| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पेतवत्थु-अट्ठकथा • Petavatthu-aṭṭhakathā |
३. रथकारपेतिवत्थुवण्णना
3. Rathakārapetivatthuvaṇṇanā
वेळुरियथम्भं रुचिरं पभस्सरन्ति इदं सत्थरि सावत्थियं विहरन्ते अञ्ञतरं पेतिं आरब्भ वुत्तं। अतीते किर कस्सपस्स भगवतो काले अञ्ञतरा इत्थी सीलाचारसम्पन्ना कल्याणमित्तसन्निस्सयेन सासने अभिप्पसन्ना सुविभत्तविचित्रभित्तिथम्भसोपानभूमितलं अतिविय दस्सनीयं एकं आवासं कत्वा तत्थ भिक्खू निसीदापेत्वा पणीतेन आहारेन परिविसित्वा भिक्खुसङ्घस्स निय्यादेसि। सा अपरेन समयेन कालं कत्वा अञ्ञस्स पापकम्मस्स वसेन हिमवति पब्बतराजे रथकारदहं निस्साय विमानपेती हुत्वा निब्बत्ति। तस्सा सङ्घस्स आवासदानपुञ्ञानुभावेन सब्बरतनमयं उळारं अतिविय समन्ततो पासादिकं मनोहरं रमणीयं पोक्खरणियं नन्दनवनसदिसं उपसोभितं विमानं निब्बत्ति, सयञ्च सुवण्णवण्णा अभिरूपा दस्सनीया पासादिका अहोसि।
Veḷuriyathambhaṃ ruciraṃ pabhassaranti idaṃ satthari sāvatthiyaṃ viharante aññataraṃ petiṃ ārabbha vuttaṃ. Atīte kira kassapassa bhagavato kāle aññatarā itthī sīlācārasampannā kalyāṇamittasannissayena sāsane abhippasannā suvibhattavicitrabhittithambhasopānabhūmitalaṃ ativiya dassanīyaṃ ekaṃ āvāsaṃ katvā tattha bhikkhū nisīdāpetvā paṇītena āhārena parivisitvā bhikkhusaṅghassa niyyādesi. Sā aparena samayena kālaṃ katvā aññassa pāpakammassa vasena himavati pabbatarāje rathakāradahaṃ nissāya vimānapetī hutvā nibbatti. Tassā saṅghassa āvāsadānapuññānubhāvena sabbaratanamayaṃ uḷāraṃ ativiya samantato pāsādikaṃ manoharaṃ ramaṇīyaṃ pokkharaṇiyaṃ nandanavanasadisaṃ upasobhitaṃ vimānaṃ nibbatti, sayañca suvaṇṇavaṇṇā abhirūpā dassanīyā pāsādikā ahosi.
सा तत्थ पुरिसेहि विनाव दिब्बसम्पत्तिं अनुभवन्ती विहरति। तस्सा तत्थ दीघरत्तं निप्पुरिसाय वसन्तिया अनभिरति उप्पन्ना। सा उक्कण्ठिता हुत्वा ‘‘अत्थेसो उपायो’’ति चिन्तेत्वा दिब्बानि अम्बपक्कानि नदियं पक्खिपति। सब्बं कण्णमुण्डपेतिवत्थुस्मिं आगतनयेनेव वेदितब्बं। इध पन बाराणसिवासी एको माणवो गङ्गाय तेसु एकं अम्बफलं दिस्वा तस्स पभवं गवेसन्तो अनुक्कमेन तं ठानं गन्त्वा नदिं दिस्वा तदनुसारेन तस्सा वसनट्ठानं गतो। सा तं दिस्वा अत्तनो वसनट्ठानं नेत्वा पटिसन्थारं करोन्ती निसीदि। सो तस्सा वसनट्ठानसम्पत्तिं दिस्वा पुच्छन्तो –
Sā tattha purisehi vināva dibbasampattiṃ anubhavantī viharati. Tassā tattha dīgharattaṃ nippurisāya vasantiyā anabhirati uppannā. Sā ukkaṇṭhitā hutvā ‘‘attheso upāyo’’ti cintetvā dibbāni ambapakkāni nadiyaṃ pakkhipati. Sabbaṃ kaṇṇamuṇḍapetivatthusmiṃ āgatanayeneva veditabbaṃ. Idha pana bārāṇasivāsī eko māṇavo gaṅgāya tesu ekaṃ ambaphalaṃ disvā tassa pabhavaṃ gavesanto anukkamena taṃ ṭhānaṃ gantvā nadiṃ disvā tadanusārena tassā vasanaṭṭhānaṃ gato. Sā taṃ disvā attano vasanaṭṭhānaṃ netvā paṭisanthāraṃ karontī nisīdi. So tassā vasanaṭṭhānasampattiṃ disvā pucchanto –
४३९.
