| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) |
२. रट्ठपालसुत्तवण्णना
2. Raṭṭhapālasuttavaṇṇanā
२९३. एवं मे सुतन्ति रट्ठपालसुत्तं। तत्थ थुल्लकोट्ठिकन्ति थुल्लकोट्ठं परिपुण्णकोट्ठागारं। सो किर जनपदो निच्चसस्सो सदा बीजभण्डं निक्खमति, खलभण्डं पविसति। तेन तस्मिं निगमे कोट्ठा निच्चपूराव होन्ति। तस्मा सो थुल्लकोट्ठिकन्तेव सङ्खं गतो।
293.Evaṃme sutanti raṭṭhapālasuttaṃ. Tattha thullakoṭṭhikanti thullakoṭṭhaṃ paripuṇṇakoṭṭhāgāraṃ. So kira janapado niccasasso sadā bījabhaṇḍaṃ nikkhamati, khalabhaṇḍaṃ pavisati. Tena tasmiṃ nigame koṭṭhā niccapūrāva honti. Tasmā so thullakoṭṭhikanteva saṅkhaṃ gato.
२९४. रट्ठपालोति कस्मा रट्ठपालो? भिन्नं रट्ठं सन्धारेतुं पालेतुं समत्थोति रट्ठपालो। कदा पनस्सेतं नामं उप्पन्नन्ति। पदुमुत्तरसम्मासम्बुद्धकाले। इतो हि पुब्बे सतसहस्सकप्पमत्थके वस्ससतसहस्सायुकेसु मनुस्सेसु पदुमुत्तरो नाम सत्था उप्पज्जित्वा भिक्खुसतसहस्सपरिवारो लोकहिताय चारिकं चरि, यं सन्धाय वुत्तं –
294.Raṭṭhapāloti kasmā raṭṭhapālo? Bhinnaṃ raṭṭhaṃ sandhāretuṃ pāletuṃ samatthoti raṭṭhapālo. Kadā panassetaṃ nāmaṃ uppannanti. Padumuttarasammāsambuddhakāle. Ito hi pubbe satasahassakappamatthake vassasatasahassāyukesu manussesu padumuttaro nāma satthā uppajjitvā bhikkhusatasahassaparivāro lokahitāya cārikaṃ cari, yaṃ sandhāya vuttaṃ –
‘‘नगरं हंसवती नाम, आनन्दो नाम खत्तियो।
‘‘Nagaraṃ haṃsavatī nāma, ānando nāma khattiyo;
सुजाता नाम जनिका, पदुमुत्तरस्स सत्थुनो’’ति॥ (बु॰ वं॰ १२.१९)।
Sujātā nāma janikā, padumuttarassa satthuno’’ti. (bu. vaṃ. 12.19);
पदुमुत्तरे पन अनुप्पन्ने एव हंसवतिया द्वे कुटुम्बिका सद्धा पसन्ना कपणद्धिकयाचकादीनं दानं पट्ठपयिंसु। तदा पब्बतवासिनो पञ्चसता तापसा हंसवतिं अनुप्पत्ता। ते द्वेपि जना तापसगणं मज्झे भिन्दित्वा उपट्ठहिंसु। तापसा किञ्चिकालं वसित्वा पब्बतपादमेव गता। द्वे सङ्घत्थेरा ओहीयिंसु। तदा तेसं ते यावजीवं उपट्ठानं अकंसु। तापसेसु भुञ्जित्वा अनुमोदनं करोन्तेसु एको सक्कभवनस्स वण्णं कथेसि, एको भूमिन्धरनागराजभवनस्स।
Padumuttare pana anuppanne eva haṃsavatiyā dve kuṭumbikā saddhā pasannā kapaṇaddhikayācakādīnaṃ dānaṃ paṭṭhapayiṃsu. Tadā pabbatavāsino pañcasatā tāpasā haṃsavatiṃ anuppattā. Te dvepi janā tāpasagaṇaṃ majjhe bhinditvā upaṭṭhahiṃsu. Tāpasā kiñcikālaṃ vasitvā pabbatapādameva gatā. Dve saṅghattherā ohīyiṃsu. Tadā tesaṃ te yāvajīvaṃ upaṭṭhānaṃ akaṃsu. Tāpasesu bhuñjitvā anumodanaṃ karontesu eko sakkabhavanassa vaṇṇaṃ kathesi, eko bhūmindharanāgarājabhavanassa.
कुटुम्बिकेसु एको सक्कभवनं पत्थनं कत्वा सक्को हुत्वा निब्बत्तो, एको नागभवने पालितनागराजा नाम। तं सक्को अत्तनो उपट्ठानं आगतं दिस्वा नागयोनियं अभिरमसीति पुच्छि। सो नाभिरमामीति आह। तेन हि पदुमुत्तरस्स भगवतो दानं दत्वा इमस्मिं ठाने पत्थनं करोहि, उभो सुखं वसिस्सामाति। नागराजा सत्थारं निमन्तेत्वा भिक्खुसतसहस्सपरिवारस्स भगवतो सत्ताहं महादानं ददमानो पदुमुत्तरस्स दसबलस्स पुत्तं उपरेवतं नाम सामणेरं दिस्वा सत्तमे दिवसे बुद्धप्पमुखस्स सङ्घस्स दिब्बवत्थानि दत्वा सामणेरस्स ठानन्तरं पत्थेसि। भगवा अनागतं ओलोकेत्वा – ‘‘अनागते गोतमस्स नाम बुद्धस्स पुत्तो राहुलकुमारो भविस्सती’’ति दिस्वा ‘‘समिज्झिस्सति ते पत्थना’’ति कथेसि। नागराजा तमत्थं सक्कस्स कथेसि। सक्को तस्स वचनं सुत्वा तथेव सत्ताहं दानं दत्वा भिन्नं रट्ठं सन्धारेतुं पालेतुं समत्थकुले निब्बत्तित्वा सद्धापब्बजितं रट्ठपालं नाम कुलपुत्तं दिस्वा – ‘‘अहम्पि अनागते लोकस्मिं तुम्हादिसे बुद्धे उप्पन्ने भिन्नं रट्ठं सन्धारेतुं पालेतुं समत्थकुले निब्बत्तित्वा अयं कुलपुत्तो विय सद्धापब्बजितो रट्ठपालो नाम भवेय्य’’न्ति पत्थनमकासि। सत्था समिज्झनकभावं ञत्वा इमं गाथमाह –
Kuṭumbikesu eko sakkabhavanaṃ patthanaṃ katvā sakko hutvā nibbatto, eko nāgabhavane pālitanāgarājā nāma. Taṃ sakko attano upaṭṭhānaṃ āgataṃ disvā nāgayoniyaṃ abhiramasīti pucchi. So nābhiramāmīti āha. Tena hi padumuttarassa bhagavato dānaṃ datvā imasmiṃ ṭhāne patthanaṃ karohi, ubho sukhaṃ vasissāmāti. Nāgarājā satthāraṃ nimantetvā bhikkhusatasahassaparivārassa bhagavato sattāhaṃ mahādānaṃ dadamāno padumuttarassa dasabalassa puttaṃ uparevataṃ nāma sāmaṇeraṃ disvā sattame divase buddhappamukhassa saṅghassa dibbavatthāni datvā sāmaṇerassa ṭhānantaraṃ patthesi. Bhagavā anāgataṃ oloketvā – ‘‘anāgate gotamassa nāma buddhassa putto rāhulakumāro bhavissatī’’ti disvā ‘‘samijjhissati te patthanā’’ti kathesi. Nāgarājā tamatthaṃ sakkassa kathesi. Sakko tassa vacanaṃ sutvā tatheva sattāhaṃ dānaṃ datvā bhinnaṃ raṭṭhaṃ sandhāretuṃ pāletuṃ samatthakule nibbattitvā saddhāpabbajitaṃ raṭṭhapālaṃ nāma kulaputtaṃ disvā – ‘‘ahampi anāgate lokasmiṃ tumhādise buddhe uppanne bhinnaṃ raṭṭhaṃ sandhāretuṃ pāletuṃ samatthakule nibbattitvā ayaṃ kulaputto viya saddhāpabbajito raṭṭhapālo nāma bhaveyya’’nti patthanamakāsi. Satthā samijjhanakabhāvaṃ ñatvā imaṃ gāthamāha –
‘‘सराजिकं चातुवण्णं, पोसेतुं यं पहोस्सति।
‘‘Sarājikaṃ cātuvaṇṇaṃ, posetuṃ yaṃ pahossati;
रट्ठपालकुलं नाम, तत्थ जायिस्सते अय’’न्ति॥ –
Raṭṭhapālakulaṃ nāma, tattha jāyissate aya’’nti. –
एवं पदुमुत्तरसम्मासम्बुद्धकाले तस्सेतं नामं उप्पन्नन्ति वेदितब्बं।
Evaṃ padumuttarasammāsambuddhakāle tassetaṃ nāmaṃ uppannanti veditabbaṃ.
एतदहोसीति किं अहोसि? यथा यथा खोतिआदि। तत्रायं सङ्खेपकथा – अहं खो येन येन कारणेन भगवता धम्मं देसितं आजानामि, तेन तेन मे उपपरिक्खतो एवं होति – ‘‘यदेतं सिक्खत्तयब्रह्मचरियं एकदिवसम्पि अखण्डं कत्वा चरिमकचित्तं पापेतब्बताय एकन्तपरिपुण्णं चरितब्बं, एकदिवसम्पि च किलेसमलेन अमलीनं कत्वा चरिमकचित्तं पापेतब्बताय एकन्तपरिसुद्धं, सङ्खलिखितं विलिखितसङ्खसदिसं धोतसङ्खसप्पटिभागं कत्वा चरितब्बं, नयिदं सुकरं अगारं अज्झावसता अगारमज्झे वसन्तेन एकन्तपरिपुण्णं…पे॰… चरितुं, यंनूनाहं केसञ्च मस्सुञ्च ओहारेत्वा कासायरसपीतताय कासायानि ब्रह्मचरियं चरन्तानं अनुच्छविकानि वत्थानि अच्छादेत्वा अगारस्मा निक्खमित्वा अनगारियं पब्बजेय्य’’न्ति।
Etadahosīti kiṃ ahosi? Yathā yathā khotiādi. Tatrāyaṃ saṅkhepakathā – ahaṃ kho yena yena kāraṇena bhagavatā dhammaṃ desitaṃ ājānāmi, tena tena me upaparikkhato evaṃ hoti – ‘‘yadetaṃ sikkhattayabrahmacariyaṃ ekadivasampi akhaṇḍaṃ katvā carimakacittaṃ pāpetabbatāya ekantaparipuṇṇaṃ caritabbaṃ, ekadivasampi ca kilesamalena amalīnaṃ katvā carimakacittaṃ pāpetabbatāya ekantaparisuddhaṃ, saṅkhalikhitaṃ vilikhitasaṅkhasadisaṃ dhotasaṅkhasappaṭibhāgaṃ katvā caritabbaṃ, nayidaṃ sukaraṃ agāraṃ ajjhāvasatā agāramajjhe vasantena ekantaparipuṇṇaṃ…pe… carituṃ, yaṃnūnāhaṃ kesañca massuñca ohāretvā kāsāyarasapītatāya kāsāyāni brahmacariyaṃ carantānaṃ anucchavikāni vatthāni acchādetvā agārasmā nikkhamitvā anagāriyaṃ pabbajeyya’’nti.
