hi, bhante, tāva āgametha, yāva maggaṃ paṭiyādemīti.

    អថ ខោ រាជា ពិម្ពិសារោ រាជគហស្ស ច គង្គាយ ច អន្តរា បញ្ចយោជនភូមិំ សមំ កត្វា យោជនេ យោជនេ វិហារំ មាបេត្វា ភគវតោ គមនកាលំ បដិវេទេសិ។ ភគវា បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ បរិវុតោ បាយាសិ។ រាជា បញ្ចយោជនំ មគ្គំ បញ្ចវណ្ណេហិ បុប្ផេហិ ជាណុមត្តំ ឱកិរាបេត្វា ធជបដាកបុណ្ណឃដកទលិអាទីនិ ឧស្សាបេត្វា ភគវតោ ទ្វេ សេតច្ឆត្តានិ ឯកមេកស្ស ច ភិក្ខុស្ស ឯកមេកំ ឧក្ខិបាបេត្វា សទ្ធិំ អត្តនោ បរិវារេន បុប្ផគន្ធាទីហិ បូជំ ករោន្តោ ឯកេកស្មិំ វិហារេ ភគវន្តំ វសាបេត្វា មហាទានានិ ទត្វា បញ្ចហិ ទិវសេហិ គង្គាតីរំ នេសិ។ តត្ថ សព្ពាលង្ការេហិ នាវំ អលង្ករោន្តោ វេសាលិកានំ សាសនំ បេសេសិ ‘‘អាគតោ ភគវា, មគ្គំ បដិយាទេត្វា សព្ពេ ភគវតោ បច្ចុគ្គមនំ ករោថា’’តិ។ តេ ‘‘ទិគុណំ បូជំ ករិស្សាមា’’តិ វេសាលិយា ច គង្គាយ ច អន្តរា តិយោជនភូមិំ សមំ កត្វា ភគវតោ ចត្តារិ ឯកមេកស្ស ច ភិក្ខុស្ស ទ្វេ ទ្វេ សេតច្ឆត្តានិ សជ្ជេត្វា បូជំ កុរុមានា គង្គាតីរំ អាគន្ត្វា អដ្ឋំសុ។

    Atha kho rājā bimbisāro rājagahassa ca gaṅgāya ca antarā pañcayojanabhūmiṃ samaṃ katvā yojane yojane vihāraṃ māpetvā bhagavato gamanakālaṃ paṭivedesi. Bhagavā pañcahi bhikkhusatehi parivuto pāyāsi. Rājā pañcayojanaṃ maggaṃ pañcavaṇṇehi pupphehi jāṇumattaṃ okirāpetvā dhajapaṭākapuṇṇaghaṭakadaliādīni ussāpetvā bhagavato dve setacchattāni ekamekassa ca bhikkhussa ekamekaṃ ukkhipāpetvā saddhiṃ attano parivārena pupphagandhādīhi pūjaṃ karonto ekekasmiṃ vihāre bhagavantaṃ vasāpetvā mahādānāni datvā pañcahi divasehi gaṅgātīraṃ nesi. Tattha sabbālaṅkārehi nāvaṃ alaṅkaronto vesālikānaṃ sāsanaṃ pesesi ‘‘āgato bhagavā, maggaṃ paṭiyādetvā sabbe bhagavato paccuggamanaṃ karothā’’ti. Te ‘‘diguṇaṃ pūjaṃ karissāmā’’ti vesāliyā ca gaṅgāya ca antarā tiyojanabhūmiṃ samaṃ katvā bhagavato cattāri ekamekassa ca bhikkhussa dve dve setacchattāni sajjetvā pūjaṃ kurumānā gaṅgātīraṃ āgantvā aṭṭhaṃsu.

    អថ ពិម្ពិសារោ ទ្វេ នាវាយោ សង្ឃដេត្វា មណ្ឌបំ កត្វា បុប្ផទាមាទីហិ អលង្ករិត្វា តត្ថ សព្ពរតនមយំ ពុទ្ធាសនំ បញ្ញបេសិ, ភគវា តត្ថ និសីទិ។ បញ្ច សតា ភិក្ខូបិ នាវំ អារុហិត្វា យថានុរូបំ និសីទិំសុ។ រាជា ភគវន្តំ អនុគច្ឆន្តោ គលប្បមាណំ ឧទកំ ឱគាហេត្វា ‘‘យាវ, ភន្តេ, ភគវា អាគច្ឆតិ, តាវាហំ ឥធេវ គង្គាតីរេ វសិស្សាមី’’តិ វត្វា និវត្តោ។ ឧបរិ ទេវតា យាវ អកនិដ្ឋភវនា បូជំ អកំសុ។ ហេដ្ឋាគង្គានិវាសិនោ កម្ពលស្សតរាទយោ នាគរាជានោ បូជំ អកំសុ។ ឯវំ មហតិយា បូជាយ ភគវា យោជនមត្តំ អទ្ធានំ គង្គាយ គន្ត្វា វេសាលិកានំ សីមន្តរំ បវិដ្ឋោ។

    Atha bimbisāro dve nāvāyo saṅghaṭetvā maṇḍapaṃ katvā pupphadāmādīhi alaṅkaritvā tattha sabbaratanamayaṃ buddhāsanaṃ paññapesi, bhagavā tattha nisīdi. Pañca satā bhikkhūpi nāvaṃ āruhitvā yathānurūpaṃ nisīdiṃsu. Rājā bhagavantaṃ anugacchanto galappamāṇaṃ udakaṃ ogāhetvā ‘‘yāva, bhante, bhagavā āgacchati, tāvāhaṃ idheva gaṅgātīre vasissāmī’’ti vatvā nivatto. Upari devatā yāva akaniṭṭhabhavanā pūjaṃ akaṃsu. Heṭṭhāgaṅgānivāsino kambalassatarādayo nāgarājāno pūjaṃ akaṃsu. Evaṃ mahatiyā pūjāya bhagavā yojanamattaṃ addhānaṃ gaṅgāya gantvā vesālikānaṃ sīmantaraṃ paviṭṭho.

    តតោ លិច្ឆវិរាជានោ ពិម្ពិសារេន កតបូជាយ ទិគុណំ ករោន្តា គលប្បមាណេ ឧទកេ ភគវន្តំ បច្ចុគ្គច្ឆិំសុ។ តេនេវ ខណេន តេន មុហុត្តេន វិជ្ជុប្បភាវិនទ្ធន្ធការវិសដកូដោ គឡគឡាយន្តោ ចតូសុ ទិសាសុ មហាមេឃោ វុដ្ឋាសិ។ អថ ភគវតា បឋមបាទេ គង្គាតីរេ និក្ខិត្តមត្តេ បោក្ខរវស្សំ វស្សិ។ យេ តេមេតុកាមា, តេ ឯវ តេមេន្តិ, អតេមេតុកាមា ន តេមេន្តិ។ សព្ពត្ថ ជាណុមត្តំ ឩរុមត្តំ កដិមត្តំ គលប្បមាណំ ឧទកំ វហតិ, សព្ពកុណបានិ ឧទកេន គង្គំ បវេសិតានិ, បរិសុទ្ធោ ភូមិភាគោ អហោសិ។

    Tato licchavirājāno bimbisārena katapūjāya diguṇaṃ karontā galappamāṇe udake bhagavantaṃ paccuggacchiṃsu. Teneva khaṇena tena muhuttena vijjuppabhāvinaddhandhakāravisaṭakūṭo gaḷagaḷāyanto catūsu disāsu mahāmegho vuṭṭhāsi. Atha bhagavatā paṭhamapāde gaṅgātīre nikkhittamatte pokkharavassaṃ vassi. Ye temetukāmā, te eva tementi, atemetukāmā na tementi. Sabbattha jāṇumattaṃ ūrumattaṃ kaṭimattaṃ galappamāṇaṃ udakaṃ vahati, sabbakuṇapāni udakena gaṅgaṃ pavesitāni, parisuddho bhūmibhāgo ahosi.

    លិច្ឆវិរាជានោ ភគវន្តំ អន្តរា យោជនេ យោជនេ វាសាបេត្វា មហាទានានិ ទត្វា តីហិ ទិវសេហិ ទិគុណំ បូជំ ករោន្តា វេសាលិំ នយិំសុ ។ វេសាលិំ សម្បត្តេ ភគវតិ សក្កោ ទេវានមិន្ទោ ទេវសង្ឃបុរក្ខតោ អាគច្ឆិ។ មហេសក្ខានំ ទេវតានំ សន្និបាតេន អមនុស្សា យេភុយ្យេន បលាយិំសុ។ ភគវា នគរទ្វារេ ឋត្វា អានន្ទត្ថេរំ អាមន្តេសិ – ‘‘ឥមំ, អានន្ទ, រតនសុត្តំ ឧគ្គហេត្វា ពលិកម្មូបករណានិ គហេត្វា លិច្ឆវិរាជកុមារេហិ សទ្ធិំ វេសាលិយា តិបាការន្តរេ វិចរន្តោ បរិត្តំ ករោហី’’តិ រតនសុត្តំ អភាសិ។ ‘‘ឯវំ កេន បនេតំ សុត្តំ វុត្តំ , កទា, កត្ថ, កស្មា ច វុត្ត’’ន្តិ ឯតេសំ បញ្ហានំ វិស្សជ្ជនា វិត្ថារេន វេសាលិវត្ថុតោ បភុតិ បោរាណេហិ វណ្ណីយតិ។

    Licchavirājāno bhagavantaṃ antarā yojane yojane vāsāpetvā mahādānāni datvā tīhi divasehi diguṇaṃ pūjaṃ karontā vesāliṃ nayiṃsu . Vesāliṃ sampatte bhagavati sakko devānamindo devasaṅghapurakkhato āgacchi. Mahesakkhānaṃ devatānaṃ sannipātena amanussā yebhuyyena palāyiṃsu. Bhagavā nagaradvāre ṭhatvā ānandattheraṃ āmantesi – ‘‘imaṃ, ānanda, ratanasuttaṃ uggahetvā balikammūpakaraṇāni gahetvā licchavirājakumārehi saddhiṃ vesāliyā tipākārantare vicaranto parittaṃ karohī’’ti ratanasuttaṃ abhāsi. ‘‘Evaṃ kena panetaṃ suttaṃ vuttaṃ , kadā, kattha, kasmā ca vutta’’nti etesaṃ pañhānaṃ vissajjanā vitthārena vesālivatthuto pabhuti porāṇehi vaṇṇīyati.

    ឯវំ ភគវតោ វេសាលិំ អនុប្បត្តទិវសេយេវ វេសាលិនគរទ្វារេ តេសំ ឧបទ្ទវានំ បដិឃាតត្ថាយ វុត្តមិទំ រតនសុត្តំ ឧគ្គហេត្វា អាយស្មា អានន្ទោ បរិត្តត្ថាយ ភាសមានោ ភគវតោ បត្តេន ឧទកមាទាយ សព្ពនគរំ អព្ភុក្កិរន្តោ អនុវិចរិ។ យំ កិញ្ចីតិ វុត្តមត្តេ ឯវ ថេរេន យេ បុព្ពេ អបលាតា សង្ការកូដភិត្តិប្បទេសាទិនិស្សិតា អមនុស្សា, តេ ចតូហិ ទ្វារេហិ បលាយិំសុ, ទ្វារានិ អនោកាសានិ អហេសុំ។ តតោ ឯកច្ចេ ទ្វារេសុ ឱកាសំ អលភមានា បាការំ ភិន្ទិត្វា បលាតា។ អមនុស្សេសុ គតមត្តេសុ មនុស្សានំ គត្តេសុ រោគោ វូបសន្តោ។ តេ និក្ខមិត្វា សព្ពបុប្ផគន្ធាទីហិ ថេរំ បូជេសុំ។ មហាជនោ នគរមជ្ឈេ សន្ថាគារំ សព្ពគន្ធេហិ លិម្បិត្វា វិតានំ កត្វា សព្ពាលង្ការេហិ អលង្ករិត្វា តត្ថ ពុទ្ធាសនំ បញ្ញបេត្វា ភគវន្តំ អានេសិ។

    Evaṃ bhagavato vesāliṃ anuppattadivaseyeva vesālinagaradvāre tesaṃ upaddavānaṃ paṭighātatthāya vuttamidaṃ ratanasuttaṃ uggahetvā āyasmā ānando parittatthāya bhāsamāno bhagavato pattena udakamādāya sabbanagaraṃ abbhukkiranto anuvicari. Yaṃ kiñcīti vuttamatte eva therena ye pubbe apalātā saṅkārakūṭabhittippadesādinissitā amanussā, te catūhi dvārehi palāyiṃsu, dvārāni anokāsāni ahesuṃ. Tato ekacce dvāresu okāsaṃ alabhamānā pākāraṃ bhinditvā palātā. Amanussesu gatamattesu manussānaṃ gattesu rogo vūpasanto. Te nikkhamitvā sabbapupphagandhādīhi theraṃ pūjesuṃ. Mahājano nagaramajjhe santhāgāraṃ sabbagandhehi limpitvā vitānaṃ katvā sabbālaṅkārehi alaṅkaritvā tattha buddhāsanaṃ paññapetvā bhagavantaṃ ānesi.

    ភគវា សន្ថាគារំ បវិសិត្វា បញ្ញត្តេ អាសនេ និសីទិ។ ភិក្ខុសង្ឃោបិ ខោ រាជានោ មនុស្សា ច បតិរូបេ បតិរូបេ អាសនេ និសីទិំសុ។ សក្កោបិ ទេវានមិន្ទោ ទ្វីសុ ទេវលោកេសុ ទេវបរិសាយ សទ្ធិំ ឧបនិសីទិ អញ្ញេ ច ទេវា, អានន្ទត្ថេរោបិ សព្ពំ វេសាលិំ អនុវិចរន្តោ រក្ខំ កត្វា វេសាលិនគរវាសីហិ សទ្ធិំ អាគន្ត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ។ តត្ថ ភគវា សព្ពេសំ តទេវ រតនសុត្តំ អភាសីតិ។

    Bhagavā santhāgāraṃ pavisitvā paññatte āsane nisīdi. Bhikkhusaṅghopi kho rājāno manussā ca patirūpe patirūpe āsane nisīdiṃsu. Sakkopi devānamindo dvīsu devalokesu devaparisāya saddhiṃ upanisīdi aññe ca devā, ānandattheropi sabbaṃ vesāliṃ anuvicaranto rakkhaṃ katvā vesālinagaravāsīhi saddhiṃ āgantvā ekamantaṃ nisīdi. Tattha bhagavā sabbesaṃ tadeva ratanasuttaṃ abhāsīti.

    ឯត្តាវតា ច យា ‘‘យេន វុត្តំ យទា យត្ថ, យស្មា ចេតំ ឥមំ នយំ។ បកាសេត្វានា’’តិ មាតិកា និក្ខិត្តា, សា សព្ពប្បការេន វិត្ថារិតា ហោតិ។

    Ettāvatā ca yā ‘‘yena vuttaṃ yadā yattha, yasmā cetaṃ imaṃ nayaṃ. Pakāsetvānā’’ti mātikā nikkhittā, sā sabbappakārena vitthāritā hoti.

    យានីធាតិគាថាវណ្ណនា

    Yānīdhātigāthāvaṇṇanā

    ១. ឥទានិ ‘‘ឯតស្ស ករិស្សាមត្ថវណ្ណន’’ន្តិ វុត្តត្តា អត្ថវណ្ណនា អារព្ភតេ។ អបរេ បន វទន្តិ ‘‘អាទិតោ បញ្ចេវ គាថា ភគវតា វុត្តា, សេសា បរិត្តករណសមយេ អានន្ទត្ថេរេនា’’តិ។ យថា វា តថា វា ហោតុ, កិំ នោ ឥមាយ បរិក្ខាយ, សព្ពថាបិ ឯតស្ស រតនសុត្តស្ស ករិស្សាមត្ថវណ្ណនំ។

    1. Idāni ‘‘etassa karissāmatthavaṇṇana’’nti vuttattā atthavaṇṇanā ārabbhate. Apare pana vadanti ‘‘ādito pañceva gāthā bhagavatā vuttā, sesā parittakaraṇasamaye ānandattherenā’’ti. Yathā vā tathā vā hotu, kiṃ no imāya parikkhāya, sabbathāpi etassa ratanasuttassa karissāmatthavaṇṇanaṃ.

    យានីធ ភូតានីតិ បឋមគាថា។ តត្ថ យានីតិ យាទិសានិ អប្បេសក្ខានិ វា មហេសក្ខានិ វា។ ឥធាតិ ឥមស្មិំ បទេសេ, តស្មិំ ខណេ សន្និបាតដ្ឋានំ សន្ធាយាហ។ ភូតានីតិ កិញ្ចាបិ ភូតសទ្ទោ ‘‘ភូតស្មិំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ ឯវមាទីសុ (បាចិ. ៦៩) វិជ្ជមានេ។ ‘‘ភូតមិទន្តិ, ភិក្ខវេ , សមនុបស្សថា’’តិ ឯវមាទីសុ (ម. និ. ១.៤០១) ខន្ធបញ្ចកេ។ ‘‘ចត្តារោ ខោ, ភិក្ខុ, មហាភូតា ហេតូ’’តិ ឯវមាទីសុ (ម. និ. ៣.៨៦) ចតុព្ពិធេ បថវីធាត្វាទិរូបេ។ ‘‘យោ ច កាលឃសោ ភូតោ’’តិ ឯវមាទីសុ (ជា. ១.២.១៩០) ខីណាសវេ។ ‘‘សព្ពេវ និក្ខិបិស្សន្តិ, ភូតា លោកេ សមុស្សយ’’ន្តិ ឯវមាទីសុ (ទី. និ. ២.២២០) សព្ពសត្តេ។ ‘‘ភូតគាមបាតព្យតាយា’’តិ ឯវមាទីសុ (បាចិ. ៩០) រុក្ខាទិកេ។ ‘‘ភូតំ ភូតតោ សញ្ជានាតី’’តិ ឯវមាទីសុ (ម. និ. ១.៣) ចាតុមហារាជិកានំ ហេដ្ឋា សត្តនិកាយំ ឧបាទាយ វត្តតិ។ ឥធ បន អវិសេសតោ អមនុស្សេសុ ទដ្ឋព្ពោ។

    Yānīdha bhūtānīti paṭhamagāthā. Tattha yānīti yādisāni appesakkhāni vā mahesakkhāni vā. Idhāti imasmiṃ padese, tasmiṃ khaṇe sannipātaṭṭhānaṃ sandhāyāha. Bhūtānīti kiñcāpi bhūtasaddo ‘‘bhūtasmiṃ pācittiya’’nti evamādīsu (pāci. 69) vijjamāne. ‘‘Bhūtamidanti, bhikkhave , samanupassathā’’ti evamādīsu (ma. ni. 1.401) khandhapañcake. ‘‘Cattāro kho, bhikkhu, mahābhūtā hetū’’ti evamādīsu (ma. ni. 3.86) catubbidhe pathavīdhātvādirūpe. ‘‘Yo ca kālaghaso bhūto’’ti evamādīsu (jā. 1.2.190) khīṇāsave. ‘‘Sabbeva nikkhipissanti, bhūtā loke samussaya’’nti evamādīsu (dī. ni. 2.220) sabbasatte. ‘‘Bhūtagāmapātabyatāyā’’ti evamādīsu (pāci. 90) rukkhādike. ‘‘Bhūtaṃ bhūtato sañjānātī’’ti evamādīsu (ma. ni. 1.3) cātumahārājikānaṃ heṭṭhā sattanikāyaṃ upādāya vattati. Idha pana avisesato amanussesu daṭṭhabbo.

    សមាគតានីតិ សន្និបតិតានិ។ ភុម្មានីតិ ភូមិយំ និព្ពត្តានិ។ វា-ឥតិ វិកប្បនេ។ តេន យានីធ ភុម្មានិ វា ភូតានិ សមាគតានីតិ ឥមមេកំ វិកប្បំ កត្វា បុន ទុតិយវិកប្បំ កាតុំ ‘‘យានិ វ អន្តលិក្ខេ’’តិ អាហ។ អន្តលិក្ខេ វា យានិ ភូតានិ និព្ពត្តានិ, តានិ សព្ពានិ ឥធ សមាគតានីតិ អត្ថោ។ ឯត្ថ ច យាមតោ យាវ អកនិដ្ឋំ, តាវ និព្ពត្តានិ ភូតានិ អាកាសេ បាតុភូតវិមានេសុ និព្ពត្តត្តា ‘‘អន្តលិក្ខេ ភូតានី’’តិ វេទិតព្ពានិ។ តតោ ហេដ្ឋា សិនេរុតោ បភុតិ យាវ ភូមិយំ រុក្ខលតាទីសុ អធិវត្ថានិ បថវិយញ្ច និព្ពត្តានិ ភូតានិ, តានិ សព្ពានិ ភូមិយំ ភូមិបដិពទ្ធេសុ ច រុក្ខលតាបព្ពតាទីសុ និព្ពត្តត្តា ‘‘ភុម្មានិ ភូតានី’’តិ វេទិតព្ពានិ។

    Samāgatānīti sannipatitāni. Bhummānīti bhūmiyaṃ nibbattāni. Vā-iti vikappane. Tena yānīdha bhummāni vā bhūtāni samāgatānīti imamekaṃ vikappaṃ katvā puna dutiyavikappaṃ kātuṃ ‘‘yāni va antalikkhe’’ti āha. Antalikkhe vā yāni bhūtāni nibbattāni, tāni sabbāni idha samāgatānīti attho. Ettha ca yāmato yāva akaniṭṭhaṃ, tāva nibbattāni bhūtāni ākāse pātubhūtavimānesu nibbattattā ‘‘antalikkhe bhūtānī’’ti veditabbāni. Tato heṭṭhā sineruto pabhuti yāva bhūmiyaṃ rukkhalatādīsu adhivatthāni pathaviyañca nibbattāni bhūtāni, tāni sabbāni bhūmiyaṃ bhūmipaṭibaddhesu ca rukkhalatāpabbatādīsu nibbattattā ‘‘bhummāni bhūtānī’’ti veditabbāni.

    ឯវំ ភគវា សព្ពានេវ អមនុស្សភូតានិ ‘‘ភុម្មានិ វា យានិ វ អន្តលិក្ខេ’’តិ ទ្វីហិ បទេហិ វិកប្បេត្វា បុន ឯកេន បទេន បរិគ្គហេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘សព្ពេវ ភូតា សុមនា ភវន្តូ’’តិ អាហ។ សព្ពេតិ អនវសេសា។ ឯវាតិ អវធារណេ, ឯកម្បិ អនបនេត្វាតិ អធិប្បាយោ។ ភូតាតិ អមនុស្សា។ សុមនា ភវន្តូតិ សុខិតមនា បីតិសោមនស្សជាតា ភវន្តុ។ អថោបីតិ កិច្ចន្តរសន្និយោជនត្ថំ វាក្យោបាទានេ និបាតទ្វយំ។ សក្កច្ច សុណន្តុ ភាសិតន្តិ អដ្ឋិំ កត្វា មនសិកត្វា សព្ពំ ចេតសា សមន្នាហរិត្វា ទិព្ពសម្បត្តិលោកុត្តរសុខាវហំ មម ទេសនំ សុណន្តុ។

    Evaṃ bhagavā sabbāneva amanussabhūtāni ‘‘bhummāni vā yāni va antalikkhe’’ti dvīhi padehi vikappetvā puna ekena padena pariggahetvā dassetuṃ ‘‘sabbeva bhūtā sumanā bhavantū’’ti āha. Sabbeti anavasesā. Evāti avadhāraṇe, ekampi anapanetvāti adhippāyo. Bhūtāti amanussā. Sumanā bhavantūti sukhitamanā pītisomanassajātā bhavantu. Athopīti kiccantarasanniyojanatthaṃ vākyopādāne nipātadvayaṃ. Sakkacca suṇantu bhāsitanti aṭṭhiṃ katvā manasikatvā sabbaṃ cetasā samannāharitvā dibbasampattilokuttarasukhāvahaṃ mama desanaṃ suṇantu.

    ឯវមេត្ថ ភគវា ‘‘យានីធ ភូតានិ សមាគតានី’’តិ អនិយមិតវចនេន ភូតានិ បរិគ្គហេត្វា បុន ‘‘ភុម្មានិ វា យានិ វ អន្តលិក្ខេ’’តិ ទ្វិធា វិកប្បេត្វា តតោ ‘‘សព្ពេវ ភូតា’’តិ បុន ឯកជ្ឈំ កត្វា ‘‘សុមនា ភវន្តូ’’តិ ឥមិនា វចនេន អាសយសម្បត្តិយំ និយោជេន្តោ ‘‘សក្កច្ច សុណន្តុ ភាសិត’’ន្តិ បយោគសម្បត្តិយំ, តថា យោនិសោមនសិការសម្បត្តិយំ បរតោឃោសសម្បត្តិយញ្ច, តថា អត្តសម្មាបណិធិសប្បុរិសូបនិស្សយសម្បត្តីសុ សមាធិបញ្ញាហេតុសម្បត្តីសុ ច និយោជេន្តោ គាថំ សមាបេសិ។

    Evamettha bhagavā ‘‘yānīdha bhūtāni samāgatānī’’ti aniyamitavacanena bhūtāni pariggahetvā puna ‘‘bhummāni vā yāni va antalikkhe’’ti dvidhā vikappetvā tato ‘‘sabbeva bhūtā’’ti puna ekajjhaṃ katvā ‘‘sumanā bhavantū’’ti iminā vacanena āsayasampattiyaṃ niyojento ‘‘sakkacca suṇantu bhāsita’’nti payogasampattiyaṃ, tathā yonisomanasikārasampattiyaṃ paratoghosasampattiyañca, tathā attasammāpaṇidhisappurisūpanissayasampattīsu samādhipaññāhetusampattīsu ca niyojento gāthaṃ samāpesi.