439.
‘‘वेळुरियथम्भं रुचिरं पभस्सरं, विमानमारुय्ह अनेकचित्तं।
‘‘Veḷuriyathambhaṃ ruciraṃ pabhassaraṃ, vimānamāruyha anekacittaṃ;
तत्थच्छसि देवि महानुभावे, पथद्धनि पन्नरसेव चन्दो॥
Tatthacchasi devi mahānubhāve, pathaddhani pannaraseva cando.
४४०.
440.
‘‘वण्णो च ते कनकस्स सन्निभो, उत्तत्तरूपो भुस दस्सनेय्यो।
‘‘Vaṇṇo ca te kanakassa sannibho, uttattarūpo bhusa dassaneyyo;
पल्लङ्कसेट्ठे अतुले निसिन्ना, एका तुवं नत्थि च तुय्ह सामिको॥
Pallaṅkaseṭṭhe atule nisinnā, ekā tuvaṃ natthi ca tuyha sāmiko.
४४१.
441.
‘‘इमा च ते पोक्खरणी समन्ता, पहूतमल्या बहुपुण्डरीका।
‘‘Imā ca te pokkharaṇī samantā, pahūtamalyā bahupuṇḍarīkā;
सुवण्णचुण्णेहि समन्तमोत्थता, न तत्थ पङ्को पणको च विज्जति॥
Suvaṇṇacuṇṇehi samantamotthatā, na tattha paṅko paṇako ca vijjati.
४४२.
442.
‘‘हंसा चिमे दस्सनीया मनोरमा, उदकस्मिमनुपरियन्ति सब्बदा।
‘‘Haṃsā cime dassanīyā manoramā, udakasmimanupariyanti sabbadā;
समय्य वग्गूपनदन्ति सब्बे, बिन्दुस्सरा दुन्दुभीनंव घोसो॥
Samayya vaggūpanadanti sabbe, bindussarā dundubhīnaṃva ghoso.
४४३.
443.
‘‘दद्दल्लमाना यससा यसस्सिनी, नावाय च त्वं अवलम्ब तिट्ठसि।
‘‘Daddallamānā yasasā yasassinī, nāvāya ca tvaṃ avalamba tiṭṭhasi;
आळारपम्हे हसिते पियंवदे, सब्बङ्गकल्याणि भुसं विरोचसि॥
Āḷārapamhe hasite piyaṃvade, sabbaṅgakalyāṇi bhusaṃ virocasi.
४४४.
444.
‘‘इदं विमानं विरजं समे ठितं, उय्यानवन्तं रतिनन्दिवड्ढनं।
‘‘Idaṃ vimānaṃ virajaṃ same ṭhitaṃ, uyyānavantaṃ ratinandivaḍḍhanaṃ;
इच्छामहं नारि अनोमदस्सने, तया सह नन्दने इध मोदितु’’न्ति॥ –
Icchāmahaṃ nāri anomadassane, tayā saha nandane idha moditu’’nti. –
इमा गाथा अभासि।
Imā gāthā abhāsi.
४३९. तत्थ तत्थाति तस्मिं विमाने। अच्छसीति इच्छितिच्छितकाले निसीदसि। देवीति तं आलपति। महानुभावेति महता दिब्बानुभावेन समन्नागते। पथद्धनीति अत्तनो पथभूते अद्धनि, गगनतलमग्गेति अत्थो। पन्नरसेव चन्दोति पुण्णमासियं परिपुण्णमण्डलो चन्दो विय विज्जोतमानाति अत्थो।
439. Tattha tatthāti tasmiṃ vimāne. Acchasīti icchiticchitakāle nisīdasi. Devīti taṃ ālapati. Mahānubhāveti mahatā dibbānubhāvena samannāgate. Pathaddhanīti attano pathabhūte addhani, gaganatalamaggeti attho. Pannaraseva candoti puṇṇamāsiyaṃ paripuṇṇamaṇḍalo cando viya vijjotamānāti attho.