अचिरपक्कन्तेसु थुल्लकोट्ठिकेसु ब्राह्मणगहपतिकेसु येन भगवा तेनुपसङ्कमीति रट्ठपालो अनुट्ठितेसु तेसु न भगवन्तं पब्बज्जं याचि। कस्मा? तत्थस्स बहू ञातिसालोहिता मित्तामच्चा सन्ति, ते – ‘‘त्वं मातापितूनं एकपुत्तको, न लब्भा तया पब्बजितु’’न्ति बाहायम्पि गहेत्वा आकड्ढेय्युं, ततो पब्बज्जाय अन्तरायो भविस्सतीति सहेव परिसाय उट्ठहित्वा थोकं गन्त्वा पुन केनचि सरीरकिच्चलेसेन निवत्तित्वा भगवन्तं उपसङ्कम्म पब्बज्जं याचि। तेन वुत्तं – ‘‘अथ खो रट्ठपालो कुलपुत्तो अचिरपक्कन्तेसु थुल्लकोट्ठिकेसु…पे॰… पब्बाजेतु मं भगवा’’ति। भगवा पन यस्मा राहुलकुमारस्स पब्बजिततो पभुति मातापितूहि अननुञ्ञातं पुत्तं न पब्बाजेति, तस्मा नं पुच्छि अनुञ्ञातोसि पन त्वं, रट्ठपाल, मातापितूहि…पे॰… पब्बज्जायाति।
Acirapakkantesu thullakoṭṭhikesu brāhmaṇagahapatikesu yena bhagavā tenupasaṅkamīti raṭṭhapālo anuṭṭhitesu tesu na bhagavantaṃ pabbajjaṃ yāci. Kasmā? Tatthassa bahū ñātisālohitā mittāmaccā santi, te – ‘‘tvaṃ mātāpitūnaṃ ekaputtako, na labbhā tayā pabbajitu’’nti bāhāyampi gahetvā ākaḍḍheyyuṃ, tato pabbajjāya antarāyo bhavissatīti saheva parisāya uṭṭhahitvā thokaṃ gantvā puna kenaci sarīrakiccalesena nivattitvā bhagavantaṃ upasaṅkamma pabbajjaṃ yāci. Tena vuttaṃ – ‘‘atha kho raṭṭhapālo kulaputto acirapakkantesu thullakoṭṭhikesu…pe… pabbājetu maṃ bhagavā’’ti. Bhagavā pana yasmā rāhulakumārassa pabbajitato pabhuti mātāpitūhi ananuññātaṃ puttaṃ na pabbājeti, tasmā naṃ pucchi anuññātosi pana tvaṃ, raṭṭhapāla, mātāpitūhi…pe… pabbajjāyāti.
२९५. अम्मताताति एत्थ अम्माति मातरं आलपति, ताताति पितरं। एकपुत्तकोति एकोव पुत्तको, अञ्ञो कोचि जेट्ठो वा कनिट्ठो वा नत्थि। एत्थ च एकपुत्तोति वत्तब्बे अनुकम्पावसेन एकपुत्तकोति वुत्तं। पियोति पीतिजनको। मनापोति मनवड्ढनको। सुखेधितोति सुखेन एधितो, सुखसंवड्ढितोति अत्थो। सुखपरिभतोति सुखेन परिभतो, जातकालतो पभुति धातीहि अङ्कतो अङ्कं आहरित्वा धारियमानो अस्सकरथकादीहि बालकीळनकेहि कीळयमानो सादुरसभोजनं भोजयमानो सुखेन परिहटो। न त्वं, तात रट्ठपाल, कस्सचि दुक्खस्स जानासीति त्वं , तात रट्ठपाल अप्पमत्तकम्पि कलभागं दुक्खस्स न जानासि न सरसीति अत्थो। मरणेनपि ते मयं अकामका विना भविस्सामाति सचेपि तव अम्हेसु जीवमानेसु मरणं भवेय्य, तेन ते मरणेनपि मयं अकामका अनिच्छका न अत्तनो रुचिया विना भविस्साम, तया वियोगं पापुणिस्सामाति अत्थो। किं पन मयं तन्ति एवं सन्ते किं पन किं नाम तं कारणं, येन मयं तं जीवन्तं अनुजानिस्साम। अथ वा किं पन मयं तन्ति केन पन कारणेन मयं तं जीवन्तं अनुजानिस्सामाति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो।
295.Ammatātāti ettha ammāti mātaraṃ ālapati, tātāti pitaraṃ. Ekaputtakoti ekova puttako, añño koci jeṭṭho vā kaniṭṭho vā natthi. Ettha ca ekaputtoti vattabbe anukampāvasena ekaputtakoti vuttaṃ. Piyoti pītijanako. Manāpoti manavaḍḍhanako. Sukhedhitoti sukhena edhito, sukhasaṃvaḍḍhitoti attho. Sukhaparibhatoti sukhena paribhato, jātakālato pabhuti dhātīhi aṅkato aṅkaṃ āharitvā dhāriyamāno assakarathakādīhi bālakīḷanakehi kīḷayamāno sādurasabhojanaṃ bhojayamāno sukhena parihaṭo. Na tvaṃ, tāta raṭṭhapāla, kassaci dukkhassa jānāsīti tvaṃ , tāta raṭṭhapāla appamattakampi kalabhāgaṃ dukkhassa na jānāsi na sarasīti attho. Maraṇenapi te mayaṃ akāmakā vinā bhavissāmāti sacepi tava amhesu jīvamānesu maraṇaṃ bhaveyya, tena te maraṇenapi mayaṃ akāmakā anicchakā na attano ruciyā vinā bhavissāma, tayā viyogaṃ pāpuṇissāmāti attho. Kiṃ pana mayaṃ tanti evaṃ sante kiṃ pana kiṃ nāma taṃ kāraṇaṃ, yena mayaṃ taṃ jīvantaṃ anujānissāma. Atha vā kiṃ pana mayaṃ tanti kena pana kāraṇena mayaṃ taṃ jīvantaṃ anujānissāmāti evamettha attho daṭṭhabbo.
२९६. तत्थेवाति यत्थ नं ठितं मातापितरो नानुजानिंसु, तत्थेव ठाने। अनन्तरहितायाति केनचि अत्थरणेन अनत्थताय। परिचारेहीति गन्धब्बनटनाटकादीनि पच्चुपट्ठपेत्वा तत्थ सहायकेहि सद्धिं यथासुखं इन्द्रियानि चारेहि सञ्चारेहि, इतो चितो च उपनेहीति वुत्तं होति। अथ वा परिचारेहीति गन्धब्बनटनाटकादीनि पच्चुपट्ठपेत्वा सहायकेहि सद्धिं लळ उपलळ रम, कीळस्सूतिपि वुत्तं होति। कामे परिभुञ्जन्तोति अत्तनो पुत्तदारेहि सद्धिं भोगे भुञ्जन्तो। पुञ्ञानि करोन्तोति बुद्धञ्च धम्मञ्च सङ्घञ्च आरब्भ दानप्पदानादीनि सुगतिमग्गसंसोधकानि कुसलकम्मानि करोन्तो। तुण्ही अहोसीति कथानुप्पबन्धविच्छेदनत्थं निरालापसल्लापो अहोसि।
296.Tatthevāti yattha naṃ ṭhitaṃ mātāpitaro nānujāniṃsu, tattheva ṭhāne. Anantarahitāyāti kenaci attharaṇena anatthatāya. Paricārehīti gandhabbanaṭanāṭakādīni paccupaṭṭhapetvā tattha sahāyakehi saddhiṃ yathāsukhaṃ indriyāni cārehi sañcārehi, ito cito ca upanehīti vuttaṃ hoti. Atha vā paricārehīti gandhabbanaṭanāṭakādīni paccupaṭṭhapetvā sahāyakehi saddhiṃ laḷa upalaḷa rama, kīḷassūtipi vuttaṃ hoti. Kāme paribhuñjantoti attano puttadārehi saddhiṃ bhoge bhuñjanto. Puññāni karontoti buddhañca dhammañca saṅghañca ārabbha dānappadānādīni sugatimaggasaṃsodhakāni kusalakammāni karonto. Tuṇhī ahosīti kathānuppabandhavicchedanatthaṃ nirālāpasallāpo ahosi.
