| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[७४] ४. रुक्खधम्मजातकवण्णना
[74] 4. Rukkhadhammajātakavaṇṇanā
साधू सम्बहुला ञातीति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो उदककलहे अत्तनो ञातकानं महाविनासं पच्चुपट्ठितं ञत्वा आकासेन गन्त्वा रोहिणीनदिया उपरि पल्लङ्केन निसीदित्वा नीलरंसिं विस्सज्जेत्वा ञातके संवेजेत्वा आकासा ओरुय्ह नदीतीरे निसिन्नो तं कलहं आरब्भ कथेसि। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन कुणालजातके (जा॰ २.२१.कुणालजातक) आवि भविस्सति। तदा पन सत्था ञातके आमन्तेत्वा ‘‘महाराजा , तुम्हे ञातका, ञातकेहि नाम समग्गेहि सम्मोदमानेहि भवितुं वट्टति। ञातकानञ्हि सामग्गिया सति पच्चामित्ता ओकासं न लभन्ति, तिट्ठन्तु ताव मनुस्सभूता, अचेतनानं रुक्खानम्पि सामग्गिं लद्धुं वट्टति। अतीतस्मिञ्हि हिमवन्तप्पदेसे महावातो सालवनं पहरि, तस्स पन सालवनस्स अञ्ञमञ्ञं रुक्खगच्छगुम्बलताहि सम्बन्धत्ता एकरुक्खम्पि पातेतुं असक्कोन्तो मत्थकमत्थकेनेव अगमासि। एकं पन अङ्गणे ठितं साखाविटपसम्पन्नम्पि महारुक्खं अञ्ञेहि रुक्खेहि असम्बन्धत्ता उम्मूलेत्वा भूमियं पातेसि, इमिना कारणेन तुम्हेहिपि समग्गेहि सम्मोदमानेहि भवितुं वट्टती’’ति वत्वा तेहि याचितो अतीतं आहरि।
Sādhūsambahulā ñātīti idaṃ satthā jetavane viharanto udakakalahe attano ñātakānaṃ mahāvināsaṃ paccupaṭṭhitaṃ ñatvā ākāsena gantvā rohiṇīnadiyā upari pallaṅkena nisīditvā nīlaraṃsiṃ vissajjetvā ñātake saṃvejetvā ākāsā oruyha nadītīre nisinno taṃ kalahaṃ ārabbha kathesi. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana kuṇālajātake (jā. 2.21.kuṇālajātaka) āvi bhavissati. Tadā pana satthā ñātake āmantetvā ‘‘mahārājā , tumhe ñātakā, ñātakehi nāma samaggehi sammodamānehi bhavituṃ vaṭṭati. Ñātakānañhi sāmaggiyā sati paccāmittā okāsaṃ na labhanti, tiṭṭhantu tāva manussabhūtā, acetanānaṃ rukkhānampi sāmaggiṃ laddhuṃ vaṭṭati. Atītasmiñhi himavantappadese mahāvāto sālavanaṃ pahari, tassa pana sālavanassa aññamaññaṃ rukkhagacchagumbalatāhi sambandhattā ekarukkhampi pātetuṃ asakkonto matthakamatthakeneva agamāsi. Ekaṃ pana aṅgaṇe ṭhitaṃ sākhāviṭapasampannampi mahārukkhaṃ aññehi rukkhehi asambandhattā ummūletvā bhūmiyaṃ pātesi, iminā kāraṇena tumhehipi samaggehi sammodamānehi bhavituṃ vaṭṭatī’’ti vatvā tehi yācito atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते पठमं उप्पन्नो वेस्सवणो महाराजा चवि, सक्को अञ्ञं वेस्सवणं ठपेसि। एतस्मिं वेस्सवणे परिवत्ते पच्छा निब्बत्तवेस्सवणो ‘‘रुक्खगच्छगुम्बलतानं अत्तनो अत्तनो रुच्चनट्ठाने विमानं गण्हन्तू’’ति सासनं पेसेसि। तदा बोधिसत्तो हिमवन्तप्पदेसे एकस्मिं