४४०. वण्णो च ते कनकस्स सन्निभोति तव वण्णो च उत्तत्तसिङ्गीसुवण्णेन सदिसो अतिविय मनोहरो। तेनाह ‘‘उत्तत्तरूपो भुस दस्सनेय्यो’’ति। अतुलेति महारहे। अतुलेति वा देवताय आलपनं, असदिसरूपेति अत्थो। नत्थि च तुय्ह सामिकोति तुय्हं सामिको च नत्थि।
440.Vaṇṇoca te kanakassa sannibhoti tava vaṇṇo ca uttattasiṅgīsuvaṇṇena sadiso ativiya manoharo. Tenāha ‘‘uttattarūpo bhusa dassaneyyo’’ti. Atuleti mahārahe. Atuleti vā devatāya ālapanaṃ, asadisarūpeti attho. Natthi ca tuyha sāmikoti tuyhaṃ sāmiko ca natthi.
४४१. पहूतमल्याति कमलकुवलयादिबहुविधकुसुमवतियो । सुवण्णचुण्णेहीति सुवण्णवालुकाहि। समन्तमोत्थताति समन्ततो ओकिण्णा। तत्थाति तासु पोक्खरणीसु। पङ्को पणको चाति कद्दमो वा उदकपिच्छिल्लो वा न विज्जति।
441.Pahūtamalyāti kamalakuvalayādibahuvidhakusumavatiyo . Suvaṇṇacuṇṇehīti suvaṇṇavālukāhi. Samantamotthatāti samantato okiṇṇā. Tatthāti tāsu pokkharaṇīsu. Paṅko paṇako cāti kaddamo vā udakapicchillo vā na vijjati.
४४२. हंसा चिमे दस्सनीया मनोरमाति इमे हंसा च दस्सनसुखा मनोरमा च। अनुपरियन्तीति अनुविचरन्ति। सब्बदाति सब्बेसु उतूसु। समय्याति सङ्गम्म। वग्गूति मधुरं। उपनदन्तीति विकूजन्ति। बिन्दुस्सराति अविसटस्सरा सम्पिण्डितस्सरा। दुन्दुभीनंव घोसोति वग्गुबिन्दुस्सरभावेन दुन्दुभीनं विय तव पोक्खरणियं हंसानं घोसोति अत्थो।
442.Haṃsā cime dassanīyā manoramāti ime haṃsā ca dassanasukhā manoramā ca. Anupariyantīti anuvicaranti. Sabbadāti sabbesu utūsu. Samayyāti saṅgamma. Vaggūti madhuraṃ. Upanadantīti vikūjanti. Bindussarāti avisaṭassarā sampiṇḍitassarā. Dundubhīnaṃva ghosoti vaggubindussarabhāvena dundubhīnaṃ viya tava pokkharaṇiyaṃ haṃsānaṃ ghosoti attho.
४४३. दद्दल्लमानाति अतिविय अभिजलन्ती। यससाति देविद्धिया। नावायाति दोणियं। पोक्खरणियञ्हि पदुमिनियं सुवण्णनावाय महारहे पल्लङ्के निसीदित्वा उदककीळं कीळन्तिं पेतिं दिस्वा एवमाह। अवलम्बाति अवलम्बित्वा अपस्सेनं अपस्साय। तिट्ठसीति इदं ठानसद्दस्स गतिनिवत्ति अत्थत्ता गतिया पटिक्खेपवचनं। ‘‘निसज्जसी’’ति वा पाठो, निसीदसिच्चेवस्स अत्थो दट्ठब्बो। आळारपम्हेति वेल्लितदीघनीलपखुमे। हसितेति हसितमहाहसितमुखे। पियंवदेति पियभाणिनी। सब्बङ्गकल्याणीति सब्बेहि अङ्गेहि सुन्दरे, सोभनसब्बङ्गपच्चङ्गीति अत्थो। विरोचसीति विराजेसि।
443.Daddallamānāti ativiya abhijalantī. Yasasāti deviddhiyā. Nāvāyāti doṇiyaṃ. Pokkharaṇiyañhi paduminiyaṃ suvaṇṇanāvāya mahārahe pallaṅke nisīditvā udakakīḷaṃ kīḷantiṃ petiṃ disvā evamāha. Avalambāti avalambitvā apassenaṃ apassāya. Tiṭṭhasīti idaṃ ṭhānasaddassa gatinivatti atthattā gatiyā paṭikkhepavacanaṃ. ‘‘Nisajjasī’’ti vā pāṭho, nisīdasiccevassa attho daṭṭhabbo. Āḷārapamheti vellitadīghanīlapakhume. Hasiteti hasitamahāhasitamukhe. Piyaṃvadeti piyabhāṇinī. Sabbaṅgakalyāṇīti sabbehi aṅgehi sundare, sobhanasabbaṅgapaccaṅgīti attho. Virocasīti virājesi.