अथस्स मातापितरो तिक्खत्तुं वत्वा पटिवचनम्पि अलभमाना सहायके पक्कोसापेत्वा ‘‘एस वो सहायको पब्बजितुकामो, निवारेथ न’’न्ति आहंसु। तेपि तं उपसङ्कमित्वा तिक्खत्तुं अवोचुं, तेसम्पि तुण्ही अहोसि। तेन वुत्तं – अथ खो रट्ठपालस्स कुलपुत्तस्स सहायका…पे॰… तुण्ही अहोसीति। अथस्स सहायकानं तिक्खत्तुं वत्वा एतदहोसि – ‘‘सचे अयं पब्बज्जं अलभमानो मरिस्सति, न कोचि गुणो लब्भति। पब्बजितं पन नं मातापितरोपि कालेन कालं पस्सिस्सन्ति, मयम्पि पस्सिस्साम, पब्बज्जापि च नामेसा भारिया, दिवसे दिवसे मत्तिकापत्तं गहेत्वा पिण्डाय चरितब्बं, एकसेय्यं एकभत्तं ब्रह्मचरियं अतिदुक्करं, अयञ्च सुखुमालो नागरिकजातियो, सो तं चरितुं असक्कोन्तो पुन इधेव आगमिस्सति, हन्दस्स मातापितरो अनुजानापेस्सामा’’ति। ते तथा अकंसु। मातापितरोपि नं ‘‘पब्बजितेन च पन ते मातापितरो उद्दस्सेतब्बा’’ति इमं कतिकं कत्वा अनुजानिंसु। तेन वुत्तं – ‘‘अथ खो रट्ठपालस्स कुलपुत्तस्स सहायका येन रट्ठपालस्स कुलपुत्तस्स मातापितरो…पे॰… अनुञ्ञातोसि मातापितूहि…पे॰… उद्दस्सेतब्बा’’ति। तत्थ उद्दस्सेतब्बाति उद्धं दस्सेतब्बा, यथा तं कालेन कालं पस्सन्ति, एवं आगन्त्वा अत्तानं दस्सेतब्बा।
Athassa mātāpitaro tikkhattuṃ vatvā paṭivacanampi alabhamānā sahāyake pakkosāpetvā ‘‘esa vo sahāyako pabbajitukāmo, nivāretha na’’nti āhaṃsu. Tepi taṃ upasaṅkamitvā tikkhattuṃ avocuṃ, tesampi tuṇhī ahosi. Tena vuttaṃ – atha kho raṭṭhapālassa kulaputtassa sahāyakā…pe… tuṇhī ahosīti. Athassa sahāyakānaṃ tikkhattuṃ vatvā etadahosi – ‘‘sace ayaṃ pabbajjaṃ alabhamāno marissati, na koci guṇo labbhati. Pabbajitaṃ pana naṃ mātāpitaropi kālena kālaṃ passissanti, mayampi passissāma, pabbajjāpi ca nāmesā bhāriyā, divase divase mattikāpattaṃ gahetvā piṇḍāya caritabbaṃ, ekaseyyaṃ ekabhattaṃ brahmacariyaṃ atidukkaraṃ, ayañca sukhumālo nāgarikajātiyo, so taṃ carituṃ asakkonto puna idheva āgamissati, handassa mātāpitaro anujānāpessāmā’’ti. Te tathā akaṃsu. Mātāpitaropi naṃ ‘‘pabbajitena ca pana te mātāpitaro uddassetabbā’’ti imaṃ katikaṃ katvā anujāniṃsu. Tena vuttaṃ – ‘‘atha kho raṭṭhapālassa kulaputtassa sahāyakā yena raṭṭhapālassa kulaputtassa mātāpitaro…pe… anuññātosi mātāpitūhi…pe… uddassetabbā’’ti. Tattha uddassetabbāti uddhaṃ dassetabbā, yathā taṃ kālena kālaṃ passanti, evaṃ āgantvā attānaṃ dassetabbā.
२९९. बलं गहेत्वाति सप्पायभोजनानि भुञ्जन्तो उच्छादनादीहि च कायं परिहरन्तो कायबलं जनेत्वा मातापितरो वन्दित्वा अस्सुमुखं ञातिपरिवट्टं पहाय येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे॰… पब्बाजेतु मं, भन्ते, भगवाति। भगवा समीपे ठितं अञ्ञतरं भिक्खुं आमन्तेसि – ‘‘तेन हि भिक्खु रट्ठपालं पब्बाजेहि चेव उपसम्पादेहि चा’’ति। साधु, भन्तेति खो सो भिक्खु भगवतो पटिस्सुत्वा रट्ठपालं कुलपुत्तं जिनदत्तियं सद्धिविहारिकं लद्धा पब्बाजेसि चेव उपसम्पादेसि च। तेन वुत्तं – ‘‘अलत्थ खो रट्ठपालो कुलपुत्तो भगवतो सन्तिके पब्बज्जं, अलत्थ उपसम्पद’’न्ति।
299.Balaṃ gahetvāti sappāyabhojanāni bhuñjanto ucchādanādīhi ca kāyaṃ pariharanto kāyabalaṃ janetvā mātāpitaro vanditvā assumukhaṃ ñātiparivaṭṭaṃ pahāya yena bhagavā tenupasaṅkami…pe… pabbājetu maṃ, bhante, bhagavāti. Bhagavā samīpe ṭhitaṃ aññataraṃ bhikkhuṃ āmantesi – ‘‘tena hi bhikkhu raṭṭhapālaṃ pabbājehi ceva upasampādehi cā’’ti. Sādhu, bhanteti kho so bhikkhu bhagavato paṭissutvā raṭṭhapālaṃ kulaputtaṃ jinadattiyaṃ saddhivihārikaṃ laddhā pabbājesi ceva upasampādesi ca. Tena vuttaṃ – ‘‘alattha kho raṭṭhapālo kulaputto bhagavato santike pabbajjaṃ, alattha upasampada’’nti.
पहितत्तो विहरन्तोति द्वादस संवच्छरानि एवं विहरन्तो। नेय्यपुग्गलो हि अयमायस्मा, तस्मा पुञ्ञवा अभिनीहारसम्पन्नोपि समानो ‘‘अज्ज अज्जेव अरहत्त’’न्ति समणधम्मं करोन्तोपि द्वादसमे वस्से अरहत्तं पापुणि।
Pahitattoviharantoti dvādasa saṃvaccharāni evaṃ viharanto. Neyyapuggalo hi ayamāyasmā, tasmā puññavā abhinīhārasampannopi samāno ‘‘ajja ajjeva arahatta’’nti samaṇadhammaṃ karontopi dvādasame vasse arahattaṃ pāpuṇi.
येन भगवा तेनुपसङ्कमीति मय्हं मातापितरो पब्बज्जं अनुजानमाना – ‘‘तया कालेन कालं आगन्त्वा अम्हाकं दस्सनं दातब्ब’’न्ति वत्वा अनुजानिंसु, दुक्करकारिका खो पन मातापितरो, अहञ्च येनज्झासयेन पब्बजितो, सो मे मत्थकं पत्तो, इदानि भगवन्तं आपुच्छित्वा अत्तानं मातापितूनं दस्सेस्सामीति चिन्तेत्वा आपुच्छितुकामो उपसङ्कमि। मनसाकासीति ‘‘किं नु खो रट्ठपाले गते कोचि उपद्दवो भविस्सती’’ति मनसि अकासि। ततो ‘‘भविस्सती’’ति ञत्वा ‘‘सक्खिस्सति नु खो रट्ठपालो तं मद्दितु’’न्ति ओलोकेन्तो तस्स अरहत्तसम्पत्तिं दिस्वा ‘‘सक्खिस्सती’’ति अञ्ञासि। तेन वुत्तं – यथा भगवा अञ्ञासि…पे॰… कालं मञ्ञसीति।
Yena bhagavā tenupasaṅkamīti mayhaṃ mātāpitaro pabbajjaṃ anujānamānā – ‘‘tayā kālena kālaṃ āgantvā amhākaṃ dassanaṃ dātabba’’nti vatvā anujāniṃsu, dukkarakārikā kho pana mātāpitaro, ahañca yenajjhāsayena pabbajito, so me matthakaṃ patto, idāni bhagavantaṃ āpucchitvā attānaṃ mātāpitūnaṃ dassessāmīti cintetvā āpucchitukāmo upasaṅkami. Manasākāsīti ‘‘kiṃ nu kho raṭṭhapāle gate koci upaddavo bhavissatī’’ti manasi akāsi. Tato ‘‘bhavissatī’’ti ñatvā ‘‘sakkhissati nu kho raṭṭhapālo taṃ madditu’’nti olokento tassa arahattasampattiṃ disvā ‘‘sakkhissatī’’ti aññāsi. Tena vuttaṃ – yathā bhagavā aññāsi…pe… kālaṃ maññasīti.
मिगचीरेति एवंनामके उय्याने। तञ्हि रञ्ञा – ‘‘अकाले सम्पत्तपब्बजितानं दिन्नमेव इदं, यथासुखं परिभुञ्जन्तू’’ति एवमनुञ्ञातमेव अहोसि, तस्मा थेरो – ‘‘मम आगतभावं मातापितूनं आरोचेस्सामि, ते मे पादधोवनउण्होदकपादमक्खनतेलादीनि पेसिस्सन्ती’’ति चित्तम्पि अनुप्पादेत्वा उय्यानमेव पाविसि। पिण्डाय पाविसीति दुतियदिवसे पाविसि।
Migacīreti evaṃnāmake uyyāne. Tañhi raññā – ‘‘akāle sampattapabbajitānaṃ dinnameva idaṃ, yathāsukhaṃ paribhuñjantū’’ti evamanuññātameva ahosi, tasmā thero – ‘‘mama āgatabhāvaṃ mātāpitūnaṃ ārocessāmi, te me pādadhovanauṇhodakapādamakkhanatelādīni pesissantī’’ti cittampi anuppādetvā uyyānameva pāvisi. Piṇḍāya pāvisīti dutiyadivase pāvisi.
मज्झिमायाति सत्तद्वारकोट्ठकस्स घरस्स मज्झिमे द्वारकोट्ठके। उल्लिखापेतीति कप्पकेन केसे पहरापेति। एतदवोचाति – ‘‘इमे समणका अम्हाकं पियपुत्तकं पब्बाजेत्वा चोरानं हत्थे निक्खिपित्वा विय एकदिवसम्पि न दस्सापेन्ति, एवं फरुसकारका एते पुन इमं ठानं उपसङ्कमितब्बं मञ्ञन्ति, एत्तोव निकड्ढितब्बा एते’’ति चिन्तेत्वा एतं ‘‘इमेहि मुण्डकेही’’तिआदिवचनं अवोच। ञातिदासीति ञातकानं दासी। आभिदोसिकन्ति पारिवासिकं एकरत्तातिक्कन्तं पूतिभूतं। तत्थायं पदत्थो – पूतिभावदोसेन अभिभूतोति अभिदोसो, अभिदोसोव आभिदोसिको। एकरत्तातिक्कन्तस्सेव नामसञ्ञा एसा यदिदं आभिदोसिकोति, तं आभिदोसिकं। कुम्मासन्ति यवकुम्मासं। छड्डेतुकामा होतीति यस्मा अन्तमसो दासकम्मकारानं गोरूपानम्पि अपरिभोगारहो, तस्मा नं कचवरं विय बहि छड्डेतुकामा होति। सचेतन्ति सचे एतं। भगिनीति अरियवोहारेन अत्तनो धातिं ञातिदासिं आलपति। छड्डनीयधम्मन्ति छड्डेतब्बसभावं। इदं वुत्तं होति – ‘‘भगिनि एतं सचे बहि छड्डनीयधम्मं निस्सट्ठपरिग्गहं, इध मे पत्ते आकिराही’’ति। किं पन एवं वत्तुं लब्भति , विञ्ञत्ति वा पयुत्तवाचा वा न होतीति। न होति। कस्मा? निस्सट्ठपरिग्गहत्ता। यञ्हि छड्डनीयधम्मं निस्सट्ठपरिग्गहं, यत्थ सामिका अनालया होन्ति, तं सब्बं ‘‘देथ आहरथ आकिरथा’’ति वत्तुं वट्टति। तेनेव हि अयमायस्मा अग्गअरियवंसिको समानोपि एवमाह।
Majjhimāyāti sattadvārakoṭṭhakassa gharassa majjhime dvārakoṭṭhake. Ullikhāpetīti kappakena kese paharāpeti. Etadavocāti – ‘‘ime samaṇakā amhākaṃ piyaputtakaṃ pabbājetvā corānaṃ hatthe nikkhipitvā viya ekadivasampi na dassāpenti, evaṃ pharusakārakā ete puna imaṃ ṭhānaṃ upasaṅkamitabbaṃ maññanti, ettova nikaḍḍhitabbā ete’’ti cintetvā etaṃ ‘‘imehi muṇḍakehī’’tiādivacanaṃ avoca. Ñātidāsīti ñātakānaṃ dāsī. Ābhidosikanti pārivāsikaṃ ekarattātikkantaṃ pūtibhūtaṃ. Tatthāyaṃ padattho – pūtibhāvadosena abhibhūtoti abhidoso, abhidosova ābhidosiko. Ekarattātikkantasseva nāmasaññā esā yadidaṃ ābhidosikoti, taṃ ābhidosikaṃ. Kummāsanti yavakummāsaṃ. Chaḍḍetukāmā hotīti yasmā antamaso dāsakammakārānaṃ gorūpānampi aparibhogāraho, tasmā naṃ kacavaraṃ viya bahi chaḍḍetukāmā hoti. Sacetanti sace etaṃ. Bhaginīti ariyavohārena attano dhātiṃ ñātidāsiṃ ālapati. Chaḍḍanīyadhammanti chaḍḍetabbasabhāvaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘bhagini etaṃ sace bahi chaḍḍanīyadhammaṃ nissaṭṭhapariggahaṃ, idha me patte ākirāhī’’ti. Kiṃ pana evaṃ vattuṃ labbhati , viññatti vā payuttavācā vā na hotīti. Na hoti. Kasmā? Nissaṭṭhapariggahattā. Yañhi chaḍḍanīyadhammaṃ nissaṭṭhapariggahaṃ, yattha sāmikā anālayā honti, taṃ sabbaṃ ‘‘detha āharatha ākirathā’’ti vattuṃ vaṭṭati. Teneva hi ayamāyasmā aggaariyavaṃsiko samānopi evamāha.