    តស្មា ហីតិគាថាវណ្ណនា

    Tasmā hītigāthāvaṇṇanā

    ២. តស្មា ហិ ភូតាតិ ទុតិយគាថា។ តត្ថ តស្មាតិ ការណវចនំ។ ភូតាតិ អាមន្តនវចនំ។ និសាមេថាតិ សុណាថ។ សព្ពេតិ អនវសេសា។ កិំ វុត្តំ ហោតិ? យស្មា តុម្ហេ ទិព្ពដ្ឋានានិ តត្ថ ឧបភោគបរិភោគសម្បទញ្ច បហាយ ធម្មស្សវនត្ថំ ឥធ សមាគតា, ន នដនច្ចនាទិទស្សនត្ថំ, តស្មា ហិ ភូតា និសាមេថ សព្ពេតិ។ អថ វា ‘‘សុមនា ភវន្តុ, សក្កច្ច សុណន្តូ’’តិ វចនេន តេសំ សុមនភាវំ សក្កច្ចំ សោតុកម្យតញ្ច ទិស្វា អាហ ‘‘យស្មា តុម្ហេ សុមនភាវេន អត្តសម្មាបណិធិយោនិសោមនសិការាសយសុទ្ធីហិ សក្កច្ចំ សោតុកម្យតាយ សប្បុរិសូបនិស្សយបរតោឃោសបទដ្ឋានតោ បយោគសុទ្ធីហិ ច យុត្តា, តស្មា ហិ ភូតា និសាមេថ សព្ពេ’’តិ។ អថ វា យំ បុរិមគាថាយ អន្តេ ‘‘ភាសិត’’ន្តិ វុត្តំ, តំ ការណភាវេន អបទិសន្តោ អាហ ‘‘យស្មា មម ភាសិតំ នាម អតិទុល្លភំ អដ្ឋក្ខណបរិវជ្ជិតស្ស ខណស្ស ទុល្លភត្តា, អនេកានិសំសញ្ច បញ្ញាករុណាគុណេន បវត្តត្តា, តញ្ចាហំ វត្តុកាមោ ‘សុណន្តុ ភាសិត’ន្តិ អវោចំ, តស្មា ហិ ភូតា និសាមេថ សព្ពេ’’តិ។ ឥទំ ឥមិនា គាថាបទេន វុត្តំ ហោតិ។

    2.Tasmā hi bhūtāti dutiyagāthā. Tattha tasmāti kāraṇavacanaṃ. Bhūtāti āmantanavacanaṃ. Nisāmethāti suṇātha. Sabbeti anavasesā. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yasmā tumhe dibbaṭṭhānāni tattha upabhogaparibhogasampadañca pahāya dhammassavanatthaṃ idha samāgatā, na naṭanaccanādidassanatthaṃ, tasmā hi bhūtā nisāmetha sabbeti. Atha vā ‘‘sumanā bhavantu, sakkacca suṇantū’’ti vacanena tesaṃ sumanabhāvaṃ sakkaccaṃ sotukamyatañca disvā āha ‘‘yasmā tumhe sumanabhāvena attasammāpaṇidhiyonisomanasikārāsayasuddhīhi sakkaccaṃ sotukamyatāya sappurisūpanissayaparatoghosapadaṭṭhānato payogasuddhīhi ca yuttā, tasmā hi bhūtā nisāmetha sabbe’’ti. Atha vā yaṃ purimagāthāya ante ‘‘bhāsita’’nti vuttaṃ, taṃ kāraṇabhāvena apadisanto āha ‘‘yasmā mama bhāsitaṃ nāma atidullabhaṃ aṭṭhakkhaṇaparivajjitassa khaṇassa dullabhattā, anekānisaṃsañca paññākaruṇāguṇena pavattattā, tañcāhaṃ vattukāmo ‘suṇantu bhāsita’nti avocaṃ, tasmā hi bhūtā nisāmetha sabbe’’ti. Idaṃ iminā gāthāpadena vuttaṃ hoti.

    ឯវមេតំ ការណំ និរោបេន្តោ អត្តនោ ភាសិតនិសាមនេ និយោជេត្វា និសាមេតព្ពំ វត្តុមារទ្ធោ ‘‘មេត្តំ ករោថ មានុសិយា បជាយា’’តិ។ តស្សត្ថោ – យាយំ តីហិ ឧបទ្ទវេហិ ឧបទ្ទុតា មានុសី បជា, តស្សា មានុសិយា បជាយ មេត្តំ មិត្តភាវំ ហិតជ្ឈាសយតំ បច្ចុបដ្ឋបេថាតិ។ កេចិ បន ‘‘មានុសិកំ បជ’’ន្តិ បឋន្តិ, តំ ភុម្មត្ថាសម្ភវា ន យុជ្ជតិ។ យម្បិ អញ្ញេ អត្ថំ វណ្ណយន្តិ, សោបិ ន យុជ្ជតិ។ អធិប្បាយោ បនេត្ថ – នាហំ ពុទ្ធោតិ ឥស្សរិយពលេន វទាមិ, អបិ តុ យំ តុម្ហាកញ្ច ឥមិស្សា ច មានុសិយា បជាយ ហិតត្ថំ វទាមិ ‘‘មេត្តំ ករោថ មានុសិយា បជាយា’’តិ។ ឯត្ថ ច –

    Evametaṃ kāraṇaṃ niropento attano bhāsitanisāmane niyojetvā nisāmetabbaṃ vattumāraddho ‘‘mettaṃ karotha mānusiyā pajāyā’’ti. Tassattho – yāyaṃ tīhi upaddavehi upaddutā mānusī pajā, tassā mānusiyā pajāya mettaṃ mittabhāvaṃ hitajjhāsayataṃ paccupaṭṭhapethāti. Keci pana ‘‘mānusikaṃ paja’’nti paṭhanti, taṃ bhummatthāsambhavā na yujjati. Yampi aññe atthaṃ vaṇṇayanti, sopi na yujjati. Adhippāyo panettha – nāhaṃ buddhoti issariyabalena vadāmi, api tu yaṃ tumhākañca imissā ca mānusiyā pajāya hitatthaṃ vadāmi ‘‘mettaṃ karotha mānusiyā pajāyā’’ti. Ettha ca –

    ‘‘យេ សត្តសណ្ឌំ បថវិំ វិជេត្វា,

    ‘‘Ye sattasaṇḍaṃ pathaviṃ vijetvā,

    រាជិសយោ យជមានានុបរិយគា;

    Rājisayo yajamānānupariyagā;

    អស្សមេធំ បុរិសមេធំ,

    Assamedhaṃ purisamedhaṃ,

    សម្មាបាសំ វាជបេយ្យំ និរគ្គឡំ។

    Sammāpāsaṃ vājapeyyaṃ niraggaḷaṃ.

    ‘‘មេត្តស្ស ចិត្តស្ស សុភាវិតស្ស,

    ‘‘Mettassa cittassa subhāvitassa,

    កលម្បិ តេ នានុភវន្តិ សោឡសិំ;

    Kalampi te nānubhavanti soḷasiṃ;

    ឯកម្បិ ចេ បាណមទុដ្ឋចិត្តោ,

    Ekampi ce pāṇamaduṭṭhacitto,

    មេត្តាយតិ កុសលោ តេន ហោតិ។

    Mettāyati kusalo tena hoti.

    ‘‘សព្ពេ ច បាណេ មនសានុកម្បី, បហូតមរិយោ បករោតិ បុញ្ញ’’ន្តិ។ (ឥតិវុ. ២៧; អ. និ. ៨.១) –

    ‘‘Sabbe ca pāṇe manasānukampī, pahūtamariyo pakaroti puñña’’nti. (itivu. 27; a. ni. 8.1) –

    ឯវមាទីនំ សុត្តានំ ឯកាទសានិសំសានញ្ច វសេន យេ មេត្តំ ករោន្តិ, ឯតេសំ មេត្តា ហិតាតិ វេទិតព្ពា។

    Evamādīnaṃ suttānaṃ ekādasānisaṃsānañca vasena ye mettaṃ karonti, etesaṃ mettā hitāti veditabbā.

    ‘‘ទេវតានុកម្បិតោ បោសោ, សទា ភទ្រានិ បស្សតី’’តិ។ (ឧទា. ៧៦; មហាវ. ២៨៦) –

    ‘‘Devatānukampito poso, sadā bhadrāni passatī’’ti. (udā. 76; mahāva. 286) –

    ឯវមាទីនំ សុត្តានំ វសេន យេសុ កយិរតិ, តេសម្បិ ហិតាតិ វេទិតព្ពា។

    Evamādīnaṃ suttānaṃ vasena yesu kayirati, tesampi hitāti veditabbā.

    ឯវំ ឧភយេសម្បិ ហិតភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘មេត្តំ ករោថ មានុសិយា’’តិ វត្វា ឥទានិ ឧបការម្បិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ទិវា ច រត្តោ ច ហរន្តិ យេ ពលិំ, តស្មា ហិ នេ រក្ខថ អប្បមត្តា’’តិ។ តស្សត្ថោ – យេ មនុស្សា ចិត្តកម្មកដ្ឋកម្មាទីហិបិ ទេវតា កត្វា ចេតិយរុក្ខាទីនិ ច ឧបសង្កមិត្វា ទេវតា ឧទ្ទិស្ស ទិវា ពលិំ ករោន្តិ, កាលបក្ខាទីសុ ច រត្តិំ ពលិំ ករោន្តិ, សលាកភត្តាទីនិ វា ទត្វា អារក្ខទេវតា ឧបាទាយ យាវ ព្រហ្មទេវតានំ បត្តិទាននិយ្យាតនេន ទិវា ពលិំ ករោន្តិ, ឆត្តារោបនទីបមាលាយ សព្ពរត្តិកធម្មស្សវនាទីនិ ការាបេត្វា បត្តិទាននិយ្យាតនេន ច រត្តិំ ពលិំ ករោន្តិ, តេ កថំ ន រក្ខិតព្ពា? យតោ ឯវំ ទិវា ច រត្តោ ច តុម្ហេ ឧទ្ទិស្ស ករោន្តិ យេ ពលិំ, តស្មា ហិ នេ រក្ខថ; តស្មា ពលិកម្មករណាបិ តេ មនុស្សេ រក្ខថ គោបយថ, អហិតំ នេសំ អបនេថ, ហិតំ ឧបនេថ អប្បមត្តា ហុត្វា តំ កតញ្ញុភាវំ ហទយេ កត្វា និច្ចមនុស្សរន្តាតិ។

    Evaṃ ubhayesampi hitabhāvaṃ dassento ‘‘mettaṃ karotha mānusiyā’’ti vatvā idāni upakārampi dassento āha ‘‘divā ca ratto ca haranti ye baliṃ, tasmā hi ne rakkhatha appamattā’’ti. Tassattho – ye manussā cittakammakaṭṭhakammādīhipi devatā katvā cetiyarukkhādīni ca upasaṅkamitvā devatā uddissa divā baliṃ karonti, kālapakkhādīsu ca rattiṃ baliṃ karonti, salākabhattādīni vā datvā ārakkhadevatā upādāya yāva brahmadevatānaṃ pattidānaniyyātanena divā baliṃ karonti, chattāropanadīpamālāya sabbarattikadhammassavanādīni kārāpetvā pattidānaniyyātanena ca rattiṃ baliṃ karonti, te kathaṃ na rakkhitabbā? Yato evaṃ divā ca ratto ca tumhe uddissa karonti ye baliṃ, tasmā hi ne rakkhatha; tasmā balikammakaraṇāpi te manusse rakkhatha gopayatha, ahitaṃ nesaṃ apanetha, hitaṃ upanetha appamattā hutvā taṃ kataññubhāvaṃ hadaye katvā niccamanussarantāti.

    យំកិញ្ចីតិគាថាវណ្ណនា

    Yaṃkiñcītigāthāvaṇṇanā

    ៣. ឯវំ ទេវតាសុ មនុស្សានំ ឧបការកភាវំ ទស្សេត្វា តេសំ ឧបទ្ទវវូបសមនត្ថំ ពុទ្ធាទិគុណប្បកាសនេន ច ទេវមនុស្សានំ ធម្មស្សវនត្ថំ ‘‘យំកិញ្ចិ វិត្ត’’ន្តិអាទិនា នយេន សច្ចវចនំ បយុញ្ជិតុមារទ្ធោ។ តត្ថ យំកិញ្ចីតិ អនិយមិតវសេន អនវសេសំ បរិយាទិយតិ យំកិញ្ចិ តត្ថ តត្ថ វោហារូបគំ។ វិត្តន្តិ ធនំ។ តញ្ហិ វិត្តិំ ជនេតីតិ វិត្តំ។ ឥធ វាតិ មនុស្សលោកំ និទ្ទិសតិ។ ហុរំ វាតិ តតោ បរំ អវសេសលោកំ, តេន ច ឋបេត្វា មនុស្សេ សព្ពលោកគ្គហណេ បត្តេ ‘‘សគ្គេសុ វា’’តិ បរតោ វុត្តត្តា ឋបេត្វា មនុស្សេ ច សគ្គេ ច អវសេសានំ នាគសុបណ្ណាទីនំ គហណំ វេទិតព្ពំ។

    3. Evaṃ devatāsu manussānaṃ upakārakabhāvaṃ dassetvā tesaṃ upaddavavūpasamanatthaṃ buddhādiguṇappakāsanena ca devamanussānaṃ dhammassavanatthaṃ ‘‘yaṃkiñci vitta’’ntiādinā nayena saccavacanaṃ payuñjitumāraddho. Tattha yaṃkiñcīti aniyamitavasena anavasesaṃ pariyādiyati yaṃkiñci tattha tattha vohārūpagaṃ. Vittanti dhanaṃ. Tañhi vittiṃ janetīti vittaṃ. Idha vāti manussalokaṃ niddisati. Huraṃ vāti tato paraṃ avasesalokaṃ, tena ca ṭhapetvā manusse sabbalokaggahaṇe patte ‘‘saggesu vā’’ti parato vuttattā ṭhapetvā manusse ca sagge ca avasesānaṃ nāgasupaṇṇādīnaṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ.

    ឯវំ ឥមេហិ ទ្វីហិ បទេហិ យំ មនុស្សានំ វោហារូបគំ អលង្ការបរិភោគូបគញ្ច ជាតរូបរជតមុត្តាមណិវេឡុរិយបវាឡលោហិតង្កមសារគល្លាទិកំ, យញ្ច មុត្តាមណិវាលុកត្ថតាយ ភូមិយា រតនមយវិមានេសុ អនេកយោជនសតវិត្ថតេសុ ភវនេសុ ឧប្បន្នានំ នាគសុបណ្ណាទីនំ វិត្តំ, តំ និទ្ទិដ្ឋំ ហោតិ។ សគ្គេសុ វាតិ កាមាវចររូបាវចរទេវលោកេសុ។ តេ ហិ សោភនេន កម្មេន អជីយន្តីតិ សគ្គា។ សុដ្ឋុ អគ្គាតិបិ សគ្គា។ យន្តិ យំ សសាមិកំ វា អសាមិកំ វា។ រតនន្តិ រតិំ នយតិ វហតិ ជនយតិ វឌ្ឍេតីតិ រតនំ។ យំកិញ្ចិ ចិត្តីកតំ មហគ្ឃំ អតុលំ ទុល្លភទស្សនំ អនោមសត្តបរិភោគញ្ច, តស្សេតំ អធិវចនំ។ យថាហ –

    Evaṃ imehi dvīhi padehi yaṃ manussānaṃ vohārūpagaṃ alaṅkāraparibhogūpagañca jātarūparajatamuttāmaṇiveḷuriyapavāḷalohitaṅkamasāragallādikaṃ, yañca muttāmaṇivālukatthatāya bhūmiyā ratanamayavimānesu anekayojanasatavitthatesu bhavanesu uppannānaṃ nāgasupaṇṇādīnaṃ vittaṃ, taṃ niddiṭṭhaṃ hoti. Saggesu vāti kāmāvacararūpāvacaradevalokesu. Te hi sobhanena kammena ajīyantīti saggā. Suṭṭhu aggātipi saggā. Yanti yaṃ sasāmikaṃ vā asāmikaṃ vā. Ratananti ratiṃ nayati vahati janayati vaḍḍhetīti ratanaṃ. Yaṃkiñci cittīkataṃ mahagghaṃ atulaṃ dullabhadassanaṃ anomasattaparibhogañca, tassetaṃ adhivacanaṃ. Yathāha –

    ‘‘ចិត្តីកតំ មហគ្ឃញ្ច, អតុលំ ទុល្លភទស្សនំ;

    ‘‘Cittīkataṃ mahagghañca, atulaṃ dullabhadassanaṃ;

    អនោមសត្តបរិភោគំ, រតនំ តេន វុច្ចតី’’តិ។

    Anomasattaparibhogaṃ, ratanaṃ tena vuccatī’’ti.

    បណីតន្តិ ឧត្តមំ សេដ្ឋំ អតប្បកំ។ ឯវំ ឥមិនា គាថាបទេន យំ សគ្គេសុ អនេកយោជនសតប្បមាណសព្ពរតនមយវិមានសុធម្មវេជយន្តប្បភុតីសុ សសាមិកំ, យញ្ច ពុទ្ធុប្បាទវិរហេន អបាយមេវ បរិបូរេន្តេសុ សត្តេសុ សុញ្ញវិមានប្បដិពទ្ធំ អសាមិកំ, យំ វា បនញ្ញម្បិ បថវិមហាសមុទ្ទហិមវន្តាទិនិស្សិតមសាមិកំ រតនំ, តំ និទ្ទិដ្ឋំ ហោតិ។

    Paṇītanti uttamaṃ seṭṭhaṃ atappakaṃ. Evaṃ iminā gāthāpadena yaṃ saggesu anekayojanasatappamāṇasabbaratanamayavimānasudhammavejayantappabhutīsu sasāmikaṃ, yañca buddhuppādavirahena apāyameva paripūrentesu sattesu suññavimānappaṭibaddhaṃ asāmikaṃ, yaṃ vā panaññampi pathavimahāsamuddahimavantādinissitamasāmikaṃ ratanaṃ, taṃ niddiṭṭhaṃ hoti.

    ន នោ សមំ អត្ថិ តថាគតេនាតិ ន-ឥតិ បដិសេធេ។ នោ-ឥតិ អវធារណេ។ សមន្តិ តុល្យំ។ អត្ថីតិ វិជ្ជតិ។ តថាគតេនាតិ ពុទ្ធេន។ កិំ វុត្តំ ហោតិ? យំ ឯតំ វិត្តញ្ច រតនញ្ច បកាសិតំ, ឯត្ថ ឯកម្បិ ពុទ្ធរតនេន សទិសំ រតនំ នេវត្ថិ។ យម្បិ ហិ តំ ចិត្តីកតដ្ឋេន រតនំ, សេយ្យថិទំ – រញ្ញោ ចក្កវត្តិស្ស ចក្ករតនំ មណិរតនញ្ច, យម្ហិ ឧប្បន្នេ មហាជនោ ន អញ្ញត្ថ ចិត្តីការំ ករោតិ, ន កោចិ បុប្ផគន្ធាទីនិ គហេត្វា យក្ខដ្ឋានំ វា ភូតដ្ឋានំ វា គច្ឆតិ, សព្ពោបិ ជនោ ចក្ករតនមណិរតនមេវ ចិត្តីការំ ករោតិ បូជេតិ, តំ តំ វរំ បត្ថេតិ, បត្ថិតបត្ថិតញ្ចស្ស ឯកច្ចំ សមិជ្ឈតិ, តម្បិ រតនំ ពុទ្ធរតនេន សមំ នត្ថិ។ យទិ ហិ ចិត្តីកតដ្ឋេន រតនំ, តថាគតោវ រតនំ។ តថាគតេ ហិ ឧប្បន្នេ យេ កេចិ មហេសក្ខា ទេវមនុស្សា ន តេ អញ្ញត្រ ចិត្តីការំ ករោន្តិ, ន កញ្ចិ អញ្ញំ បូជេន្តិ។ តថា ហិ ព្រហ្មា សហម្បតិ សិនេរុមត្តេន រតនទាមេន តថាគតំ បូជេសិ, យថាពលញ្ច អញ្ញេ ទេវា មនុស្សា ច ពិម្ពិសារកោសលរាជអនាថបិណ្ឌិកាទយោ។ បរិនិព្ពុតម្បិ ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្ស ឆន្នវុតិកោដិធនំ វិស្សជ្ជេត្វា អសោកមហារាជា សកលជម្ពុទីបេ ចតុរាសីតិ វិហារសហស្សានិ បតិដ្ឋាបេសិ, កោ បន វាទោ អញ្ញេសំ ចិត្តីការានំ។ អបិច កស្សញ្ញស្ស បរិនិព្ពុតស្សាបិ ជាតិពោធិធម្មចក្កប្បវត្តនបរិនិព្ពានដ្ឋានានិ បដិមាចេតិយាទីនិ វា ឧទ្ទិស្ស ឯវំ ចិត្តីការគរុការោ បវត្តតិ យថា ភគវតោ។ ឯវំចិត្តីកតដ្ឋេនាបិ តថាគតសមំ រតនំ នត្ថិ។

    Na no samaṃ atthi tathāgatenāti na-iti paṭisedhe. No-iti avadhāraṇe. Samanti tulyaṃ. Atthīti vijjati. Tathāgatenāti buddhena. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yaṃ etaṃ vittañca ratanañca pakāsitaṃ, ettha ekampi buddharatanena sadisaṃ ratanaṃ nevatthi. Yampi hi taṃ cittīkataṭṭhena ratanaṃ, seyyathidaṃ – rañño cakkavattissa cakkaratanaṃ maṇiratanañca, yamhi uppanne mahājano na aññattha cittīkāraṃ karoti, na koci pupphagandhādīni gahetvā yakkhaṭṭhānaṃ vā bhūtaṭṭhānaṃ vā gacchati, sabbopi jano cakkaratanamaṇiratanameva cittīkāraṃ karoti pūjeti, taṃ taṃ varaṃ pattheti, patthitapatthitañcassa ekaccaṃ samijjhati, tampi ratanaṃ buddharatanena samaṃ natthi. Yadi hi cittīkataṭṭhena ratanaṃ, tathāgatova ratanaṃ. Tathāgate hi uppanne ye keci mahesakkhā devamanussā na te aññatra cittīkāraṃ karonti, na kañci aññaṃ pūjenti. Tathā hi brahmā sahampati sinerumattena ratanadāmena tathāgataṃ pūjesi, yathābalañca aññe devā manussā ca bimbisārakosalarājaanāthapiṇḍikādayo. Parinibbutampi bhagavantaṃ uddissa channavutikoṭidhanaṃ vissajjetvā asokamahārājā sakalajambudīpe caturāsīti vihārasahassāni patiṭṭhāpesi, ko pana vādo aññesaṃ cittīkārānaṃ. Apica kassaññassa parinibbutassāpi jātibodhidhammacakkappavattanaparinibbānaṭṭhānāni paṭimācetiyādīni vā uddissa evaṃ cittīkāragarukāro pavattati yathā bhagavato. Evaṃcittīkataṭṭhenāpi tathāgatasamaṃ ratanaṃ natthi.

    តថា យម្បិ តំ មហគ្ឃដ្ឋេន រតនំ។ សេយ្យថិទំ – កាសិកំ វត្ថំ។ យថាហ – ‘‘ជិណ្ណម្បិ, ភិក្ខវេ, កាសិកំ វត្ថំ វណ្ណវន្តញ្ចេវ ហោតិ សុខសម្ផស្សញ្ច មហគ្ឃញ្ចា’’តិ (អ. និ. ៣.១០០), តម្បិ ពុទ្ធរតនេន សមំ នត្ថិ។ យទិ ហិ មហគ្ឃដ្ឋេន រតនំ, តថាគតោវ រតនំ។ តថាគតោ ហិ យេសំ បំសុកម្បិ បដិគ្គណ្ហាតិ, តេសំ តំ មហប្ផលំ ហោតិ មហានិសំសំ សេយ្យថាបិ អសោករញ្ញោ, ឥទមស្ស មហគ្ឃតាយ។ ឯវំ មហគ្ឃតាវចនេន ចេត្ថ ទោសាភាវសាធកំ ឥទំ សុត្តបទំ វេទិតព្ពំ –

    Tathā yampi taṃ mahagghaṭṭhena ratanaṃ. Seyyathidaṃ – kāsikaṃ vatthaṃ. Yathāha – ‘‘jiṇṇampi, bhikkhave, kāsikaṃ vatthaṃ vaṇṇavantañceva hoti sukhasamphassañca mahagghañcā’’ti (a. ni. 3.100), tampi buddharatanena samaṃ natthi. Yadi hi mahagghaṭṭhena ratanaṃ, tathāgatova ratanaṃ. Tathāgato hi yesaṃ paṃsukampi paṭiggaṇhāti, tesaṃ taṃ mahapphalaṃ hoti mahānisaṃsaṃ seyyathāpi asokarañño, idamassa mahagghatāya. Evaṃ mahagghatāvacanena cettha dosābhāvasādhakaṃ idaṃ suttapadaṃ veditabbaṃ –

    ‘‘យេសំ ខោ បន សោ បដិគ្គណ្ហាតិ ចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនគិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារំ, តេសំ តំ មហប្ផលំ ហោតិ មហានិសំសំ។ ឥទមស្ស មហគ្ឃតាយ វទាមិ។ សេយ្យថាបិ តំ, ភិក្ខវេ, កាសិកំ វត្ថំ មហគ្ឃំ, តថូបមាហំ, ភិក្ខវេ, ឥមំ បុគ្គលំ វទាមី’’តិ (អ. និ. ៣.១០០)។

    ‘‘Yesaṃ kho pana so paṭiggaṇhāti cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ, tesaṃ taṃ mahapphalaṃ hoti mahānisaṃsaṃ. Idamassa mahagghatāya vadāmi. Seyyathāpi taṃ, bhikkhave, kāsikaṃ vatthaṃ mahagghaṃ, tathūpamāhaṃ, bhikkhave, imaṃ puggalaṃ vadāmī’’ti (a. ni. 3.100).

    ឯវំ មហគ្ឃដ្ឋេនបិ តថាគតសមំ រតនំ នត្ថិ។

    Evaṃ mahagghaṭṭhenapi tathāgatasamaṃ ratanaṃ natthi.

    តថា យម្បិ តំ អតុលដ្ឋេន រតនំ។ សេយ្យថិទំ – រញ្ញោ ចក្កវត្តិស្ស ចក្ករតនំ ឧប្បជ្ជតិ ឥន្ទនីលមណិមយនាភិ សត្តរតនមយសហស្សារំ បវាឡមយនេមិ រត្តសុវណ្ណមយសន្ធិ, យស្ស ទសន្នំ ទសន្នំ អរានមុបរិ ឯកំ មុណ្ឌារំ ហោតិ វាតំ គហេត្វា សទ្ទករណត្ថំ, យេន កតោ សទ្ទោ សុកុសលប្បតាឡិតបញ្ចង្គិកតូរិយសទ្ទោ វិយ ហោតិ, យស្ស នាភិយា ឧភោសុ បស្សេសុ ទ្វេ សីហមុខានិ ហោន្តិ, អព្ភន្តរំ សកដចក្កស្សេវ សុសិរំ។ តស្ស កត្តា វា ការេតា វា នត្ថិ, កម្មបច្ចយេន ឧតុតោ សមុដ្ឋាតិ។ យំ រាជា ទសវិធំ ចក្កវត្តិវត្តំ បូរេត្វា តទហុបោសថេ បុណ្ណមទិវសេ សីសំន្ហាតោ ឧបោសថិកោ ឧបរិបាសាទវរគតោ សីលានិ សោធេន្តោ និសិន្នោ បុណ្ណចន្ទំ វិយ សូរិយំ វិយ ច ឧដ្ឋេន្តំ បស្សតិ, យស្ស ទ្វាទសយោជនតោ សទ្ទោ សុយ្យតិ, យោជនតោ វណ្ណោ ទិស្សតិ, យំ មហាជនេន ‘‘ទុតិយោ មញ្ញេ ចន្ទោ សូរិយោ វា ឧដ្ឋិតោ’’តិ អតិវិយ កោតូហលជាតេន ទិស្សមានំ នគរស្ស ឧបរិ អាគន្ត្វា រញ្ញោ អន្តេបុរស្ស បាចីនបស្សេ នាតិឧច្ចំ នាតិនីចំ ហុត្វា មហាជនស្ស គន្ធបុប្ផាទីហិ បូជេតុំ, យុត្តដ្ឋានេ អក្ខាហតំ វិយ តិដ្ឋតិ។

    Tathā yampi taṃ atulaṭṭhenaratanaṃ. Seyyathidaṃ – rañño cakkavattissa cakkaratanaṃ uppajjati indanīlamaṇimayanābhi sattaratanamayasahassāraṃ pavāḷamayanemi rattasuvaṇṇamayasandhi, yassa dasannaṃ dasannaṃ arānamupari ekaṃ muṇḍāraṃ hoti vātaṃ gahetvā saddakaraṇatthaṃ, yena kato saddo sukusalappatāḷitapañcaṅgikatūriyasaddo viya hoti, yassa nābhiyā ubhosu passesu dve sīhamukhāni honti, abbhantaraṃ sakaṭacakkasseva susiraṃ. Tassa kattā vā kāretā vā natthi, kammapaccayena ututo samuṭṭhāti. Yaṃ rājā dasavidhaṃ cakkavattivattaṃ pūretvā tadahuposathe puṇṇamadivase sīsaṃnhāto uposathiko uparipāsādavaragato sīlāni sodhento nisinno puṇṇacandaṃ viya sūriyaṃ viya ca uṭṭhentaṃ passati, yassa dvādasayojanato saddo suyyati, yojanato vaṇṇo dissati, yaṃ mahājanena ‘‘dutiyo maññe cando sūriyo vā uṭṭhito’’ti ativiya kotūhalajātena dissamānaṃ nagarassa upari āgantvā rañño antepurassa pācīnapasse nātiuccaṃ nātinīcaṃ hutvā mahājanassa gandhapupphādīhi pūjetuṃ, yuttaṭṭhāne akkhāhataṃ viya tiṭṭhati.