सालवने रुक्खदेवता हुत्वा निब्बत्ति। सो ञातके आह ‘‘तुम्हे विमानानि गण्हन्ता अङ्गणे ठितरुक्खेसु मा गण्हथ, इमस्मिं पन सालवने मया गहितविमानं परिवारेत्वा ठितविमानानि गण्हथा’’ति। तत्थ बोधिसत्तस्स वचनकरा पण्डितदेवता बोधिसत्तस्स विमानं परिवारेत्वा ठितविमानानि गण्हिंसु। अपण्डिता पन देवता ‘‘किं अम्हाकं अत्थो अरञ्ञविमानेहि, मयं मनुस्सपथे गामनिगमराजधानिद्वारेसु विमानानि गण्हिस्साम। गामादयो हि उपनिस्साय वसमाना देवता लाभग्गयसग्गप्पत्ता होन्ती’’ति मनुस्सपथे अङ्गणट्ठाने निब्बत्तमहारुक्खेसु विमानानि गण्हिंसु।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente paṭhamaṃ uppanno vessavaṇo mahārājā cavi, sakko aññaṃ vessavaṇaṃ ṭhapesi. Etasmiṃ vessavaṇe parivatte pacchā nibbattavessavaṇo ‘‘rukkhagacchagumbalatānaṃ attano attano ruccanaṭṭhāne vimānaṃ gaṇhantū’’ti sāsanaṃ pesesi. Tadā bodhisatto himavantappadese ekasmiṃ sālavane rukkhadevatā hutvā nibbatti. So ñātake āha ‘‘tumhe vimānāni gaṇhantā aṅgaṇe ṭhitarukkhesu mā gaṇhatha, imasmiṃ pana sālavane mayā gahitavimānaṃ parivāretvā ṭhitavimānāni gaṇhathā’’ti. Tattha bodhisattassa vacanakarā paṇḍitadevatā bodhisattassa vimānaṃ parivāretvā ṭhitavimānāni gaṇhiṃsu. Apaṇḍitā pana devatā ‘‘kiṃ amhākaṃ attho araññavimānehi, mayaṃ manussapathe gāmanigamarājadhānidvāresu vimānāni gaṇhissāma. Gāmādayo hi upanissāya vasamānā devatā lābhaggayasaggappattā hontī’’ti manussapathe aṅgaṇaṭṭhāne nibbattamahārukkhesu vimānāni gaṇhiṃsu.
अथेकस्मिं दिवसे महती वातवुट्ठि उप्पज्जि। वातस्स अतिबलवताय दळ्हमूला वनजेट्ठकरुक्खापि संभग्गसाखाविटपा समूला निपतिंसु। तं पन अञ्ञमञ्ञं सम्बन्धनेन ठितं सालवनं पत्वा इतो चितो च पहरन्तो एकरुक्खम्पि पातेतुं नासक्खि। भग्गविमाना देवता निप्पटिसरणा दारके हत्थेसु गहेत्वा हिमवन्तं गन्त्वा अत्तनो पवत्तिं सालवनदेवतानं कथयिंसु। ता तासं एवं आगतभावं बोधिसत्तस्स आरोचेसुं। बोधिसत्तो ‘‘पण्डितानं वचनं अग्गहेत्वा निप्पच्चयट्ठानं गता नाम एवरूपाव होन्ती’’ति वत्वा धम्मं देसेन्तो इमं गाथमाह –
Athekasmiṃ divase mahatī vātavuṭṭhi uppajji. Vātassa atibalavatāya daḷhamūlā vanajeṭṭhakarukkhāpi saṃbhaggasākhāviṭapā samūlā nipatiṃsu. Taṃ pana aññamaññaṃ sambandhanena ṭhitaṃ sālavanaṃ patvā ito cito ca paharanto ekarukkhampi pātetuṃ nāsakkhi. Bhaggavimānā devatā nippaṭisaraṇā dārake hatthesu gahetvā himavantaṃ gantvā attano pavattiṃ sālavanadevatānaṃ kathayiṃsu. Tā tāsaṃ evaṃ āgatabhāvaṃ bodhisattassa ārocesuṃ. Bodhisatto ‘‘paṇḍitānaṃ vacanaṃ aggahetvā nippaccayaṭṭhānaṃ gatā nāma evarūpāva hontī’’ti vatvā dhammaṃ desento imaṃ gāthamāha –
७४.