हत्थानन्ति भिक्खागहणत्थं पत्तं उपनामयतो मणिबन्धतो पभुति द्विन्नम्पि हत्थानं। पादानन्ति निवासनन्ततो पट्ठाय द्विन्नम्पि पादानं। सरस्साति सचे तं भगिनीति वाचं निच्छारयतो सरस्स च। निमित्तं अग्गहेसीति हत्थपिट्ठिआदीनि ओलोकयमाना – ‘‘पुत्तस्स मे रट्ठपालस्स विय सुवण्णकच्छपपिट्ठिसदिसा इमा हत्थपादपिट्ठियो, हरितालवट्टियो विय सुवट्टिता अङ्गुलियो, मधुरो सरो’’ति गिहिकाले सल्लक्खितपुब्बं आकारं अग्गहेसि सञ्जानि सल्लक्खेसि। तस्स हायस्मतो द्वादसवस्सानि अरञ्ञावासञ्चेव पिण्डियालोपभोजनञ्च परिभुञ्जन्तस्स अञ्ञादिसो सरीरवण्णो अहोसि, तेन नं सा ञातिदासी दिस्वाव न सञ्जानि, निमित्तं पन अग्गहेसीति।
Hatthānanti bhikkhāgahaṇatthaṃ pattaṃ upanāmayato maṇibandhato pabhuti dvinnampi hatthānaṃ. Pādānanti nivāsanantato paṭṭhāya dvinnampi pādānaṃ. Sarassāti sace taṃ bhaginīti vācaṃ nicchārayato sarassa ca. Nimittaṃ aggahesīti hatthapiṭṭhiādīni olokayamānā – ‘‘puttassa me raṭṭhapālassa viya suvaṇṇakacchapapiṭṭhisadisā imā hatthapādapiṭṭhiyo, haritālavaṭṭiyo viya suvaṭṭitā aṅguliyo, madhuro saro’’ti gihikāle sallakkhitapubbaṃ ākāraṃ aggahesi sañjāni sallakkhesi. Tassa hāyasmato dvādasavassāni araññāvāsañceva piṇḍiyālopabhojanañca paribhuñjantassa aññādiso sarīravaṇṇo ahosi, tena naṃ sā ñātidāsī disvāva na sañjāni, nimittaṃ pana aggahesīti.
३००. रट्ठपालस्स मातरं एतदवोचाति थेरस्स अङ्गपच्चङ्गानि सण्ठापेत्वा थञ्ञं पायेत्वा संवड्ढितधातीपि समाना पब्बजित्वा महाखीणासवभावप्पत्तेन सामिपुत्तेन सद्धिं – ‘‘त्वं नु खो, मे भन्ते, पुत्तो रट्ठपालो’’तिआदिवचनं वत्तुं अविसहन्ती वेगेन घरं पविसित्वा रट्ठपालस्स मातरं एतदवोच। यग्घेति आरोचनत्थे निपातो। सचे जे सच्चन्ति एत्थ जेति आलपने निपातो। एवञ्हि तस्मिं देसे दासिजनं आलपन्ति, तस्मा ‘‘त्वञ्हि, भोति दासि, सचे सच्चं भणसी’’ति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो।
300.Raṭṭhapālassa mātaraṃ etadavocāti therassa aṅgapaccaṅgāni saṇṭhāpetvā thaññaṃ pāyetvā saṃvaḍḍhitadhātīpi samānā pabbajitvā mahākhīṇāsavabhāvappattena sāmiputtena saddhiṃ – ‘‘tvaṃ nu kho, me bhante, putto raṭṭhapālo’’tiādivacanaṃ vattuṃ avisahantī vegena gharaṃ pavisitvā raṭṭhapālassa mātaraṃ etadavoca. Yaggheti ārocanatthe nipāto. Saceje saccanti ettha jeti ālapane nipāto. Evañhi tasmiṃ dese dāsijanaṃ ālapanti, tasmā ‘‘tvañhi, bhoti dāsi, sace saccaṃ bhaṇasī’’ti evamettha attho daṭṭhabbo.
उपसङ्कमीति कस्मा उपसङ्कमि? महाकुले इत्थियो बहि निक्खमन्ता गरहं पापुणन्ति, इदञ्च अच्चायिककिच्चं, सेट्ठिस्स नं आरोचेस्सामीति चिन्तेति। तस्मा उपसङ्कमि। अञ्ञतरं कुट्टमूलन्ति तस्मिं किर देसे दानपतीनं घरेसु साला होन्ति, आसनानि चेत्थ पञ्ञत्तानि होन्ति, उपट्ठापितं उदककञ्जियं। तत्थ पब्बजिता पिण्डाय चरित्वा निसीदित्वा भुञ्जन्ति । सचे इच्छन्ति, दानपतीनम्पि सन्तकं गण्हन्ति। तस्मा तम्पि अञ्ञतरस्स कुलस्स ईदिसाय सालाय अञ्ञतरं कुट्टमूलन्ति वेदितब्बं। न हि पब्बजिता कपणमनुस्सा विय असारुप्पे ठाने निसीदित्वा भुञ्जन्तीति।
Upasaṅkamīti kasmā upasaṅkami? Mahākule itthiyo bahi nikkhamantā garahaṃ pāpuṇanti, idañca accāyikakiccaṃ, seṭṭhissa naṃ ārocessāmīti cinteti. Tasmā upasaṅkami. Aññataraṃ kuṭṭamūlanti tasmiṃ kira dese dānapatīnaṃ gharesu sālā honti, āsanāni cettha paññattāni honti, upaṭṭhāpitaṃ udakakañjiyaṃ. Tattha pabbajitā piṇḍāya caritvā nisīditvā bhuñjanti . Sace icchanti, dānapatīnampi santakaṃ gaṇhanti. Tasmā tampi aññatarassa kulassa īdisāya sālāya aññataraṃ kuṭṭamūlanti veditabbaṃ. Na hi pabbajitā kapaṇamanussā viya asāruppe ṭhāne nisīditvā bhuñjantīti.