    តទេវ អនុពន្ធមានំ ហត្ថិរតនំ ឧប្បជ្ជតិ, សព្ពសេតោ រត្តបាទោ សត្តប្បតិដ្ឋោ ឥទ្ធិមា វេហាសង្គមោ ឧបោសថកុលា វា ឆទ្ទន្តកុលា វា អាគច្ឆតិ, ឧបោសថកុលា ច អាគច្ឆន្តោ សព្ពជេដ្ឋោ អាគច្ឆតិ, ឆទ្ទន្តកុលា សព្ពកនិដ្ឋោ សិក្ខិតសិក្ខោ ទមថូបេតោ, សោ ទ្វាទសយោជនំ បរិសំ គហេត្វា សកលជម្ពុទីបំ អនុសំយាយិត្វា បុរេបាតរាសមេវ សកំ រាជធានិំ អាគច្ឆតិ។

    Tadeva anubandhamānaṃ hatthiratanaṃ uppajjati, sabbaseto rattapādo sattappatiṭṭho iddhimā vehāsaṅgamo uposathakulā vā chaddantakulā vā āgacchati, uposathakulā ca āgacchanto sabbajeṭṭho āgacchati, chaddantakulā sabbakaniṭṭho sikkhitasikkho damathūpeto, so dvādasayojanaṃ parisaṃ gahetvā sakalajambudīpaṃ anusaṃyāyitvā purepātarāsameva sakaṃ rājadhāniṃ āgacchati.

    តម្បិ អនុពន្ធមានំ អស្សរតនំ ឧប្បជ្ជតិ, សព្ពសេតោ រត្តបាទោ កាឡសីសោ មុញ្ជកេសោ វលាហកស្សរាជកុលា អាគច្ឆតិ។ សេសមេត្ថ ហត្ថិរតនសទិសមេវ។

    Tampi anubandhamānaṃ assaratanaṃ uppajjati, sabbaseto rattapādo kāḷasīso muñjakeso valāhakassarājakulā āgacchati. Sesamettha hatthiratanasadisameva.

    តម្បិ អនុពន្ធមានំ មណិរតនំ ឧប្បជ្ជតិ។ សោ ហោតិ មណិ វេឡុរិយោ សុភោ ជាតិមា អដ្ឋំសោ សុបរិកម្មកតោ អាយាមតោ ចក្កនាភិសទិសោ, វេបុល្លបព្ពតា អាគច្ឆតិ។ សោ ចតុរង្គសមន្នាគតេបិ អន្ធការេ រញ្ញោ ធជគ្គំ គតោ យោជនំ ឱភាសេតិ, យស្សោភាសេន មនុស្សា ‘‘ទិវា’’តិ មញ្ញមានា កម្មន្តេ បយោជេន្តិ, អន្តមសោ កុន្ថកិបិល្លិកំ ឧបាទាយ បស្សន្តិ។

    Tampi anubandhamānaṃ maṇiratanaṃ uppajjati. So hoti maṇi veḷuriyo subho jātimā aṭṭhaṃso suparikammakato āyāmato cakkanābhisadiso, vepullapabbatā āgacchati. So caturaṅgasamannāgatepi andhakāre rañño dhajaggaṃ gato yojanaṃ obhāseti, yassobhāsena manussā ‘‘divā’’ti maññamānā kammante payojenti, antamaso kunthakipillikaṃ upādāya passanti.

    តម្បិ អនុពន្ធមានំ ឥត្ថិរតនំ ឧប្បជ្ជតិ, បកតិអគ្គមហេសី វា ហោតិ, ឧត្តរកុរុតោ វា អាគច្ឆតិ មទ្ទរាជកុលតោ វា, អតិទីឃតាទិឆទោសវិវជ្ជិតា អតិក្កន្តា មានុសវណ្ណំ អប្បត្តា ទិព្ពវណ្ណំ, យស្សា រញ្ញោ សីតកាលេ ឧណ្ហានិ គត្តានិ ហោន្តិ, ឧណ្ហកាលេ សីតានិ, សតធា ផោដិត តូលបិចុនោ វិយ សម្ផស្សោ ហោតិ, កាយតោ ចន្ទនគន្ធោ វាយតិ, មុខតោ ឧប្បលគន្ធោ, បុព្ពុដ្ឋាយិនិតាទិអនេកគុណសមន្នាគតា ច ហោតិ។

    Tampi anubandhamānaṃ itthiratanaṃ uppajjati, pakatiaggamahesī vā hoti, uttarakuruto vā āgacchati maddarājakulato vā, atidīghatādichadosavivajjitā atikkantā mānusavaṇṇaṃ appattā dibbavaṇṇaṃ, yassā rañño sītakāle uṇhāni gattāni honti, uṇhakāle sītāni, satadhā phoṭita tūlapicuno viya samphasso hoti, kāyato candanagandho vāyati, mukhato uppalagandho, pubbuṭṭhāyinitādianekaguṇasamannāgatā ca hoti.

    តម្បិ អនុពន្ធមានំ គហបតិរតនំ ឧប្បជ្ជតិ រញ្ញោ បកតិកម្មការោ សេដ្ឋិ, យស្ស ចក្ករតនេ ឧប្បន្នមត្តេ ទិព្ពំ ចក្ខុ បាតុភវតិ, យេន សមន្តតោ យោជនមត្តេ និធិំ បស្សតិ អសាមិកម្បិ សសាមិកម្បិ, សោ រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា បវារេតិ ‘‘អប្បោស្សុក្កោ ត្វំ, ទេវ, ហោហិ, អហំ តេ ធនេន ធនករណីយំ ករិស្សាមី’’តិ។

    Tampi anubandhamānaṃ gahapatiratanaṃ uppajjati rañño pakatikammakāro seṭṭhi, yassa cakkaratane uppannamatte dibbaṃ cakkhu pātubhavati, yena samantato yojanamatte nidhiṃ passati asāmikampi sasāmikampi, so rājānaṃ upasaṅkamitvā pavāreti ‘‘appossukko tvaṃ, deva, hohi, ahaṃ te dhanena dhanakaraṇīyaṃ karissāmī’’ti.

    តម្បិ អនុពន្ធមានំ បរិណាយករតនំ ឧប្បជ្ជតិ រញ្ញោ បកតិជេដ្ឋបុត្តោ។ ចក្ករតនេ ឧប្បន្នមត្តេ អតិរេកបញ្ញាវេយ្យត្តិយេន សមន្នាគតោ ហោតិ, ទ្វាទសយោជនាយ បរិសាយ ចេតសា ចិត្តំ បរិជានិត្វា និគ្គហបគ្គហសមត្ថោ ហោតិ, សោ រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា បវារេតិ ‘‘អប្បោស្សុក្កោ ត្វំ, ទេវ, ហោហិ, អហំ តេ រជ្ជំ អនុសាសិស្សាមី’’តិ។ យំ វា បនញ្ញម្បិ ឯវរូបំ អតុលដ្ឋេន រតនំ, យស្ស ន សក្កា តុលយិត្វា តីរយិត្វា អគ្ឃោ កាតុំ ‘‘សតំ វា សហស្សំ វា អគ្ឃតិ កោដិំ វា’’តិ។ តត្ថ ឯករតនម្បិ ពុទ្ធរតនេន សមំ នត្ថិ។ យទិ ហិ អតុលដ្ឋេន រតនំ, តថាគតោវ រតនំ។ តថាគតោ ហិ ន សក្កា សីលតោ វា សមាធិតោ វា បញ្ញាទីនំ វា អញ្ញតរតោ កេនចិ តុលយិត្វា តីរយិត្វា ‘‘ឯត្តកគុណោ វា ឥមិនា សមោ វា សប្បដិភាគោ វា’’តិ បរិច្ឆិន្ទិតុំ។ ឯវំ អតុលដ្ឋេនបិ តថាគតសមំ រតនំ នត្ថិ។

    Tampi anubandhamānaṃ pariṇāyakaratanaṃ uppajjati rañño pakatijeṭṭhaputto. Cakkaratane uppannamatte atirekapaññāveyyattiyena samannāgato hoti, dvādasayojanāya parisāya cetasā cittaṃ parijānitvā niggahapaggahasamattho hoti, so rājānaṃ upasaṅkamitvā pavāreti ‘‘appossukko tvaṃ, deva, hohi, ahaṃ te rajjaṃ anusāsissāmī’’ti. Yaṃ vā panaññampi evarūpaṃ atulaṭṭhena ratanaṃ, yassa na sakkā tulayitvā tīrayitvā aggho kātuṃ ‘‘sataṃ vā sahassaṃ vā agghati koṭiṃ vā’’ti. Tattha ekaratanampi buddharatanena samaṃ natthi. Yadi hi atulaṭṭhena ratanaṃ, tathāgatova ratanaṃ. Tathāgato hi na sakkā sīlato vā samādhito vā paññādīnaṃ vā aññatarato kenaci tulayitvā tīrayitvā ‘‘ettakaguṇo vā iminā samo vā sappaṭibhāgo vā’’ti paricchindituṃ. Evaṃ atulaṭṭhenapi tathāgatasamaṃ ratanaṃ natthi.

    តថា យម្បិ តំ ទុល្លភទស្សនដ្ឋេន រតនំ, សេយ្យថិទំ ទុល្លភបាតុភាវោ រាជា ចក្កវត្តិ, ចក្កាទីនិ ច តស្ស រតនានិ, តម្បិ ពុទ្ធរតនេន សមំ នត្ថិ។ យទិ ហិ ទុល្លភទស្សនដ្ឋេន រតនំ, តថាគតោវ រតនំ, កុតោ ចក្កវត្តិអាទីនំ រតនត្តំ។ តានិ ហិ ឯកស្មិំយេវ កប្បេ អនេកានិ ឧប្បជ្ជន្តិ។ យស្មា បន អសង្ខ្យេយ្យេបិ កប្បេ តថាគតសុញ្ញោ លោកោ ហោតិ, តស្មា តថាគតោវ កទាចិ ករហចិ ឧប្បជ្ជនតោ ទុល្លភទស្សនោ។ វុត្តម្បិ ចេតំ ភគវតា បរិនិព្ពានសមយេ –

    Tathā yampi taṃ dullabhadassanaṭṭhena ratanaṃ, seyyathidaṃ dullabhapātubhāvo rājā cakkavatti, cakkādīni ca tassa ratanāni, tampi buddharatanena samaṃ natthi. Yadi hi dullabhadassanaṭṭhena ratanaṃ, tathāgatova ratanaṃ, kuto cakkavattiādīnaṃ ratanattaṃ. Tāni hi ekasmiṃyeva kappe anekāni uppajjanti. Yasmā pana asaṅkhyeyyepi kappe tathāgatasuñño loko hoti, tasmā tathāgatova kadāci karahaci uppajjanato dullabhadassano. Vuttampi cetaṃ bhagavatā parinibbānasamaye –

    ‘‘ទេវតា, អានន្ទ, ឧជ្ឈាយន្តិ ‘ទូរា ច វតម្ហ អាគតា តថាគតំ ទស្សនាយ, កទាចិ ករហចិ តថាគតា លោកេ ឧប្បជ្ជន្តិ អរហន្តោ សម្មាសម្ពុទ្ធា, អជ្ជេវ រត្តិយា បច្ឆិមេ យាមេ តថាគតស្ស បរិនិព្ពានំ ភវិស្សតិ, អយញ្ច មហេសក្ខោ ភិក្ខុ ភគវតោ បុរតោ ឋិតោ ឱវារេន្តោ, ន មយំ លភាម បច្ឆិមេ កាលេ តថាគតំ ទស្សនាយា’’’តិ (ទី. និ. ២.២០០)។

    ‘‘Devatā, ānanda, ujjhāyanti ‘dūrā ca vatamha āgatā tathāgataṃ dassanāya, kadāci karahaci tathāgatā loke uppajjanti arahanto sammāsambuddhā, ajjeva rattiyā pacchime yāme tathāgatassa parinibbānaṃ bhavissati, ayañca mahesakkho bhikkhu bhagavato purato ṭhito ovārento, na mayaṃ labhāma pacchime kāle tathāgataṃ dassanāyā’’’ti (dī. ni. 2.200).

    ឯវំ ទុល្លភទស្សនដ្ឋេនាបិ តថាគតសមំ រតនំ នត្ថិ។

    Evaṃ dullabhadassanaṭṭhenāpi tathāgatasamaṃ ratanaṃ natthi.

    តថា យម្បិ តំ អនោមសត្តបរិភោគដ្ឋេន រតនំ។ សេយ្យថិទំ – រញ្ញោ ចក្កវត្តិស្ស ចក្ករតនាទិ តញ្ហិ កោដិសតសហស្សធនានម្បិ សត្តភូមិកបាសាទវរតលេ វសន្តានម្បិ ចណ្ឌាលវេននេសាទរថការបុក្កុសាទីនំ នីចកុលិកានំ ឱមកបុរិសានំ សុបិនន្តេបិ បរិភោគត្ថាយ ន និព្ពត្តតិ។ ឧភតោ សុជាតស្ស បន រញ្ញោ ខត្តិយស្សេវ បរិបូរិតទសវិធចក្កវត្តិវត្តស្ស បរិភោគត្ថាយ និព្ពត្តនតោ អនោមសត្តបរិភោគំយេវ ហោតិ, តម្បិ ពុទ្ធរតនសមំ នត្ថិ។ យទិ ហិ អនោមសត្តបរិភោគដ្ឋេន រតនំ, តថាគតោវ រតនំ។ តថាគតោ ហិ លោកេ ឱមកសត្តសម្មតានំ អនុបនិស្សយសម្បន្នានំ វិបរីតទស្សនានំ បូរណកស្សបាទីនំ ឆន្នំ សត្ថារានំ អញ្ញេសញ្ច ឯវរូបានំ សុបិនន្តេបិ អបរិភោគោ។ ឧបនិស្សយសម្បន្នានំ បន ចតុប្បទាយបិ គាថាយ បរិយោសានេ អរហត្តមធិគន្តុំ សមត្ថានំ និព្ពេធិកញាណទស្សនានំ ពាហិយទារុចីរិយប្បភុតីនំ អញ្ញេសញ្ច មហាកុលប្បសុតានំ មហាសាវកានំ បរិភោគោ, តេ ហិ តំ ទស្សនានុត្តរិយសវនានុត្តរិយបារិចរិយានុត្តរិយាទីនិ សាធេន្តា តថាគតំ បរិភុញ្ជន្តិ។ ឯវំ អនោមសត្តបរិភោគដ្ឋេនាបិ តថាគតសមំ រតនំ នត្ថិ។

    Tathā yampi taṃ anomasattaparibhogaṭṭhena ratanaṃ. Seyyathidaṃ – rañño cakkavattissa cakkaratanādi tañhi koṭisatasahassadhanānampi sattabhūmikapāsādavaratale vasantānampi caṇḍālavenanesādarathakārapukkusādīnaṃ nīcakulikānaṃ omakapurisānaṃ supinantepi paribhogatthāya na nibbattati. Ubhato sujātassa pana rañño khattiyasseva paripūritadasavidhacakkavattivattassa paribhogatthāya nibbattanato anomasattaparibhogaṃyeva hoti, tampi buddharatanasamaṃ natthi. Yadi hi anomasattaparibhogaṭṭhena ratanaṃ, tathāgatova ratanaṃ. Tathāgato hi loke omakasattasammatānaṃ anupanissayasampannānaṃ viparītadassanānaṃ pūraṇakassapādīnaṃ channaṃ satthārānaṃ aññesañca evarūpānaṃ supinantepi aparibhogo. Upanissayasampannānaṃ pana catuppadāyapi gāthāya pariyosāne arahattamadhigantuṃ samatthānaṃ nibbedhikañāṇadassanānaṃ bāhiyadārucīriyappabhutīnaṃ aññesañca mahākulappasutānaṃ mahāsāvakānaṃ paribhogo, te hi taṃ dassanānuttariyasavanānuttariyapāricariyānuttariyādīni sādhentā tathāgataṃ paribhuñjanti. Evaṃ anomasattaparibhogaṭṭhenāpi tathāgatasamaṃ ratanaṃ natthi.

    យម្បិ តំ អវិសេសតោ រតិជននដ្ឋេន រតនំ។ សេយ្យថិទំ – រញ្ញោ ចក្កវត្តិស្ស ចក្ករតនំ។ តញ្ហិ ទិស្វាវ រាជា ចក្កវត្តិ អត្តមនោ ហោតិ, ឯវម្បិ តំ រញ្ញោ រតិំ ជនេតិ។ បុន ចបរំ រាជា ចក្កវត្តិ វាមេន ហត្ថេន សុវណ្ណភិង្ការំ គហេត្វា ទក្ខិណេន ហត្ថេន ចក្ករតនំ អព្ភុក្កិរតិ ‘‘បវត្តតុ ភវំ ចក្ករតនំ, អភិវិជិនាតុ ភវំ ចក្ករតន’’ន្តិ។ តតោ ចក្ករតនំ បញ្ចង្គិកំ វិយ តូរិយំ មធុរស្សរំ និច្ឆរន្តំ អាកាសេន បុរត្ថិមំ ទិសំ គច្ឆតិ , អន្វទេវ រាជា, ចក្កវត្តិ ចក្កានុភាវេន ទ្វាទសយោជនវិត្ថិណ្ណាយ ចតុរង្គិនិយា សេនាយ នាតិឧច្ចំ នាតិនីចំ ឧច្ចរុក្ខានំ ហេដ្ឋាភាគេន, នីចរុក្ខានំ ឧបរិភាគេន, រុក្ខេសុ បុប្ផផលបល្លវាទិបណ្ណាការំ គហេត្វា អាគតានំ ហត្ថតោ បណ្ណាការញ្ច គណ្ហន្តោ ‘‘ឯហិ ខោ, មហារាជា’’តិ ឯវមាទិនា បរមនិបច្ចការេន អាគតេ បដិរាជានោ ‘‘បាណោ ន ហន្តព្ពោ’’តិអាទិនា នយេន អនុសាសន្តោ គច្ឆតិ។ យត្ថ បន រាជា ភុញ្ជិតុកាមោ វា ទិវាសេយ្យំ វា កប្បេតុកាមោ ហោតិ, តត្ថ ចក្ករតនំ អាកាសា ឱរោហិត្វា ឧទកាទិសព្ពកិច្ចក្ខមេ សមេ ភូមិភាគេ អក្ខាហតំ វិយ តិដ្ឋតិ។ បុន រញ្ញោ គមនចិត្តេ ឧប្បន្នេ បុរិមនយេនេវ សទ្ទំ ករោន្តំ គច្ឆតិ, តំ សុត្វា ទ្វាទសយោជនិកាបិ បរិសា អាកាសេន គច្ឆតិ ។ ចក្ករតនំ អនុបុព្ពេន បុរត្ថិមំ សមុទ្ទំ អជ្ឈោគាហតិ, តស្មិំ អជ្ឈោគាហន្តេ ឧទកំ យោជនប្បមាណំ អបគន្ត្វា ភិត្តីកតំ វិយ តិដ្ឋតិ។ មហាជនោ យថាកាមំ សត្ត រតនានិ គណ្ហាតិ។ បុន រាជា សុវណ្ណភិង្ការំ គហេត្វា ‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ មម រជ្ជ’’ន្តិ ឧទកេន អព្ភុក្កិរិត្វា និវត្តតិ។ សេនា បុរតោ ហោតិ, ចក្ករតនំ បច្ឆតោ, រាជា មជ្ឈេ។ ចក្ករតនេន ឱសក្កិតោសក្កិតដ្ឋានំ ឧទកំ បរិបូរតិ។ ឯតេនេវ ឧបាយេន ទក្ខិណបច្ឆិមុត្តរេបិ សមុទ្ទេ គច្ឆតិ។

    Yampi taṃ avisesato ratijananaṭṭhena ratanaṃ. Seyyathidaṃ – rañño cakkavattissa cakkaratanaṃ. Tañhi disvāva rājā cakkavatti attamano hoti, evampi taṃ rañño ratiṃ janeti. Puna caparaṃ rājā cakkavatti vāmena hatthena suvaṇṇabhiṅkāraṃ gahetvā dakkhiṇena hatthena cakkaratanaṃ abbhukkirati ‘‘pavattatu bhavaṃ cakkaratanaṃ, abhivijinātu bhavaṃ cakkaratana’’nti. Tato cakkaratanaṃ pañcaṅgikaṃ viya tūriyaṃ madhurassaraṃ niccharantaṃ ākāsena puratthimaṃ disaṃ gacchati , anvadeva rājā, cakkavatti cakkānubhāvena dvādasayojanavitthiṇṇāya caturaṅginiyā senāya nātiuccaṃ nātinīcaṃ uccarukkhānaṃ heṭṭhābhāgena, nīcarukkhānaṃ uparibhāgena, rukkhesu pupphaphalapallavādipaṇṇākāraṃ gahetvā āgatānaṃ hatthato paṇṇākārañca gaṇhanto ‘‘ehi kho, mahārājā’’ti evamādinā paramanipaccakārena āgate paṭirājāno ‘‘pāṇo na hantabbo’’tiādinā nayena anusāsanto gacchati. Yattha pana rājā bhuñjitukāmo vā divāseyyaṃ vā kappetukāmo hoti, tattha cakkaratanaṃ ākāsā orohitvā udakādisabbakiccakkhame same bhūmibhāge akkhāhataṃ viya tiṭṭhati. Puna rañño gamanacitte uppanne purimanayeneva saddaṃ karontaṃ gacchati, taṃ sutvā dvādasayojanikāpi parisā ākāsena gacchati . Cakkaratanaṃ anupubbena puratthimaṃ samuddaṃ ajjhogāhati, tasmiṃ ajjhogāhante udakaṃ yojanappamāṇaṃ apagantvā bhittīkataṃ viya tiṭṭhati. Mahājano yathākāmaṃ satta ratanāni gaṇhāti. Puna rājā suvaṇṇabhiṅkāraṃ gahetvā ‘‘ito paṭṭhāya mama rajja’’nti udakena abbhukkiritvā nivattati. Senā purato hoti, cakkaratanaṃ pacchato, rājā majjhe. Cakkaratanena osakkitosakkitaṭṭhānaṃ udakaṃ paripūrati. Eteneva upāyena dakkhiṇapacchimuttarepi samudde gacchati.

    ឯវំ ចតុទ្ទិសំ អនុសំយាយិត្វា ចក្ករតនំ តិយោជនប្បមាណំ អាកាសំ អារោហតិ។ តត្ថ ឋិតោ រាជា ចក្ករតនានុភាវេន វិជិតវិជយោ បញ្ចសតបរិត្តទីបបដិមណ្ឌិតំ សត្តយោជនសហស្សបរិមណ្ឌលំ បុព្ពវិទេហំ, តថា អដ្ឋយោជនសហស្សបរិមណ្ឌលំ ឧត្តរកុរុំ, សត្តយោជនសហស្សបរិមណ្ឌលំយេវ អបរគោយានំ, ទសយោជនសហស្សបរិមណ្ឌលំ ជម្ពុទីបញ្ចាតិ ឯវំ ចតុមហាទីបទ្វិសហស្សបរិត្តទីបបដិមណ្ឌិតំ ឯកំ ចក្កវាឡំ សុផុល្លបុណ្ឌរីកវនំ វិយ ឱលោកេតិ។ ឯវំ ឱលោកយតោ ចស្ស អនប្បកា រតិ ឧប្បជ្ជតិ។ ឯវម្បិ តំ ចក្ករតនំ រញ្ញោ រតិំ ជនេតិ, តម្បិ ពុទ្ធរតនសមំ នត្ថិ។ យទិ ហិ រតិជននដ្ឋេន រតនំ, តថាគតោវ រតនំ, កិំ ករិស្សតិ ឯតំ ចក្ករតនំ? តថាគតោ ហិ យស្សា ទិព្ពាយ រតិយា ចក្ករតនាទីហិ សព្ពេហិបិ ជនិតា ចក្កវត្តិរតិ សង្ខម្បិ កលម្បិ កលភាគម្បិ ន ឧបេតិ, តតោបិ រតិតោ ឧត្តរិតរញ្ច បណីតតរញ្ច អត្តនោ ឱវាទប្បដិករានំ អសង្ខ្យេយ្យានម្បិ ទេវមនុស្សានំ បឋមជ្ឈានរតិំ ទុតិយតតិយចតុត្ថបញ្ចមជ្ឈានរតិំ, អាកាសានញ្ចាយតនរតិំ, វិញ្ញាណញ្ចាយតនអាកិញ្ចញ្ញាយតននេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនរតិំ, សោតាបត្តិមគ្គរតិំ, សោតាបត្តិផលរតិំ, សកទាគាមិអនាគាមិអរហត្តមគ្គផលរតិញ្ច ជនេតិ។ ឯវំ រតិជននដ្ឋេនាបិ តថាគតសមំ រតនំ នត្ថីតិ។

    Evaṃ catuddisaṃ anusaṃyāyitvā cakkaratanaṃ tiyojanappamāṇaṃ ākāsaṃ ārohati. Tattha ṭhito rājā cakkaratanānubhāvena vijitavijayo pañcasataparittadīpapaṭimaṇḍitaṃ sattayojanasahassaparimaṇḍalaṃ pubbavidehaṃ, tathā aṭṭhayojanasahassaparimaṇḍalaṃ uttarakuruṃ, sattayojanasahassaparimaṇḍalaṃyeva aparagoyānaṃ, dasayojanasahassaparimaṇḍalaṃ jambudīpañcāti evaṃ catumahādīpadvisahassaparittadīpapaṭimaṇḍitaṃ ekaṃ cakkavāḷaṃ suphullapuṇḍarīkavanaṃ viya oloketi. Evaṃ olokayato cassa anappakā rati uppajjati. Evampi taṃ cakkaratanaṃ rañño ratiṃ janeti, tampi buddharatanasamaṃ natthi. Yadi hi ratijananaṭṭhena ratanaṃ, tathāgatova ratanaṃ, kiṃ karissati etaṃ cakkaratanaṃ? Tathāgato hi yassā dibbāya ratiyā cakkaratanādīhi sabbehipi janitā cakkavattirati saṅkhampi kalampi kalabhāgampi na upeti, tatopi ratito uttaritarañca paṇītatarañca attano ovādappaṭikarānaṃ asaṅkhyeyyānampi devamanussānaṃ paṭhamajjhānaratiṃ dutiyatatiyacatutthapañcamajjhānaratiṃ, ākāsānañcāyatanaratiṃ, viññāṇañcāyatanaākiñcaññāyatananevasaññānāsaññāyatanaratiṃ, sotāpattimaggaratiṃ, sotāpattiphalaratiṃ, sakadāgāmianāgāmiarahattamaggaphalaratiñca janeti. Evaṃ ratijananaṭṭhenāpi tathāgatasamaṃ ratanaṃ natthīti.