74.
‘‘साधू सम्बहुला ञाती, अपि रुक्खा अरञ्ञजा।
‘‘Sādhū sambahulā ñātī, api rukkhā araññajā;
वातो वहति एकट्ठं, ब्रहन्तम्पि वनप्पति’’न्ति॥
Vāto vahati ekaṭṭhaṃ, brahantampi vanappati’’nti.
तत्थ सम्बहुला ञातीति चत्तारो उपादाय ततुत्तरि सतसहस्सम्पि सम्बहुला नाम, एवं सम्बहुला अञ्ञमञ्ञं निस्साय वसन्ता ञातका। साधूति सोभना पसत्था, परेहि अप्पधंसियाति अत्थो। अपि रुक्खा अरञ्ञजाति तिट्ठन्तु मनुस्सभूता, अरञ्ञे जातरुक्खापि सम्बहुला अञ्ञमञ्ञूपत्थम्भेन ठिता साधुयेव। रुक्खानम्पि हि सपच्चयभावो लद्धुं वट्टति। वातो वहति एकट्ठन्ति पुरत्थिमादिभेदो वातो वायन्तो अङ्गणट्ठाने ठितं एकट्ठं एककमेव ठितं ब्रहन्तम्पि वनप्पतिं साखाविटपसम्पन्नं महारुक्खम्पि वहति, उम्मूलेत्वा पातेतीति अत्थो। बोधिसत्तो इमं कारणं कथेत्वा आयुक्खये यथाकम्मं गतो।
Tattha sambahulā ñātīti cattāro upādāya tatuttari satasahassampi sambahulā nāma, evaṃ sambahulā aññamaññaṃ nissāya vasantā ñātakā. Sādhūti sobhanā pasatthā, parehi appadhaṃsiyāti attho. Api rukkhā araññajāti tiṭṭhantu manussabhūtā, araññe jātarukkhāpi sambahulā aññamaññūpatthambhena ṭhitā sādhuyeva. Rukkhānampi hi sapaccayabhāvo laddhuṃ vaṭṭati. Vāto vahati ekaṭṭhanti puratthimādibhedo vāto vāyanto aṅgaṇaṭṭhāne ṭhitaṃ ekaṭṭhaṃ ekakameva ṭhitaṃ brahantampi vanappatiṃ sākhāviṭapasampannaṃ mahārukkhampi vahati, ummūletvā pātetīti attho. Bodhisatto imaṃ kāraṇaṃ kathetvā āyukkhaye yathākammaṃ gato.
सत्थापि ‘‘एवं, महाराजा, ञातकानं ताव सामग्गियेव लद्धुं वट्टति, समग्गा सम्मोदमाना पियसंवासमेव वसथा’’ति इमं धम्मदेसनं आहरित्वा अनुसन्धिं घटेत्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा देवता बुद्धपरिसा अहेसुं, पण्डितदेवता पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthāpi ‘‘evaṃ, mahārājā, ñātakānaṃ tāva sāmaggiyeva laddhuṃ vaṭṭati, samaggā sammodamānā piyasaṃvāsameva vasathā’’ti imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā anusandhiṃ ghaṭetvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā devatā buddhaparisā ahesuṃ, paṇḍitadevatā pana ahameva ahosi’’nti.
रुक्खधम्मजातकवण्णना चतुत्था।
Rukkhadhammajātakavaṇṇanā catutthā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ७४. रुक्खधम्मजातकं • 74. Rukkhadhammajātakaṃ