अत्थि नाम ताताति एत्थ अत्थीति विज्जमानत्थे, नामाति पुच्छनत्थे मञ्ञनत्थे वा निपातो। इदञ्हि वुत्तं होति – अत्थि नु खो, तात रट्ठपाल, अम्हाकं धनं, ननु मयं निद्धनाति वत्तब्बा, येसं नो त्वं ईदिसे ठाने निसीदित्वा आभिदोसिकं कुम्मासं परिभुञ्जिस्ससि। तथा अत्थि नु खो, तात रट्ठपाल, अम्हाकं जीवितं, ननु मयं मताति वत्तब्बा, येसं नो त्वं ईदिसे ठाने निसीदित्वा आभिदोसिकं कुम्मासं परिभुञ्जिस्ससि। तथा अत्थि मञ्ञे, तात रट्ठपाल, तव अब्भन्तरे सासनं निस्साय पटिलद्धो समणगुणो, यं त्वं सुभोजनरससंवड्ढितोपि इमं जिगुच्छनेय्यं आभिदोसिकं कुम्मासं अमतमिव निब्बिकारो परिभुञ्जिस्ससीति। सो पन गहपति दुक्खाभितुन्नताय एतमत्थं परिपुण्णं कत्वा वत्तुमसक्कोन्तो – ‘‘अत्थि नाम, तात रट्ठपाल, आभिदोसिकं कुम्मासं परिभुञ्जिस्ससी’’ति एत्तकमेव अवच। अक्खरचिन्तका पनेत्थ इदं लक्खणं वदन्ति – अनोकप्पनामरिसनत्थवसेनेतं अत्थिसद्दे उपपदे ‘‘परिभुञ्जिस्ससी’’ति अनागतवचनं कतं। तस्सायमत्थो – ‘‘अत्थि नाम…पे॰… परिभुञ्जिस्ससि, इदं पच्चक्खम्पि अहं न सद्दहामि न मरिसयामी’’ति। इदं एत्तकं वचनं गहपति थेरस्स पत्तमुखवट्टियं गहेत्वा ठितकोव कथेसि। थेरोपि पितरि पत्तमुखवट्टियं गहेत्वा ठितेयेव तं पूतिकुम्मासं परिभुञ्जि सुनखवन्तसदिसं पूतिकुक्कुटण्डमिव भिन्नट्ठाने पूतिकं वायन्तं। पुथुज्जनेन किर तथारूपं कुम्मासं परिभुञ्जितुं न सक्का। थेरो पन अरियिद्धियं ठत्वा दिब्बोजं अमतरसं परिभुञ्जमानो विय परिभुञ्जित्वा धमकरणेन उदकं गहेत्वा पत्तञ्च मुखञ्च हत्थपादे च धोवित्वा कुतो नो गहपतीतिआदिमाह।
Atthināma tātāti ettha atthīti vijjamānatthe, nāmāti pucchanatthe maññanatthe vā nipāto. Idañhi vuttaṃ hoti – atthi nu kho, tāta raṭṭhapāla, amhākaṃ dhanaṃ, nanu mayaṃ niddhanāti vattabbā, yesaṃ no tvaṃ īdise ṭhāne nisīditvā ābhidosikaṃ kummāsaṃ paribhuñjissasi. Tathā atthi nu kho, tāta raṭṭhapāla, amhākaṃ jīvitaṃ, nanu mayaṃ matāti vattabbā, yesaṃ no tvaṃ īdise ṭhāne nisīditvā ābhidosikaṃ kummāsaṃ paribhuñjissasi. Tathā atthi maññe, tāta raṭṭhapāla, tava abbhantare sāsanaṃ nissāya paṭiladdho samaṇaguṇo, yaṃ tvaṃ subhojanarasasaṃvaḍḍhitopi imaṃ jigucchaneyyaṃ ābhidosikaṃ kummāsaṃ amatamiva nibbikāro paribhuñjissasīti. So pana gahapati dukkhābhitunnatāya etamatthaṃ paripuṇṇaṃ katvā vattumasakkonto – ‘‘atthi nāma, tāta raṭṭhapāla, ābhidosikaṃ kummāsaṃ paribhuñjissasī’’ti ettakameva avaca. Akkharacintakā panettha idaṃ lakkhaṇaṃ vadanti – anokappanāmarisanatthavasenetaṃ atthisadde upapade ‘‘paribhuñjissasī’’ti anāgatavacanaṃ kataṃ. Tassāyamattho – ‘‘atthi nāma…pe… paribhuñjissasi, idaṃ paccakkhampi ahaṃ na saddahāmi na marisayāmī’’ti. Idaṃ ettakaṃ vacanaṃ gahapati therassa pattamukhavaṭṭiyaṃ gahetvā ṭhitakova kathesi. Theropi pitari pattamukhavaṭṭiyaṃ gahetvā ṭhiteyeva taṃ pūtikummāsaṃ paribhuñji sunakhavantasadisaṃ pūtikukkuṭaṇḍamiva bhinnaṭṭhāne pūtikaṃ vāyantaṃ. Puthujjanena kira tathārūpaṃ kummāsaṃ paribhuñjituṃ na sakkā. Thero pana ariyiddhiyaṃ ṭhatvā dibbojaṃ amatarasaṃ paribhuñjamāno viya paribhuñjitvā dhamakaraṇena udakaṃ gahetvā pattañca mukhañca hatthapāde ca dhovitvā kuto no gahapatītiādimāha.
तत्थ कुतो नोति कुतो नु। नेव दानन्ति देय्यधम्मवसेन नेव दानं अलत्थम्ह। न पच्चक्खानन्ति ‘‘किं, तात रट्ठपाल, कच्चि ते खमनीयं, कच्चिसि अप्पकिलमथेन आगतो, न ताव तात गेहे भत्तं सम्पादियती’’ति एवं पटिसन्थारवसेन पच्चक्खानम्पि न अलत्थम्ह। कस्मा पन थेरो एवमाह? पितु अनुग्गहेन। एवं किरस्स अहोसि – ‘‘यथा एस मं वदति , अञ्ञेपि पब्बजिते एवं वदति मञ्ञे। बुद्धसासने च पत्तन्तरे पदुमं विय भस्माछन्नो अग्गि विय फेग्गुपटिच्छन्नो चन्दनसारो विय सुत्तिकापटिच्छन्नं मुत्तरतनं विय वलाहकपटिच्छन्नो चन्दिमा विय मादिसानं पटिच्छन्नगुणानं भिक्खूनं अन्तो नत्थि, तेसुपि न एवरूपं वचनं पवत्तेस्सति, संवरे ठस्सती’’ति अनुग्गहेन एवमाह।
Tattha kuto noti kuto nu. Neva dānanti deyyadhammavasena neva dānaṃ alatthamha. Na paccakkhānanti ‘‘kiṃ, tāta raṭṭhapāla, kacci te khamanīyaṃ, kaccisi appakilamathena āgato, na tāva tāta gehe bhattaṃ sampādiyatī’’ti evaṃ paṭisanthāravasena paccakkhānampi na alatthamha. Kasmā pana thero evamāha? Pitu anuggahena. Evaṃ kirassa ahosi – ‘‘yathā esa maṃ vadati , aññepi pabbajite evaṃ vadati maññe. Buddhasāsane ca pattantare padumaṃ viya bhasmāchanno aggi viya pheggupaṭicchanno candanasāro viya suttikāpaṭicchannaṃ muttaratanaṃ viya valāhakapaṭicchanno candimā viya mādisānaṃ paṭicchannaguṇānaṃ bhikkhūnaṃ anto natthi, tesupi na evarūpaṃ vacanaṃ pavattessati, saṃvare ṭhassatī’’ti anuggahena evamāha.
एहि ताताति तात तुय्हं घरं मा होतु, एहि घरं गमिस्सामाति वदति। अलन्ति थेरो उक्कट्ठएकासनिकताय पटिक्खिपन्तो एवमाह। अधिवासेसीति थेरो पन पकतिया उक्कट्ठसपदानचारिको स्वातनायभिक्खं नाम नाधिवासेति, मातु अनुग्गहेन पन अधिवासेसि। मातु किरस्स थेरं अनुस्सरित्वा महासोको उप्पज्जि, रोदनेनेव पक्कक्खि विय जाता, तस्मा थेरो ‘‘सचाहं तं अपस्सित्वा गमिस्सामि, हदयम्पिस्सा फालेय्या’’ति अनुग्गहेन अधिवासेसि। कारापेत्वाति एकं हिरञ्ञस्स, एकं सुवण्णस्साति द्वे पुञ्जे कारापेत्वा। कीवमहन्ता पन पुञ्जा अहेसुन्ति। यथा ओरतो ठितो पुरिसो पारतो ठितं मज्झिमप्पमाणं पुरिसं न पस्सति, एवंमहन्ता।
Ehi tātāti tāta tuyhaṃ gharaṃ mā hotu, ehi gharaṃ gamissāmāti vadati. Alanti thero ukkaṭṭhaekāsanikatāya paṭikkhipanto evamāha. Adhivāsesīti thero pana pakatiyā ukkaṭṭhasapadānacāriko svātanāyabhikkhaṃ nāma nādhivāseti, mātu anuggahena pana adhivāsesi. Mātu kirassa theraṃ anussaritvā mahāsoko uppajji, rodaneneva pakkakkhi viya jātā, tasmā thero ‘‘sacāhaṃ taṃ apassitvā gamissāmi, hadayampissā phāleyyā’’ti anuggahena adhivāsesi. Kārāpetvāti ekaṃ hiraññassa, ekaṃ suvaṇṇassāti dve puñje kārāpetvā. Kīvamahantā pana puñjā ahesunti. Yathā orato ṭhito puriso pārato ṭhitaṃ majjhimappamāṇaṃ purisaṃ na passati, evaṃmahantā.
३०१. इदं ते ताताति कहापणपुञ्जञ्च सुवण्णपुञ्जञ्च दस्सेन्तो आह। मत्तिकन्ति मातितो आगतं, इदं ते मातामहिया मातु इमं गेहं आगच्छन्तिया गन्धमालादीनं अत्थाय दिन्नं धनन्ति अत्थो। अञ्ञं पेत्तिकं अञ्ञं पितामहन्ति यं पन ते पितु च पितामहानञ्च सन्तकं, तं अञ्ञंयेव, निहितञ्च पयुत्तञ्च अतिविय बहु। एत्थ च ‘‘पितामह’’न्ति तद्धितलोपं कत्वा वुत्तन्ति वेदितब्बं। ‘‘पेतामह’’न्ति वा पाठो। सक्का ततोनिदानन्ति धनहेतु धनपच्चया। तं तं धनं रक्खन्तस्स च राजादीनं वसेन धनपरिक्खयं पापुणन्तस्स कस्सचि उप्पज्जमानसोकादयो सन्धाय एवमाह। एवं वुत्ते सेट्ठि गहपति – ‘‘अहं इमं उप्पब्बाजेस्सामीति आनेसिं, सो दानि मे धम्मकथं कातुं आरद्धो, अयं न मे वचनं करिस्सती’’ति उट्ठाय गन्त्वा अस्स ओरोधानं द्वारं विवरापेत्वा – ‘‘अयं वो सामिको, गच्छथ यं किञ्चि कत्वा नं गण्हितुं वायमथा’’ति उय्योजेसि। सुवये ठिता नाटकित्थियो निक्खमित्वा थेरं परिवारयिंसु , तासु द्वे जेट्ठकित्थियो सन्धाय पुराणदुतियिकातिआदि वुत्तं। पच्चेकं पादेसु गहेत्वाति एकेकम्हि पादे नं गहेत्वा।
301.Idaṃ te tātāti kahāpaṇapuñjañca suvaṇṇapuñjañca dassento āha. Mattikanti mātito āgataṃ, idaṃ te mātāmahiyā mātu imaṃ gehaṃ āgacchantiyā gandhamālādīnaṃ atthāya dinnaṃ dhananti attho. Aññaṃ pettikaṃ aññaṃ pitāmahanti yaṃ pana te pitu ca pitāmahānañca santakaṃ, taṃ aññaṃyeva, nihitañca payuttañca ativiya bahu. Ettha ca ‘‘pitāmaha’’nti taddhitalopaṃ katvā vuttanti veditabbaṃ. ‘‘Petāmaha’’nti vā pāṭho. Sakkātatonidānanti dhanahetu dhanapaccayā. Taṃ taṃ dhanaṃ rakkhantassa ca rājādīnaṃ vasena dhanaparikkhayaṃ pāpuṇantassa kassaci uppajjamānasokādayo sandhāya evamāha. Evaṃ vutte seṭṭhi gahapati – ‘‘ahaṃ imaṃ uppabbājessāmīti ānesiṃ, so dāni me dhammakathaṃ kātuṃ āraddho, ayaṃ na me vacanaṃ karissatī’’ti uṭṭhāya gantvā assa orodhānaṃ dvāraṃ vivarāpetvā – ‘‘ayaṃ vo sāmiko, gacchatha yaṃ kiñci katvā naṃ gaṇhituṃ vāyamathā’’ti uyyojesi. Suvaye ṭhitā nāṭakitthiyo nikkhamitvā theraṃ parivārayiṃsu , tāsu dve jeṭṭhakitthiyo sandhāya purāṇadutiyikātiādi vuttaṃ. Paccekaṃ pādesu gahetvāti ekekamhi pāde naṃ gahetvā.