    អបិច រតនំ នាមេតំ ទុវិធំ ហោតិ សវិញ្ញាណកមវិញ្ញាណកញ្ច។ តត្ថ អវិញ្ញាណកំ ចក្ករតនំ មណិរតនញ្ច, យំ វា បនញ្ញម្បិ អនិន្ទ្រិយពទ្ធសុវណ្ណរជតាទិ, សវិញ្ញាណកំ ហត្ថិរតនាទិបរិណាយករតនបរិយោសានំ, យំ វា បនញ្ញម្បិ ឯវរូបំ ឥន្ទ្រិយពទ្ធំ។ ឯវំ ទុវិធេ ចេត្ថ សវិញ្ញាណករតនំ អគ្គមក្ខាយតិ ។ កស្មា? យស្មា អវិញ្ញាណកំ សុវណ្ណរជតមណិមុត្តាទិរតនំ សវិញ្ញាណកានំ ហត្ថិរតនាទីនំ អលង្ការត្ថាយ ឧបនីយតិ។

    Apica ratanaṃ nāmetaṃ duvidhaṃ hoti saviññāṇakamaviññāṇakañca. Tattha aviññāṇakaṃ cakkaratanaṃ maṇiratanañca, yaṃ vā panaññampi anindriyabaddhasuvaṇṇarajatādi, saviññāṇakaṃ hatthiratanādipariṇāyakaratanapariyosānaṃ, yaṃ vā panaññampi evarūpaṃ indriyabaddhaṃ. Evaṃ duvidhe cettha saviññāṇakaratanaṃ aggamakkhāyati . Kasmā? Yasmā aviññāṇakaṃ suvaṇṇarajatamaṇimuttādiratanaṃ saviññāṇakānaṃ hatthiratanādīnaṃ alaṅkāratthāya upanīyati.

    សវិញ្ញាណករតនម្បិ ទុវិធំ តិរច្ឆានគតរតនំ, មនុស្សរតនញ្ច។ តត្ថ មនុស្សរតនំ អគ្គមក្ខាយតិ។ កស្មា? យស្មា តិរច្ឆានគតរតនំ មនុស្សរតនស្ស ឱបវយ្ហំ ហោតិ។ មនុស្សរតនម្បិ ទុវិធំ ឥត្ថិរតនំ, បុរិសរតនញ្ច។ តត្ថ បុរិសរតនំ អគ្គមក្ខាយតិ។ កស្មា? យស្មា ឥត្ថិរតនំ បុរិសរតនស្ស បរិចារិកត្តំ អាបជ្ជតិ។ បុរិសរតនម្បិ ទុវិធំ អគារិករតនំ, អនគារិករតនញ្ច។ តត្ថ អនគារិករតនំ អគ្គមក្ខាយតិ។ កស្មា? យស្មា អគារិករតនេសុ អគ្គោ ចក្កវត្តិបិ សីលាទិគុណយុត្តំ អនគារិករតនំ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា ឧបដ្ឋហិត្វា បយិរុបាសិត្វា ទិព្ពមានុសិកា សម្បត្តិយោ បាបុណិត្វា អន្តេ និព្ពានសម្បត្តិំ បាបុណាតិ។

    Saviññāṇakaratanampi duvidhaṃ tiracchānagataratanaṃ, manussaratanañca. Tattha manussaratanaṃ aggamakkhāyati. Kasmā? Yasmā tiracchānagataratanaṃ manussaratanassa opavayhaṃ hoti. Manussaratanampi duvidhaṃ itthiratanaṃ, purisaratanañca. Tattha purisaratanaṃ aggamakkhāyati. Kasmā? Yasmā itthiratanaṃ purisaratanassa paricārikattaṃ āpajjati. Purisaratanampi duvidhaṃ agārikaratanaṃ, anagārikaratanañca. Tattha anagārikaratanaṃ aggamakkhāyati. Kasmā? Yasmā agārikaratanesu aggo cakkavattipi sīlādiguṇayuttaṃ anagārikaratanaṃ pañcapatiṭṭhitena vanditvā upaṭṭhahitvā payirupāsitvā dibbamānusikā sampattiyo pāpuṇitvā ante nibbānasampattiṃ pāpuṇāti.

    ឯវំ អនគារិករតនម្បិ ទុវិធំ អរិយបុថុជ្ជនវសេន។ អរិយរតនម្បិ ទុវិធំ សេខាសេខវសេន។ អសេខរតនម្បិ ទុវិធំ សុក្ខវិបស្សកសមថយានិកវសេន។ សមថយានិករតនម្បិ ទុវិធំ សាវកបារមិប្បត្តមប្បត្តញ្ច។ តត្ថ សាវកបារមិប្បត្តំ អគ្គមក្ខាយតិ។ កស្មា? គុណមហន្តតាយ។ សាវកបារមិប្បត្តរតនតោបិ បច្ចេកពុទ្ធរតនំ អគ្គមក្ខាយតិ។ កស្មា? គុណមហន្តតាយ។ សារិបុត្តមោគ្គល្លានសទិសាបិ ហិ អនេកសតា សាវកា ឯកស្ស បច្ចេកពុទ្ធស្ស គុណានំ សតភាគម្បិ ន ឧបេន្តិ។ បច្ចេកពុទ្ធរតនតោបិ សម្មាសម្ពុទ្ធរតនំ អគ្គមក្ខាយតិ។ កស្មា? គុណមហន្តតាយ។ សកលម្បិ ហិ ជម្ពុទីបំ បូរេត្វា បល្លង្កេន បល្លង្កំ ឃដេន្តា និសិន្នា បច្ចេកពុទ្ធា ឯកស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស គុណានំ នេវ សង្ខំ ន កលំ ន កលភាគំ ឧបេន្តិ។ វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា – ‘‘យាវតា, ភិក្ខវេ, សត្តា អបទា វា…បេ.… តថាគតោ តេសំ អគ្គមក្ខាយតី’’តិអាទិ (អ. និ. ៤.៣៤; ៥.៣២; ឥតិវុ. ៩០)។ ឯវំ កេនចិ បរិយាយេន តថាគតសមំ រតនំ នត្ថិ។ តេនាហ ភគវា – ‘‘ន នោ សមំ អត្ថិ តថាគតេនា’’តិ។

    Evaṃ anagārikaratanampi duvidhaṃ ariyaputhujjanavasena. Ariyaratanampi duvidhaṃ sekhāsekhavasena. Asekharatanampi duvidhaṃ sukkhavipassakasamathayānikavasena. Samathayānikaratanampi duvidhaṃ sāvakapāramippattamappattañca. Tattha sāvakapāramippattaṃ aggamakkhāyati. Kasmā? Guṇamahantatāya. Sāvakapāramippattaratanatopi paccekabuddharatanaṃ aggamakkhāyati. Kasmā? Guṇamahantatāya. Sāriputtamoggallānasadisāpi hi anekasatā sāvakā ekassa paccekabuddhassa guṇānaṃ satabhāgampi na upenti. Paccekabuddharatanatopi sammāsambuddharatanaṃ aggamakkhāyati. Kasmā? Guṇamahantatāya. Sakalampi hi jambudīpaṃ pūretvā pallaṅkena pallaṅkaṃ ghaṭentā nisinnā paccekabuddhā ekassa sammāsambuddhassa guṇānaṃ neva saṅkhaṃ na kalaṃ na kalabhāgaṃ upenti. Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘yāvatā, bhikkhave, sattā apadā vā…pe… tathāgato tesaṃ aggamakkhāyatī’’tiādi (a. ni. 4.34; 5.32; itivu. 90). Evaṃ kenaci pariyāyena tathāgatasamaṃ ratanaṃ natthi. Tenāha bhagavā – ‘‘na no samaṃ atthitathāgatenā’’ti.

    ឯវំ ភគវា ពុទ្ធរតនស្ស អញ្ញេហិ រតនេហិ អសមតំ វត្វា ឥទានិ តេសំ សត្តានំ ឧប្បន្នឧបទ្ទវវូបសមត្ថំ នេវ ជាតិំ ន គោត្តំ ន កោលបុត្តិយំ ន វណ្ណបោក្ខរតាទិំ និស្សាយ, អបិច ខោ អវីចិមុបាទាយ ភវគ្គបរិយន្តេ លោកេ សីលសមាធិក្ខន្ធាទីហិ គុណេហិ ពុទ្ធរតនស្ស អសទិសភាវំ និស្សាយ សច្ចវចនំ បយុញ្ជតិ ‘‘ឥទម្បិ ពុទ្ធេ រតនំ បណីតំ, ឯតេន សច្ចេន សុវត្ថិ ហោតូ’’តិ។

    Evaṃ bhagavā buddharatanassa aññehi ratanehi asamataṃ vatvā idāni tesaṃ sattānaṃ uppannaupaddavavūpasamatthaṃ neva jātiṃ na gottaṃ na kolaputtiyaṃ na vaṇṇapokkharatādiṃ nissāya, apica kho avīcimupādāya bhavaggapariyante loke sīlasamādhikkhandhādīhi guṇehi buddharatanassa asadisabhāvaṃ nissāya saccavacanaṃ payuñjati ‘‘idampi buddhe ratanaṃ paṇītaṃ, etena saccena suvatthi hotū’’ti.

    តស្សត្ថោ – ឥទម្បិ ឥធ វា ហុរំ វា សគ្គេសុ វា យំកិញ្ចិ អត្ថិ វិត្តំ វា រតនំ វា, តេន សទ្ធិំ តេហិ តេហិ គុណេហិ អសមត្តា ពុទ្ធេ រតនំ បណីតំ។ យទិ ហិ ឯតំ សច្ចំ, អថ ឯតេន សច្ចេន ឥមេសំ បាណីនំ សុវត្ថិ ហោតុ, សោភនានំ អត្ថិតា ហោតុ អរោគតា និរុបទ្ទវតាតិ។ ឯត្ថ ច យថា ‘‘ចក្ខុ ខោ, អានន្ទ, សុញ្ញំ អត្តេន វា អត្តនិយេន វា’’តិ ឯវមាទីសុ (សំ. និ. ៤.៨៥) អត្តភាវេន វា អត្តនិយភាវេន វាតិ អត្ថោ។ ឥតរថា ហិ ចក្ខុ អត្តា វា អត្តនិយំ វាតិ អប្បដិសិទ្ធមេវ សិយា។ ឯវំ រតនំ បណីតន្តិ រតនត្តំ បណីតំ, រតនភាវោ បណីតោតិ អយមត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ឥតរថា ហិ ពុទ្ធោ នេវ រតនន្តិ សិជ្ឈេយ្យ។ ន ហិ យត្ថ រតនំ អត្ថិ, តំ រតនន្តិ ន សិជ្ឈតិ។ យត្ថ បន ចិត្តីកតាទិអត្ថសង្ខាតំ យេន វា តេន វា វិធិនា សម្ពន្ធគតំ រតនំ អត្ថិ, យស្មា តំ រតនត្តមុបាទាយ រតនន្តិ បញ្ញាបីយតិ, តស្មា តស្ស រតនស្ស អត្ថិតាយ រតនន្តិ សិជ្ឈតិ។ អថ វា ឥទម្បិ ពុទ្ធេ រតនន្តិ ឥមិនាបិ បការេន ពុទ្ធោវ រតនន្តិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ។ វុត្តមត្តាយ ច ភគវតា ឥមាយ គាថាយ រាជកុលស្ស សោត្ថិ ជាតា, ភយំ វូបសន្តំ។ ឥមិស្សា គាថាយ អាណា កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេសុ អមនុស្សេហិ បដិគ្គហិតាតិ។

    Tassattho – idampi idha vā huraṃ vā saggesu vā yaṃkiñci atthi vittaṃ vā ratanaṃ vā, tena saddhiṃ tehi tehi guṇehi asamattā buddhe ratanaṃ paṇītaṃ. Yadi hi etaṃ saccaṃ, atha etena saccena imesaṃ pāṇīnaṃ suvatthi hotu, sobhanānaṃ atthitā hotu arogatā nirupaddavatāti. Ettha ca yathā ‘‘cakkhu kho, ānanda, suññaṃ attena vā attaniyena vā’’ti evamādīsu (saṃ. ni. 4.85) attabhāvena vā attaniyabhāvena vāti attho. Itarathā hi cakkhu attā vā attaniyaṃ vāti appaṭisiddhameva siyā. Evaṃ ratanaṃ paṇītanti ratanattaṃ paṇītaṃ, ratanabhāvo paṇītoti ayamattho veditabbo. Itarathā hi buddho neva ratananti sijjheyya. Na hi yattha ratanaṃ atthi, taṃ ratananti na sijjhati. Yattha pana cittīkatādiatthasaṅkhātaṃ yena vā tena vā vidhinā sambandhagataṃ ratanaṃ atthi, yasmā taṃ ratanattamupādāya ratananti paññāpīyati, tasmā tassa ratanassa atthitāya ratananti sijjhati. Atha vā idampi buddhe ratananti imināpi pakārena buddhova ratananti evamattho veditabbo. Vuttamattāya ca bhagavatā imāya gāthāya rājakulassa sotthi jātā, bhayaṃ vūpasantaṃ. Imissā gāthāya āṇā koṭisatasahassacakkavāḷesu amanussehi paṭiggahitāti.

    ខយំ វិរាគន្តិគាថាវណ្ណនា

    Khayaṃ virāgantigāthāvaṇṇanā

    ៤. ឯវំ ពុទ្ធគុណេន សច្ចំ វត្វា ឥទានិ និព្ពានធម្មគុណេន វត្តុមារទ្ធោ ‘‘ខយំ វិរាគ’’ន្តិ។ តត្ថ យស្មា និព្ពានសច្ឆិកិរិយាយ រាគាទយោ ខីណា ហោន្តិ បរិក្ខីណា, យស្មា វា តំ តេសំ អនុប្បាទនិរោធក្ខយមត្តំ, យស្មា ច តំ រាគាទិវិប្បយុត្តំ សម្បយោគតោ ច អារម្មណតោ ច, យស្មា វា តម្ហិ សច្ឆិកតេ រាគាទយោ អច្ចន្តំ វិរត្តា ហោន្តិ វិគតា វិទ្ធស្តា, តស្មា ខយន្តិ ច វិរាគន្តិ ច វុច្ចតិ។ យស្មា បនស្ស ន ឧប្បាទោ បញ្ញាយតិ, ន វយោ, ន ឋិតស្ស អញ្ញថត្តំ តស្មា តំ ន ជាយតិ ន ជីយតិ ន មីយតីតិ កត្វា អមតន្តិ វុច្ចតិ។ ឧត្តមត្ថេន បន អតប្បកដ្ឋេន ច បណីតន្តិ។ យទជ្ឈគាតិ យំ អជ្ឈគា វិន្ទិ បដិលភិ, អត្តនោ ញាណពលេន សច្ឆាកាសិ។ សក្យមុនីតិ សក្យកុលប្បសុតត្តា សក្យោ, មោនេយ្យធម្មសមន្នាគតត្តា មុនិ, សក្យោ ឯវ មុនិ សក្យមុនិ។ សមាហិតោតិ អរិយមគ្គសមាធិនា សមាហិតចិត្តោ។ ន តេន ធម្មេន សមត្ថិ កិញ្ចីតិ តេន ខយាទិនាមកេន សក្យមុនិនា អធិគតេន ធម្មេន សមំ កិញ្ចិ ធម្មជាតំ នត្ថិ។ តស្មា សុត្តន្តរេបិ វុត្តំ – ‘‘យាវតា, ភិក្ខវេ, ធម្មា សង្ខតា វា អសង្ខតា វា, វិរាគោ តេសំ អគ្គមក្ខាយតី’’តិអាទិ (អ. និ. ៤.៣៤; ឥតិវុ. ៩០)។

    4. Evaṃ buddhaguṇena saccaṃ vatvā idāni nibbānadhammaguṇena vattumāraddho ‘‘khayaṃ virāga’’nti. Tattha yasmā nibbānasacchikiriyāya rāgādayo khīṇā honti parikkhīṇā, yasmā vā taṃ tesaṃ anuppādanirodhakkhayamattaṃ, yasmā ca taṃ rāgādivippayuttaṃ sampayogato ca ārammaṇato ca, yasmā vā tamhi sacchikate rāgādayo accantaṃ virattā honti vigatā viddhastā, tasmā khayanti ca virāganti ca vuccati. Yasmā panassa na uppādo paññāyati, na vayo, na ṭhitassa aññathattaṃ tasmā taṃ na jāyati na jīyati na mīyatīti katvā amatanti vuccati. Uttamatthena pana atappakaṭṭhena ca paṇītanti. Yadajjhagāti yaṃ ajjhagā vindi paṭilabhi, attano ñāṇabalena sacchākāsi. Sakyamunīti sakyakulappasutattā sakyo, moneyyadhammasamannāgatattā muni, sakyo eva muni sakyamuni. Samāhitoti ariyamaggasamādhinā samāhitacitto. Na tena dhammena samatthi kiñcīti tena khayādināmakena sakyamuninā adhigatena dhammena samaṃ kiñci dhammajātaṃ natthi. Tasmā suttantarepi vuttaṃ – ‘‘yāvatā, bhikkhave, dhammā saṅkhatā vā asaṅkhatā vā, virāgo tesaṃ aggamakkhāyatī’’tiādi (a. ni. 4.34; itivu. 90).

    ឯវំ ភគវា និព្ពានធម្មស្ស អញ្ញេហិ ធម្មេហិ អសមតំ វត្វា ឥទានិ តេសំ សត្តានំ ឧប្បន្នឧបទ្ទវវូបសមត្ថំ ខយវិរាគាមតបណីតតាគុណេហិ និព្ពានធម្មរតនស្ស អសទិសភាវំ និស្សាយ សច្ចវចនំ បយុញ្ជតិ ‘‘ឥទម្បិ ធម្មេ រតនំ បណីតំ, ឯតេន សច្ចេន សុវត្ថិ ហោតូ’’តិ។ តស្សត្ថោ បុរិមគាថាយ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។ ឥមិស្សាបិ គាថាយ អាណា កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេសុ អមនុស្សេហិ បដិគ្គហិតាតិ។

    Evaṃ bhagavā nibbānadhammassa aññehi dhammehi asamataṃ vatvā idāni tesaṃ sattānaṃ uppannaupaddavavūpasamatthaṃ khayavirāgāmatapaṇītatāguṇehi nibbānadhammaratanassa asadisabhāvaṃ nissāya saccavacanaṃ payuñjati ‘‘idampi dhamme ratanaṃ paṇītaṃ, etena saccena suvatthi hotū’’ti. Tassattho purimagāthāya vuttanayeneva veditabbo. Imissāpi gāthāya āṇā koṭisatasahassacakkavāḷesu amanussehi paṭiggahitāti.

    យំ ពុទ្ធសេដ្ឋោតិគាថាវណ្ណនា

    Yaṃ buddhaseṭṭhotigāthāvaṇṇanā

    ៥. ឯវំ និព្ពានធម្មគុណេន សច្ចំ វត្វា ឥទានិ មគ្គធម្មគុណេន វត្តុមារទ្ធោ ‘‘យំ ពុទ្ធសេដ្ឋោ’’តិ។ តត្ថ ‘‘ពុជ្ឈិតា សច្ចានី’’តិអាទិនា នយេន ពុទ្ធោ , ឧត្តមោ បសំសនីយោ ចាតិ សេដ្ឋោ, ពុទ្ធោ ច សោ សេដ្ឋោ ចាតិ ពុទ្ធសេដ្ឋោ, អនុពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធសុតពុទ្ធខ្យេសុ វា ពុទ្ធេសុ សេដ្ឋោតិ ពុទ្ធសេដ្ឋោ។ សោ ពុទ្ធសេដ្ឋោ យំ បរិវណ្ណយី ‘‘អដ្ឋង្គិកោវ មគ្គានំ, ខេមំ និព្ពានបត្តិយា’’តិ (ម. និ. ២.២១៥) ច ‘‘អរិយំ វោ, ភិក្ខវេ, សម្មាសមាធិំ ទេសិស្សាមិ សឧបនិសំ សបរិក្ខារ’’ន្តិ (ម. និ. ៣.១៣៦) ច ឯវមាទិនា នយេន តត្ថ តត្ថ បសំសិ បកាសយិ។ សុចិន្តិ កិលេសមលសមុច្ឆេទករណតោ អច្ចន្តវោទានំ។ សមាធិមានន្តរិកញ្ញមាហូតិ យញ្ច អត្តនោ បវត្តិសមនន្តរំ និយមេនេវ ផលបទានតោ ‘‘អានន្តរិកសមាធី’’តិ អាហុ។ ន ហិ មគ្គសមាធិម្ហិ ឧប្បន្នេ តស្ស ផលុប្បត្តិនិសេធកោ កោចិ អន្តរាយោ អត្ថិ។ យថាហ –

    5. Evaṃ nibbānadhammaguṇena saccaṃ vatvā idāni maggadhammaguṇena vattumāraddho ‘‘yaṃ buddhaseṭṭho’’ti. Tattha ‘‘bujjhitā saccānī’’tiādinā nayena buddho , uttamo pasaṃsanīyo cāti seṭṭho, buddho ca so seṭṭho cāti buddhaseṭṭho, anubuddhapaccekabuddhasutabuddhakhyesu vā buddhesu seṭṭhoti buddhaseṭṭho. So buddhaseṭṭho yaṃ parivaṇṇayī ‘‘aṭṭhaṅgikova maggānaṃ, khemaṃ nibbānapattiyā’’ti (ma. ni. 2.215) ca ‘‘ariyaṃ vo, bhikkhave, sammāsamādhiṃ desissāmi saupanisaṃ saparikkhāra’’nti (ma. ni. 3.136) ca evamādinā nayena tattha tattha pasaṃsi pakāsayi. Sucinti kilesamalasamucchedakaraṇato accantavodānaṃ. Samādhimānantarikaññamāhūti yañca attano pavattisamanantaraṃ niyameneva phalapadānato ‘‘ānantarikasamādhī’’ti āhu. Na hi maggasamādhimhi uppanne tassa phaluppattinisedhako koci antarāyo atthi. Yathāha –

    ‘‘អយញ្ច បុគ្គលោ សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នោ អស្ស, កប្បស្ស ច ឧឌ្ឌយ្ហនវេលា អស្ស, នេវ តាវ កប្បោ ឧឌ្ឌយ្ហេយ្យ, យាវាយំ បុគ្គលោ ន សោតាបត្តិផលំ សច្ឆិករោតិ, អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ ឋិតកប្បី។ សព្ពេបិ មគ្គសមង្គិនោ បុគ្គលា ឋិតកប្បិនោ’’តិ (បុ. ប. ១៧)។

    ‘‘Ayañca puggalo sotāpattiphalasacchikiriyāya paṭipanno assa, kappassa ca uḍḍayhanavelā assa, neva tāva kappo uḍḍayheyya, yāvāyaṃ puggalo na sotāpattiphalaṃ sacchikaroti, ayaṃ vuccati puggalo ṭhitakappī. Sabbepi maggasamaṅgino puggalā ṭhitakappino’’ti (pu. pa. 17).

    សមាធិនា តេន សមោ ន វិជ្ជតីតិ តេន ពុទ្ធសេដ្ឋបរិវណ្ណិតេន សុចិនា អានន្តរិកសមាធិនា សមោ រូបាវចរសមាធិ វា អរូបាវចរសមាធិ វា កោចិ ន វិជ្ជតិ។ កស្មា? តេសំ ភាវិតត្តា តត្ថ តត្ថ ព្រហ្មលោកេ ឧបបន្នស្សាបិ បុន និរយាទីសុបិ ឧបបត្តិសម្ភវតោ, ឥមស្ស ច អរហត្តសមាធិស្ស ភាវិតត្តា អរិយបុគ្គលស្ស សព្ពូបបត្តិសមុគ្ឃាតសម្ភវតោ។ តស្មា សុត្តន្តរេបិ វុត្តំ – ‘‘យាវតា, ភិក្ខវេ, ធម្មា សង្ខតា…បេ.… អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ, តេសំ អគ្គមក្ខាយតី’’តិអាទិ (អ. និ. ៤.៣៤; ឥតិវុ. ៩០)។

    Samādhinā tena samo na vijjatīti tena buddhaseṭṭhaparivaṇṇitena sucinā ānantarikasamādhinā samo rūpāvacarasamādhi vā arūpāvacarasamādhi vā koci na vijjati. Kasmā? Tesaṃ bhāvitattā tattha tattha brahmaloke upapannassāpi puna nirayādīsupi upapattisambhavato, imassa ca arahattasamādhissa bhāvitattā ariyapuggalassa sabbūpapattisamugghātasambhavato. Tasmā suttantarepi vuttaṃ – ‘‘yāvatā, bhikkhave, dhammā saṅkhatā…pe… ariyo aṭṭhaṅgiko maggo, tesaṃ aggamakkhāyatī’’tiādi (a. ni. 4.34; itivu. 90).

    ឯវំ ភគវា អានន្តរិកសមាធិស្ស អញ្ញេហិ សមាធីហិ អសមតំ វត្វា ឥទានិ បុរិមនយេនេវ មគ្គធម្មរតនស្ស អសទិសភាវំ និស្សាយ សច្ចវចនំ បយុញ្ជតិ ‘‘ឥទម្បិ ធម្មេ…បេ.… ហោតូ’’តិ។ តស្សត្ថោ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។ ឥមិស្សាបិ គាថាយ អាណា កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេសុ អមនុស្សេហិ បដិគ្គហិតាតិ។

    Evaṃ bhagavā ānantarikasamādhissa aññehi samādhīhi asamataṃ vatvā idāni purimanayeneva maggadhammaratanassa asadisabhāvaṃ nissāya saccavacanaṃ payuñjati ‘‘idampi dhamme…pe… hotū’’ti. Tassattho pubbe vuttanayeneva veditabbo. Imissāpi gāthāya āṇā koṭisatasahassacakkavāḷesu amanussehi paṭiggahitāti.

    យេ បុគ្គលាតិគាថាវណ្ណនា

    Ye puggalātigāthāvaṇṇanā

    ៦. ឯវំ មគ្គធម្មគុណេនាបិ សច្ចំ វត្វា ឥទានិ សង្ឃគុណេនាបិ វត្តុមារទ្ធោ ‘‘យេ បុគ្គលា’’តិ។ តត្ថ យេតិ អនិយមេត្វា ឧទ្ទេសោ។ បុគ្គលាតិ សត្តា។ អដ្ឋាតិ តេសំ គណនបរិច្ឆេទោ។ តេ ហិ ចត្តារោ ច បដិបន្នា ចត្តារោ ច ផលេ ឋិតាតិ អដ្ឋ ហោន្តិ។ សតំ បសត្ថាតិ សប្បុរិសេហិ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធពុទ្ធសាវកេហិ អញ្ញេហិ ច ទេវមនុស្សេហិ បសត្ថា។ កស្មា? សហជាតសីលាទិគុណយោគា។ តេសញ្ហិ ចម្បកវកុលកុសុមាទីនំ សហជាតវណ្ណគន្ធាទយោ វិយ សហជាតា សីលសមាធិអាទយោ គុណា, តេន តេ វណ្ណគន្ធាទិសម្បន្នានិ វិយ បុប្ផានិ ទេវមនុស្សានំ សតំ បិយា មនាបា បសំសនីយា ច ហោន្តិ។ តេន វុត្តំ ‘‘យេ បុគ្គលា អដ្ឋសតំ បសត្ថា’’តិ។

    6. Evaṃ maggadhammaguṇenāpi saccaṃ vatvā idāni saṅghaguṇenāpi vattumāraddho ‘‘ye puggalā’’ti. Tattha yeti aniyametvā uddeso. Puggalāti sattā. Aṭṭhāti tesaṃ gaṇanaparicchedo. Te hi cattāro ca paṭipannā cattāro ca phale ṭhitāti aṭṭha honti. Sataṃ pasatthāti sappurisehi buddhapaccekabuddhabuddhasāvakehi aññehi ca devamanussehi pasatthā. Kasmā? Sahajātasīlādiguṇayogā. Tesañhi campakavakulakusumādīnaṃ sahajātavaṇṇagandhādayo viya sahajātā sīlasamādhiādayo guṇā, tena te vaṇṇagandhādisampannāni viya pupphāni devamanussānaṃ sataṃ piyā manāpā pasaṃsanīyā ca honti. Tena vuttaṃ ‘‘ye puggalā aṭṭhasataṃ pasatthā’’ti.