४४४. विरजन्ति विगतरजं निद्दोसं। समे ठितन्ति समे भूमिभागे ठितं, चतुरस्ससोभितताय वा समभागे ठितं, समन्तभद्दकन्ति अत्थो। उय्यानवन्तन्ति नन्दनवनसहितं। रतिनन्दिवड्ढनन्ति रतिञ्च नन्दिञ्च वड्ढेतीति रतिनन्दिवड्ढनं, सुखस्स च पीतिया च संवड्ढनन्ति अत्थो। नारीति तस्सा आलपनं। अनोमदस्सनेति परिपुण्णअङ्गपच्चङ्गताय अनिन्दितदस्सने। नन्दनेति नन्दनकरे। इधाति नन्दनवने, विमाने वा। मोदितुन्ति अभिरमितुं इच्छामीति योजना।
444.Virajanti vigatarajaṃ niddosaṃ. Same ṭhitanti same bhūmibhāge ṭhitaṃ, caturassasobhitatāya vā samabhāge ṭhitaṃ, samantabhaddakanti attho. Uyyānavantanti nandanavanasahitaṃ. Ratinandivaḍḍhananti ratiñca nandiñca vaḍḍhetīti ratinandivaḍḍhanaṃ, sukhassa ca pītiyā ca saṃvaḍḍhananti attho. Nārīti tassā ālapanaṃ. Anomadassaneti paripuṇṇaaṅgapaccaṅgatāya aninditadassane. Nandaneti nandanakare. Idhāti nandanavane, vimāne vā. Moditunti abhiramituṃ icchāmīti yojanā.
एवं तेन माणवेन वुत्ते सा विमानपेतिदेवता तस्स पटिवचनं देन्ती –
Evaṃ tena māṇavena vutte sā vimānapetidevatā tassa paṭivacanaṃ dentī –
४४५.
445.
‘‘करोहि कम्मं इध वेदनीयं, चित्तञ्च ते इध निहितं भवतु।
‘‘Karohi kammaṃ idha vedanīyaṃ, cittañca te idha nihitaṃ bhavatu;
कत्वान कम्मं इध वेदनीयं, एवं ममं लच्छसि कामकामिनि’’न्ति॥ –
Katvāna kammaṃ idha vedanīyaṃ, evaṃ mamaṃ lacchasi kāmakāmini’’nti. –
गाथमाह। तत्थ करोहि कम्मं इध वेदनीयन्ति इध इमस्मिं दिब्बट्ठाने विपच्चनकं विपाकदायकं कुसलकम्मं करोहि पसवेय्यासि। इध निहितन्ति इधूपनीतं, ‘‘इध निन्न’’न्ति वा पाठो, इमस्मिं ठाने निन्नं पोणं पब्भारं तव चित्तं भवतु होतु। ममन्ति मं। लच्छसीति लभिस्ससि।
Gāthamāha. Tattha karohi kammaṃ idha vedanīyanti idha imasmiṃ dibbaṭṭhāne vipaccanakaṃ vipākadāyakaṃ kusalakammaṃ karohi pasaveyyāsi. Idha nihitanti idhūpanītaṃ, ‘‘idha ninna’’nti vā pāṭho, imasmiṃ ṭhāne ninnaṃ poṇaṃ pabbhāraṃ tava cittaṃ bhavatu hotu. Mamanti maṃ. Lacchasīti labhissasi.
सो माणवो तस्सा विमानपेतिया वचनं सुत्वा ततो मनुस्सपथं गतो तत्थ चित्तं पणिधाय तज्जं पुञ्ञकम्मं कत्वा नचिरस्सेव कालं कत्वा तत्थ निब्बत्ति तस्सा पेतिया सहब्यतं। तमत्थं पकासेन्ता सङ्गीतिकारा –
So māṇavo tassā vimānapetiyā vacanaṃ sutvā tato manussapathaṃ gato tattha cittaṃ paṇidhāya tajjaṃ puññakammaṃ katvā nacirasseva kālaṃ katvā tattha nibbatti tassā petiyā sahabyataṃ. Tamatthaṃ pakāsentā saṅgītikārā –
४४६.