कीदिसा नाम ता अय्यपुत्त अच्छरायोति कस्मा एवमाहंसु? तदा किर सम्बहुले खत्तियकुमारेपि ब्राह्मणकुमारेपि सेट्ठिपुत्तेपि महासम्पत्तियो पहाय पब्बजन्ते दिस्वा पब्बज्जागुणं अजानन्ता कथं समुट्ठापेन्ति ‘‘कस्मा एते पब्बजन्ती’’ति। अथञ्ञे वदन्ति ‘‘देवच्छरादेवनाटकानं कारणा’’ति। सा कथा वित्थारिका अहोसि। तं गहेत्वा सब्बा एवमाहंसु। अथ थेरो पटिक्खिपन्तो न खो मयं भगिनीतिआदिमाह। समुदाचरतीति वोहरति वदति। तत्थेव मुच्छिता पपतिंसूति तं भगिनिवादेन समुदाचरन्तं दिस्वा ‘‘मयं अज्ज आगमिस्सति, अज्ज आगमिस्सती’’ति द्वादस वस्सानि बहि न निक्खन्ता, एतं निस्साय नो दारका न लद्धा, येसं आनुभावेन जीवेय्याम, इतो चम्हा परिहीना अञ्ञतो च। अयं लोको नाम अत्तनोव चिन्तेसि, तस्मा तापि ‘‘इदानि मयं अनाथा जाता’’ति अत्तनोव चिन्तयमाना – ‘‘अनत्थिको दानि अम्हेहि अयं, सो अम्हे पजापतियो समाना अत्तना सद्धिं एकमातुकुच्छिया सयितदारिका विय मञ्ञती’’ति समुप्पन्नबलवसोका हुत्वा तस्मिंयेव पदेसे मुच्छिता पपतिंसु, पतिताति अत्थो।
Kīdisānāma tā ayyaputta accharāyoti kasmā evamāhaṃsu? Tadā kira sambahule khattiyakumārepi brāhmaṇakumārepi seṭṭhiputtepi mahāsampattiyo pahāya pabbajante disvā pabbajjāguṇaṃ ajānantā kathaṃ samuṭṭhāpenti ‘‘kasmā ete pabbajantī’’ti. Athaññe vadanti ‘‘devaccharādevanāṭakānaṃ kāraṇā’’ti. Sā kathā vitthārikā ahosi. Taṃ gahetvā sabbā evamāhaṃsu. Atha thero paṭikkhipanto na kho mayaṃ bhaginītiādimāha. Samudācaratīti voharati vadati. Tattheva mucchitā papatiṃsūti taṃ bhaginivādena samudācarantaṃ disvā ‘‘mayaṃ ajja āgamissati, ajja āgamissatī’’ti dvādasa vassāni bahi na nikkhantā, etaṃ nissāya no dārakā na laddhā, yesaṃ ānubhāvena jīveyyāma, ito camhā parihīnā aññato ca. Ayaṃ loko nāma attanova cintesi, tasmā tāpi ‘‘idāni mayaṃ anāthā jātā’’ti attanova cintayamānā – ‘‘anatthiko dāni amhehi ayaṃ, so amhe pajāpatiyo samānā attanā saddhiṃ ekamātukucchiyā sayitadārikā viya maññatī’’ti samuppannabalavasokā hutvā tasmiṃyeva padese mucchitā papatiṃsu, patitāti attho.
मा नो विहेठेथाति मा अम्हे धनं दस्सेत्वा मातुगामे च उय्योजेत्वा विहेठयित्थ, विहेसा हेसा पब्बजितानन्ति। कस्मा एवमाह? मातापितूनं अनुग्गहेन। सो किर सेट्ठि – ‘‘पब्बजितलिङ्गं नाम किलिट्ठं, पब्बज्जावेसं हारेत्वा न्हायित्वा तयो जना एकतो भुञ्जिस्सामा’’ति मञ्ञमानो थेरस्स भिक्खं न देति। थेरो – ‘‘मादिसस्स खीणासवस्स आहारन्तरायं कत्वा एते बहुं अपुञ्ञं पसवेय्यु’’न्ति तेसं अनुग्गहेन एवमाह।
Mā no viheṭhethāti mā amhe dhanaṃ dassetvā mātugāme ca uyyojetvā viheṭhayittha, vihesā hesā pabbajitānanti. Kasmā evamāha? Mātāpitūnaṃ anuggahena. So kira seṭṭhi – ‘‘pabbajitaliṅgaṃ nāma kiliṭṭhaṃ, pabbajjāvesaṃ hāretvā nhāyitvā tayo janā ekato bhuñjissāmā’’ti maññamāno therassa bhikkhaṃ na deti. Thero – ‘‘mādisassa khīṇāsavassa āhārantarāyaṃ katvā ete bahuṃ apuññaṃ pasaveyyu’’nti tesaṃ anuggahena evamāha.
३०२. गाथा अभासीति गाथायो अभासि। तत्थ पस्साति सन्तिके ठितजनं सन्धाय वदति। चित्तन्ति चित्तविचित्तं। बिम्बन्ति अत्तभावं। अरुकायन्ति नवन्नं वणमुखानं वसेन वणकायं। समुस्सितन्ति तीणि अट्ठिसतानि नवहि न्हारुसतेहि बन्धित्वा नवहि मंसपेसिसतेहि लिम्पित्वा समन्ततो उस्सितं। आतुरन्ति जरातुरताय रोगातुरताय किलेसातुरताय च निच्चातुरं। बहुसङ्कप्पन्ति परेसं उप्पन्नपत्थनासङ्कप्पेहि बहुसङ्कप्पं । इत्थीनञ्हि काये पुरिसानं सङ्कप्पा उप्पज्जन्ति, तेसं काये इत्थीनं। सुसाने छड्डितकळेवरभूतम्पि चेतं काककुललादयो पत्थयन्तियेवाति बहुसङ्कप्पो नाम होति। यस्स नत्थि धुवं ठितीति यस्स कायस्स मायामरीचिफेणपिण्ड उदकपुप्फुळादीनं विय एकंसेनेव ठिति नाम नत्थि, भिज्जनधम्मताव नियता।
302.Gāthā abhāsīti gāthāyo abhāsi. Tattha passāti santike ṭhitajanaṃ sandhāya vadati. Cittanti cittavicittaṃ. Bimbanti attabhāvaṃ. Arukāyanti navannaṃ vaṇamukhānaṃ vasena vaṇakāyaṃ. Samussitanti tīṇi aṭṭhisatāni navahi nhārusatehi bandhitvā navahi maṃsapesisatehi limpitvā samantato ussitaṃ. Āturanti jarāturatāya rogāturatāya kilesāturatāya ca niccāturaṃ. Bahusaṅkappanti paresaṃ uppannapatthanāsaṅkappehi bahusaṅkappaṃ . Itthīnañhi kāye purisānaṃ saṅkappā uppajjanti, tesaṃ kāye itthīnaṃ. Susāne chaḍḍitakaḷevarabhūtampi cetaṃ kākakulalādayo patthayantiyevāti bahusaṅkappo nāma hoti. Yassa natthidhuvaṃ ṭhitīti yassa kāyassa māyāmarīcipheṇapiṇḍa udakapupphuḷādīnaṃ viya ekaṃseneva ṭhiti nāma natthi, bhijjanadhammatāva niyatā.
तचेन ओनद्धन्ति अल्लमनुस्सचम्मेन ओनद्धं। सह वत्थेभि सोभतीति गन्धादीहि मणिकुण्डलेहि च चित्तकतम्पि रूपं वत्थेहि सहेव सोभति, विना वत्थेहि जेगुच्छं होति अनोलोकनक्खमं।
Tacena onaddhanti allamanussacammena onaddhaṃ. Saha vatthebhi sobhatīti gandhādīhi maṇikuṇḍalehi ca cittakatampi rūpaṃ vatthehi saheva sobhati, vinā vatthehi jegucchaṃ hoti anolokanakkhamaṃ.
अलत्तककताति अलत्तकेन रञ्जिता। चुण्णकमक्खितन्ति सासपकक्केन मुखपीळकादीनि नीहरित्वा लोणमत्तिकाय दुट्ठलोहितं विलियापेत्वा तिलपिट्ठेन लोहितं पसादेत्वा हलिद्दिया वण्णं सम्पादेत्वा चुण्णकगण्डिकाय मुखं पहरन्ति, तेनेस अतिविय विरोचति। तं सन्धायेतं वुत्तं।
Alattakakatāti alattakena rañjitā. Cuṇṇakamakkhitanti sāsapakakkena mukhapīḷakādīni nīharitvā loṇamattikāya duṭṭhalohitaṃ viliyāpetvā tilapiṭṭhena lohitaṃ pasādetvā haliddiyā vaṇṇaṃ sampādetvā cuṇṇakagaṇḍikāya mukhaṃ paharanti, tenesa ativiya virocati. Taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ.
अट्ठापदकताति रसोदकेन मक्खित्वा नलाटपरियन्ते आवत्तनपरिवत्ते कत्वा अट्ठपदकरचनाय रचिता। अञ्जनीति अञ्जननाळिका।
Aṭṭhāpadakatāti rasodakena makkhitvā nalāṭapariyante āvattanaparivatte katvā aṭṭhapadakaracanāya racitā. Añjanīti añjananāḷikā.
ओदहीति ठपेसि। पासन्ति वाकराजालं। नासदाति न घट्टयि। निवापन्ति निवापसुत्ते वुत्तनिवापतिणसदिसभोजनं। कन्दन्तेति विरवमाने परिदेवमाने। इमाय हि गाथाय थेरो मातापितरो मिगलुद्दके विय कत्वा दस्सेसि, अवसेसञातके मिगलुद्दकपरिसं विय, हिरञ्ञसुवण्णं वाकराजालं विय, अत्तना भुत्तभोजनं निवापतिणं विय, अत्तानं महामिगं विय कत्वा दस्सेसि। यथा हि महामिगो यावदत्थं निवापतिणं खादित्वा पानीयं पिवित्वा गीवं उक्खिपित्वा दिसं ओलोकेत्वा ‘‘इमं नाम ठानं गतस्स सोत्थि भविस्सती’’ति मिगलुद्दकानं परिदेवन्तानंयेव वाकरं अघट्टयमानोव उप्पतित्वा अरञ्ञं पविसित्वा घनच्छायस्स छत्तस्स विय गुम्बस्स हेट्ठा मन्दमन्देन वातेन बीजयमानो आगतमग्गं ओलोकेन्तो तिट्ठति, एवमेव थेरो इमा गाथा भासित्वा आकासेनेव गन्त्वा मिगचीरे पच्चुपट्ठासि।
Odahīti ṭhapesi. Pāsanti vākarājālaṃ. Nāsadāti na ghaṭṭayi. Nivāpanti nivāpasutte vuttanivāpatiṇasadisabhojanaṃ. Kandanteti viravamāne paridevamāne. Imāya hi gāthāya thero mātāpitaro migaluddake viya katvā dassesi, avasesañātake migaluddakaparisaṃ viya, hiraññasuvaṇṇaṃ vākarājālaṃ viya, attanā bhuttabhojanaṃ nivāpatiṇaṃ viya, attānaṃ mahāmigaṃ viya katvā dassesi. Yathā hi mahāmigo yāvadatthaṃ nivāpatiṇaṃ khāditvā pānīyaṃ pivitvā gīvaṃ ukkhipitvā disaṃ oloketvā ‘‘imaṃ nāma ṭhānaṃ gatassa sotthi bhavissatī’’ti migaluddakānaṃ paridevantānaṃyeva vākaraṃ aghaṭṭayamānova uppatitvā araññaṃ pavisitvā ghanacchāyassa chattassa viya gumbassa heṭṭhā mandamandena vātena bījayamāno āgatamaggaṃ olokento tiṭṭhati, evameva thero imā gāthā bhāsitvā ākāseneva gantvā migacīre paccupaṭṭhāsi.
कस्मा पन थेरो आकासेन गतोति। पिता किरस्स सेट्ठि सत्तसु द्वारकोट्ठकेसु अग्गळं दापेत्वा मल्ले आणापेसि – ‘‘सचे निक्खमित्वा गच्छति , हत्थपादेसु नं गहेत्वा कासायानि हरित्वा गिहिवेसं गण्हापेथा’’ति। तस्मा थेरो – ‘‘एते मादिसं महाखीणासवं हत्थे वा पादे वा गहेत्वा अपुञ्ञं पसवेय्युं, तं नेसं मा अहोसी’’ति चिन्तेत्वा आकासेन अगमासि। परसमुद्दवासित्थेरानं पन – ‘‘ठितकोव इमा गाथा भासित्वा वेहासं अब्भुग्गन्त्वा रञ्ञो कोरब्यस्स मिगचीरे पच्चुपट्ठासी’’ति अयं वाचनामग्गोयेव।
Kasmā pana thero ākāsena gatoti. Pitā kirassa seṭṭhi sattasu dvārakoṭṭhakesu aggaḷaṃ dāpetvā malle āṇāpesi – ‘‘sace nikkhamitvā gacchati , hatthapādesu naṃ gahetvā kāsāyāni haritvā gihivesaṃ gaṇhāpethā’’ti. Tasmā thero – ‘‘ete mādisaṃ mahākhīṇāsavaṃ hatthe vā pāde vā gahetvā apuññaṃ pasaveyyuṃ, taṃ nesaṃ mā ahosī’’ti cintetvā ākāsena agamāsi. Parasamuddavāsittherānaṃ pana – ‘‘ṭhitakova imā gāthā bhāsitvā vehāsaṃ abbhuggantvā rañño korabyassa migacīre paccupaṭṭhāsī’’ti ayaṃ vācanāmaggoyeva.
३०३. मिगवोति तस्स उय्यानपालस्स नामं। सोधेन्तोति उय्यानमग्गं समं कारेत्वा अन्तोउय्याने तच्छितब्बयुत्तट्ठानानि तच्छापेन्तो सम्मज्जितब्बयुत्तानि ठानानि सम्मज्जापेन्तो वालुकाओकिरण-पुप्फविकिरण-पुण्णघटट्ठपन-कदलिक्खन्धठपनादीनि च करोन्तोति अत्थो। येन राजा कोरब्यो तेनुपसङ्कमीति अम्हाकं राजा सदा इमस्स कुलपुत्तस्स वण्णं कथेसि, पस्सितुकामो एतं, आगतभावं पनस्स न जानाति, महा खो पनायं पण्णाकारो, गन्त्वा रञ्ञो आरोचेस्सामीति चिन्तेत्वा येन राजा कोरब्यो तेनुपसङ्कमि।
303.Migavoti tassa uyyānapālassa nāmaṃ. Sodhentoti uyyānamaggaṃ samaṃ kāretvā antouyyāne tacchitabbayuttaṭṭhānāni tacchāpento sammajjitabbayuttāni ṭhānāni sammajjāpento vālukāokiraṇa-pupphavikiraṇa-puṇṇaghaṭaṭṭhapana-kadalikkhandhaṭhapanādīni ca karontoti attho. Yena rājā korabyo tenupasaṅkamīti amhākaṃ rājā sadā imassa kulaputtassa vaṇṇaṃ kathesi, passitukāmo etaṃ, āgatabhāvaṃ panassa na jānāti, mahā kho panāyaṃ paṇṇākāro, gantvā rañño ārocessāmīti cintetvā yena rājā korabyo tenupasaṅkami.
कित्तयमानो अहोसीति सो किर राजा थेरं अनुस्सरित्वा बलमज्झेपि नाटकमज्झेपि – ‘‘दुक्करं कतं कुलपुत्तेन ताव महन्तं सम्पत्तिं पहाय पब्बजित्वा पुननिवत्तित्वा अनपलोकेन्तेना’’ति गुणं कथेसि, तं गहेत्वा अयं एवमाह। विस्सज्जेथाति वत्वाति ओरोधमहामत्तबलकायादीसु यस्स यं अनुच्छविकं, तस्स तं दापेत्वाति अत्थो। उस्सटाय उस्सटायाति उस्सिताय उस्सिताय, महामत्तमहारट्ठिकादीनं वसेन उग्गतुग्गतमेव परिसं गहेत्वा उपसङ्कमीति अत्थो। इध भवं रट्ठपालो हत्थत्थरे निसीदतूति हत्थत्थरो तनुको बहलपुप्फादिगुणं कत्वा अत्थतो अभिलक्खितो होति, तादिसे अनापुच्छित्वा निसीदितुं न युत्तन्ति मञ्ञमानो एवमाह।
Kittayamāno ahosīti so kira rājā theraṃ anussaritvā balamajjhepi nāṭakamajjhepi – ‘‘dukkaraṃ kataṃ kulaputtena tāva mahantaṃ sampattiṃ pahāya pabbajitvā punanivattitvā anapalokentenā’’ti guṇaṃ kathesi, taṃ gahetvā ayaṃ evamāha. Vissajjethātivatvāti orodhamahāmattabalakāyādīsu yassa yaṃ anucchavikaṃ, tassa taṃ dāpetvāti attho. Ussaṭāya ussaṭāyāti ussitāya ussitāya, mahāmattamahāraṭṭhikādīnaṃ vasena uggatuggatameva parisaṃ gahetvā upasaṅkamīti attho. Idha bhavaṃ raṭṭhapālo hatthatthare nisīdatūti hatthattharo tanuko bahalapupphādiguṇaṃ katvā atthato abhilakkhito hoti, tādise anāpucchitvā nisīdituṃ na yuttanti maññamāno evamāha.
३०४. पारिजुञ्ञानीति पारिजुञ्ञभावा परिक्खया। जिण्णोति जराजिण्णो। वुड्ढोति वयोवुड्ढो। महल्लकोति जातिमहल्लको। अद्धगतोति अद्धानं अतिक्कन्तो। वयोअनुप्पत्तोति पच्छिमवयं अनुप्पत्तो। पब्बजतीति धुरविहारं गन्त्वा भिक्खू वन्दित्वा, – ‘‘भन्ते, मया दहरकाले बहुं कुसलं कतं, इदानि महल्लकोम्हि, महल्लकस्स चेसा पब्बज्जा नाम, चेतियङ्गणं सम्मज्जित्वा अप्पहरितं कत्वा जीविस्सामि, पब्बाजेथ मं, भन्ते,’’ति कारुञ्ञं उप्पादेन्तो याचति, थेरा अनुकम्पाय पब्बाजेन्ति। तं सन्धायेतं वुत्तं। दुतियवारेपि एसेव नयो।
304.Pārijuññānīti pārijuññabhāvā parikkhayā. Jiṇṇoti jarājiṇṇo. Vuḍḍhoti vayovuḍḍho. Mahallakoti jātimahallako. Addhagatoti addhānaṃ atikkanto. Vayoanuppattoti pacchimavayaṃ anuppatto. Pabbajatīti dhuravihāraṃ gantvā bhikkhū vanditvā, – ‘‘bhante, mayā daharakāle bahuṃ kusalaṃ kataṃ, idāni mahallakomhi, mahallakassa cesā pabbajjā nāma, cetiyaṅgaṇaṃ sammajjitvā appaharitaṃ katvā jīvissāmi, pabbājetha maṃ, bhante,’’ti kāruññaṃ uppādento yācati, therā anukampāya pabbājenti. Taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Dutiyavārepi eseva nayo.
अप्पाबाधोति अरोगो। अप्पातङ्कोति निद्दुक्खो। समवेपाकिनियाति समविपाचनिया। गहणियाति कम्मजतेजोधातुया। तत्थ यस्स भुत्तभुत्तो आहारो जीरति, यस्स वा पन पुटभत्तं विय तथेव तिट्ठति, उभोपेते न समवेपाकिनिया गहणिया समन्नागता। यस्स पन भुत्तकाले भत्तच्छन्दो उप्पज्जतेव, अयं समवेपाकिनिया समन्नागतो। नातिसीताय नच्चुण्हायाति तेनेव कारणेन नातिसीताय नच्चुण्हाय। अनुपुब्बेनाति राजानो वा हरन्तीतिआदिना अनुक्कमेन। दुतियवारे राजभयचोरभयछातकभयादिना अनुक्कमेन।
Appābādhoti arogo. Appātaṅkoti niddukkho. Samavepākiniyāti samavipācaniyā. Gahaṇiyāti kammajatejodhātuyā. Tattha yassa bhuttabhutto āhāro jīrati, yassa vā pana puṭabhattaṃ viya tatheva tiṭṭhati, ubhopete na samavepākiniyā gahaṇiyā samannāgatā. Yassa pana bhuttakāle bhattacchando uppajjateva, ayaṃ samavepākiniyā samannāgato. Nātisītāya naccuṇhāyāti teneva kāraṇena nātisītāya naccuṇhāya. Anupubbenāti rājāno vā harantītiādinā anukkamena. Dutiyavāre rājabhayacorabhayachātakabhayādinā anukkamena.