    អថ វា យេតិ អនិយមេត្វា ឧទ្ទេសោ។ បុគ្គលាតិ សត្តា។ អដ្ឋសតន្តិ តេសំ គណនបរិច្ឆេទោ។ តេ ហិ ឯកពីជី កោលំកោលោ សត្តក្ខត្តុបរមោតិ តយោ សោតាបន្នា។ កាមរូបារូបភវេសុ អធិគតផលា តយោ សកទាគាមិនោ។ តេ សព្ពេបិ ចតុន្នំ បដិបទានំ វសេន ចតុវីសតិ។ អន្តរាបរិនិព្ពាយី, ឧបហច្ចបរិនិព្ពាយី, សសង្ខារបរិនិព្ពាយី, អសង្ខារបរិនិព្ពាយី, ឧទ្ធំសោតោ, អកនិដ្ឋគាមីតិ អវិហេសុ បញ្ច។ តថា អតប្បសុទស្សសុទស្សីសុ ។ អកនិដ្ឋេសុ បន ឧទ្ធំសោតវជ្ជា ចត្តារោតិ ចតុវីសតិ អនាគាមិនោ។ សុក្ខវិបស្សកោ សមថយានិកោតិ ទ្វេ អរហន្តោ។ ចត្តារោ មគ្គដ្ឋាតិ ចតុបញ្ញាស។ តេ សព្ពេបិ សទ្ធាធុរបញ្ញាធុរានំ វសេន ទិគុណា ហុត្វា អដ្ឋសតំ ហោន្តិ។ សេសំ វុត្តនយមេវ។

    Atha vā yeti aniyametvā uddeso. Puggalāti sattā. Aṭṭhasatanti tesaṃ gaṇanaparicchedo. Te hi ekabījī kolaṃkolo sattakkhattuparamoti tayo sotāpannā. Kāmarūpārūpabhavesu adhigataphalā tayo sakadāgāmino. Te sabbepi catunnaṃ paṭipadānaṃ vasena catuvīsati. Antarāparinibbāyī, upahaccaparinibbāyī, sasaṅkhāraparinibbāyī, asaṅkhāraparinibbāyī, uddhaṃsoto, akaniṭṭhagāmīti avihesu pañca. Tathā atappasudassasudassīsu . Akaniṭṭhesu pana uddhaṃsotavajjā cattāroti catuvīsati anāgāmino. Sukkhavipassako samathayānikoti dve arahanto. Cattāro maggaṭṭhāti catupaññāsa. Te sabbepi saddhādhurapaññādhurānaṃ vasena diguṇā hutvā aṭṭhasataṃ honti. Sesaṃ vuttanayameva.

    ចត្តារិ ឯតានិ យុគានិ ហោន្តីតិ តេ សព្ពេបិ អដ្ឋ វា អដ្ឋសតំ វាតិ វិត្ថារវសេន ឧទ្ទិដ្ឋបុគ្គលា សង្ខេបវសេន សោតាបត្តិមគ្គដ្ឋោ ផលដ្ឋោតិ ឯកំ យុគំ, ឯវំ យាវ អរហត្តមគ្គដ្ឋោ ផលដ្ឋោតិ ឯកំ យុគន្តិ ចត្តារិ យុគានិ ហោន្តិ។ តេ ទក្ខិណេយ្យាតិ ឯត្ថ តេតិ បុព្ពេ អនិយមេត្វា ឧទ្ទិដ្ឋានំ និយមេត្វា និទ្ទេសោ។ យេ បុគ្គលា វិត្ថារវសេន អដ្ឋ វា, អដ្ឋសតំ វា, សង្ខេបវសេន ចត្តារិ យុគានិ ហោន្តីតិ វុត្តា, សព្ពេបិ តេ ទក្ខិណំ អរហន្តីតិ ទក្ខិណេយ្យា។ ទក្ខិណា នាម កម្មញ្ច កម្មវិបាកញ្ច សទ្ទហិត្វា ‘‘ឯស មេ ឥទំ វេជ្ជកម្មំ វា ជង្ឃបេសនិកំ វា ករិស្សតី’’តិ ឯវមាទីនិ អនបេក្ខិត្វា ទិយ្យមានោ ទេយ្យធម្មោ, តំ អរហន្តិ នាម សីលាទិគុណយុត្តា បុគ្គលា, ឥមេ ច តាទិសា, តេន វុច្ចន្តិ ‘‘តេ ទក្ខិណេយ្យា’’តិ។

    Cattāri etāni yugāni hontīti te sabbepi aṭṭha vā aṭṭhasataṃ vāti vitthāravasena uddiṭṭhapuggalā saṅkhepavasena sotāpattimaggaṭṭho phalaṭṭhoti ekaṃ yugaṃ, evaṃ yāva arahattamaggaṭṭho phalaṭṭhoti ekaṃ yuganti cattāri yugāni honti. Te dakkhiṇeyyāti ettha teti pubbe aniyametvā uddiṭṭhānaṃ niyametvā niddeso. Ye puggalā vitthāravasena aṭṭha vā, aṭṭhasataṃ vā, saṅkhepavasena cattāri yugāni hontīti vuttā, sabbepi te dakkhiṇaṃ arahantīti dakkhiṇeyyā. Dakkhiṇā nāma kammañca kammavipākañca saddahitvā ‘‘esa me idaṃ vejjakammaṃ vā jaṅghapesanikaṃ vā karissatī’’ti evamādīni anapekkhitvā diyyamāno deyyadhammo, taṃ arahanti nāma sīlādiguṇayuttā puggalā, ime ca tādisā, tena vuccanti ‘‘te dakkhiṇeyyā’’ti.

    សុគតស្ស សាវកាតិ ភគវា សោភនេន គមនេន យុត្តត្តា, សោភនញ្ច ឋានំ គតត្តា, សុដ្ឋុ ច គតត្តា, សុដ្ឋុ ឯវ ច គទត្តា សុគតោ, តស្ស សុគតស្ស។ សព្ពេបិ តេ វចនំ សុណន្តីតិ សាវកា។ កាមញ្ច អញ្ញេបិ សុណន្តិ, ន បន សុត្វា កត្តព្ពកិច្ចំ ករោន្តិ, ឥមេ បន សុត្វា កត្តព្ពំ ធម្មានុធម្មប្បដិបត្តិំ កត្វា មគ្គផលានិ បត្តា, តស្មា ‘‘សាវកា’’តិ វុច្ចន្តិ។ ឯតេសុ ទិន្នានិ មហប្ផលានីតិ ឯតេសុ សុគតសាវកេសុ អប្បកានិបិ ទានានិ ទិន្នានិ បដិគ្គាហកតោ ទក្ខិណាវិសុទ្ធិភាវំ ឧបគតត្តា មហប្ផលានិ ហោន្តិ។ តស្មា សុត្តន្តរេបិ វុត្តំ –

    Sugatassa sāvakāti bhagavā sobhanena gamanena yuttattā, sobhanañca ṭhānaṃ gatattā, suṭṭhu ca gatattā, suṭṭhu eva ca gadattā sugato, tassa sugatassa. Sabbepi te vacanaṃ suṇantīti sāvakā. Kāmañca aññepi suṇanti, na pana sutvā kattabbakiccaṃ karonti, ime pana sutvā kattabbaṃ dhammānudhammappaṭipattiṃ katvā maggaphalāni pattā, tasmā ‘‘sāvakā’’ti vuccanti. Etesu dinnāni mahapphalānīti etesu sugatasāvakesu appakānipi dānāni dinnāni paṭiggāhakato dakkhiṇāvisuddhibhāvaṃ upagatattā mahapphalāni honti. Tasmā suttantarepi vuttaṃ –

    ‘‘យាវតា , ភិក្ខវេ , សង្ឃា វា គណា វា តថាគតសាវកសង្ឃោ, តេសំ អគ្គមក្ខាយតិ, យទិទំ ចត្តារិ បុរិសយុគានិ អដ្ឋ បុរិសបុគ្គលា, ឯស ភគវតោ សាវកសង្ឃោ…បេ.… អគ្គោ វិបាកោ ហោតី’’តិ (អ. និ. ៤.៣៤; ៥.៣២; ឥតិវុ. ៩០)។

    ‘‘Yāvatā , bhikkhave , saṅghā vā gaṇā vā tathāgatasāvakasaṅgho, tesaṃ aggamakkhāyati, yadidaṃ cattāri purisayugāni aṭṭha purisapuggalā, esa bhagavato sāvakasaṅgho…pe… aggo vipāko hotī’’ti (a. ni. 4.34; 5.32; itivu. 90).

    ឯវំ ភគវា សព្ពេសម្បិ មគ្គដ្ឋផលដ្ឋានំ វសេន សង្ឃរតនស្ស គុណំ វត្វា ឥទានិ តមេវ គុណំ និស្សាយ សច្ចវចនំ បយុញ្ជតិ ‘‘ឥទម្បិ សង្ឃេ’’តិ។ តស្សត្ថោ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។ ឥមិស្សាបិ គាថាយ អាណា កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេសុ អមនុស្សេហិ បដិគ្គហិតាតិ។

    Evaṃ bhagavā sabbesampi maggaṭṭhaphalaṭṭhānaṃ vasena saṅgharatanassa guṇaṃ vatvā idāni tameva guṇaṃ nissāya saccavacanaṃ payuñjati ‘‘idampi saṅghe’’ti. Tassattho pubbe vuttanayeneva veditabbo. Imissāpi gāthāya āṇā koṭisatasahassacakkavāḷesu amanussehi paṭiggahitāti.

    យេ សុប្បយុត្តាតិគាថាវណ្ណនា

    Ye suppayuttātigāthāvaṇṇanā

    ៧. ឯវំ មគ្គដ្ឋផលដ្ឋានំ វសេន សង្ឃគុណេន សច្ចំ វត្វា ឥទានិ តតោ ឯកច្ចានំ ផលសមាបត្តិសុខមនុភវន្តានំ ខីណាសវបុគ្គលានំយេវ គុណេន វត្តុមារទ្ធោ ‘‘យេ សុប្បយុត្តា’’តិ។ តត្ថ យេតិ អនិយមិតុទ្ទេសវចនំ។ សុប្បយុត្តាតិ សុដ្ឋុ បយុត្តា, អនេកវិហិតំ អនេសនំ បហាយ សុទ្ធាជីវិតំ និស្សាយ វិបស្សនាយ អត្តានំ បយុញ្ជិតុមារទ្ធាតិ អត្ថោ។ អថ វា សុប្បយុត្តាតិ សុវិសុទ្ធកាយវចីបយោគសមន្នាគតា, តេន តេសំ សីលក្ខន្ធំ ទស្សេតិ។ មនសា ទឡ្ហេនាតិ ទឡ្ហេន មនសា, ថិរសមាធិយុត្តេន ចេតសាតិ អត្ថោ។ តេន តេសំ សមាធិក្ខន្ធំ ទស្សេតិ។ និក្កាមិនោតិ កាយេ ច ជីវិតេ ច អនបេក្ខា ហុត្វា បញ្ញាធុរេន វីរិយេន សព្ពកិលេសេហិ កតនិក្កមនា។ តេន តេសំ វីរិយសម្បន្នំ បញ្ញក្ខន្ធំ ទស្សេតិ។

    7. Evaṃ maggaṭṭhaphalaṭṭhānaṃ vasena saṅghaguṇena saccaṃ vatvā idāni tato ekaccānaṃ phalasamāpattisukhamanubhavantānaṃ khīṇāsavapuggalānaṃyeva guṇena vattumāraddho ‘‘ye suppayuttā’’ti. Tattha yeti aniyamituddesavacanaṃ. Suppayuttāti suṭṭhu payuttā, anekavihitaṃ anesanaṃ pahāya suddhājīvitaṃ nissāya vipassanāya attānaṃ payuñjitumāraddhāti attho. Atha vā suppayuttāti suvisuddhakāyavacīpayogasamannāgatā, tena tesaṃ sīlakkhandhaṃ dasseti. Manasā daḷhenāti daḷhena manasā, thirasamādhiyuttena cetasāti attho. Tena tesaṃ samādhikkhandhaṃ dasseti. Nikkāminoti kāye ca jīvite ca anapekkhā hutvā paññādhurena vīriyena sabbakilesehi katanikkamanā. Tena tesaṃ vīriyasampannaṃ paññakkhandhaṃ dasseti.

    គោតមសាសនម្ហីតិ គោត្តតោ គោតមស្ស តថាគតស្សេវ សាសនម្ហិ។ តេន ឥតោ ពហិទ្ធា នានប្បការម្បិ អមរតបំ ករោន្តានំ សុប្បយោគាទិគុណាភាវតោ កិលេសេហិ និក្កមនាភាវំ ទស្សេតិ។ តេតិ បុព្ពេ ឧទ្ទិដ្ឋានំ និទ្ទេសវចនំ។ បត្តិបត្តាតិ ឯត្ថ បត្តព្ពាតិ បត្តិ, បត្តព្ពា នាម បត្តុំ អរហា, យំ បត្វា អច្ចន្តយោគក្ខេមិនោ ហោន្តិ, អរហត្តផលស្សេតំ អធិវចនំ, តំ បត្តិំ បត្តាតិ បត្តិបត្តា។ អមតន្តិ និព្ពានំ។ វិគយ្ហាតិ អារម្មណវសេន វិគាហិត្វា។ លទ្ធាតិ លភិត្វា។ មុធាតិ អព្យយេន កាកណិកមត្តម្បិ ព្យយំ អកត្វា។ និព្ពុតិន្តិ បដិប្បស្សទ្ធកិលេសទរថំ ផលសមាបត្តិំ។ ភុញ្ជមានាតិ អនុភវមានា។ កិំ វុត្តំ ហោតិ? យេ ឥមស្មិំ គោតមសាសនម្ហិ សីលសម្បន្នត្តា សុប្បយុត្តា, សមាធិសម្បន្នត្តា មនសា ទឡ្ហេន, បញ្ញាសម្បន្នត្តា និក្កាមិនោ , តេ ឥមាយ សម្មាបដិបទាយ អមតំ វិគយ្ហ មុធា លទ្ធា ផលសមាបត្តិសញ្ញិតំ និព្ពុតិំ ភុញ្ជមានា បត្តិបត្តា នាម ហោន្តីតិ។

    Gotamasāsanamhīti gottato gotamassa tathāgatasseva sāsanamhi. Tena ito bahiddhā nānappakārampi amaratapaṃ karontānaṃ suppayogādiguṇābhāvato kilesehi nikkamanābhāvaṃ dasseti. Teti pubbe uddiṭṭhānaṃ niddesavacanaṃ. Pattipattāti ettha pattabbāti patti, pattabbā nāma pattuṃ arahā, yaṃ patvā accantayogakkhemino honti, arahattaphalassetaṃ adhivacanaṃ, taṃ pattiṃ pattāti pattipattā. Amatanti nibbānaṃ. Vigayhāti ārammaṇavasena vigāhitvā. Laddhāti labhitvā. Mudhāti abyayena kākaṇikamattampi byayaṃ akatvā. Nibbutinti paṭippassaddhakilesadarathaṃ phalasamāpattiṃ. Bhuñjamānāti anubhavamānā. Kiṃ vuttaṃ hoti? Ye imasmiṃ gotamasāsanamhi sīlasampannattā suppayuttā, samādhisampannattā manasā daḷhena, paññāsampannattā nikkāmino , te imāya sammāpaṭipadāya amataṃ vigayha mudhā laddhā phalasamāpattisaññitaṃ nibbutiṃ bhuñjamānā pattipattā nāma hontīti.

    ឯវំ ភគវា ផលសមាបត្តិសុខមនុភវន្តានំ ខីណាសវបុគ្គលានមេវ វសេន សង្ឃរតនស្ស គុណំ វត្វា ឥទានិ តមេវ គុណំ និស្សាយ សច្ចវចនំ បយុញ្ជតិ ‘‘ឥទម្បិ សង្ឃេ’’តិ។ តស្សត្ថោ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។ ឥមិស្សាបិ គាថាយ អាណា កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេសុ អមនុស្សេហិ បដិគ្គហិតាតិ។

    Evaṃ bhagavā phalasamāpattisukhamanubhavantānaṃ khīṇāsavapuggalānameva vasena saṅgharatanassa guṇaṃ vatvā idāni tameva guṇaṃ nissāya saccavacanaṃ payuñjati ‘‘idampi saṅghe’’ti. Tassattho pubbe vuttanayeneva veditabbo. Imissāpi gāthāya āṇā koṭisatasahassacakkavāḷesu amanussehi paṭiggahitāti.

    យថិន្ទខីលោតិគាថាវណ្ណនា

    Yathindakhīlotigāthāvaṇṇanā

    ៨. ឯវំ ខីណាសវបុគ្គលានំ គុណេន សង្ឃាធិដ្ឋានំ សច្ចំ វត្វា ឥទានិ ពហុជនបច្ចក្ខេន សោតាបន្នស្សេវ គុណេន វត្តុមារទ្ធោ ‘‘យថិន្ទខីលោ’’តិ។ តត្ថ យថាតិ ឧបមាវចនំ។ ឥន្ទខីលោតិ នគរទ្វារវិនិវារណត្ថំ ឧម្មារព្ភន្តរេ អដ្ឋ វា ទស វា ហត្ថេ បថវិំ ខណិត្វា អាកោដិតស្ស សារទារុមយថម្ភស្សេតំ អធិវចនំ។ បថវិន្តិ ភូមិំ។ សិតោតិ អន្តោ បវិសិត្វា និស្សិតោ។ សិយាតិ ភវេយ្យ។ ចតុព្ភិ វាតេហីតិ ចតូហិ ទិសាហិ អាគតេហិ វាតេហិ។ អសម្បកម្បិយោតិ កម្បេតុំ វា ចាលេតុំ វា អសក្កុណេយ្យោ។ តថូបមន្តិ តថាវិធំ។ សប្បុរិសន្តិ ឧត្តមបុរិសំ។ វទាមីតិ ភណាមិ។ យោ អរិយសច្ចានិ អវេច្ច បស្សតីតិ យោ ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ បញ្ញាយ អជ្ឈោគាហេត្វា បស្សតិ។ តត្ថ អរិយសច្ចានិ កុមារបញ្ហេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ។

    8. Evaṃ khīṇāsavapuggalānaṃ guṇena saṅghādhiṭṭhānaṃ saccaṃ vatvā idāni bahujanapaccakkhena sotāpannasseva guṇena vattumāraddho ‘‘yathindakhīlo’’ti. Tattha yathāti upamāvacanaṃ. Indakhīloti nagaradvāravinivāraṇatthaṃ ummārabbhantare aṭṭha vā dasa vā hatthe pathaviṃ khaṇitvā ākoṭitassa sāradārumayathambhassetaṃ adhivacanaṃ. Pathavinti bhūmiṃ. Sitoti anto pavisitvā nissito. Siyāti bhaveyya. Catubbhi vātehīti catūhi disāhi āgatehi vātehi. Asampakampiyoti kampetuṃ vā cāletuṃ vā asakkuṇeyyo. Tathūpamanti tathāvidhaṃ. Sappurisanti uttamapurisaṃ. Vadāmīti bhaṇāmi. Yo ariyasaccāni avecca passatīti yo cattāri ariyasaccāni paññāya ajjhogāhetvā passati. Tattha ariyasaccāni kumārapañhe vuttanayeneva veditabbāni.

    អយំ បនេត្ថ សង្ខេបត្ថោ – យថា ហិ ឥន្ទខីលោ គម្ភីរនេមតាយ បថវិស្សិតោ ចតុព្ភិ វាតេហិ អសម្បកម្បិយោ សិយា, ឥមម្បិ សប្បុរិសំ តថូបមមេវ វទាមិ, យោ អរិយសច្ចានិ អវេច្ច បស្សតិ។ កស្មា? យស្មា សោបិ ឥន្ទខីលោ វិយ ចតូហិ វាតេហិ សព្ពតិត្ថិយវាទវាតេហិ អសម្បកម្បិយោ ហោតិ, តម្ហា ទស្សនា កេនចិ កម្បេតុំ វា ចាលេតុំ វា អសក្កុណេយ្យោ។ តស្មា សុត្តន្តរេបិ វុត្តំ –

    Ayaṃ panettha saṅkhepattho – yathā hi indakhīlo gambhīranematāya pathavissito catubbhi vātehi asampakampiyo siyā, imampi sappurisaṃ tathūpamameva vadāmi, yo ariyasaccāni avecca passati. Kasmā? Yasmā sopi indakhīlo viya catūhi vātehi sabbatitthiyavādavātehi asampakampiyo hoti, tamhā dassanā kenaci kampetuṃ vā cāletuṃ vā asakkuṇeyyo. Tasmā suttantarepi vuttaṃ –

    ‘‘សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, អយោខីលោ វា ឥន្ទខីលោ វា គម្ភីរនេមោ សុនិខាតោ អចលោ អសម្បកម្បី, បុរត្ថិមាយ ចេបិ ទិសាយ អាគច្ឆេយ្យ ភុសា វាតវុដ្ឋិ, នេវ នំ សង្កម្បេយ្យ ន សម្បកម្បេយ្យ ន សម្បចាលេយ្យ។ បច្ឆិមាយ…បេ.… ទក្ខិណាយ, ឧត្តរាយបិ ចេ…បេ.… ន សម្បចាលេយ្យ។ តំ កិស្ស ហេតុ? គម្ភីរត្តា, ភិក្ខវេ, នេមស្ស , សុនិខាតត្តា ឥន្ទខីលស្ស។ ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខវេ, យេ ច ខោ កេចិ សមណា វា ព្រាហ្មណា វា ‘ឥទំ ទុក្ខន្តិ…បេ.… បដិបទា’តិ យថាភូតំ បជានន្តិ, តេ ន អញ្ញស្ស សមណស្ស វា ព្រាហ្មណស្ស វា មុខំ ឱលោកេន្តិ ‘អយំ នូន ភវំ ជានំ ជានាតិ, បស្សំ បស្សតី’តិ។ តំ កិស្ស ហេតុ? សុទិដ្ឋត្តា, ភិក្ខវេ, ចតុន្នំ អរិយសច្ចាន’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.១១០៩)។

    ‘‘Seyyathāpi, bhikkhave, ayokhīlo vā indakhīlo vā gambhīranemo sunikhāto acalo asampakampī, puratthimāya cepi disāya āgaccheyya bhusā vātavuṭṭhi, neva naṃ saṅkampeyya na sampakampeyya na sampacāleyya. Pacchimāya…pe… dakkhiṇāya, uttarāyapi ce…pe… na sampacāleyya. Taṃ kissa hetu? Gambhīrattā, bhikkhave, nemassa , sunikhātattā indakhīlassa. Evameva kho, bhikkhave, ye ca kho keci samaṇā vā brāhmaṇā vā ‘idaṃ dukkhanti…pe… paṭipadā’ti yathābhūtaṃ pajānanti, te na aññassa samaṇassa vā brāhmaṇassa vā mukhaṃ olokenti ‘ayaṃ nūna bhavaṃ jānaṃ jānāti, passaṃ passatī’ti. Taṃ kissa hetu? Sudiṭṭhattā, bhikkhave, catunnaṃ ariyasaccāna’’nti (saṃ. ni. 5.1109).

    ឯវំ ភគវា ពហុជនបច្ចក្ខស្ស សោតាបន្នស្សេវ វសេន សង្ឃរតនស្ស គុណំ វត្វា ឥទានិ តមេវ គុណំ និស្សាយ សច្ចវចនំ បយុញ្ជតិ ‘‘ឥទម្បិ សង្ឃេ’’តិ។ តស្សត្ថោ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។ ឥមិស្សាបិ គាថាយ អាណា កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេសុ អមនុស្សេហិ បដិគ្គហិតាតិ។

    Evaṃ bhagavā bahujanapaccakkhassa sotāpannasseva vasena saṅgharatanassa guṇaṃ vatvā idāni tameva guṇaṃ nissāya saccavacanaṃ payuñjati ‘‘idampi saṅghe’’ti. Tassattho pubbe vuttanayeneva veditabbo. Imissāpi gāthāya āṇā koṭisatasahassacakkavāḷesu amanussehi paṭiggahitāti.

    យេ អរិយសច្ចានីតិគាថាវណ្ណនា

    Ye ariyasaccānītigāthāvaṇṇanā

    ៩. ឯវំ អវិសេសតោ សោតាបន្នស្ស គុណេន សង្ឃាធិដ្ឋានំ សច្ចំ វត្វា ឥទានិ យេ តេ តយោ សោតាបន្នា ឯកពីជី កោលំកោលោ សត្តក្ខត្តុបរមោតិ។ យថាហ –

    9. Evaṃ avisesato sotāpannassa guṇena saṅghādhiṭṭhānaṃ saccaṃ vatvā idāni ye te tayo sotāpannā ekabījī kolaṃkolo sattakkhattuparamoti. Yathāha –

    ‘‘ឥធេកច្ចោ បុគ្គលោ តិណ្ណំ សំយោជនានំ បរិក្ខយា សោតាបន្នោ ហោតិ…បេ.… សោ ឯកំយេវ ភវំ និព្ពត្តិត្វា ទុក្ខស្សន្តំ ករោតិ, អយំ ឯកពីជី។ តថា ទ្វេ វា តីណិ វា កុលានិ សន្ធាវិត្វា សំសរិត្វា ទុក្ខស្សន្តំ ករោតិ, អយំ កោលំកោលោ។ តថា សត្តក្ខត្តុំ ទេវេសុ ច មនុស្សេសុ ច សន្ធាវិត្វា សំសរិត្វា ទុក្ខស្សន្តំ ករោតិ, អយំ សត្តក្ខត្តុបរមោ’’តិ (បុ. ប. ៣១-៣៣)។

    ‘‘Idhekacco puggalo tiṇṇaṃ saṃyojanānaṃ parikkhayā sotāpanno hoti…pe… so ekaṃyeva bhavaṃ nibbattitvā dukkhassantaṃ karoti, ayaṃ ekabījī. Tathā dve vā tīṇi vā kulāni sandhāvitvā saṃsaritvā dukkhassantaṃ karoti, ayaṃ kolaṃkolo. Tathā sattakkhattuṃ devesu ca manussesu ca sandhāvitvā saṃsaritvā dukkhassantaṃ karoti, ayaṃ sattakkhattuparamo’’ti (pu. pa. 31-33).