446.
‘‘साधूति सो तस्सा पटिस्सुणित्वा,
‘‘Sādhūti so tassā paṭissuṇitvā,
अकासि कम्मं तहिं वेदनीयं।
Akāsi kammaṃ tahiṃ vedanīyaṃ;
कत्वान कम्मं तहिं वेदनीयं,
Katvāna kammaṃ tahiṃ vedanīyaṃ,
उपपज्जि सो माणवो तस्सा सहब्यत’’न्ति॥ –
Upapajji so māṇavo tassā sahabyata’’nti. –
ओसानगाथमाहंसु। तत्थ साधूति सम्पटिच्छने निपातो। तस्साति तस्सा विमानपेतिया। पटिस्सुणित्वाति तस्सा वचनं सम्पटिच्छित्वा। तहिं वेदनीयन्ति तस्मिं विमाने ताय सद्धिं वेदितब्बसुखविपाकं कुसलकम्मं। सहब्यतन्ति सहभावं। सो माणवो तस्सा सहब्यतं उपपज्जीति योजना। सेसं उत्तानमेव।
Osānagāthamāhaṃsu. Tattha sādhūti sampaṭicchane nipāto. Tassāti tassā vimānapetiyā. Paṭissuṇitvāti tassā vacanaṃ sampaṭicchitvā. Tahiṃ vedanīyanti tasmiṃ vimāne tāya saddhiṃ veditabbasukhavipākaṃ kusalakammaṃ. Sahabyatanti sahabhāvaṃ. So māṇavo tassā sahabyataṃ upapajjīti yojanā. Sesaṃ uttānameva.
एवं तेसु तत्थ चिरकालं दिब्बसम्पत्तिं अनुभवन्तेसु पुरिसो कम्मस्स परिक्खयेन कालमकासि, इत्थी पन अत्तनो पुञ्ञकम्मस्स खेत्तङ्गतभावेन एकं बुद्धन्तरं तत्थ परिपुण्णं कत्वा वसि। अथ अम्हाकं भगवति लोके उप्पज्जित्वा पवत्तितवरधम्मचक्के अनुक्कमेन जेतवने विहरन्ते आयस्मा महामोग्गल्लानो एकदिवसं पब्बतचारिकं चरमानो तं विमानञ्च विमानपेतिञ्च दिस्वा ‘‘वेळुरियथम्भं रुचिरं पभस्सर’’न्तिआदिकाहि गाथाहि पुच्छि। सा चस्स आदितो पट्ठाय सब्बं अत्तनो पवत्तिं आरोचेसि। तं सुत्वा थेरो सावत्थिं आगन्त्वा भगवतो आरोचेसि। भगवा तमत्थं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा सम्पत्तपरिसाय धम्मं देसेसि। तं सुत्वा महाजनो दानादिपुञ्ञधम्मनिरतो अहोसीति।
Evaṃ tesu tattha cirakālaṃ dibbasampattiṃ anubhavantesu puriso kammassa parikkhayena kālamakāsi, itthī pana attano puññakammassa khettaṅgatabhāvena ekaṃ buddhantaraṃ tattha paripuṇṇaṃ katvā vasi. Atha amhākaṃ bhagavati loke uppajjitvā pavattitavaradhammacakke anukkamena jetavane viharante āyasmā mahāmoggallāno ekadivasaṃ pabbatacārikaṃ caramāno taṃ vimānañca vimānapetiñca disvā ‘‘veḷuriyathambhaṃ ruciraṃ pabhassara’’ntiādikāhi gāthāhi pucchi. Sā cassa ādito paṭṭhāya sabbaṃ attano pavattiṃ ārocesi. Taṃ sutvā thero sāvatthiṃ āgantvā bhagavato ārocesi. Bhagavā tamatthaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā sampattaparisāya dhammaṃ desesi. Taṃ sutvā mahājano dānādipuññadhammanirato ahosīti.
रथकारपेतिवत्थुवण्णना निट्ठिता।
Rathakārapetivatthuvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पेतवत्थुपाळि • Petavatthupāḷi / ३. रथकारपेतिवत्थु • 3. Rathakārapetivatthu