३०५. धम्मुद्देसा उद्दिट्ठाति धम्मनिद्देसा उद्दिट्ठा। उपनिय्यतीति जरामरणसन्तिकं गच्छति, आयुक्खयेन वा तत्थ निय्यति। अद्धुवोति धुवट्ठानविरहितो। अताणोति तायितुं समत्थेन विरहितो। अनभिस्सरोति असरणो अभिसरित्वा अभिगन्त्वा अस्सासेतुं समत्थेन विरहितो। अस्सकोति निस्सको सकभण्डविरहितो। सब्बं पहाय गमनीयन्ति सकभण्डन्ति सल्लक्खितं सब्बं पहाय लोकेन गन्तब्बं। तण्हादासोति तण्हाय दासो।
305.Dhammuddesā uddiṭṭhāti dhammaniddesā uddiṭṭhā. Upaniyyatīti jarāmaraṇasantikaṃ gacchati, āyukkhayena vā tattha niyyati. Addhuvoti dhuvaṭṭhānavirahito. Atāṇoti tāyituṃ samatthena virahito. Anabhissaroti asaraṇo abhisaritvā abhigantvā assāsetuṃ samatthena virahito. Assakoti nissako sakabhaṇḍavirahito. Sabbaṃ pahāya gamanīyanti sakabhaṇḍanti sallakkhitaṃ sabbaṃ pahāya lokena gantabbaṃ. Taṇhādāsoti taṇhāya dāso.
३०६. हत्थिस्मिन्ति हत्थिसिप्पे। कतावीति कतकरणीयो, सिक्खितसिक्खो पगुणसिप्पोति अत्थो। एस नयो सब्बत्थ। ऊरुबलीति ऊरुबलसम्पन्नो। यस्स हि फलकञ्च आवुधञ्च गहेत्वा परसेनं पविसित्वा अभिन्नं भिन्दतो भिन्नं सन्धारयतो परहत्थगतं रज्जं आहरितुं ऊरुबलं अत्थि, अयं ऊरुबली नाम। बाहुबलीति बाहुबलसम्पन्नो। सेसं पुरिमसदिसमेव। अलमत्तोति समत्थअत्तभावो।
306.Hatthisminti hatthisippe. Katāvīti katakaraṇīyo, sikkhitasikkho paguṇasippoti attho. Esa nayo sabbattha. Ūrubalīti ūrubalasampanno. Yassa hi phalakañca āvudhañca gahetvā parasenaṃ pavisitvā abhinnaṃ bhindato bhinnaṃ sandhārayato parahatthagataṃ rajjaṃ āharituṃ ūrubalaṃ atthi, ayaṃ ūrubalī nāma. Bāhubalīti bāhubalasampanno. Sesaṃ purimasadisameva. Alamattoti samatthaattabhāvo.
परियोधाय वत्तिस्सन्तीति उप्पन्नं उप्पद्दवं ओधाय अवत्थरित्वा वत्तिस्सन्तीति सल्लक्खेत्वा गहिता।
Pariyodhāya vattissantīti uppannaṃ uppaddavaṃ odhāya avattharitvā vattissantīti sallakkhetvā gahitā.
संविज्जति खो, भो रट्ठपाल, इमस्मिं राजकुले पहूतं हिरञ्ञसुवण्णन्ति इदं सो राजा उपरि धम्मुद्देसस्स कारणं आहरन्तो आह।
Saṃvijjatikho, bho raṭṭhapāla, imasmiṃ rājakule pahūtaṃ hiraññasuvaṇṇanti idaṃ so rājā upari dhammuddesassa kāraṇaṃ āharanto āha.
अथापरं एतदवोचाति एतं ‘‘पस्सामि लोके’’तिआदिना नयेन चतुन्नं धम्मुद्देसानं अनुगीतिं अवोच।
Athāparaṃetadavocāti etaṃ ‘‘passāmi loke’’tiādinā nayena catunnaṃ dhammuddesānaṃ anugītiṃ avoca.
३०७. तत्थ भिय्योव कामे अभिपत्थयन्तीति एकं लभित्वा द्वे पत्थयन्ति, द्वे लभित्वा चत्तारोति एवं उत्तरुत्तरि वत्थुकामकिलेसकामे पत्थयन्तियेव।
307. Tattha bhiyyova kāme abhipatthayantīti ekaṃ labhitvā dve patthayanti, dve labhitvā cattāroti evaṃ uttaruttari vatthukāmakilesakāme patthayantiyeva.
पसय्हाति सपत्तगणं अभिभवित्वा। ससागरन्तन्ति सद्धिं सागरन्तेन। ओरं समुद्दस्साति यं समुद्दस्स ओरतो सकरट्ठं, तेन अतित्तरूपोति अत्थो। न हत्थीति न हि अत्थि।
Pasayhāti sapattagaṇaṃ abhibhavitvā. Sasāgarantanti saddhiṃ sāgarantena. Oraṃ samuddassāti yaṃ samuddassa orato sakaraṭṭhaṃ, tena atittarūpoti attho. Na hatthīti na hi atthi.
अहो वता नोति अहो वत नु, अयमेव वा पाठो। अमराति चाहूति अमरं इति च आहु। इदं वुत्तं होति – यं मतं ञाती परिवारेत्वा कन्दन्ति, तं – ‘‘अहो वत अम्हाकं भाता मतो, पुत्तो मतो’’तिआदीनिपि वदन्ति।
Aho vatā noti aho vata nu, ayameva vā pāṭho. Amarāticāhūti amaraṃ iti ca āhu. Idaṃ vuttaṃ hoti – yaṃ mataṃ ñātī parivāretvā kandanti, taṃ – ‘‘aho vata amhākaṃ bhātā mato, putto mato’’tiādīnipi vadanti.
फुसन्ति फस्सन्ति मरणफस्सं फुसन्ति। तथेव फुट्ठोति यथा बालो, धीरोपि तथेव मरणफस्सेन फुट्ठो, अफुट्ठो नाम नत्थि, अयं पन विसेसो। बालो च बाल्या वधितोव सेतीति बालो बालभावेन मरणफस्सं आगम्म वधितोव सेति अभिहतोव सयति। अकतं वत मे कल्याणन्तिआदिविप्पटिसारवसेन चलति वेधति विप्फन्दति। धीरो च न वेधतीति धीरो सुगतिनिमित्तं पस्सन्तो न वेधति न चलति।
Phusanti phassanti maraṇaphassaṃ phusanti. Tatheva phuṭṭhoti yathā bālo, dhīropi tatheva maraṇaphassena phuṭṭho, aphuṭṭho nāma natthi, ayaṃ pana viseso. Bālo ca bālyā vadhitova setīti bālo bālabhāvena maraṇaphassaṃ āgamma vadhitova seti abhihatova sayati. Akataṃ vata me kalyāṇantiādivippaṭisāravasena calati vedhati vipphandati. Dhīro ca na vedhatīti dhīro sugatinimittaṃ passanto na vedhati na calati.
याय वोसानं इधाधिगच्छतीति याय पञ्ञाय इमस्मिं लोके सब्बकिच्चवोसानं अरहत्तं अधिगच्छति, साव धनतो उत्तमतरा। अब्योसितत्ताति अपरियोसितत्ता, अरहत्तपत्तिया, अभावेनाति अत्थो। भवाभवेसूति हीनप्पणीतेसु भवेसु।
Yāya vosānaṃ idhādhigacchatīti yāya paññāya imasmiṃ loke sabbakiccavosānaṃ arahattaṃ adhigacchati, sāva dhanato uttamatarā. Abyositattāti apariyositattā, arahattapattiyā, abhāvenāti attho. Bhavābhavesūti hīnappaṇītesu bhavesu.
उपेति गब्भञ्च परञ्च लोकन्ति तेसु पापं करोन्तेसु यो कोचि सत्तो परम्पराय संसारं आपज्जित्वा गब्भञ्च परञ्च लोकं उपेति। तस्सप्पपञ्ञोति तस्स तादिसस्स अप्पपञ्ञस्स अञ्ञो अप्पपञ्ञो अभिसद्दहन्तो।
Upeti gabbhañca parañca lokanti tesu pāpaṃ karontesu yo koci satto paramparāya saṃsāraṃ āpajjitvā gabbhañca parañca lokaṃ upeti. Tassappapaññoti tassa tādisassa appapaññassa añño appapañño abhisaddahanto.
सकम्मुना हञ्ञतीति अत्तना कतकम्मवसेन ‘‘कसाहिपि तालेती’’तिआदीहि कम्मकारणाहि हञ्ञति। पेच्च परम्हि लोकेति इतो गन्त्वा परम्हि अपायलोके।
Sakammunāhaññatīti attanā katakammavasena ‘‘kasāhipi tāletī’’tiādīhi kammakāraṇāhi haññati. Pecca paramhi loketi ito gantvā paramhi apāyaloke.
विरूपरूपेनाति विविधरूपेन, नानासभावेनाति अत्थो। कामगुणेसूति दिट्ठधम्मिकसम्परायिकेसु सब्बकामगुणेसु आदीनवं दिस्वा। दहराति अन्तमसो कललमत्तभावं उपादाय तरुणा। वुड्ढाति वस्ससतातिक्कन्ता। अपण्णकं सामञ्ञमेव सेय्योति अविरुद्धं अद्वज्झगामिं एकन्तनिय्यानिकं सामञ्ञमेव ‘‘सेय्यो, उत्तरितरञ्च पणीततरञ्चा’’ति उपधारेत्वा पब्बजितोस्मि महाराजाति। तस्मा यं त्वं वदसि – ‘‘किं दिस्वा वा सुत्वा वा’’ति, इदं दिस्वा च सुत्वा च पब्बजितोस्मीति मं धारेहीति देसनं निट्ठापेसीति।
Virūparūpenāti vividharūpena, nānāsabhāvenāti attho. Kāmaguṇesūti diṭṭhadhammikasamparāyikesu sabbakāmaguṇesu ādīnavaṃ disvā. Daharāti antamaso kalalamattabhāvaṃ upādāya taruṇā. Vuḍḍhāti vassasatātikkantā. Apaṇṇakaṃ sāmaññameva seyyoti aviruddhaṃ advajjhagāmiṃ ekantaniyyānikaṃ sāmaññameva ‘‘seyyo, uttaritarañca paṇītatarañcā’’ti upadhāretvā pabbajitosmi mahārājāti. Tasmā yaṃ tvaṃ vadasi – ‘‘kiṃ disvā vā sutvā vā’’ti, idaṃ disvā ca sutvā ca pabbajitosmīti maṃ dhārehīti desanaṃ niṭṭhāpesīti.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
Papañcasūdaniyā majjhimanikāyaṭṭhakathāya
रट्ठपालसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Raṭṭhapālasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / २. रट्ठपालसुत्तं • 2. Raṭṭhapālasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) / २. रट्ठपालसुत्तवण्णना • 2. Raṭṭhapālasuttavaṇṇanā