    តេសំ សព្ពកនិដ្ឋស្ស សត្តក្ខត្តុបរមស្ស គុណេន វត្តុមារទ្ធោ ‘‘យេ អរិយសច្ចានី’’តិ។ តត្ថ យេ អរិយសច្ចានីតិ ឯតំ វុត្តនយមេវ។ វិភាវយន្តីតិ បញ្ញាឱភាសេន សច្ចប្បដិច្ឆាទកំ កិលេសន្ធការំ វិធមិត្វា អត្តនោ បកាសានិ បាកដានិ ករោន្តិ។ គម្ភីរបញ្ញេនាតិ អប្បមេយ្យបញ្ញតាយ សទេវកស្ស លោកស្ស ញាណេន អលព្ភនេយ្យប្បតិដ្ឋបញ្ញេន, សព្ពញ្ញុនាតិ វុត្តំ ហោតិ។ សុទេសិតានីតិ សមាសព្យាសសាកល្យវេកល្យាទីហិ តេហិ តេហិ នយេហិ សុដ្ឋុ ទេសិតានិ។ កិញ្ចាបិ តេ ហោន្តិ ភុសំ បមត្តាតិ តេ វិភាវិតអរិយសច្ចា បុគ្គលា កិញ្ចាបិ ទេវរជ្ជចក្កវត្តិរជ្ជាទិប្បមាទដ្ឋានំ អាគម្ម ភុសំ បមត្តា ហោន្តិ, តថាបិ សោតាបត្តិមគ្គញាណេន អភិសង្ខារវិញ្ញាណស្ស និរោធេន ឋបេត្វា សត្ត ភវេ អនមតគ្គេ សំសារេ យេ ឧប្បជ្ជេយ្យុំ នាមញ្ច រូបញ្ច, តេសំ និរុទ្ធត្តា អត្ថង្គតត្តា ន អដ្ឋមំ ភវំ អាទិយន្តិ, សត្តមភវេ ឯវ បន វិបស្សនំ អារភិត្វា អរហត្តំ បាបុណន្តិ។

    Tesaṃ sabbakaniṭṭhassa sattakkhattuparamassa guṇena vattumāraddho ‘‘ye ariyasaccānī’’ti. Tattha ye ariyasaccānīti etaṃ vuttanayameva. Vibhāvayantīti paññāobhāsena saccappaṭicchādakaṃ kilesandhakāraṃ vidhamitvā attano pakāsāni pākaṭāni karonti. Gambhīrapaññenāti appameyyapaññatāya sadevakassa lokassa ñāṇena alabbhaneyyappatiṭṭhapaññena, sabbaññunāti vuttaṃ hoti. Sudesitānīti samāsabyāsasākalyavekalyādīhi tehi tehi nayehi suṭṭhu desitāni. Kiñcāpi te hontibhusaṃ pamattāti te vibhāvitaariyasaccā puggalā kiñcāpi devarajjacakkavattirajjādippamādaṭṭhānaṃ āgamma bhusaṃ pamattā honti, tathāpi sotāpattimaggañāṇena abhisaṅkhāraviññāṇassa nirodhena ṭhapetvā satta bhave anamatagge saṃsāre ye uppajjeyyuṃ nāmañca rūpañca, tesaṃ niruddhattā atthaṅgatattā na aṭṭhamaṃ bhavaṃ ādiyanti, sattamabhave eva pana vipassanaṃ ārabhitvā arahattaṃ pāpuṇanti.

    ឯវំ ភគវា សត្តក្ខត្តុបរមវសេន សង្ឃរតនស្ស គុណំ វត្វា ឥទានិ តមេវ គុណំ និស្សាយ សច្ចវចនំ បយុញ្ជតិ ‘‘ឥទម្បិ សង្ឃេ’’តិ។ តស្សត្ថោ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។ ឥមិស្សាបិ គាថាយ អាណា កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេសុ អមនុស្សេហិ បដិគ្គហិតាតិ។

    Evaṃ bhagavā sattakkhattuparamavasena saṅgharatanassa guṇaṃ vatvā idāni tameva guṇaṃ nissāya saccavacanaṃ payuñjati ‘‘idampi saṅghe’’ti. Tassattho pubbe vuttanayeneva veditabbo. Imissāpi gāthāya āṇā koṭisatasahassacakkavāḷesu amanussehi paṭiggahitāti.

    សហាវស្សាតិគាថាវណ្ណនា

    Sahāvassātigāthāvaṇṇanā

    ១០. ឯវំ សត្តក្ខត្តុបរមស្ស អដ្ឋមំ ភវំ អនាទិយនគុណេន សង្ឃាធិដ្ឋានំ សច្ចំ វត្វា ឥទានិ តស្សេវ សត្ត ភវេ អាទិយតោបិ អញ្ញេហិ អប្បហីនភវាទានេហិ បុគ្គលេហិ វិសិដ្ឋេន គុណេន វត្តុមារទ្ធោ ‘‘សហាវស្សា’’តិ ។ តត្ថ សហាវាតិ សទ្ធិំយេវ។ អស្សាតិ ‘‘ន តេ ភវំ អដ្ឋមមាទិយន្តី’’តិ វុត្តេសុ អញ្ញតរស្ស។ ទស្សនសម្បទាយាតិ សោតាបត្តិមគ្គសម្បត្តិយា។ សោតាបត្តិមគ្គោ ហិ និព្ពានំ ទិស្វា កត្តព្ពកិច្ចសម្បទាយ សព្ពបឋមំ និព្ពានទស្សនតោ ‘‘ទស្សន’’ន្តិ វុច្ចតិ, តស្ស អត្តនិ បាតុភាវោ ទស្សនសម្បទា, តាយ ទស្សនសម្បទាយ សហ ឯវ។ តយស្សុ ធម្មា ជហិតា ភវន្តីតិ ឯត្ថ អស្សុ-ឥតិ បទបូរណមត្តេ និបាតោ ‘‘ឥទំ សុ មេ, សារិបុត្ត, មហាវិកដភោជនស្មិំ ហោតី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.១៥៦) វិយ។ យតោ សហាវស្ស ទស្សនសម្បទាយ តយោ ធម្មា ជហិតា ភវន្តិ បហីនា ហោន្តីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ។

    10. Evaṃ sattakkhattuparamassa aṭṭhamaṃ bhavaṃ anādiyanaguṇena saṅghādhiṭṭhānaṃ saccaṃ vatvā idāni tasseva satta bhave ādiyatopi aññehi appahīnabhavādānehi puggalehi visiṭṭhena guṇena vattumāraddho ‘‘sahāvassā’’ti . Tattha sahāvāti saddhiṃyeva. Assāti ‘‘na te bhavaṃ aṭṭhamamādiyantī’’ti vuttesu aññatarassa. Dassanasampadāyāti sotāpattimaggasampattiyā. Sotāpattimaggo hi nibbānaṃ disvā kattabbakiccasampadāya sabbapaṭhamaṃ nibbānadassanato ‘‘dassana’’nti vuccati, tassa attani pātubhāvo dassanasampadā, tāya dassanasampadāya saha eva. Tayassu dhammā jahitā bhavantīti ettha assu-iti padapūraṇamatte nipāto ‘‘idaṃ su me, sāriputta, mahāvikaṭabhojanasmiṃ hotī’’tiādīsu (ma. ni. 1.156) viya. Yato sahāvassa dassanasampadāya tayo dhammā jahitā bhavanti pahīnā hontīti ayamettha attho.

    ឥទានិ ជហិតធម្មទស្សនត្ថមាហ ‘‘សក្កាយទិដ្ឋី វិចិកិច្ឆិតញ្ច, សីលព្ពតំ វាបិ យទត្ថិ កិញ្ចី’’តិ។ តត្ថ សតិ កាយេ វិជ្ជមានេ ឧបាទានក្ខន្ធបញ្ចកាខ្យេ កាយេ វីសតិវត្ថុកា ទិដ្ឋិ សក្កាយទិដ្ឋិ, សតី វា តត្ថ កាយេ ទិដ្ឋីតិបិ សក្កាយទិដ្ឋិ, យថាវុត្តប្បការេ កាយេ វិជ្ជមានា ទិដ្ឋីតិ អត្ថោ។ សតិយេវ វា កាយេ ទិដ្ឋីតិបិ សក្កាយទិដ្ឋិ, យថាវុត្តប្បការេ កាយេ វិជ្ជមានេ រូបាទិសង្ខាតោ អត្តាតិ ឯវំ បវត្តា ទិដ្ឋីតិ អត្ថោ។ តស្សា ច បហីនត្តា សព្ពទិដ្ឋិគតានិ បហីនានេវ ហោន្តិ។ សា ហិ នេសំ មូលំ។ សព្ពកិលេសព្យាធិវូបសមនតោ បញ្ញា‘‘ចិកិច្ឆិត’’ន្តិ វុច្ចតិ, តំ បញ្ញាចិកិច្ឆិតំ ឥតោ វិគតំ, តតោ វា បញ្ញាចិកិច្ឆិតា ឥទំ វិគតន្តិ វិចិកិច្ឆិតំ។ ‘‘សត្ថរិ កង្ខតី’’តិអាទិនា (ធ. ស. ១០០៨; វិភ. ៩១៥) នយេន វុត្តាយ អដ្ឋវត្ថុកាយ វិមតិយា ឯតំ អធិវចនំ។ តស្សា បហីនត្តា សព្ពានិបិ វិចិកិច្ឆិតានិ បហីនានិ ហោន្តិ។ តញ្ហិ នេសំ មូលំ។ ‘‘ឥតោ ពហិទ្ធា សមណព្រាហ្មណានំ សីលេន សុទ្ធិ វតេន សុទ្ធី’’តិ ឯវមាទីសុ (ធ. ស. ១២២២; វិភ. ៩៣៨) អាគតំ គោសីលកុក្កុរសីលាទិកំ សីលំ គោវតកុក្កុរវតាទិកញ្ច វតំ សីលព្ពតន្តិ វុច្ចតិ, តស្ស បហីនត្តា សព្ពម្បិ នគ្គិយមុណ្ឌិកាទិអមរតបំ បហីនំ ហោតិ។ តញ្ហិ តស្ស មូលំ, តេនេវ សព្ពាវសានេ វុត្តំ ‘‘យទត្ថិ កិញ្ចី’’តិ។ ទុក្ខទស្សនសម្បទាយ ចេត្ថ សក្កាយទិដ្ឋិ សមុទយទស្សនសម្បទាយ វិចិកិច្ឆិតំ, មគ្គទស្សននិព្ពានទស្សនសម្បទាយ សីលព្ពតំ បហីយតីតិ វិញ្ញាតព្ពំ។

    Idāni jahitadhammadassanatthamāha ‘‘sakkāyadiṭṭhī vicikicchitañca, sīlabbataṃ vāpi yadatthi kiñcī’’ti. Tattha sati kāye vijjamāne upādānakkhandhapañcakākhye kāye vīsativatthukā diṭṭhi sakkāyadiṭṭhi, satī vā tattha kāye diṭṭhītipi sakkāyadiṭṭhi, yathāvuttappakāre kāye vijjamānā diṭṭhīti attho. Satiyeva vā kāye diṭṭhītipi sakkāyadiṭṭhi, yathāvuttappakāre kāye vijjamāne rūpādisaṅkhāto attāti evaṃ pavattā diṭṭhīti attho. Tassā ca pahīnattā sabbadiṭṭhigatāni pahīnāneva honti. Sā hi nesaṃ mūlaṃ. Sabbakilesabyādhivūpasamanato paññā‘‘cikicchita’’nti vuccati, taṃ paññācikicchitaṃ ito vigataṃ, tato vā paññācikicchitā idaṃ vigatanti vicikicchitaṃ. ‘‘Satthari kaṅkhatī’’tiādinā (dha. sa. 1008; vibha. 915) nayena vuttāya aṭṭhavatthukāya vimatiyā etaṃ adhivacanaṃ. Tassā pahīnattā sabbānipi vicikicchitāni pahīnāni honti. Tañhi nesaṃ mūlaṃ. ‘‘Ito bahiddhā samaṇabrāhmaṇānaṃ sīlena suddhi vatena suddhī’’ti evamādīsu (dha. sa. 1222; vibha. 938) āgataṃ gosīlakukkurasīlādikaṃ sīlaṃ govatakukkuravatādikañca vataṃ sīlabbatanti vuccati, tassa pahīnattā sabbampi naggiyamuṇḍikādiamaratapaṃ pahīnaṃ hoti. Tañhi tassa mūlaṃ, teneva sabbāvasāne vuttaṃ ‘‘yadatthi kiñcī’’ti. Dukkhadassanasampadāya cettha sakkāyadiṭṭhi samudayadassanasampadāya vicikicchitaṃ, maggadassananibbānadassanasampadāya sīlabbataṃ pahīyatīti viññātabbaṃ.

    ចតូហបាយេហីតិគាថាវណ្ណនា

    Catūhapāyehītigāthāvaṇṇanā

    ១១. ឯវមស្ស កិលេសវដ្ដប្បហានំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តស្មិំ កិលេសវដ្ដេ សតិ យេន វិបាកវដ្ដេន ភវិតព្ពំ, តប្បហានា តស្សាបិ បហានំ ទីបេន្តោ អាហ ‘‘ចតូហបាយេហិ ច វិប្បមុត្តោ’’តិ។ តត្ថ ចត្តារោ អបាយា នាម និរយតិរច្ឆានបេត្តិវិសយអសុរកាយា។ តេហិ ឯស សត្ត ភវេ អាទិយន្តោបិ វិប្បមុត្តោតិ អត្ថោ។

    11. Evamassa kilesavaṭṭappahānaṃ dassetvā idāni tasmiṃ kilesavaṭṭe sati yena vipākavaṭṭena bhavitabbaṃ, tappahānā tassāpi pahānaṃ dīpento āha ‘‘catūhapāyehi ca vippamutto’’ti. Tattha cattāro apāyā nāma nirayatiracchānapettivisayaasurakāyā. Tehi esa satta bhave ādiyantopi vippamuttoti attho.

    ឯវមស្ស វិបាកវដ្ដប្បហានំ ទស្សេត្វា ឥទានិ យមស្ស វិបាកវដ្ដស្ស មូលភូតំ កម្មវដ្ដំ, តស្សាបិ បហានំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឆច្ចាភិឋានានិ អភព្ព កាតុ’’ន្តិ។ តត្ថ អភិឋានានីតិ ឱឡារិកដ្ឋានានិ, តានិ ឯស ឆ អភព្ពោ កាតុំ។ តានិ ច ‘‘អដ្ឋានមេតំ, ភិក្ខវេ, អនវកាសោ, យំ ទិដ្ឋិសម្បន្នោ បុគ្គលោ មាតរំ ជីវិតា វោរោបេយ្យា’’តិអាទិនា (អ. និ. ១.២៧១; ម. និ. ៣.១២៨; វិភ. ៨០៩) នយេន ឯកកនិបាតេ វុត្តានិ មាតុឃាតបិតុឃាតអរហន្តឃាតលោហិតុប្បាទសង្ឃភេទអញ្ញសត្ថារុទ្ទេសកម្មានីតិ វេទិតព្ពានិ។ តានិ ហិ កិញ្ចាបិ ទិដ្ឋិសម្បន្នោ អរិយសាវកោ កុន្ថកិបិល្លិកម្បិ ជីវិតា ន វោរោបេតិ, អបិច ខោ បន បុថុជ្ជនភាវស្ស វិគរហណត្ថំ វុត្តានិ។ បុថុជ្ជនោ ហិ អទិដ្ឋិសម្បន្នត្តា ឯវំមហាសាវជ្ជានិ អភិឋានានិបិ ករោតិ, ទស្សនសម្បន្នោ បន អភព្ពោ តានិ កាតុន្តិ។ អភព្ពគ្គហណញ្ចេត្ថ ភវន្តរេបិ អករណទស្សនត្ថំ។ ភវន្តរេបិ ហិ ឯស អត្តនោ អរិយសាវកភាវំ អជានន្តោបិ ធម្មតាយ ឯវ ឯតានិ វា ឆ បកតិបាណាតិបាតាទីនិ វា បញ្ច វេរានិ អញ្ញសត្ថារុទ្ទេសេន សហ ឆ ឋានានិ ន ករោតិ, យានិ សន្ធាយ ឯកច្ចេ ‘‘ឆ ឆាភិឋានានី’’តិបិ បឋន្តិ។ មតមច្ឆគ្គាហាទយោ ចេត្ថ អរិយសាវកគាមទារកានំ និទស្សនំ។

    Evamassa vipākavaṭṭappahānaṃ dassetvā idāni yamassa vipākavaṭṭassa mūlabhūtaṃ kammavaṭṭaṃ, tassāpi pahānaṃ dassento āha ‘‘chaccābhiṭhānāni abhabba kātu’’nti. Tattha abhiṭhānānīti oḷārikaṭṭhānāni, tāni esa cha abhabbo kātuṃ. Tāni ca ‘‘aṭṭhānametaṃ, bhikkhave, anavakāso, yaṃ diṭṭhisampanno puggalo mātaraṃ jīvitā voropeyyā’’tiādinā (a. ni. 1.271; ma. ni. 3.128; vibha. 809) nayena ekakanipāte vuttāni mātughātapitughātaarahantaghātalohituppādasaṅghabhedaaññasatthāruddesakammānīti veditabbāni. Tāni hi kiñcāpi diṭṭhisampanno ariyasāvako kunthakipillikampi jīvitā na voropeti, apica kho pana puthujjanabhāvassa vigarahaṇatthaṃ vuttāni. Puthujjano hi adiṭṭhisampannattā evaṃmahāsāvajjāni abhiṭhānānipi karoti, dassanasampanno pana abhabbo tāni kātunti. Abhabbaggahaṇañcettha bhavantarepi akaraṇadassanatthaṃ. Bhavantarepi hi esa attano ariyasāvakabhāvaṃ ajānantopi dhammatāya eva etāni vā cha pakatipāṇātipātādīni vā pañca verāni aññasatthāruddesena saha cha ṭhānāni na karoti, yāni sandhāya ekacce ‘‘cha chābhiṭhānānī’’tipi paṭhanti. Matamacchaggāhādayo cettha ariyasāvakagāmadārakānaṃ nidassanaṃ.

    ឯវំ ភគវា សត្ត ភវេ អាទិយតោបិ អរិយសាវកស្ស អញ្ញេហិ អប្បហីនភវាទានេហិ បុគ្គលេហិ វិសិដ្ឋគុណវសេន សង្ឃរតនស្ស គុណំ វត្វា ឥទានិ តមេវ គុណំ និស្សាយ សច្ចវចនំ បយុញ្ជតិ ‘‘ឥទម្បិ សង្ឃេ’’តិ។ តស្សត្ថោ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។ ឥមិស្សាបិ គាថាយ អាណា កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេសុ អមនុស្សេហិ បដិគ្គហិតាតិ។

    Evaṃ bhagavā satta bhave ādiyatopi ariyasāvakassa aññehi appahīnabhavādānehi puggalehi visiṭṭhaguṇavasena saṅgharatanassa guṇaṃ vatvā idāni tameva guṇaṃ nissāya saccavacanaṃ payuñjati ‘‘idampi saṅghe’’ti. Tassattho pubbe vuttanayeneva veditabbo. Imissāpi gāthāya āṇā koṭisatasahassacakkavāḷesu amanussehi paṭiggahitāti.

    កិញ្ចាបិ សោតិគាថាវណ្ណនា

    Kiñcāpi sotigāthāvaṇṇanā

    ១២. ឯវំ សត្ត ភវេ អាទិយតោបិ អញ្ញេហិ អប្បហីនភវាទានេហិ បុគ្គលេហិ វិសិដ្ឋគុណេន សង្ឃាធិដ្ឋានំ សច្ចំ វត្វា ឥទានិ ន កេវលំ ទស្សនសម្បន្នោ ឆ អភិឋានានិ អភព្ពោ កាតុំ, កិន្តុ អប្បមត្តកម្បិ បាបកម្មំ កត្វា តស្ស បដិច្ឆាទនាយបិ អភព្ពោតិ បមាទវិហារិនោបិ ទស្សនសម្បន្នស្ស កតប្បដិច្ឆាទនាភាវគុណេន វត្តុមារទ្ធោ ‘‘កិញ្ចាបិ សោ កម្ម ករោតិ បាបក’’ន្តិ។

    12. Evaṃ satta bhave ādiyatopi aññehi appahīnabhavādānehi puggalehi visiṭṭhaguṇena saṅghādhiṭṭhānaṃ saccaṃ vatvā idāni na kevalaṃ dassanasampanno cha abhiṭhānāni abhabbo kātuṃ, kintu appamattakampi pāpakammaṃ katvā tassa paṭicchādanāyapi abhabboti pamādavihārinopi dassanasampannassa katappaṭicchādanābhāvaguṇena vattumāraddho ‘‘kiñcāpi so kamma karoti pāpaka’’nti.

    តស្សត្ថោ – សោ ទស្សនសម្បន្នោ កិញ្ចាបិ សតិសម្មោសេន បមាទវិហារំ អាគម្ម យំ តំ ភគវតា លោកវជ្ជំ សញ្ចិច្ចាតិក្កមនំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘យំ មយា សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ, តំ មម សាវកា ជីវិតហេតុបិ នាតិក្កមន្តី’’តិ (ចូឡវ. ៣៨៥; ឧទា. ៤៥) តំ ឋបេត្វា អញ្ញំ កុដិការសហសេយ្យាទិំ បណ្ណត្តិវជ្ជវីតិក្កមសង្ខាតំ ពុទ្ធប្បតិកុដ្ឋំ កាយេន បាបកម្មំ ករោតិ, បទសោធម្មឧត្តរិឆប្បញ្ចវាចាធម្មទេសនសម្ផប្បលាបផរុសវចនាទិំ វា វាចាយ , ឧទ ចេតសា វា កត្ថចិ លោភទោសុប្បាទនំ ជាតរូបាទិសាទិយនំ ចីវរាទិបរិភោគេសុ អបច្ចវេក្ខណាទិំ វា បាបកម្មំ ករោតិ។ អភព្ពោ សោ តស្ស បដិច្ឆទាយ ន សោ តំ ‘‘ឥទំ អកប្បិយមករណីយ’’ន្តិ ជានិត្វា មុហុត្តម្បិ បដិច្ឆាទេតិ, តំខណំ ឯវ បន សត្ថរិ វា វិញ្ញូសុ វា សព្រហ្មចារីសុ អាវិ កត្វា យថាធម្មំ បដិករោតិ, ‘‘ន បុន ករិស្សាមី’’តិ ឯវំ សំវរិតព្ពំ វា សំវរតិ។ កស្មា? យស្មា អភព្ពតា ទិដ្ឋបទស្ស វុត្តា, ឯវរូបម្បិ បាបកម្មំ កត្វា តស្ស បដិច្ឆាទាយ ទិដ្ឋនិព្ពានបទស្ស ទស្សនសម្បន្នស្ស បុគ្គលស្ស អភព្ពតា វុត្តាតិ អត្ថោ។

    Tassattho – so dassanasampanno kiñcāpi satisammosena pamādavihāraṃ āgamma yaṃ taṃ bhagavatā lokavajjaṃ sañciccātikkamanaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘yaṃ mayā sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññattaṃ, taṃ mama sāvakā jīvitahetupi nātikkamantī’’ti (cūḷava. 385; udā. 45) taṃ ṭhapetvā aññaṃ kuṭikārasahaseyyādiṃ paṇṇattivajjavītikkamasaṅkhātaṃ buddhappatikuṭṭhaṃ kāyena pāpakammaṃ karoti, padasodhammauttarichappañcavācādhammadesanasamphappalāpapharusavacanādiṃ vā vācāya, uda cetasā vā katthaci lobhadosuppādanaṃ jātarūpādisādiyanaṃ cīvarādiparibhogesu apaccavekkhaṇādiṃ vā pāpakammaṃ karoti. Abhabbo so tassapaṭicchadāya na so taṃ ‘‘idaṃ akappiyamakaraṇīya’’nti jānitvā muhuttampi paṭicchādeti, taṃkhaṇaṃ eva pana satthari vā viññūsu vā sabrahmacārīsu āvi katvā yathādhammaṃ paṭikaroti, ‘‘na puna karissāmī’’ti evaṃ saṃvaritabbaṃ vā saṃvarati. Kasmā? Yasmā abhabbatā diṭṭhapadassa vuttā, evarūpampi pāpakammaṃ katvā tassa paṭicchādāya diṭṭhanibbānapadassa dassanasampannassa puggalassa abhabbatā vuttāti attho.

    កថំ?

    Kathaṃ?

    ‘‘សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, ទហរោ កុមារោ មន្ទោ ឧត្តានសេយ្យកោ ហត្ថេន វា បាទេន វា អង្គារំ អក្កមិត្វា ខិប្បមេវ បដិសំហរតិ, ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខវេ, ធម្មតា ឯសា ទិដ្ឋិសម្បន្នស្ស បុគ្គលស្ស, កិញ្ចាបិ តថារូបិំ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ, យថារូបាយ អាបត្តិយា វុដ្ឋានំ បញ្ញាយតិ។ អថ ខោ នំ ខិប្បមេវ សត្ថរិ វា វិញ្ញូសុ វា សព្រហ្មចារីសុ ទេសេតិ វិវរតិ ឧត្តានីករោតិ, ទេសេត្វា វិវរិត្វា ឧត្តានីកត្វា អាយតិំ សំវរំ អាបជ្ជតី’’តិ (ម. និ. ១.៤៩៦)។

    ‘‘Seyyathāpi, bhikkhave, daharo kumāro mando uttānaseyyako hatthena vā pādena vā aṅgāraṃ akkamitvā khippameva paṭisaṃharati, evameva kho, bhikkhave, dhammatā esā diṭṭhisampannassa puggalassa, kiñcāpi tathārūpiṃ āpattiṃ āpajjati, yathārūpāya āpattiyā vuṭṭhānaṃ paññāyati. Atha kho naṃ khippameva satthari vā viññūsu vā sabrahmacārīsu deseti vivarati uttānīkaroti, desetvā vivaritvā uttānīkatvā āyatiṃ saṃvaraṃ āpajjatī’’ti (ma. ni. 1.496).

    ឯវំ ភគវា បមាទវិហារិនោបិ ទស្សនសម្បន្នស្ស កតប្បដិច្ឆាទនាភាវគុណេន សង្ឃរតនស្ស គុណំ វត្វា ឥទានិ តមេវ គុណំ និស្សាយ សច្ចវចនំ បយុញ្ជតិ ‘‘ឥទម្បិ សង្ឃេ’’តិ។ តស្សត្ថោ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។ ឥមិស្សាបិ គាថាយ អាណា កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេសុ អមនុស្សេហិ បដិគ្គហិតាតិ។

    Evaṃ bhagavā pamādavihārinopi dassanasampannassa katappaṭicchādanābhāvaguṇena saṅgharatanassa guṇaṃ vatvā idāni tameva guṇaṃ nissāya saccavacanaṃ payuñjati ‘‘idampi saṅghe’’ti. Tassattho pubbe vuttanayeneva veditabbo. Imissāpi gāthāya āṇā koṭisatasahassacakkavāḷesu amanussehi paṭiggahitāti.

    វនប្បគុម្ពេតិគាថាវណ្ណនា

    Vanappagumbetigāthāvaṇṇanā

    ១៣. ឯវំ សង្ឃបរិយាបន្នានំ បុគ្គលានំ តេន តេន គុណប្បការេន សង្ឃាធិដ្ឋានំ សច្ចំ វត្វា ឥទានិ យ្វាយំ ភគវតា រតនត្តយគុណំ ទីបេន្តេន ឥធ សង្ខេបេន អញ្ញត្រ ច វិត្ថារេន បរិយត្តិធម្មោ ទេសិតោ, តម្បិ និស្សាយ បុន ពុទ្ធាធិដ្ឋានំ សច្ចំ វត្តុមារទ្ធោ ‘‘វនប្បគុម្ពេ យថា ផុស្សិតគ្គេ’’តិ។ តត្ថ អាសន្នសន្និវេសវវត្ថិតានំ រុក្ខានំ សមូហោ វនំ, មូលសារផេគ្គុតចសាខាបលាសេហិ បវុទ្ធោ គុម្ពោ បគុម្ពោ, វនស្ស, វនេ វា បគុម្ពោ វនប្បគុម្ពោ។ ស្វាយំ ‘‘វនប្បគុម្ពេ’’តិ វុត្តោ, ឯវម្បិ ហិ វត្តុំ លព្ភតិ ‘‘អត្ថិ សវិតក្កសវិចារេ , អត្ថិ អវិតក្កវិចារមត្តេ, សុខេ ទុក្ខេ ជីវេ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.១៧៤; ម. និ. ២.២២៨) វិយ។ យថាតិ ឧបមាវចនំ។ ផុស្សិតានិ អគ្គានិ អស្សាតិ ផុស្សិតគ្គោ, សព្ពសាខាបសាខាសុ សញ្ជាតបុប្ផោតិ អត្ថោ។ សោ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ ‘‘ផុស្សិតគ្គេ’’តិ វុត្តោ។ គិម្ហានមាសេ បឋមស្មិំ គិម្ហេតិ យេ ចត្តារោ គិម្ហានំ មាសា, តេសំ ចតុន្នំ គិម្ហមាសានំ ឯកស្មិំ មាសេ។ កតរស្មិំ មាសេ ឥតិ ចេ? បឋមស្មិំ គិម្ហេ, ចិត្រមាសេតិ អត្ថោ។ សោ ហិ ‘‘បឋមគិម្ហោ’’តិ ច ‘‘ពាលវសន្តោ’’តិ ច វុច្ចតិ។ តតោ បរំ បទត្ថតោ បាកដមេវ។

    13. Evaṃ saṅghapariyāpannānaṃ puggalānaṃ tena tena guṇappakārena saṅghādhiṭṭhānaṃ saccaṃ vatvā idāni yvāyaṃ bhagavatā ratanattayaguṇaṃ dīpentena idha saṅkhepena aññatra ca vitthārena pariyattidhammo desito, tampi nissāya puna buddhādhiṭṭhānaṃ saccaṃ vattumāraddho ‘‘vanappagumbe yathā phussitagge’’ti. Tattha āsannasannivesavavatthitānaṃ rukkhānaṃ samūho vanaṃ, mūlasārapheggutacasākhāpalāsehi pavuddho gumbo pagumbo, vanassa, vane vā pagumbo vanappagumbo. Svāyaṃ ‘‘vanappagumbe’’ti vutto, evampi hi vattuṃ labbhati ‘‘atthi savitakkasavicāre , atthi avitakkavicāramatte, sukhe dukkhe jīve’’tiādīsu (dī. ni. 1.174; ma. ni. 2.228) viya. Yathāti upamāvacanaṃ. Phussitāni aggāni assāti phussitaggo, sabbasākhāpasākhāsu sañjātapupphoti attho. So pubbe vuttanayeneva ‘‘phussitagge’’ti vutto. Gimhānamāse paṭhamasmiṃ gimheti ye cattāro gimhānaṃ māsā, tesaṃ catunnaṃ gimhamāsānaṃ ekasmiṃ māse. Katarasmiṃ māse iti ce? Paṭhamasmiṃ gimhe, citramāseti attho. So hi ‘‘paṭhamagimho’’ti ca ‘‘bālavasanto’’ti ca vuccati. Tato paraṃ padatthato pākaṭameva.

    អយំ បនេត្ថ បិណ្ឌត្ថោ – យថា បឋមគិម្ហនាមកេ ពាលវសន្តេ នានាវិធរុក្ខគហនេ វនេ សុបុប្ផិតគ្គសាខោ តរុណរុក្ខគច្ឆបរិយាយនាមោ បគុម្ពោ អតិវិយ សស្សិរិកោ ហោតិ, ឯវមេវ ខន្ធាយតនាទីហិ សតិបដ្ឋានសម្មប្បធានាទីហិ សីលសមាធិក្ខន្ធាទីហិ វា នានប្បការេហិ អត្ថប្បភេទបុប្ផេហិ អតិវិយ សស្សិរិកត្តា តថូបមំ និព្ពានគាមិមគ្គទីបនតោ និព្ពានគាមិំ បរិយត្តិធម្មវរំ នេវ លាភហេតុ ន សក្ការាទិហេតុ, កេវលន្តុ មហាករុណាយ អព្ភុស្សាហិតហទយោ សត្តានំ បរមហិតាយ អទេសយីតិ។ បរមំ ហិតាយាតិ ឯត្ថ ច គាថាពន្ធសុខត្ថំ អនុនាសិកោ។ អយំ បនត្ថោ – បរមហិតាយ និព្ពានាយ អទេសយីតិ។

    Ayaṃ panettha piṇḍattho – yathā paṭhamagimhanāmake bālavasante nānāvidharukkhagahane vane supupphitaggasākho taruṇarukkhagacchapariyāyanāmo pagumbo ativiya sassiriko hoti, evameva khandhāyatanādīhi satipaṭṭhānasammappadhānādīhi sīlasamādhikkhandhādīhi vā nānappakārehi atthappabhedapupphehi ativiya sassirikattā tathūpamaṃ nibbānagāmimaggadīpanato nibbānagāmiṃ pariyattidhammavaraṃ neva lābhahetu na sakkārādihetu, kevalantu mahākaruṇāya abbhussāhitahadayo sattānaṃ paramahitāya adesayīti. Paramaṃ hitāyāti ettha ca gāthābandhasukhatthaṃ anunāsiko. Ayaṃ panattho – paramahitāya nibbānāya adesayīti.

    ឯវំ ភគវា ឥមំ សុបុប្ផិតគ្គវនប្បគុម្ពសទិសំ បរិយត្តិធម្មំ វត្វា ឥទានិ តមេវ និស្សាយ ពុទ្ធាធិដ្ឋានំ សច្ចវចនំ បយុញ្ជតិ ‘‘ឥទម្បិ ពុទ្ធេ’’តិ។ តស្សត្ថោ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។ កេវលំ បន ឥទម្បិ យថាវុត្តបការបរិយត្តិធម្មសង្ខាតំ ពុទ្ធេ រតនំ បណីតន្តិ ឯវំ យោជេតព្ពំ ។ ឥមិស្សាបិ គាថាយ អាណា កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេសុ អមនុស្សេហិ បដិគ្គហិតាតិ។

    Evaṃ bhagavā imaṃ supupphitaggavanappagumbasadisaṃ pariyattidhammaṃ vatvā idāni tameva nissāya buddhādhiṭṭhānaṃ saccavacanaṃ payuñjati ‘‘idampi buddhe’’ti. Tassattho pubbe vuttanayeneva veditabbo. Kevalaṃ pana idampi yathāvuttapakārapariyattidhammasaṅkhātaṃ buddhe ratanaṃ paṇītanti evaṃ yojetabbaṃ . Imissāpi gāthāya āṇā koṭisatasahassacakkavāḷesu amanussehi paṭiggahitāti.

    វរោ វរញ្ញូតិគាថាវណ្ណនា

    Varo varaññūtigāthāvaṇṇanā

    ១៤. ឯវំ ភគវា បរិយត្តិធម្មេន ពុទ្ធាធិដ្ឋានំ សច្ចំ វត្វា ឥទានិ លោកុត្តរធម្មេន វត្តុមារទ្ធោ ‘‘វរោ វរញ្ញូ’’តិ។ តត្ថ វរោតិ បណីតាធិមុត្តិកេហិ ឥច្ឆិតោ ‘‘អហោ វត មយម្បិ ឯវរូបា អស្សាមា’’តិ, វរគុណយោគតោ វា វរោ ឧត្តមោ សេដ្ឋោតិ អត្ថោ។ វរញ្ញូតិ និព្ពានញ្ញូ។ និព្ពានញ្ហិ សព្ពធម្មានំ ឧត្តមដ្ឋេន វរំ, តញ្ចេស ពោធិមូលេ សយំ បដិវិជ្ឈិត្វា អញ្ញាសិ។ វរទោតិ បញ្ចវគ្គិយភទ្ទវគ្គិយជដិលាទីនំ អញ្ញេសញ្ច ទេវមនុស្សានំ និព្ពេធភាគិយវាសនាភាគិយវរធម្មទាយីតិ អត្ថោ។ វរាហរោតិ វរស្ស មគ្គស្ស អាហដត្តា វរាហរោតិ វុច្ចតិ។ សោ ហិ ភគវា ទីបង្ករតោ បភុតិ សមតិំស បារមិយោ បូរេន្តោ បុព្ពកេហិ សម្មាសម្ពុទ្ធេហិ អនុយាតំ បុរាណមគ្គវរមាហរិ, តេន ‘‘វរាហរោ’’តិ វុច្ចតិ។

    14. Evaṃ bhagavā pariyattidhammena buddhādhiṭṭhānaṃ saccaṃ vatvā idāni lokuttaradhammena vattumāraddho ‘‘varo varaññū’’ti. Tattha varoti paṇītādhimuttikehi icchito ‘‘aho vata mayampi evarūpā assāmā’’ti, varaguṇayogato vā varo uttamo seṭṭhoti attho. Varaññūti nibbānaññū. Nibbānañhi sabbadhammānaṃ uttamaṭṭhena varaṃ, tañcesa bodhimūle sayaṃ paṭivijjhitvā aññāsi. Varadoti pañcavaggiyabhaddavaggiyajaṭilādīnaṃ aññesañca devamanussānaṃ nibbedhabhāgiyavāsanābhāgiyavaradhammadāyīti attho. Varāharoti varassa maggassa āhaṭattā varāharoti vuccati. So hi bhagavā dīpaṅkarato pabhuti samatiṃsa pāramiyo pūrento pubbakehi sammāsambuddhehi anuyātaṃ purāṇamaggavaramāhari, tena ‘‘varāharo’’ti vuccati.

    អបិច សព្ពញ្ញុតញ្ញាណប្បដិលាភេន វរោ, និព្ពានសច្ឆិកិរិយាយ វរញ្ញូ, សត្តានំ វិមុត្តិសុខទានេន វរទោ, ឧត្តមបដិបទាហរណេន វរាហរោ។ ឯតេហិ លោកុត្តរគុណេហិ អធិកស្ស កស្សចិ គុណស្ស អភាវតោ អនុត្តរោ។

    Apica sabbaññutaññāṇappaṭilābhena varo, nibbānasacchikiriyāya varaññū, sattānaṃ vimuttisukhadānena varado, uttamapaṭipadāharaṇena varāharo. Etehi lokuttaraguṇehi adhikassa kassaci guṇassa abhāvato anuttaro.

    អបរោ នយោ – វរោ ឧបសមាធិដ្ឋានបរិបូរណេន, វរញ្ញូ បញ្ញាធិដ្ឋានបរិបូរណេន, វរទោ ចាគាធិដ្ឋានបរិបូរណេន, វរាហរោ សច្ចាធិដ្ឋានបរិបូរណេន, វរំ មគ្គសច្ចមាហរីតិ។ តថា វរោ បុញ្ញុស្សយេន, វរញ្ញូ បញ្ញុស្សយេន, វរទោ ពុទ្ធភាវត្ថិកានំ តទុបាយសម្បទានេន, វរាហរោ បច្ចេកពុទ្ធភាវត្ថិកានំ តទុបាយាហរណេន, អនុត្តរោ តត្ថ តត្ថ អសទិសតាយ, អត្តនា វា អនាចរិយកោ ហុត្វា បរេសំ អាចរិយភាវេន, ធម្មវរំ អទេសយិ សាវកភាវត្ថិកានំ តទត្ថាយ ស្វាក្ខាតតាទិគុណយុត្តស្ស ធម្មវរស្ស ទេសនតោ។ សេសំ វុត្តនយមេវាតិ។

    Aparo nayo – varo upasamādhiṭṭhānaparipūraṇena, varaññū paññādhiṭṭhānaparipūraṇena, varado cāgādhiṭṭhānaparipūraṇena, varāharo saccādhiṭṭhānaparipūraṇena, varaṃ maggasaccamāharīti. Tathā varo puññussayena, varaññū paññussayena, varado buddhabhāvatthikānaṃ tadupāyasampadānena, varāharo paccekabuddhabhāvatthikānaṃ tadupāyāharaṇena, anuttaro tattha tattha asadisatāya, attanā vā anācariyako hutvā paresaṃ ācariyabhāvena, dhammavaraṃ adesayi sāvakabhāvatthikānaṃ tadatthāya svākkhātatādiguṇayuttassa dhammavarassa desanato. Sesaṃ vuttanayamevāti.

    ឯវំ ភគវា នវវិធេន លោកុត្តរធម្មេន អត្តនោ គុណំ វត្វា ឥទានិ តមេវ គុណំ និស្សាយ ពុទ្ធាធិដ្ឋានំ សច្ចវចនំ បយុញ្ជតិ ‘‘ឥទម្បិ ពុទ្ធេ’’តិ។ តស្សត្ថោ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។ កេវលំ បន យំ វរំ លោកុត្តរធម្មំ ឯស អញ្ញាសិ, យញ្ច អទាសិ, យញ្ច អាហរិ, យញ្ច ទេសេសិ, ឥទម្បិ ពុទ្ធេ រតនំ បណីតន្តិ ឯវំ យោជេតព្ពំ។ ឥមិស្សាបិ គាថាយ អាណា កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេសុ អមនុស្សេហិ បដិគ្គហិតាតិ។

    Evaṃ bhagavā navavidhena lokuttaradhammena attano guṇaṃ vatvā idāni tameva guṇaṃ nissāya buddhādhiṭṭhānaṃ saccavacanaṃ payuñjati ‘‘idampi buddhe’’ti. Tassattho pubbe vuttanayeneva veditabbo. Kevalaṃ pana yaṃ varaṃ lokuttaradhammaṃ esa aññāsi, yañca adāsi, yañca āhari, yañca desesi, idampi buddhe ratanaṃ paṇītanti evaṃ yojetabbaṃ. Imissāpi gāthāya āṇā koṭisatasahassacakkavāḷesu amanussehi paṭiggahitāti.

    ខីណន្តិគាថាវណ្ណនា

    Khīṇantigāthāvaṇṇanā

    ១៥. ឯវំ ភគវា បរិយត្តិធម្មញ្ច នវលោកុត្តរធម្មញ្ច និស្សាយ ទ្វីហិ គាថាហិ ពុទ្ធាធិដ្ឋានំ សច្ចំ វត្វា ឥទានិ យេ តំ បរិយត្តិធម្មំ អស្សោសុំ, សុតានុសារេន ច បដិបជ្ជិត្វា នវប្បការម្បិ លោកុត្តរធម្មំ អធិគមិំសុ, តេសំ អនុបាទិសេសនិព្ពានបត្តិគុណំ និស្សាយ បុន សង្ឃាធិដ្ឋានំ សច្ចំ វត្តុមារទ្ធោ ‘‘ខីណំ បុរាណ’’ន្តិ។ តត្ថ ខីណន្តិ សមុច្ឆិន្នំ។ បុរាណន្តិ បុរាតនំ។ នវន្តិ សម្បតិ វត្តមានំ។ នត្ថិ សម្ភវន្តិ អវិជ្ជមានបាតុភាវំ។ វិរត្តចិត្តាតិ វីតរាគចិត្តា។ អាយតិកេ ភវស្មិន្តិ អនាគតមទ្ធានំ បុនព្ភវេ។ តេតិ យេសំ ខីណំ បុរាណំ នវំ នត្ថិ សម្ភវំ, យេ ច អាយតិកេ ភវស្មិំ វិរត្តចិត្តា, តេ ខីណាសវា ភិក្ខូ។ ខីណពីជាតិ ឧច្ឆិន្នពីជា។ អវិរូឡ្ហិឆន្ទាតិ វិរូឡ្ហិឆន្ទវិរហិតា។ និព្ពន្តីតិ វិជ្ឈាយន្តិ។ ធីរាតិ ធិតិសម្បន្នា។ យថាយំ បទីបោតិ អយំ បទីបោ វិយ។

    15. Evaṃ bhagavā pariyattidhammañca navalokuttaradhammañca nissāya dvīhi gāthāhi buddhādhiṭṭhānaṃ saccaṃ vatvā idāni ye taṃ pariyattidhammaṃ assosuṃ, sutānusārena ca paṭipajjitvā navappakārampi lokuttaradhammaṃ adhigamiṃsu, tesaṃ anupādisesanibbānapattiguṇaṃ nissāya puna saṅghādhiṭṭhānaṃ saccaṃ vattumāraddho ‘‘khīṇaṃ purāṇa’’nti. Tattha khīṇanti samucchinnaṃ. Purāṇanti purātanaṃ. Navanti sampati vattamānaṃ. Natthi sambhavanti avijjamānapātubhāvaṃ. Virattacittāti vītarāgacittā. Āyatike bhavasminti anāgatamaddhānaṃ punabbhave. Teti yesaṃ khīṇaṃ purāṇaṃ navaṃ natthi sambhavaṃ, ye ca āyatike bhavasmiṃ virattacittā, te khīṇāsavā bhikkhū. Khīṇabījāti ucchinnabījā. Avirūḷhichandāti virūḷhichandavirahitā. Nibbantīti vijjhāyanti. Dhīrāti dhitisampannā. Yathāyaṃ padīpoti ayaṃ padīpo viya.

    កិំ វុត្តំ ហោតិ? យំ តំ សត្តានំ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធម្បិ បុរាណំ អតីតកាលិកំ កម្មំ តណ្ហាសិនេហស្ស អប្បហីនត្តា បដិសន្ធិអាហរណសមត្ថតាយ អខីណំយេវ ហោតិ, តំ បុរាណំ កម្មំ យេសំ អរហត្តមគ្គេន តណ្ហាសិនេហស្ស សោសិតត្តា អគ្គិនា ទឌ្ឍពីជមិវ អាយតិំ វិបាកទានាសមត្ថតាយ ខីណំ។ យញ្ច នេសំ ពុទ្ធបូជាទិវសេន ឥទានិ បវត្តមានំ កម្មំ នវន្តិ វុច្ចតិ, តញ្ច តណ្ហាបហានេនេវ ឆិន្នមូលបាទបបុប្ផមិវ អាយតិំ ផលទានាសមត្ថតាយ យេសំ នត្ថិ សម្ភវំ, យេ ច តណ្ហាបហានេនេវ អាយតិកេ ភវស្មិំ វិរត្តចិត្តា, តេ ខីណាសវា ភិក្ខូ ‘‘កម្មំ ខេត្តំ វិញ្ញាណំ ពីជ’’ន្តិ (អ. និ. ៣.៧៧) ឯត្ថ វុត្តស្ស បដិសន្ធិវិញ្ញាណស្ស កម្មក្ខយេនេវ ខីណត្តា ខីណពីជា។ យោបិ បុព្ពេ បុនព្ភវសង្ខាតាយ វិរូឡ្ហិយា ឆន្ទោ អហោសិ។ តស្សបិ សមុទយប្បហានេនេវ បហីនត្តា បុព្ពេ វិយ ចុតិកាលេ អសម្ភវេន អវិរូឡ្ហិឆន្ទា ធិតិសម្បន្នត្តា ធីរា ចរិមវិញ្ញាណនិរោធេន យថាយំ បទីបោ និព្ពុតោ, ឯវំ និព្ពន្តិ, បុន ‘‘រូបិនោ វា អរូបិនោ វា’’តិ ឯវមាទិំ បញ្ញត្តិបថំ អច្ចេន្តីតិ។ តស្មិំ កិរ សមយេ នគរទេវតានំ បូជនត្ថាយ ជាលិតេសុ បទីបេសុ ឯកោ បទីបោ វិជ្ឈាយិ, តំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘យថាយំ បទីបោ’’តិ។

    Kiṃ vuttaṃ hoti? Yaṃ taṃ sattānaṃ uppajjitvā niruddhampi purāṇaṃ atītakālikaṃ kammaṃ taṇhāsinehassa appahīnattā paṭisandhiāharaṇasamatthatāya akhīṇaṃyeva hoti, taṃ purāṇaṃ kammaṃ yesaṃ arahattamaggena taṇhāsinehassa sositattā agginā daḍḍhabījamiva āyatiṃ vipākadānāsamatthatāya khīṇaṃ. Yañca nesaṃ buddhapūjādivasena idāni pavattamānaṃ kammaṃ navanti vuccati, tañca taṇhāpahāneneva chinnamūlapādapapupphamiva āyatiṃ phaladānāsamatthatāya yesaṃ natthi sambhavaṃ, ye ca taṇhāpahāneneva āyatike bhavasmiṃ virattacittā, te khīṇāsavā bhikkhū ‘‘kammaṃ khettaṃ viññāṇaṃ bīja’’nti (a. ni. 3.77) ettha vuttassa paṭisandhiviññāṇassa kammakkhayeneva khīṇattā khīṇabījā. Yopi pubbe punabbhavasaṅkhātāya virūḷhiyā chando ahosi. Tassapi samudayappahāneneva pahīnattā pubbe viya cutikāle asambhavena avirūḷhichandā dhitisampannattā dhīrā carimaviññāṇanirodhena yathāyaṃ padīpo nibbuto, evaṃ nibbanti, puna ‘‘rūpino vā arūpino vā’’ti evamādiṃ paññattipathaṃ accentīti. Tasmiṃ kira samaye nagaradevatānaṃ pūjanatthāya jālitesu padīpesu eko padīpo vijjhāyi, taṃ dassento āha ‘‘yathāyaṃ padīpo’’ti.

    ឯវំ ភគវា យេ តំ បុរិមាហិ ទ្វីហិ គាថាហិ វុត្តំ បរិយត្តិធម្មំ អស្សោសុំ, សុតានុសារេន ច បដិបជ្ជិត្វា នវប្បការម្បិ លោកុត្តរធម្មំ អធិគមិំសុ, តេសំ អនុបាទិសេសនិព្ពានបត្តិគុណំ វត្វា ឥទានិ តមេវ គុណំ និស្សាយ សង្ឃាធិដ្ឋានំ សច្ចវចនំ បយុញ្ជន្តោ ទេសនំ សមាបេសិ ‘‘ឥទម្បិ សង្ឃេ’’តិ។ តស្សត្ថោ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។ កេវលំ បន ឥទម្បិ យថាវុត្តេន បការេន ខីណាសវភិក្ខូនំ និព្ពានសង្ខាតំ សង្ឃេ រតនំ បណីតន្តិ ឯវំ យោជេតព្ពំ។ ឥមិស្សាបិ គាថាយ អាណា កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេសុ អមនុស្សេហិ បដិគ្គហិតាតិ។

    Evaṃ bhagavā ye taṃ purimāhi dvīhi gāthāhi vuttaṃ pariyattidhammaṃ assosuṃ, sutānusārena ca paṭipajjitvā navappakārampi lokuttaradhammaṃ adhigamiṃsu, tesaṃ anupādisesanibbānapattiguṇaṃ vatvā idāni tameva guṇaṃ nissāya saṅghādhiṭṭhānaṃ saccavacanaṃ payuñjanto desanaṃ samāpesi ‘‘idampi saṅghe’’ti. Tassattho pubbe vuttanayeneva veditabbo. Kevalaṃ pana idampi yathāvuttena pakārena khīṇāsavabhikkhūnaṃ nibbānasaṅkhātaṃ saṅghe ratanaṃ paṇītanti evaṃ yojetabbaṃ. Imissāpi gāthāya āṇā koṭisatasahassacakkavāḷesu amanussehi paṭiggahitāti.

    ទេសនាបរិយោសានេ រាជកុលស្ស សោត្ថិ អហោសិ, សព្ពូបទ្ទវា វូបសមិំសុ, ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ។

    Desanāpariyosāne rājakulassa sotthi ahosi, sabbūpaddavā vūpasamiṃsu, caturāsītiyā pāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi.

    យានីធាតិគាថាត្តយវណ្ណនា

    Yānīdhātigāthāttayavaṇṇanā

    ១៦. អថ សក្កោ ទេវានមិន្ទោ ‘‘ភគវតា រតនត្តយគុណំ និស្សាយ សច្ចវចនំ បយុញ្ជមានេន នាគរស្ស សោត្ថិ កតា, មយាបិ នាគរស្ស សោត្ថិត្ថំ រតនត្តយគុណំ និស្សាយ កិញ្ចិ វត្តព្ព’’ន្តិ ចិន្តេត្វា អវសានេ គាថាត្តយំ អភាសិ ‘‘យានីធ ភូតានី’’តិ តត្ថ យស្មា ពុទ្ធោ យថា លោកហិតត្ថាយ ឧស្សុក្កំ អាបន្នេហិ អាគន្តព្ពំ , តថា អាគតតោ យថា ច តេហិ គន្តព្ពំ, តថា គតតោ យថា ច តេហិ អាជានិតព្ពំ, តថា អាជាននតោ, យថា ច ជានិតព្ពំ, តថា ជាននតោ, យញ្ច តថេវ ហោតិ, តស្ស គទនតោ ច ‘‘តថាគតោ’’តិ វុច្ចតិ។ យស្មា ច សោ ទេវមនុស្សេហិ បុប្ផគន្ធាទិនា ពហិ និព្ពត្តេន ឧបការកេន, ធម្មានុធម្មបដិបត្តាទិនា ច អត្តនិ និព្ពត្តេន អតិវិយ បូជិតោ, តស្មា សក្កោ ទេវានមិន្ទោ សព្ពំ ទេវបរិសំ អត្តនា សទ្ធិំ សម្បិណ្ឌេត្វា អាហ ‘‘តថាគតំ ទេវមនុស្សបូជិតំ, ពុទ្ធំ នមស្សាម សុវត្ថិ ហោតូ’’តិ។

    16. Atha sakko devānamindo ‘‘bhagavatā ratanattayaguṇaṃ nissāya saccavacanaṃ payuñjamānena nāgarassa sotthi katā, mayāpi nāgarassa sotthitthaṃ ratanattayaguṇaṃ nissāya kiñci vattabba’’nti cintetvā avasāne gāthāttayaṃ abhāsi ‘‘yānīdha bhūtānī’’ti tattha yasmā buddho yathā lokahitatthāya ussukkaṃ āpannehi āgantabbaṃ , tathā āgatato yathā ca tehi gantabbaṃ, tathā gatato yathā ca tehi ājānitabbaṃ, tathā ājānanato, yathā ca jānitabbaṃ, tathā jānanato, yañca tatheva hoti, tassa gadanato ca ‘‘tathāgato’’ti vuccati. Yasmā ca so devamanussehi pupphagandhādinā bahi nibbattena upakārakena, dhammānudhammapaṭipattādinā ca attani nibbattena ativiya pūjito, tasmā sakko devānamindo sabbaṃ devaparisaṃ attanā saddhiṃ sampiṇḍetvā āha ‘‘tathāgataṃ devamanussapūjitaṃ, buddhaṃ namassāma suvatthi hotū’’ti.

    ១៧. យស្មា បន ធម្មេ មគ្គធម្មោ យថា យុគនទ្ធសមថវិបស្សនាពលេន គន្តព្ពំ កិលេសបក្ខំ សមុច្ឆិន្ទន្តេន, តថា គតោតិ តថាគតោ។ និព្ពានធម្មោបិ យថា គតោ បញ្ញាយ បដិវិទ្ធោ សព្ពទុក្ខប្បដិវិឃាតាយ សម្បជ្ជតិ, ពុទ្ធាទីហិ តថា អវគតោ, តស្មា ‘‘តថាគតោ’’ត្វេវ វុច្ចតិ។ យស្មា ច សង្ឃោបិ យថា អត្តហិតាយ បដិបន្នេហិ គន្តព្ពំ តេន តេន មគ្គេន, តថា គតោតិ ‘‘តថាគតោ’’ត្វេវ វុច្ចតិ។ តស្មា អវសេសគាថាទ្វយេបិ តថាគតំ ធម្មំ នមស្សាម សុវត្ថិ ហោតុ, តថាគតំ សង្ឃំ នមស្សាម សុវត្ថិ ហោតូតិ វុត្តំ។ សេសំ វុត្តនយមេវាតិ។

    17. Yasmā pana dhamme maggadhammo yathā yuganaddhasamathavipassanābalena gantabbaṃ kilesapakkhaṃ samucchindantena, tathā gatoti tathāgato. Nibbānadhammopi yathā gato paññāya paṭividdho sabbadukkhappaṭivighātāya sampajjati, buddhādīhi tathā avagato, tasmā ‘‘tathāgato’’tveva vuccati. Yasmā ca saṅghopi yathā attahitāya paṭipannehi gantabbaṃ tena tena maggena, tathā gatoti ‘‘tathāgato’’tveva vuccati. Tasmā avasesagāthādvayepi tathāgataṃ dhammaṃ namassāma suvatthi hotu, tathāgataṃ saṅghaṃ namassāma suvatthi hotūti vuttaṃ. Sesaṃ vuttanayamevāti.

    ឯវំ សក្កោ ទេវានមិន្ទោ ឥមំ គាថាត្តយំ ភាសិត្វា ភគវន្តំ បទក្ខិណំ កត្វា ទេវបុរមេវ គតោ សទ្ធិំ ទេវបរិសាយ។ ភគវា បន តទេវ រតនសុត្តំ ទុតិយទិវសេបិ ទេសេសិ, បុន ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ, ឯវំ យាវ សត្តមទិវសំ ទេសេសិ, ទិវសេ ទិវសេ តថេវ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ។ ភគវា អឌ្ឍមាសមេវ វេសាលិយំ វិហរិត្វា រាជូនំ ‘‘គច្ឆាមា’’តិ បដិវេទេសិ។ តតោ រាជានោ ទិគុណេន សក្ការេន បុន តីហិ ទិវសេហិ ភគវន្តំ គង្គាតីរំ នយិំសុ។ គង្គាយ និព្ពត្តា នាគរាជានោ ចិន្តេសុំ ‘‘មនុស្សា តថាគតស្ស សក្ការំ ករោន្តិ, មយំ កិំ ន ករិស្សាមា’’តិ សុវណ្ណរជតមណិមយា នាវាយោ មាបេត្វា សុវណ្ណរជតមណិមយេ ឯវ បល្លង្កេ បញ្ញបេត្វា បញ្ចវណ្ណបទុមសញ្ឆន្នំ ឧទកំ ករិត្វា ‘‘អម្ហាកំ អនុគ្គហំ ករោថា’’តិ ភគវន្តំ យាចិំសុ។ ភគវា អធិវាសេត្វា រតននាវមារូឡ្ហោ, បញ្ច ច ភិក្ខុសតានិ បញ្ចសតំ នាវាយោ អភិរូឡ្ហា។ នាគរាជានោ ភគវន្តំ សទ្ធិំ ភិក្ខុសង្ឃេន នាគភវនំ បវេសេសុំ។ តត្រ សុទំ ភគវា សព្ពរត្តិំ នាគបរិសាយ ធម្មំ ទេសេសិ។ ទុតិយទិវសេ ទិព្ពេហិ ខាទនីយភោជនីយេហិ មហាទានំ អកំសុ, ភគវា អនុមោទិត្វា នាគភវនា និក្ខមិ។

    Evaṃ sakko devānamindo imaṃ gāthāttayaṃ bhāsitvā bhagavantaṃ padakkhiṇaṃ katvā devapurameva gato saddhiṃ devaparisāya. Bhagavā pana tadeva ratanasuttaṃ dutiyadivasepi desesi, puna caturāsītiyā pāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi, evaṃ yāva sattamadivasaṃ desesi, divase divase tatheva dhammābhisamayo ahosi. Bhagavā aḍḍhamāsameva vesāliyaṃ viharitvā rājūnaṃ ‘‘gacchāmā’’ti paṭivedesi. Tato rājāno diguṇena sakkārena puna tīhi divasehi bhagavantaṃ gaṅgātīraṃ nayiṃsu. Gaṅgāya nibbattā nāgarājāno cintesuṃ ‘‘manussā tathāgatassa sakkāraṃ karonti, mayaṃ kiṃ na karissāmā’’ti suvaṇṇarajatamaṇimayā nāvāyo māpetvā suvaṇṇarajatamaṇimaye eva pallaṅke paññapetvā pañcavaṇṇapadumasañchannaṃ udakaṃ karitvā ‘‘amhākaṃ anuggahaṃ karothā’’ti bhagavantaṃ yāciṃsu. Bhagavā adhivāsetvā ratananāvamārūḷho, pañca ca bhikkhusatāni pañcasataṃ nāvāyo abhirūḷhā. Nāgarājāno bhagavantaṃ saddhiṃ bhikkhusaṅghena nāgabhavanaṃ pavesesuṃ. Tatra sudaṃ bhagavā sabbarattiṃ nāgaparisāya dhammaṃ desesi. Dutiyadivase dibbehi khādanīyabhojanīyehi mahādānaṃ akaṃsu, bhagavā anumoditvā nāgabhavanā nikkhami.

    ភូមដ្ឋា ទេវា ‘‘មនុស្សា ច នាគា ច តថាគតស្ស សក្ការំ ករោន្តិ, មយំ កិំ ន ករិស្សាមា’’តិ ចិន្តេត្វា វនប្បគុម្ពរុក្ខបព្ពតាទីសុ ឆត្តាតិឆត្តានិ ឧក្ខិបិំសុ។ ឯតេនេវ ឧបាយេន យាវ អកនិដ្ឋព្រហ្មភវនំ, តាវ មហាសក្ការវិសេសោ និព្ពត្តិ។ ពិម្ពិសារោបិ លិច្ឆវីហិ អាគតកាលេ កតសក្ការតោ ទិគុណមកាសិ។ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ បញ្ចហិ ទិវសេហិ ភគវន្តំ រាជគហំ អានេសិ។

    Bhūmaṭṭhā devā ‘‘manussā ca nāgā ca tathāgatassa sakkāraṃ karonti, mayaṃ kiṃ na karissāmā’’ti cintetvā vanappagumbarukkhapabbatādīsu chattātichattāni ukkhipiṃsu. Eteneva upāyena yāva akaniṭṭhabrahmabhavanaṃ, tāva mahāsakkāraviseso nibbatti. Bimbisāropi licchavīhi āgatakāle katasakkārato diguṇamakāsi. Pubbe vuttanayeneva pañcahi divasehi bhagavantaṃ rājagahaṃ ānesi.

    រាជគហមនុប្បត្តេ ភគវតិ បច្ឆាភត្តំ មណ្ឌលមាឡេ សន្និបតិតានំ ភិក្ខូនំ អយមន្តរកថា ឧទបាទិ ‘‘អហោ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អានុភាវោ, យំ ឧទ្ទិស្ស គង្គាយ ឱរតោ ច បារតោ ច អដ្ឋយោជនោ ភូមិភាគោ និន្នញ្ច ថលញ្ច សមំ កត្វា វាលុកាយ ឱកិរិត្វា បុប្ផេហិ សញ្ឆន្នោ, យោជនប្បមាណំ គង្គាយ ឧទកំ នានាវណ្ណេហិ បទុមេហិ សញ្ឆន្នំ, យាវ អកនិដ្ឋភវនំ, តាវ ឆត្តាតិឆត្តានិ ឧស្សិតានី’’តិ។ ភគវា តំ បវត្តិំ ញត្វា គន្ធកុដិតោ និក្ខមិត្វា តង្ខណានុរូបេន បាដិហារិយេន គន្ត្វា មណ្ឌលមាឡេ បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសីទិ។ និសជ្ជ ខោ ភគវា ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ។ ភិក្ខូ សព្ពំ អារោចេសុំ ភគវា ឯតទវោច – ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អយំ បូជាវិសេសោ មយ្ហំ ពុទ្ធានុភាវេន និព្ពត្តោ, ន នាគទេវព្រហ្មានុភាវេន, អបិច ខោ បុព្ពេ អប្បមត្តកបរិច្ចាគានុភាវេន និព្ពត្តោ’’តិ។ ភិក្ខូ អាហំសុ ‘‘ន មយំ, ភន្តេ, តំ អប្បមត្តកំ បរិច្ចាគំ ជានាម, សាធុ នោ ភគវា តថា កថេតុ, យថា មយំ តំ ជានេយ្យាមា’’តិ។

    Rājagahamanuppatte bhagavati pacchābhattaṃ maṇḍalamāḷe sannipatitānaṃ bhikkhūnaṃ ayamantarakathā udapādi ‘‘aho buddhassa bhagavato ānubhāvo, yaṃ uddissa gaṅgāya orato ca pārato ca aṭṭhayojano bhūmibhāgo ninnañca thalañca samaṃ katvā vālukāya okiritvā pupphehi sañchanno, yojanappamāṇaṃ gaṅgāya udakaṃ nānāvaṇṇehi padumehi sañchannaṃ, yāva akaniṭṭhabhavanaṃ, tāva chattātichattāni ussitānī’’ti. Bhagavā taṃ pavattiṃ ñatvā gandhakuṭito nikkhamitvā taṅkhaṇānurūpena pāṭihāriyena gantvā maṇḍalamāḷe paññattavarabuddhāsane nisīdi. Nisajja kho bhagavā bhikkhū āmantesi – ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti. Bhikkhū sabbaṃ ārocesuṃ bhagavā etadavoca – ‘‘na, bhikkhave, ayaṃ pūjāviseso mayhaṃ buddhānubhāvena nibbatto, na nāgadevabrahmānubhāvena, apica kho pubbe appamattakapariccāgānubhāvena nibbatto’’ti. Bhikkhū āhaṃsu ‘‘na mayaṃ, bhante, taṃ appamattakaṃ pariccāgaṃ jānāma, sādhu no bhagavā tathā kathetu, yathā mayaṃ taṃ jāneyyāmā’’ti.

    ភគវា អាហ – ភូតបុព្ពំ, ភិក្ខវេ, តក្កសិលាយំ សង្ខោ នាម ព្រាហ្មណោ អហោសិ។ តស្ស បុត្តោ សុសីមោ នាម មាណវោ សោឡសវស្សុទ្ទេសិកោ វយេន។ សោ ឯកទិវសំ បិតរំ ឧបសង្កមិត្វា អភិវាទេត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ។ អថ តំ បិតា អាហ ‘‘កិំ, តាត, សុសីមា’’តិ? សោ អាហ ‘‘ឥច្ឆាមហំ, តាត, ពារាណសិំ គន្ត្វា សិប្បំ ឧគ្គហេតុ’’ន្តិ។ ‘‘តេន ហិ , តាត, សុសីម, អសុកោ នាម ព្រាហ្មណោ មម សហាយកោ, តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ឧគ្គណ្ហាហី’’តិ កហាបណសហស្សំ អទាសិ។ សោ តំ គហេត្វា មាតាបិតរោ អភិវាទេត្វា អនុបុព្ពេន ពារាណសិំ គន្ត្វា ឧបចារយុត្តេន វិធិនា អាចរិយំ ឧបសង្កមិត្វា អភិវាទេត្វា អត្តានំ និវេទេសិ។ អាចរិយោ ‘‘មម សហាយកស្ស បុត្តោ’’តិ មាណវំ សម្បដិច្ឆិត្វា សព្ពំ បាហុនេយ្យវត្តមកាសិ។ សោ អទ្ធានកិលមថំ វិនោទេត្វា តំ កហាបណសហស្សំ អាចរិយស្ស បាទមូលេ ឋបេត្វា សិប្បំ ឧគ្គហេតុំ ឱកាសំ យាចិ។ អាចរិយោ ឱកាសំ កត្វា ឧគ្គណ្ហាបេសិ។

    Bhagavā āha – bhūtapubbaṃ, bhikkhave, takkasilāyaṃ saṅkho nāma brāhmaṇo ahosi. Tassa putto susīmo nāma māṇavo soḷasavassuddesiko vayena. So ekadivasaṃ pitaraṃ upasaṅkamitvā abhivādetvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Atha taṃ pitā āha ‘‘kiṃ, tāta, susīmā’’ti? So āha ‘‘icchāmahaṃ, tāta, bārāṇasiṃ gantvā sippaṃ uggahetu’’nti. ‘‘Tena hi , tāta, susīma, asuko nāma brāhmaṇo mama sahāyako, tassa santikaṃ gantvā uggaṇhāhī’’ti kahāpaṇasahassaṃ adāsi. So taṃ gahetvā mātāpitaro abhivādetvā anupubbena bārāṇasiṃ gantvā upacārayuttena vidhinā ācariyaṃ upasaṅkamitvā abhivādetvā attānaṃ nivedesi. Ācariyo ‘‘mama sahāyakassa putto’’ti māṇavaṃ sampaṭicchitvā sabbaṃ pāhuneyyavattamakāsi. So addhānakilamathaṃ vinodetvā taṃ kahāpaṇasahassaṃ ācariyassa pādamūle ṭhapetvā sippaṃ uggahetuṃ okāsaṃ yāci. Ācariyo okāsaṃ katvā uggaṇhāpesi.

    សោ លហុញ្ច គណ្ហន្តោ, ពហុញ្ច គណ្ហន្តោ, គហិតគហិតញ្ច សុវណ្ណភាជនេ បក្ខិត្តតេលមិវ អវិនស្សមានំ ធារេន្តោ, ទ្វាទសវស្សិកំ សិប្បំ កតិបយមាសេនេវ បរិយោសាបេសិ។ សោ សជ្ឈាយំ ករោន្តោ អាទិមជ្ឈំយេវ បស្សតិ, នោ បរិយោសានំ។ អថ អាចរិយំ ឧបសង្កមិត្វា អាហ ‘‘ឥមស្ស សិប្បស្ស អាទិមជ្ឈមេវ បស្សាមិ, នោ បរិយោសាន’’ន្តិ។ អាចរិយោ អាហ ‘‘អហម្បិ, តាត, ឯវមេវា’’តិ។ អថ កោ, អាចរិយ, ឥមស្ស សិប្បស្ស បរិយោសានំ ជានាតីតិ? ឥសិបតនេ, តាត, ឥសយោ អត្ថិ, តេ ជានេយ្យុន្តិ។ តេ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆាមិ, អាចរិយាតិ? បុច្ឆ, តាត, យថាសុខន្តិ។ សោ ឥសិបតនំ គន្ត្វា បច្ចេកពុទ្ធេ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិ ‘‘អបិ, ភន្តេ, បរិយោសានំ ជានាថា’’តិ? អាម, អាវុសោ, ជានាមាតិ។ តំ មម្បិ សិក្ខាបេថាតិ។ តេន ហាវុសោ, បព្ពជាហិ, ន សក្កា អបព្ពជិតេន សិក្ខាបេតុន្តិ។ សាធុ, ភន្តេ, បព្ពាជេថ វា មំ, យំ វា ឥច្ឆថ, តំ កត្វា បរិយោសានំ ជានាបេថាតិ។ តេ តំ បព្ពាជេត្វា កម្មដ្ឋានេ និយោជេតុំ អសមត្ថា ‘‘ឯវំ តេ និវាសេតព្ពំ, ឯវំ បារុបិតព្ព’’ន្តិអាទិនា នយេន អាភិសមាចារិកំ សិក្ខាបេសុំ។ សោ តត្ថ សិក្ខន្តោ ឧបនិស្សយសម្បន្នត្តា ន ចិរេនេវ បច្ចេកពោធិំ អភិសម្ពុជ្ឈិ។ សកលពារាណសិយំ ‘‘សុសីមបច្ចេកពុទ្ធោ’’តិ បាកដោ អហោសិ លាភគ្គយសគ្គប្បត្តោ សម្បន្នបរិវារោ។ សោ អប្បាយុកសំវត្តនិកស្ស កម្មស្ស កតត្តា ន ចិរេនេវ បរិនិព្ពាយិ។ តស្ស បច្ចេកពុទ្ធា ច មហាជនកាយោ ច សរីរកិច្ចំ កត្វា ធាតុយោ គហេត្វា នគរទ្វារេ ថូបំ បតិដ្ឋាបេសុំ។

    So lahuñca gaṇhanto, bahuñca gaṇhanto, gahitagahitañca suvaṇṇabhājane pakkhittatelamiva avinassamānaṃ dhārento, dvādasavassikaṃ sippaṃ katipayamāseneva pariyosāpesi. So sajjhāyaṃ karonto ādimajjhaṃyeva passati, no pariyosānaṃ. Atha ācariyaṃ upasaṅkamitvā āha ‘‘imassa sippassa ādimajjhameva passāmi, no pariyosāna’’nti. Ācariyo āha ‘‘ahampi, tāta, evamevā’’ti. Atha ko, ācariya, imassa sippassa pariyosānaṃ jānātīti? Isipatane, tāta, isayo atthi, te jāneyyunti. Te upasaṅkamitvā pucchāmi, ācariyāti? Puccha, tāta, yathāsukhanti. So isipatanaṃ gantvā paccekabuddhe upasaṅkamitvā pucchi ‘‘api, bhante, pariyosānaṃ jānāthā’’ti? Āma, āvuso, jānāmāti. Taṃ mampi sikkhāpethāti. Tena hāvuso, pabbajāhi, na sakkā apabbajitena sikkhāpetunti. Sādhu, bhante, pabbājetha vā maṃ, yaṃ vā icchatha, taṃ katvā pariyosānaṃ jānāpethāti. Te taṃ pabbājetvā kammaṭṭhāne niyojetuṃ asamatthā ‘‘evaṃ te nivāsetabbaṃ, evaṃ pārupitabba’’ntiādinā nayena ābhisamācārikaṃ sikkhāpesuṃ. So tattha sikkhanto upanissayasampannattā na cireneva paccekabodhiṃ abhisambujjhi. Sakalabārāṇasiyaṃ ‘‘susīmapaccekabuddho’’ti pākaṭo ahosi lābhaggayasaggappatto sampannaparivāro. So appāyukasaṃvattanikassa kammassa katattā na cireneva parinibbāyi. Tassa paccekabuddhā ca mahājanakāyo ca sarīrakiccaṃ katvā dhātuyo gahetvā nagaradvāre thūpaṃ patiṭṭhāpesuṃ.

    អថ ខោ សង្ខោ ព្រាហ្មណោ ‘‘បុត្តោ មេ ចិរគតោ, ន ចស្ស បវត្តិំ ជានាមី’’តិ បុត្តំ ទដ្ឋុកាមោ តក្កសិលាយ និក្ខមិត្វា អនុបុព្ពេន ពារាណសិំ គន្ត្វា មហាជនកាយំ សន្និបតិតំ ទិស្វា ‘‘អទ្ធា ពហូសុ ឯកោបិ មេ បុត្តស្ស បវត្តិំ ជានិស្សតី’’តិ ចិន្តេន្តោ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិ ‘‘សុសីមោ នាម មាណវោ ឥធ អាគតោ អត្ថិ, អបិ នុ តស្ស បវត្តិំ ជានាថា’’តិ? តេ ‘‘អាម, ព្រាហ្មណ, ជានាម, ឥមស្មិំ នគរេ ព្រាហ្មណស្ស សន្តិកេ តិណ្ណំ វេទានំ បារគូ ហុត្វា បច្ចេកពុទ្ធានំ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា បច្ចេកពុទ្ធោ ហុត្វា អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិ, អយមស្ស ថូបោ បតិដ្ឋាបិតោ’’តិ អាហំសុ។ សោ ភូមិំ ហត្ថេន បហរិត្វា រោទិត្វា ច បរិទេវិត្វា ច តំ ចេតិយង្គណំ គន្ត្វា តិណានិ ឧទ្ធរិត្វា ឧត្តរសាដកេន វាលុកំ អានេត្វា បច្ចេកពុទ្ធចេតិយង្គណេ ឱកិរិត្វា កមណ្ឌលុតោ ឧទកេន សមន្តតោ ភូមិំ បរិប្ផោសិត្វា វនបុប្ផេហិ បូជំ កត្វា ឧត្តរសាដកេន បដាកំ អារោបេត្វា ថូបស្ស ឧបរិ អត្តនោ ឆត្តំ ពន្ធិត្វា បក្កាមីតិ។

    Atha kho saṅkho brāhmaṇo ‘‘putto me ciragato, na cassa pavattiṃ jānāmī’’ti puttaṃ daṭṭhukāmo takkasilāya nikkhamitvā anupubbena bārāṇasiṃ gantvā mahājanakāyaṃ sannipatitaṃ disvā ‘‘addhā bahūsu ekopi me puttassa pavattiṃ jānissatī’’ti cintento upasaṅkamitvā pucchi ‘‘susīmo nāma māṇavo idha āgato atthi, api nu tassa pavattiṃ jānāthā’’ti? Te ‘‘āma, brāhmaṇa, jānāma, imasmiṃ nagare brāhmaṇassa santike tiṇṇaṃ vedānaṃ pāragū hutvā paccekabuddhānaṃ santike pabbajitvā paccekabuddho hutvā anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyi, ayamassa thūpo patiṭṭhāpito’’ti āhaṃsu. So bhūmiṃ hatthena paharitvā roditvā ca paridevitvā ca taṃ cetiyaṅgaṇaṃ gantvā tiṇāni uddharitvā uttarasāṭakena vālukaṃ ānetvā paccekabuddhacetiyaṅgaṇe okiritvā kamaṇḍaluto udakena samantato bhūmiṃ paripphositvā vanapupphehi pūjaṃ katvā uttarasāṭakena paṭākaṃ āropetvā thūpassa upari attano chattaṃ bandhitvā pakkāmīti.

    ឯវំ អតីតំ ទេសេត្វា ជាតកំ បច្ចុប្បន្នេន អនុសន្ធេន្តោ ភិក្ខូនំ ធម្មកថំ កថេសិ។ ‘‘សិយា ខោ បន វោ, ភិក្ខវេ, ឯវមស្ស ‘អញ្ញោ នូន តេន សមយេន សង្ខោ ព្រាហ្មណោ អហោសី’តិ, ន ខោ បនេតំ ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ, អហំ តេន សមយេន សង្ខោ ព្រាហ្មណោ អហោសិំ, មយា សុសីមស្ស បច្ចេកពុទ្ធស្ស ចេតិយង្គណេ តិណានិ ឧទ្ធដានិ, តស្ស មេ កម្មស្ស និស្សន្ទេន អដ្ឋយោជនមគ្គំ វិគតខាណុកណ្ដកំ កត្វា សមំ សុទ្ធមកំសុ។ មយា តត្ថ វាលុកា ឱកិណ្ណា, តស្ស មេ និស្សន្ទេន អដ្ឋយោជនមគ្គេ វាលុកំ ឱកិរិំសុ។ មយា តត្ថ វនកុសុមេហិ បូជា កតា, តស្ស មេ និស្សន្ទេន នវយោជនេ មគ្គេ ថលេ ច ឧទកេ ច នានាបុប្ផេហិ បុប្ផសន្ថរមកំសុ។ មយា តត្ថ កមណ្ឌលុទកេន ភូមិ បរិប្ផោសិតា, តស្ស មេ និស្សន្ទេន វេសាលិយំ បោក្ខរវស្សំ វស្សិ។ មយា តស្មិំ ចេតិយេ បដាកា អារោបិតា, ឆត្តញ្ច ពទ្ធំ, តស្ស មេ និស្សន្ទេន យាវ អកនិដ្ឋភវនា បដាកា ច អារោបិតា, ឆត្តាតិឆត្តានិ ច ឧស្សិតានិ។ ឥតិ ខោ, ភិក្ខវេ, អយំ មយ្ហំ បូជាវិសេសោ នេវ ពុទ្ធានុភាវេន និព្ពត្តោ , ន នាគទេវព្រហ្មានុភាវេន, អបិច ខោ អប្បមត្តកបរិច្ចាគានុភាវេន និព្ពត្តោ’’តិ។ ធម្មកថាបរិយោសានេ ឥមំ គាថមភាសិ –

    Evaṃ atītaṃ desetvā jātakaṃ paccuppannena anusandhento bhikkhūnaṃ dhammakathaṃ kathesi. ‘‘Siyā kho pana vo, bhikkhave, evamassa ‘añño nūna tena samayena saṅkho brāhmaṇo ahosī’ti, na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ, ahaṃ tena samayena saṅkho brāhmaṇo ahosiṃ, mayā susīmassa paccekabuddhassa cetiyaṅgaṇe tiṇāni uddhaṭāni, tassa me kammassa nissandena aṭṭhayojanamaggaṃ vigatakhāṇukaṇṭakaṃ katvā samaṃ suddhamakaṃsu. Mayā tattha vālukā okiṇṇā, tassa me nissandena aṭṭhayojanamagge vālukaṃ okiriṃsu. Mayā tattha vanakusumehi pūjā katā, tassa me nissandena navayojane magge thale ca udake ca nānāpupphehi pupphasantharamakaṃsu. Mayā tattha kamaṇḍaludakena bhūmi paripphositā, tassa me nissandena vesāliyaṃ pokkharavassaṃ vassi. Mayā tasmiṃ cetiye paṭākā āropitā, chattañca baddhaṃ, tassa me nissandena yāva akaniṭṭhabhavanā paṭākā ca āropitā, chattātichattāni ca ussitāni. Iti kho, bhikkhave, ayaṃ mayhaṃ pūjāviseso neva buddhānubhāvena nibbatto , na nāgadevabrahmānubhāvena, apica kho appamattakapariccāgānubhāvena nibbatto’’ti. Dhammakathāpariyosāne imaṃ gāthamabhāsi –

    ‘‘មត្តាសុខបរិច្ចាគា, បស្សេ ចេ វិបុលំ សុខំ;

    ‘‘Mattāsukhapariccāgā, passe ce vipulaṃ sukhaṃ;

    ចជេ មត្តាសុខំ ធីរោ, សម្បស្សំ វិបុលំ សុខ’’ន្តិ។ (ធ. ប. ២៩០);

    Caje mattāsukhaṃ dhīro, sampassaṃ vipulaṃ sukha’’nti. (dha. pa. 290);

    បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទកបាឋ-អដ្ឋកថាយ

    Paramatthajotikāya khuddakapāṭha-aṭṭhakathāya

    រតនសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Ratanasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.




    Next: ៧. តិរោកុដ្ដសុត្តវណ្ណនា • 7. Tirokuṭṭasuttavaṇṇanā




    Related texts:



    តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / សុត្តបិដក • Suttapiṭaka / ខុទ្ទកនិកាយ • Khuddakanikāya / ខុទ្ទកបាឋបាឡិ • Khuddakapāṭhapāḷi / ៦. រតនសុត្តំ • 6. Ratanasuttaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact