Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā)

    ॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥

    Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa

    अङ्गुत्तरनिकाये

    Aṅguttaranikāye

    एककनिपात-टीका

    Ekakanipāta-ṭīkā

    गन्थारम्भकथा

    Ganthārambhakathā

    अनन्तञाणं करुणानिकेतं,

    Anantañāṇaṃ karuṇāniketaṃ,

    नमामि नाथं जितपञ्‍चमारं।

    Namāmi nāthaṃ jitapañcamāraṃ;

    धम्मं विसुद्धं भवनासहेतुं,

    Dhammaṃ visuddhaṃ bhavanāsahetuṃ,

    सङ्घञ्‍च सेट्ठं हतसब्बपापं॥

    Saṅghañca seṭṭhaṃ hatasabbapāpaṃ.

    कस्सपं तं महाथेरं, सङ्घस्स परिणायकं।

    Kassapaṃ taṃ mahātheraṃ, saṅghassa pariṇāyakaṃ;

    दीपस्मिं तम्बपण्णिम्हि, सासनोदयकारकं॥

    Dīpasmiṃ tambapaṇṇimhi, sāsanodayakārakaṃ.

    पटिपत्तिपराधीनं, सदारञ्‍ञनिवासिनं।

    Paṭipattiparādhīnaṃ, sadāraññanivāsinaṃ;

    पाकटं गगने चन्द-मण्डलं विय सासने॥

    Pākaṭaṃ gagane canda-maṇḍalaṃ viya sāsane.

    सङ्घस्स पितरं वन्दे, विनये सुविसारदं।

    Saṅghassa pitaraṃ vande, vinaye suvisāradaṃ;

    यं निस्साय वसन्तोहं, वुड्ढिप्पत्तोस्मि सासने॥

    Yaṃ nissāya vasantohaṃ, vuḍḍhippattosmi sāsane.

    अनुथेरं महापञ्‍ञं, सुमेधं सुतिविस्सुतं।

    Anutheraṃ mahāpaññaṃ, sumedhaṃ sutivissutaṃ;

    अविखण्डितसीलादि-परिसुद्धगुणोदयं॥

    Avikhaṇḍitasīlādi-parisuddhaguṇodayaṃ.

    बहुस्सुतं सतिमन्तं, दन्तं सन्तं समाहितं।

    Bahussutaṃ satimantaṃ, dantaṃ santaṃ samāhitaṃ;

    नमामि सिरसा धीरं, गरुं मे गणवाचकं॥

    Namāmi sirasā dhīraṃ, garuṃ me gaṇavācakaṃ.

    आगतागमतक्‍केसु , सद्दसत्थनयञ्‍ञुसु।

    Āgatāgamatakkesu , saddasatthanayaññusu;

    यस्सन्तेवासिभिक्खूसु, सासनं सुप्पतिट्ठितं॥

    Yassantevāsibhikkhūsu, sāsanaṃ suppatiṭṭhitaṃ.

    यो सीहळिन्दो धितिमा यसस्सी,

    Yo sīhaḷindo dhitimā yasassī,

    उळारपञ्‍ञो निपुणो कलासु।

    Uḷārapañño nipuṇo kalāsu;

    जातो विसुद्धे रविसोमवंसे,

    Jāto visuddhe ravisomavaṃse,

    महब्बलो अब्भुतवुत्तितेजो॥

    Mahabbalo abbhutavuttitejo.

    जित्वारिवग्गं अतिदुप्पसय्हं,

    Jitvārivaggaṃ atiduppasayhaṃ,

    अनञ्‍ञसाधारणविक्‍कमेन।

    Anaññasādhāraṇavikkamena;

    पत्ताभिसेको जिनधम्मसेवी,

    Pattābhiseko jinadhammasevī,

    अभिप्पसन्‍नो रतनत्तयम्हि॥

    Abhippasanno ratanattayamhi.

    चिरं विभिन्‍ने जिनसासनस्मिं,

    Ciraṃ vibhinne jinasāsanasmiṃ,

    पच्‍चत्थिके सुट्ठु विनिग्गहेत्वा।

    Paccatthike suṭṭhu viniggahetvā;

    सुधंव सामग्गिरसं पसत्थं,

    Sudhaṃva sāmaggirasaṃ pasatthaṃ,

    पायेसि भिक्खू परिसुद्धसीले॥

    Pāyesi bhikkhū parisuddhasīle.

    कत्वा विहारे विपुले च रम्मे,

    Katvā vihāre vipule ca ramme,

    तत्रप्पितेनेकसहस्ससङ्खे।

    Tatrappitenekasahassasaṅkhe;

    भिक्खू असेसे चतुपच्‍चयेहि,

    Bhikkhū asese catupaccayehi,

    सन्तप्पयन्तो सुचिरं अखण्डं॥

    Santappayanto suciraṃ akhaṇḍaṃ.

    सद्धम्मवुद्धिं अभिकङ्खमानो,

    Saddhammavuddhiṃ abhikaṅkhamāno,

    सयम्पि भिक्खू अनुसासयित्वा।

    Sayampi bhikkhū anusāsayitvā;

    नियोजयं गन्थविपस्सनासु,

    Niyojayaṃ ganthavipassanāsu,

    अकासि वुद्धिं जिनसासनस्स॥

    Akāsi vuddhiṃ jinasāsanassa.

    तेनाहमच्‍चन्तमनुग्गहीतो,

    Tenāhamaccantamanuggahīto,

    अनञ्‍ञसाधारणसङ्गहेन।

    Anaññasādhāraṇasaṅgahena;

    यस्मा परक्‍कन्तभुजव्हयेन,

    Yasmā parakkantabhujavhayena,

    अज्झेसितो भिक्खुगणस्स मज्झे॥

    Ajjhesito bhikkhugaṇassa majjhe.

    तस्मा अनुत्तानपदानमत्थं,

    Tasmā anuttānapadānamatthaṃ,

    सेट्ठाय अङ्गुत्तरवण्णनाय।

    Seṭṭhāya aṅguttaravaṇṇanāya;

    सन्दस्सयिस्सं सकलं सुबोद्धुं,

    Sandassayissaṃ sakalaṃ suboddhuṃ,

    निस्साय पुब्बाचरियप्पभावं॥

    Nissāya pubbācariyappabhāvaṃ.

    गन्थारम्भकथावण्णना

    Ganthārambhakathāvaṇṇanā

    १. संवण्णनारम्भे रतनत्तयं नमस्सितुकामो तस्स विसिट्ठगुणयोगसन्दस्सनत्थं ‘‘करुणासीतलहदय’’न्तिआदिमाह। विसिट्ठगुणयोगेन हि वन्दनारहभावो, वन्दनारहे च कता वन्दना यथाधिप्पेतमत्थं साधेति। एत्थ च संवण्णनारम्भे रतनत्तयप्पणामकरणप्पयोजनं तत्थ तत्थ बहुधा पपञ्‍चेन्ति आचरिया, मयं पन इधाधिप्पेतमेव पयोजनं दस्सयिस्साम, तस्मा संवण्णनारम्भे रतनत्तयप्पणामकरणं यथापटिञ्‍ञातसंवण्णनाय अनन्तरायेन परिसमापनत्थन्ति वेदितब्बं। इदमेव हि पयोजनं आचरियेन इधाधिप्पेतं। तथा हि वक्खति –

    1. Saṃvaṇṇanārambhe ratanattayaṃ namassitukāmo tassa visiṭṭhaguṇayogasandassanatthaṃ ‘‘karuṇāsītalahadaya’’ntiādimāha. Visiṭṭhaguṇayogena hi vandanārahabhāvo, vandanārahe ca katā vandanā yathādhippetamatthaṃ sādheti. Ettha ca saṃvaṇṇanārambhe ratanattayappaṇāmakaraṇappayojanaṃ tattha tattha bahudhā papañcenti ācariyā, mayaṃ pana idhādhippetameva payojanaṃ dassayissāma, tasmā saṃvaṇṇanārambhe ratanattayappaṇāmakaraṇaṃ yathāpaṭiññātasaṃvaṇṇanāya anantarāyena parisamāpanatthanti veditabbaṃ. Idameva hi payojanaṃ ācariyena idhādhippetaṃ. Tathā hi vakkhati –

    ‘‘इति मे पसन्‍नमतिनो, रतनत्तयवन्दनामयं पुञ्‍ञं।

    ‘‘Iti me pasannamatino, ratanattayavandanāmayaṃ puññaṃ;

    यं सुविहतन्तरायो, हुत्वा तस्सानुभावेना’’ति॥

    Yaṃ suvihatantarāyo, hutvā tassānubhāvenā’’ti.

    रतनत्तयप्पणामकरणेन चेत्थ यथापटिञ्‍ञातसंवण्णनाय अनन्तरायेन परिसमापनं रतनत्तयपूजाय पञ्‍ञापाटवतो, ताय पञ्‍ञापाटवञ्‍च रागादिमलविधमनतो। वुत्तञ्हेतं –

    Ratanattayappaṇāmakaraṇena cettha yathāpaṭiññātasaṃvaṇṇanāya anantarāyena parisamāpanaṃ ratanattayapūjāya paññāpāṭavato, tāya paññāpāṭavañca rāgādimalavidhamanato. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘यस्मिं, महानाम, समये अरियसावको तथागतं अनुस्सरति, नेवस्स तस्मिं समये रागपरियुट्ठितं चित्तं होति, न दोसपरियुट्ठितं चित्तं होति, न मोहपरियुट्ठितं चित्तं होति, उजुगतमेवस्स तस्मिं समये चित्तं होती’’तिआदि (अ॰ नि॰ ६.१०; ११.११)।

    ‘‘Yasmiṃ, mahānāma, samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na dosapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na mohapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, ujugatamevassa tasmiṃ samaye cittaṃ hotī’’tiādi (a. ni. 6.10; 11.11).

    तस्मा रतनत्तयपूजनेन विक्खालितमलाय पञ्‍ञाय पाटवसिद्धि।

    Tasmā ratanattayapūjanena vikkhālitamalāya paññāya pāṭavasiddhi.

    अथ वा रतनत्तयपूजनस्स पञ्‍ञापदट्ठानसमाधिहेतुत्ता पञ्‍ञापाटवं। वुत्तञ्हि तस्स समाधिहेतुत्तं –

    Atha vā ratanattayapūjanassa paññāpadaṭṭhānasamādhihetuttā paññāpāṭavaṃ. Vuttañhi tassa samādhihetuttaṃ –

    ‘‘उजुगतचित्तो खो पन, महानाम, अरियसावको लभति अत्थवेदं, लभति धम्मवेदं, लभति धम्मूपसंहितं पामोज्‍जं, पमुदितस्स पीति जायति, पीतिमनस्स कायो पस्सम्भति, पस्सद्धकायो सुखं वेदियति, सुखिनो चित्तं समाधियती’’ति (अ॰ नि॰ ६.१०; ११.११)।

    ‘‘Ujugatacitto kho pana, mahānāma, ariyasāvako labhati atthavedaṃ, labhati dhammavedaṃ, labhati dhammūpasaṃhitaṃ pāmojjaṃ, pamuditassa pīti jāyati, pītimanassa kāyo passambhati, passaddhakāyo sukhaṃ vediyati, sukhino cittaṃ samādhiyatī’’ti (a. ni. 6.10; 11.11).

    समाधिस्स च पञ्‍ञाय पदट्ठानभावो वुत्तोयेव – ‘‘समाहितो यथाभूतं पजानाती’’ति (सं॰ नि॰ ३.५; ४.९९; ५.१०७१)। ततो एवं पटुभूताय पञ्‍ञाय पटिञ्‍ञामहत्तकतं खेदमभिभुय्य अनन्तरायेन संवण्णनं समापयिस्सति।

    Samādhissa ca paññāya padaṭṭhānabhāvo vuttoyeva – ‘‘samāhito yathābhūtaṃ pajānātī’’ti (saṃ. ni. 3.5; 4.99; 5.1071). Tato evaṃ paṭubhūtāya paññāya paṭiññāmahattakataṃ khedamabhibhuyya anantarāyena saṃvaṇṇanaṃ samāpayissati.

    अथ वा रतनत्तयपूजाय आयुवण्णसुखबलवड्ढनतो अनन्तरायेन परिसमापनं वेदितब्बं। रतनत्तयप्पणामेन हि आयुवण्णसुखबलानि वड्ढन्ति। वुत्तञ्हेतं –

    Atha vā ratanattayapūjāya āyuvaṇṇasukhabalavaḍḍhanato anantarāyena parisamāpanaṃ veditabbaṃ. Ratanattayappaṇāmena hi āyuvaṇṇasukhabalāni vaḍḍhanti. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘अभिवादनसीलिस्स, निच्‍चं वुड्ढापचायिनो।

    ‘‘Abhivādanasīlissa, niccaṃ vuḍḍhāpacāyino;

    चत्तारो धम्मा वड्ढन्ति, आयु वण्णो सुखं बल’’न्ति॥ (ध॰ प॰ १०९) –

    Cattāro dhammā vaḍḍhanti, āyu vaṇṇo sukhaṃ bala’’nti. (dha. pa. 109) –

    ततो आयुवण्णसुखबलवुद्धिया होतेव कारियनिट्ठानं।

    Tato āyuvaṇṇasukhabalavuddhiyā hoteva kāriyaniṭṭhānaṃ.

    अथ वा रतनत्तयगारवस्स पटिभानापरिहानावहत्ता। अपरिहानावहञ्हि तीसुपि रतनेसु गारवं। वुत्तञ्हेतं –

    Atha vā ratanattayagāravassa paṭibhānāparihānāvahattā. Aparihānāvahañhi tīsupi ratanesu gāravaṃ. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘सत्तिमे, भिक्खवे, अपरिहानीया धम्मा। कतमे सत्त? सत्थुगारवता, धम्मगारवता, सङ्घगारवता, सिक्खागारवता, समाधिगारवता, सोवचस्सता, कल्याणमित्तता’’ति (अ॰ नि॰ ७.३४)।

    ‘‘Sattime, bhikkhave, aparihānīyā dhammā. Katame satta? Satthugāravatā, dhammagāravatā, saṅghagāravatā, sikkhāgāravatā, samādhigāravatā, sovacassatā, kalyāṇamittatā’’ti (a. ni. 7.34).

    होतेव च ततो पटिभानापरिहानेन यथापटिञ्‍ञातपरिसमापनं।

    Hoteva ca tato paṭibhānāparihānena yathāpaṭiññātaparisamāpanaṃ.

    अथ वा पसादवत्थूसु पूजाय पुञ्‍ञातिसयभावतो। वुत्तञ्हि तस्सा पुञ्‍ञातिसयत्तं –

    Atha vā pasādavatthūsu pūjāya puññātisayabhāvato. Vuttañhi tassā puññātisayattaṃ –

    ‘‘पूजारहे पूजयतो, बुद्धे यदि व सावके।

    ‘‘Pūjārahe pūjayato, buddhe yadi va sāvake;

    पपञ्‍चसमतिक्‍कन्ते, तिण्णसोकपरिद्दवे॥

    Papañcasamatikkante, tiṇṇasokapariddave.

    ते तादिसे पूजयतो, निब्बुते अकुतोभये।

    Te tādise pūjayato, nibbute akutobhaye;

    न सक्‍का पुञ्‍ञं सङ्खातुं, इमेत्तमपि केनची’’ति॥ (ध॰ प॰ १९५-१९६; अप॰ थेर १.१०.१-२)।

    Na sakkā puññaṃ saṅkhātuṃ, imettamapi kenacī’’ti. (dha. pa. 195-196; apa. thera 1.10.1-2);

    पुञ्‍ञातिसयो च यथाधिप्पेतपरिसमापनूपायो। यथाह –

    Puññātisayo ca yathādhippetaparisamāpanūpāyo. Yathāha –

    ‘‘एस देवमनुस्सानं, सब्बकामददो निधि।

    ‘‘Esa devamanussānaṃ, sabbakāmadado nidhi;

    यं यदेवाभिपत्थेन्ति, सब्बमेतेन लब्भती’’ति॥ (खु॰ पा॰ ८.१०)।

    Yaṃ yadevābhipatthenti, sabbametena labbhatī’’ti. (khu. pā. 8.10);

    उपायेसु च पटिपन्‍नस्स होतेव कारियनिट्ठानं। रतनत्तयपूजा हि निरतिसयपुञ्‍ञक्खेत्तसम्बुद्धिया अपरिमेय्यप्पभावो पुञ्‍ञातिसयोति बहुविधन्तरायेपि लोकसन्‍निवासे अन्तरायनिबन्धनसकलसंकिलेसविद्धंसनाय पहोति, भयादिउपद्दवञ्‍च निवारेति। तस्मा वुत्तं – ‘‘संवण्णनारम्भे रतनत्तयप्पणामकरणं यथापटिञ्‍ञातसंवण्णनाय अनन्तरायेन परिसमापनत्थ’’न्ति।

    Upāyesu ca paṭipannassa hoteva kāriyaniṭṭhānaṃ. Ratanattayapūjā hi niratisayapuññakkhettasambuddhiyā aparimeyyappabhāvo puññātisayoti bahuvidhantarāyepi lokasannivāse antarāyanibandhanasakalasaṃkilesaviddhaṃsanāya pahoti, bhayādiupaddavañca nivāreti. Tasmā vuttaṃ – ‘‘saṃvaṇṇanārambhe ratanattayappaṇāmakaraṇaṃ yathāpaṭiññātasaṃvaṇṇanāya anantarāyena parisamāpanattha’’nti.

    एवञ्‍च सप्पयोजनं रतनत्तयवन्दनं कत्तुकामो पठमं ताव भगवतो वन्दनं कातुं तम्मूलकत्ता सेसरतनानं ‘‘करुणासीतलहदयं…पे॰… गतिविमुत्त’’न्ति आह। तत्थ यस्सा देसनाय संवण्णनं कत्तुकामो, सा न विनयदेसना विय करुणापधाना, नापि अभिधम्मदेसना विय पञ्‍ञापधाना, अथ खो करुणापञ्‍ञापधानाति तदुभयप्पधानमेव ताव सम्मासम्बुद्धस्स थोमनं कातुं ‘‘करुणासीतलहदयं, पञ्‍ञापज्‍जोतविहतमोहतम’’न्ति वुत्तं। तत्थ किरतीति करुणा, परदुक्खं विक्खिपति अपनेतीति अत्थो। अथ वा किणातीति करुणा, परदुक्खे सति कारुणिकं हिंसति विबाधतीति अत्थो। परदुक्खे सति साधूनं कम्पनं हदयखेदं करोतीति वा करुणा। अथ वा कमिति सुखं, तं रुन्धतीति करुणा। एसा हि परदुक्खापनयनकामतालक्खणा अत्तसुखनिरपेक्खताय कारुणिकानं सुखं रुन्धति विबन्धतीति अत्थो। करुणाय सीतलं करुणासीतलं, करुणासीतलं हदयं अस्साति करुणासीतलहदयो, तं करुणासीतलहदयं।

    Evañca sappayojanaṃ ratanattayavandanaṃ kattukāmo paṭhamaṃ tāva bhagavato vandanaṃ kātuṃ tammūlakattā sesaratanānaṃ ‘‘karuṇāsītalahadayaṃ…pe… gativimutta’’nti āha. Tattha yassā desanāya saṃvaṇṇanaṃ kattukāmo, sā na vinayadesanā viya karuṇāpadhānā, nāpi abhidhammadesanā viya paññāpadhānā, atha kho karuṇāpaññāpadhānāti tadubhayappadhānameva tāva sammāsambuddhassa thomanaṃ kātuṃ ‘‘karuṇāsītalahadayaṃ, paññāpajjotavihatamohatama’’nti vuttaṃ. Tattha kiratīti karuṇā, paradukkhaṃ vikkhipati apanetīti attho. Atha vā kiṇātīti karuṇā, paradukkhe sati kāruṇikaṃ hiṃsati vibādhatīti attho. Paradukkhe sati sādhūnaṃ kampanaṃ hadayakhedaṃ karotīti vā karuṇā. Atha vā kamiti sukhaṃ, taṃ rundhatīti karuṇā. Esā hi paradukkhāpanayanakāmatālakkhaṇā attasukhanirapekkhatāya kāruṇikānaṃ sukhaṃ rundhati vibandhatīti attho. Karuṇāya sītalaṃ karuṇāsītalaṃ, karuṇāsītalaṃ hadayaṃ assāti karuṇāsītalahadayo, taṃ karuṇāsītalahadayaṃ.

    तत्थ किञ्‍चापि परेसं हितोपसंहारसुखादिअपरिहानिच्छनसभावताय, ब्यापादारतीनं उजुविपच्‍चनीकताय च सत्तसन्तानगतसन्तापविच्छेदनाकारप्पवत्तिया मेत्तामुदितानम्पि चित्तसीतलभावकारणता उपलब्भति, तथापि दुक्खापनयनाकारप्पवत्तिया परूपतापासहनरसा अविहिंसभूता करुणा विसेसेन भगवतो चित्तस्स चित्तप्पस्सद्धि विय सीतिभावनिमित्तन्ति वुत्तं – ‘‘करुणासीतलहदय’’न्ति। करुणामुखेन वा मेत्तामुदितानम्पि हदयसीतलभावकारणता वुत्ताति दट्ठब्बं। अथ वा असाधारणञाणविसेसनिबन्धनभूता सातिसयं निरवसेसञ्‍च सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणं विय सविसयब्यापिताय महाकरुणाभावं उपगता करुणाव भगवतो अतिसयेन हदयसीतलभावहेतूति आह – ‘‘करुणासीतलहदय’’न्ति। अथ वा सतिपि मेत्तामुदितानं सातिसये हदयसीतिभावनिबन्धनत्ते सकलबुद्धगुणविसेसकारणताय तासम्पि कारणन्ति करुणाव भगवतो ‘‘हदयसीतलभावकारण’’न्ति वुत्ता। करुणानिदाना हि सब्बेपि बुद्धगुणा। करुणानुभावनिब्बापियमानसंसारदुक्खसन्तापस्स हि भगवतो परदुक्खापनयनकामताय अनेकानिपि असङ्ख्येय्यानि कप्पानं अकिलन्तरूपस्सेव निरवसेसबुद्धकरधम्मसम्भरणनिरतस्स समधिगतधम्माधिपतेय्यस्स च सन्‍निहितेसुपि सत्तसङ्खारसमुपनीतहदयूपतापनिमित्तेसु न ईसकम्पि चित्तसीतिभावस्स अञ्‍ञथत्तमहोसीति। एतस्मिञ्‍च अत्थविकप्पे तीसुपि अवत्थासु भगवतो करुणा सङ्गहिताति दट्ठब्बं।

    Tattha kiñcāpi paresaṃ hitopasaṃhārasukhādiaparihānicchanasabhāvatāya, byāpādāratīnaṃ ujuvipaccanīkatāya ca sattasantānagatasantāpavicchedanākārappavattiyā mettāmuditānampi cittasītalabhāvakāraṇatā upalabbhati, tathāpi dukkhāpanayanākārappavattiyā parūpatāpāsahanarasā avihiṃsabhūtā karuṇā visesena bhagavato cittassa cittappassaddhi viya sītibhāvanimittanti vuttaṃ – ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti. Karuṇāmukhena vā mettāmuditānampi hadayasītalabhāvakāraṇatā vuttāti daṭṭhabbaṃ. Atha vā asādhāraṇañāṇavisesanibandhanabhūtā sātisayaṃ niravasesañca sabbaññutaññāṇaṃ viya savisayabyāpitāya mahākaruṇābhāvaṃ upagatā karuṇāva bhagavato atisayena hadayasītalabhāvahetūti āha – ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti. Atha vā satipi mettāmuditānaṃ sātisaye hadayasītibhāvanibandhanatte sakalabuddhaguṇavisesakāraṇatāya tāsampi kāraṇanti karuṇāva bhagavato ‘‘hadayasītalabhāvakāraṇa’’nti vuttā. Karuṇānidānā hi sabbepi buddhaguṇā. Karuṇānubhāvanibbāpiyamānasaṃsāradukkhasantāpassa hi bhagavato paradukkhāpanayanakāmatāya anekānipi asaṅkhyeyyāni kappānaṃ akilantarūpasseva niravasesabuddhakaradhammasambharaṇaniratassa samadhigatadhammādhipateyyassa ca sannihitesupi sattasaṅkhārasamupanītahadayūpatāpanimittesu na īsakampi cittasītibhāvassa aññathattamahosīti. Etasmiñca atthavikappe tīsupi avatthāsu bhagavato karuṇā saṅgahitāti daṭṭhabbaṃ.

    पजानातीति पञ्‍ञा, यथासभावं पकारेहि पटिविज्झतीति अत्थो। पञ्‍ञाव ञेय्यावरणप्पहानतो पकारेहि धम्मसभावावजोतनट्ठेन पज्‍जोतोति पञ्‍ञापज्‍जोतो। सवासनप्पहानतो विसेसेन हतं समुग्घातितं विहतं। पञ्‍ञापज्‍जोतेन विहतं पञ्‍ञापज्‍जोतविहतं , मुय्हन्ति तेन, सयं वा मुय्हति, मोहनमत्तमेव वा तन्ति मोहो, अविज्‍जा। स्वेव विसयसभावप्पटिच्छादनतो अन्धकारसरिक्खताय तमो वियाति मोहतमो, पञ्‍ञापज्‍जोतविहतो मोहतमो एतस्साति पञ्‍ञापज्‍जोतविहतमोहतमो, तं पञ्‍ञापज्‍जोतविहतमोहतमं। सब्बेसम्पि हि खीणासवानं सतिपि पञ्‍ञापज्‍जोतेन अविज्‍जन्धकारस्स विहतभावे सद्धाधिमुत्तेहि विय दिट्ठिप्पत्तानं सावकेहि पच्‍चेकसम्बुद्धेहि च सवासनप्पहानेन सम्मासम्बुद्धानं किलेसप्पहानस्स विसेसो विज्‍जतीति सातिसयेन अविज्‍जापहानेन भगवन्तं थोमेन्तो आह – ‘‘पञ्‍ञापज्‍जोतविहतमोहतम’’न्ति।

    Pajānātīti paññā, yathāsabhāvaṃ pakārehi paṭivijjhatīti attho. Paññāva ñeyyāvaraṇappahānato pakārehi dhammasabhāvāvajotanaṭṭhena pajjototi paññāpajjoto. Savāsanappahānato visesena hataṃ samugghātitaṃ vihataṃ. Paññāpajjotena vihataṃ paññāpajjotavihataṃ , muyhanti tena, sayaṃ vā muyhati, mohanamattameva vā tanti moho, avijjā. Sveva visayasabhāvappaṭicchādanato andhakārasarikkhatāya tamo viyāti mohatamo, paññāpajjotavihato mohatamo etassāti paññāpajjotavihatamohatamo, taṃ paññāpajjotavihatamohatamaṃ. Sabbesampi hi khīṇāsavānaṃ satipi paññāpajjotena avijjandhakārassa vihatabhāve saddhādhimuttehi viya diṭṭhippattānaṃ sāvakehi paccekasambuddhehi ca savāsanappahānena sammāsambuddhānaṃ kilesappahānassa viseso vijjatīti sātisayena avijjāpahānena bhagavantaṃ thomento āha – ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti.

    अथ वा अन्तरेन परोपदेसं अत्तनो सन्ताने अच्‍चन्तं अविज्‍जन्धकारविगमस्स निब्बत्तितत्ता, तत्थ च सब्बञ्‍ञुताय बलेसु च वसीभावस्स समधिगतत्ता, परसन्ततियञ्‍च धम्मदेसनातिसयानुभावेन सम्मदेव तस्स पवत्तितत्ता भगवाव विसेसतो मोहतमविगमेन थोमेतब्बोति आह – ‘‘पञ्‍ञापज्‍जोतविहतमोहतम’’न्ति। इमस्मिञ्‍च अत्थविकप्पे ‘‘पञ्‍ञापज्‍जोतो’’ति पदेन भगवतो पटिवेधपञ्‍ञा विय देसनापञ्‍ञापि सामञ्‍ञनिद्देसेन, एकसेसनयेन वा सङ्गहिताति दट्ठब्बं।

    Atha vā antarena paropadesaṃ attano santāne accantaṃ avijjandhakāravigamassa nibbattitattā, tattha ca sabbaññutāya balesu ca vasībhāvassa samadhigatattā, parasantatiyañca dhammadesanātisayānubhāvena sammadeva tassa pavattitattā bhagavāva visesato mohatamavigamena thometabboti āha – ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti. Imasmiñca atthavikappe ‘‘paññāpajjoto’’ti padena bhagavato paṭivedhapaññā viya desanāpaññāpi sāmaññaniddesena, ekasesanayena vā saṅgahitāti daṭṭhabbaṃ.

    अथ वा भगवतो ञाणस्स ञेय्यपरियन्तिकत्ता सकलञेय्यधम्मसभावावबोधनसमत्थेन अनावरणञाणसङ्खातेन पञ्‍ञापज्‍जोतेन सब्बञेय्यधम्मसभावच्छादकस्स मोहन्धकारस्स विधमितत्ता अनञ्‍ञसाधारणो भगवतो मोहतमविनासोति कत्वा वुत्तं – ‘‘पञ्‍ञापज्‍जोतविहतमोहतम’’न्ति। एत्थ च मोहतमविधमनन्ते अधिगतत्ता अनावरणञाणं कारणोपचारेन ससन्तानमोहतमविधमनं दट्ठब्बं। अभिनीहारसम्पत्तिया सवासनप्पहानमेव हि किलेसानं ञेय्यावरणप्पहानन्ति, परसन्ताने पन मोहतमविधमनस्स कारणभावतो अनावरणञाणं ‘‘मोहतमविधमन’’न्ति वुच्‍चतीति।

    Atha vā bhagavato ñāṇassa ñeyyapariyantikattā sakalañeyyadhammasabhāvāvabodhanasamatthena anāvaraṇañāṇasaṅkhātena paññāpajjotena sabbañeyyadhammasabhāvacchādakassa mohandhakārassa vidhamitattā anaññasādhāraṇo bhagavato mohatamavināsoti katvā vuttaṃ – ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti. Ettha ca mohatamavidhamanante adhigatattā anāvaraṇañāṇaṃ kāraṇopacārena sasantānamohatamavidhamanaṃ daṭṭhabbaṃ. Abhinīhārasampattiyā savāsanappahānameva hi kilesānaṃ ñeyyāvaraṇappahānanti, parasantāne pana mohatamavidhamanassa kāraṇabhāvato anāvaraṇañāṇaṃ ‘‘mohatamavidhamana’’nti vuccatīti.

    किं पन कारणं अविज्‍जासमुग्घातोयेवेको पहानसम्पत्तिवसेन भगवतो थोमनानिमित्तं गय्हति, न पन सातिसयनिरवसेसकिलेसप्पहानन्ति? तप्पहानवचनेनेव तदेकट्ठताय सकलसंकिलेसगणसमुग्घातस्स वुत्तत्ता। न हि सो तादिसो किलेसो अत्थि, यो निरवसेसअविज्‍जापहानेन न पहीयतीति।

    Kiṃ pana kāraṇaṃ avijjāsamugghātoyeveko pahānasampattivasena bhagavato thomanānimittaṃ gayhati, na pana sātisayaniravasesakilesappahānanti? Tappahānavacaneneva tadekaṭṭhatāya sakalasaṃkilesagaṇasamugghātassa vuttattā. Na hi so tādiso kileso atthi, yo niravasesaavijjāpahānena na pahīyatīti.

    अथ वा विज्‍जा विय सकलकुसलधम्मसमुप्पत्तिया, निरवसेसाकुसलधम्मनिब्बत्तिया संसारप्पवत्तिया च अविज्‍जा पधानकारणन्ति तब्बिघातवचनेन सकलसंकिलेसगणसमुग्घातो वुत्तो एव होतीति वुत्तं – ‘‘पञ्‍ञापज्‍जोतविहतमोहतम’’न्ति।

    Atha vā vijjā viya sakalakusaladhammasamuppattiyā, niravasesākusaladhammanibbattiyā saṃsārappavattiyā ca avijjā padhānakāraṇanti tabbighātavacanena sakalasaṃkilesagaṇasamugghāto vutto eva hotīti vuttaṃ – ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti.

    नरा च अमरा च नरामरा, सह नरामरेहीति सनरामरो, सनरामरो च सो लोको चाति सनरामरलोको, तस्स गरूति सनरामरलोकगरु, तं सनरामरलोकगरुं। एतेन देवमनुस्सानं विय तदवसिट्ठसत्तानम्पि यथारहं गुणविसेसावहताय भगवतो उपकारतं दस्सेति। न चेत्थ पधानप्पधानभावो चोदेतब्बो। अञ्‍ञो हि सद्दक्‍कमो, अञ्‍ञो अत्थक्‍कमो। ईदिसेसु हि समासपदेसु पधानम्पि अप्पधानं विय निद्दिसीयति यथा ‘‘सराजिकाय परिसाया’’ति (चूळव॰ ३३६)। कामञ्‍चेत्थ सत्तसङ्खारभाजनवसेन तिविधो लोको, गरुभावस्स पन अधिप्पेतत्ता गरुकरणसमत्थस्सेव युज्‍जनतो सत्तलोकस्स वसेन अत्थो गहेतब्बो। सो हि लोकीयन्ति एत्थ पुञ्‍ञपापानि तब्बिपाको चाति ‘‘लोको’’ति वुच्‍चति। अमरग्गहणेन चेत्थ उपपत्तिदेवा अधिप्पेता।

    Narā ca amarā ca narāmarā, saha narāmarehīti sanarāmaro, sanarāmaro ca so loko cāti sanarāmaraloko, tassa garūti sanarāmaralokagaru, taṃ sanarāmaralokagaruṃ. Etena devamanussānaṃ viya tadavasiṭṭhasattānampi yathārahaṃ guṇavisesāvahatāya bhagavato upakārataṃ dasseti. Na cettha padhānappadhānabhāvo codetabbo. Añño hi saddakkamo, añño atthakkamo. Īdisesu hi samāsapadesu padhānampi appadhānaṃ viya niddisīyati yathā ‘‘sarājikāya parisāyā’’ti (cūḷava. 336). Kāmañcettha sattasaṅkhārabhājanavasena tividho loko, garubhāvassa pana adhippetattā garukaraṇasamatthasseva yujjanato sattalokassa vasena attho gahetabbo. So hi lokīyanti ettha puññapāpāni tabbipāko cāti ‘‘loko’’ti vuccati. Amaraggahaṇena cettha upapattidevā adhippetā.

    अथ वा समूहत्थो लोकसद्दो समुदायवसेन लोकीयति पञ्‍ञापीयतीति। सह नरेहीति सनरा, सनरा च ते अमरा चाति सनरामरा, तेसं लोकोति सनरामरलोकोति पुरिमनयेनेव योजेतब्बं। अमरसद्देन चेत्थ विसुद्धिदेवापि सङ्गय्हन्ति। तेपि हि मरणाभावतो परमत्थतो अमरा। नरामरानंयेव च गहणं उक्‍कट्ठनिद्देसवसेन यथा ‘‘सत्था देवमनुस्सान’’न्ति (दी॰ नि॰ १.१५७)। तथा हि सब्बानत्थपरिहरणपुब्बङ्गमाय निरवसेसहितसुखविधानतप्पराय निरतिसयाय पयोगसम्पत्तिया सदेवमनुस्साय पजाय अच्‍चन्तूपकारिताय अपरिमितनिरुपमप्पभावगुणविसेससमङ्गिताय च सब्बसत्तुत्तमो भगवा अपरिमाणासु लोकधातूसु अपरिमाणानं सत्तानं उत्तमगारवट्ठानं। तेन वुत्तं – ‘‘सनरामरलोकगरु’’न्ति।

    Atha vā samūhattho lokasaddo samudāyavasena lokīyati paññāpīyatīti. Saha narehīti sanarā, sanarā ca te amarā cāti sanarāmarā, tesaṃ lokoti sanarāmaralokoti purimanayeneva yojetabbaṃ. Amarasaddena cettha visuddhidevāpi saṅgayhanti. Tepi hi maraṇābhāvato paramatthato amarā. Narāmarānaṃyeva ca gahaṇaṃ ukkaṭṭhaniddesavasena yathā ‘‘satthā devamanussāna’’nti (dī. ni. 1.157). Tathā hi sabbānatthapariharaṇapubbaṅgamāya niravasesahitasukhavidhānatapparāya niratisayāya payogasampattiyā sadevamanussāya pajāya accantūpakāritāya aparimitanirupamappabhāvaguṇavisesasamaṅgitāya ca sabbasattuttamo bhagavā aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ uttamagāravaṭṭhānaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘sanarāmaralokagaru’’nti.

    सोभनं गतं गमनं एतस्साति सुगतो। भगवतो हि वेनेय्यजनूपसङ्कमनं एकन्तेन तेसं हितसुखनिप्फादनतो सोभनं, तथा लक्खणानुब्यञ्‍जनप्पटिमण्डितरूपकायताय दुतविलम्बितखलितानुकड्ढननिप्पीळनुक्‍कुटिककुटिलाकुटिलतादि- दोसरहितमवहसितराजहंसवसभवारणमिगराजगमनं कायगमनं ञाणगमनञ्‍च विपुलनिम्मलकरुणासतिवीरियादिगुणविसेससहितमभिनीहारतो याव महाबोधि अनवज्‍जताय सोभनमेवाति। अथ वा सयम्भुञाणेन सकलम्पि लोकं परिञ्‍ञाभिसमयवसेन परिजानन्तो ञाणेन सम्मा गतो अवगतोति सुगतो, तथा लोकसमुदयं पहानाभिसमयवसेन पजहन्तो अनुप्पत्तिधम्मतं आपादेन्तो सम्मा गतो अतीतोति सुगतो, लोकनिरोधं निब्बानं सच्छिकिरियाभिसमयवसेन सम्मा गतो अधिगतोति सुगतो, लोकनिरोधगामिनिपटिपदं भावनाभिसमयवसेन सम्मा गतो पटिपन्‍नोति सुगतो। ‘‘सोतापत्तिमग्गेन ये किलेसा पहीना, ते किलेसे न पुनेति न पच्‍चेति न पच्‍चागच्छतीति सुगतो’’तिआदिना (चूळनि॰ मेत्तगूमाणवपुच्छानिद्देसो २७) नयेन अयमत्थो विभावेतब्बो। अथ वा सुन्दरं ठानं सम्मासम्बोधिं, निब्बानमेव वा गतो अधिगतोति सुगतो, यस्मा वा भूतं तच्छं अत्थसंहितं वेनेय्यानं यथारहं कालयुत्तमेव च धम्मं भासति, तस्मा सम्मा गदतीति सुगतो, द-कारस्स त-कारं कत्वा। इति सोभनगमनतादीहि सुगतो, तं सुगतं।

    Sobhanaṃ gataṃ gamanaṃ etassāti sugato. Bhagavato hi veneyyajanūpasaṅkamanaṃ ekantena tesaṃ hitasukhanipphādanato sobhanaṃ, tathā lakkhaṇānubyañjanappaṭimaṇḍitarūpakāyatāya dutavilambitakhalitānukaḍḍhananippīḷanukkuṭikakuṭilākuṭilatādi- dosarahitamavahasitarājahaṃsavasabhavāraṇamigarājagamanaṃ kāyagamanaṃ ñāṇagamanañca vipulanimmalakaruṇāsativīriyādiguṇavisesasahitamabhinīhārato yāva mahābodhi anavajjatāya sobhanamevāti. Atha vā sayambhuñāṇena sakalampi lokaṃ pariññābhisamayavasena parijānanto ñāṇena sammā gato avagatoti sugato, tathā lokasamudayaṃ pahānābhisamayavasena pajahanto anuppattidhammataṃ āpādento sammā gato atītoti sugato, lokanirodhaṃ nibbānaṃ sacchikiriyābhisamayavasena sammā gato adhigatoti sugato, lokanirodhagāminipaṭipadaṃ bhāvanābhisamayavasena sammā gato paṭipannoti sugato. ‘‘Sotāpattimaggena ye kilesā pahīnā, te kilese na puneti na pacceti na paccāgacchatīti sugato’’tiādinā (cūḷani. mettagūmāṇavapucchāniddeso 27) nayena ayamattho vibhāvetabbo. Atha vā sundaraṃ ṭhānaṃ sammāsambodhiṃ, nibbānameva vā gato adhigatoti sugato, yasmā vā bhūtaṃ tacchaṃ atthasaṃhitaṃ veneyyānaṃ yathārahaṃ kālayuttameva ca dhammaṃ bhāsati, tasmā sammā gadatīti sugato, da-kārassa ta-kāraṃ katvā. Iti sobhanagamanatādīhi sugato, taṃ sugataṃ.

    पुञ्‍ञपापकम्मेहि उपपज्‍जनवसेन गन्तब्बतो गतियो, उपपत्तिभवविसेसा। ता पन निरयादिवसेन पञ्‍चविधा। ताहि सकलस्सपि भवगामिकम्मस्स अरियमग्गाधिगमेन अविपाकारहभावकरणेन निवत्तितत्ता भगवा पञ्‍चहिपि गतीहि सुट्ठु मुत्तो विसंयुत्तोति आह – ‘‘गतिविमुत्त’’न्ति। एतेन भगवतो कत्थचिपि गतिया अपरियापन्‍नतं दस्सेति, यतो भगवा ‘‘देवातिदेवो’’ति वुच्‍चति। तेनेवाह –

    Puññapāpakammehi upapajjanavasena gantabbato gatiyo, upapattibhavavisesā. Tā pana nirayādivasena pañcavidhā. Tāhi sakalassapi bhavagāmikammassa ariyamaggādhigamena avipākārahabhāvakaraṇena nivattitattā bhagavā pañcahipi gatīhi suṭṭhu mutto visaṃyuttoti āha – ‘‘gativimutta’’nti. Etena bhagavato katthacipi gatiyā apariyāpannataṃ dasseti, yato bhagavā ‘‘devātidevo’’ti vuccati. Tenevāha –

    ‘‘येन देवूपपत्यस्स, गन्धब्बो वा विहङ्गमो।

    ‘‘Yena devūpapatyassa, gandhabbo vā vihaṅgamo;

    यक्खत्तं येन गच्छेय्यं, मनुस्सत्तञ्‍च अब्बजे।

    Yakkhattaṃ yena gaccheyyaṃ, manussattañca abbaje;

    ते मय्हं आसवा खीणा, विद्धस्ता विनळीकता’’ति॥ (अ॰ नि॰ ४.३६)।

    Te mayhaṃ āsavā khīṇā, viddhastā vinaḷīkatā’’ti. (a. ni. 4.36);

    तंतंगतिसंवत्तनिकानञ्हि कम्मकिलेसानं अग्गमग्गेन बोधिमूलेयेव सुप्पहीनत्ता नत्थि भगवतो गतिपरियापन्‍नताति अच्‍चन्तमेव भगवा सब्बभवयोनिगतिविञ्‍ञाणट्ठितिसत्तावाससत्तनिकायेहि सुपरिमुत्तो, तं गतिविमुत्तं। वन्देति नमामि, थोमेमीति वा अत्थो।

    Taṃtaṃgatisaṃvattanikānañhi kammakilesānaṃ aggamaggena bodhimūleyeva suppahīnattā natthi bhagavato gatipariyāpannatāti accantameva bhagavā sabbabhavayonigativiññāṇaṭṭhitisattāvāsasattanikāyehi suparimutto, taṃ gativimuttaṃ. Vandeti namāmi, thomemīti vā attho.

    अथ वा गतिविमुत्तन्ति अनुपादिसेसनिब्बानधातुप्पत्तिया भगवन्तं थोमेति। एत्थ हि द्वीहि आकारेहि भगवतो थोमना वेदितब्बा अत्तहितसम्पत्तितो परहितप्पटिपत्तितो च। तेसु अत्तहितसम्पत्ति अनावरणञाणाधिगमतो सवासनानं सब्बेसं किलेसानं अच्‍चन्तप्पहानतो अनुपादिसेसनिब्बानप्पत्तितो च वेदितब्बा, परहितप्पटिपत्ति लाभसक्‍कारादिनिरपेक्खचित्तस्स सब्बदुक्खनिय्यानिकधम्मदेसनतो विरुद्धेसुपि निच्‍चं हितज्झासयतो ञाणपरिपाककालागमनतो च। सा पनेत्थ आसयतो पयोगतो च दुविधा, परहितप्पटिपत्ति तिविधा च, अत्तहितसम्पत्ति पकासिता होति। कथं? ‘‘करुणासीतलहदय’’न्ति एतेन आसयतो परहितप्पटिपत्ति , सम्मागदनत्थेन सुगतसद्देन पयोगतो परहितप्पटिपत्ति, ‘‘पञ्‍ञापज्‍जोतविहतमोहतमं गतिविमुत्त’’न्ति एतेहि चतुसच्‍चसम्पटिवेधनत्थेन च सुगतसद्देन तिविधापि अत्तहितसम्पत्ति, अवसिट्ठेन ‘‘पञ्‍ञापज्‍जोतविहतमोहतम’’न्ति एतेन चापि अत्तहितसम्पत्ति परहितप्पटिपत्ति पकासिता होतीति।

    Atha vā gativimuttanti anupādisesanibbānadhātuppattiyā bhagavantaṃ thometi. Ettha hi dvīhi ākārehi bhagavato thomanā veditabbā attahitasampattito parahitappaṭipattito ca. Tesu attahitasampatti anāvaraṇañāṇādhigamato savāsanānaṃ sabbesaṃ kilesānaṃ accantappahānato anupādisesanibbānappattito ca veditabbā, parahitappaṭipatti lābhasakkārādinirapekkhacittassa sabbadukkhaniyyānikadhammadesanato viruddhesupi niccaṃ hitajjhāsayato ñāṇaparipākakālāgamanato ca. Sā panettha āsayato payogato ca duvidhā, parahitappaṭipatti tividhā ca, attahitasampatti pakāsitā hoti. Kathaṃ? ‘‘Karuṇāsītalahadaya’’nti etena āsayato parahitappaṭipatti , sammāgadanatthena sugatasaddena payogato parahitappaṭipatti, ‘‘paññāpajjotavihatamohatamaṃ gativimutta’’nti etehi catusaccasampaṭivedhanatthena ca sugatasaddena tividhāpi attahitasampatti, avasiṭṭhena ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti etena cāpi attahitasampatti parahitappaṭipatti pakāsitā hotīti.

    अथ वा तीहि आकारेहि भगवतो थोमना वेदितब्बा हेतुतो, फलतो, उपकारतो च। तत्थ हेतु महाकरुणा, सा पठमपदेन दस्सिता। फलं चतुब्बिधं ञाणसम्पदा, पहानसम्पदा, आनुभावसम्पदा, रूपकायसम्पदा चाति। तासु ञाणप्पहानसम्पदा दुतियपदेन सच्‍चप्पटिवेधनत्थेन च सुगतसद्देन पकासिता होन्ति, आनुभावसम्पदा ततियपदेन, रूपकायसम्पदा यथावुत्तकायगमनसोभनत्थेन सुगतसद्देन लक्खणानुब्यञ्‍जनपारिपूरिया विना तदभावतो। उपकारो अनन्तरं अबाहिरं करित्वा तिविधयानमुखेन विमुत्तिधम्मदेसना। सो सम्मागदनत्थेन सुगतसद्देन पकासितो होतीति वेदितब्बं।

    Atha vā tīhi ākārehi bhagavato thomanā veditabbā hetuto, phalato, upakārato ca. Tattha hetu mahākaruṇā, sā paṭhamapadena dassitā. Phalaṃ catubbidhaṃ ñāṇasampadā, pahānasampadā, ānubhāvasampadā, rūpakāyasampadā cāti. Tāsu ñāṇappahānasampadā dutiyapadena saccappaṭivedhanatthena ca sugatasaddena pakāsitā honti, ānubhāvasampadā tatiyapadena, rūpakāyasampadā yathāvuttakāyagamanasobhanatthena sugatasaddena lakkhaṇānubyañjanapāripūriyā vinā tadabhāvato. Upakāro anantaraṃ abāhiraṃ karitvā tividhayānamukhena vimuttidhammadesanā. So sammāgadanatthena sugatasaddena pakāsito hotīti veditabbaṃ.

    तत्थ ‘‘करुणासीतलहदय’’न्ति एतेन सम्मासम्बोधिया मूलं दस्सेति। महाकरुणासञ्‍चोदितमानसो हि भगवा संसारपङ्कतो सत्तानं समुद्धरणत्थं कताभिनीहारो अनुपुब्बेन पारमियो पूरेत्वा अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अधिगतोति करुणा सम्मासम्बोधिया मूलं। ‘‘पञ्‍ञापज्‍जोतविहतमोहतम’’न्ति एतेन सम्मासम्बोधिं दस्सेति। अनावरणञाणपदट्ठानञ्हि मग्गञाणं, मग्गञाणपदट्ठानञ्‍च अनावरणञाणं ‘‘सम्मासम्बोधी’’ति वुच्‍चतीति। सम्मागमनत्थेन सुगतसद्देन सम्मासम्बोधिया पटिपत्तिं दस्सेति लीनुद्धच्‍चपतिट्ठानायूहनकामसुखल्‍लिकत्तकिलमथानुयोगसस्सतुच्छेदाभिनिवेसादिअन्तद्वयरहिताय करुणापञ्‍ञापरिग्गहिताय मज्झिमाय पटिपत्तिया पकासनतो सुगतसद्दस्स। इतरेहि सम्मासम्बोधिया पधानप्पधानभेदं पयोजनं दस्सेति। संसारमहोघतो सत्तसन्तारणञ्हेत्थ पधानं पयोजनं, तदञ्‍ञमप्पधानं। तेसु पधानेन परहितप्पटिपत्तिं दस्सेति, इतरेन अत्तहितसम्पत्तिं। तदुभयेन अत्तहिताय पटिपन्‍नादीसु चतूसु पुग्गलेसु भगवतो चतुत्थपुग्गलभावं दस्सेति। तेन च अनुत्तरदक्खिणेय्यभावं उत्तमवन्दनेय्यभावं अत्तनो च वन्दनकिरियाय खेत्तङ्गतभावं दस्सेति।

    Tattha ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti etena sammāsambodhiyā mūlaṃ dasseti. Mahākaruṇāsañcoditamānaso hi bhagavā saṃsārapaṅkato sattānaṃ samuddharaṇatthaṃ katābhinīhāro anupubbena pāramiyo pūretvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ adhigatoti karuṇā sammāsambodhiyā mūlaṃ. ‘‘Paññāpajjotavihatamohatama’’nti etena sammāsambodhiṃ dasseti. Anāvaraṇañāṇapadaṭṭhānañhi maggañāṇaṃ, maggañāṇapadaṭṭhānañca anāvaraṇañāṇaṃ ‘‘sammāsambodhī’’ti vuccatīti. Sammāgamanatthena sugatasaddena sammāsambodhiyā paṭipattiṃ dasseti līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhallikattakilamathānuyogasassatucchedābhinivesādiantadvayarahitāya karuṇāpaññāpariggahitāya majjhimāya paṭipattiyā pakāsanato sugatasaddassa. Itarehi sammāsambodhiyā padhānappadhānabhedaṃ payojanaṃ dasseti. Saṃsāramahoghato sattasantāraṇañhettha padhānaṃ payojanaṃ, tadaññamappadhānaṃ. Tesu padhānena parahitappaṭipattiṃ dasseti, itarena attahitasampattiṃ. Tadubhayena attahitāya paṭipannādīsu catūsu puggalesu bhagavato catutthapuggalabhāvaṃ dasseti. Tena ca anuttaradakkhiṇeyyabhāvaṃ uttamavandaneyyabhāvaṃ attano ca vandanakiriyāya khettaṅgatabhāvaṃ dasseti.

    एत्थ च करुणागहणेन लोकियेसु महग्गतभावप्पत्तासाधारणगुणदीपनतो भगवतो सब्बलोकियगुणसम्पत्ति दस्सिता होति, पञ्‍ञागहणेन सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणपदट्ठानमग्गञाणदीपनतो सब्बलोकुत्तरगुणसम्पत्ति। तदुभयग्गहणसिद्धो हि अत्थो ‘‘सनरामरलोकगरु’’न्तिआदिना पपञ्‍चीयतीति । करुणागहणेन च उपगमनं निरुपक्‍किलेसं दस्सेति, पञ्‍ञागहणेन अपगमनं। तथा करुणागहणेन लोकसमञ्‍ञानुरूपं भगवतो पवत्तिं दस्सेति लोकवोहारविसयत्ता करुणाय, पञ्‍ञागहणेन समञ्‍ञाय अनतिधावनं। सभावानवबोधेन हि धम्मानं समञ्‍ञं अतिधावित्वा सत्तादिपरामसनं होतीति। तथा करुणागहणेन महाकरुणासमापत्तिविहारं दस्सेति, पञ्‍ञागहणेन तीसु कालेसु अप्पटिहतञाणं चतुसच्‍चञाणं, चतुपटिसम्भिदाञाणं, चतुवेसारज्‍जञाणं। करुणागहणेन महाकरुणासमापत्तिञाणस्स गहितत्ता सेसासाधारणञाणानि, छ अभिञ्‍ञा, अट्ठसु परिसासु अकम्पनञाणानि, दस बलानि, चुद्दस बुद्धञाणानि, सोळस ञाणचरिया, अट्ठारस बुद्धधम्मा, चतुचत्तालीस ञाणवत्थूनि, सत्तसत्तति ञाणवत्थूनीति एवमादीनं अनेकेसं पञ्‍ञापभेदानं वसेन ञाणचारं दस्सेति। तथा करुणागहणेन चरणसम्पत्तिं, पञ्‍ञागहणेन विज्‍जासम्पत्तिं। करुणागहणेन अत्ताधिपतिता, पञ्‍ञागहणेन धम्माधिपतिता। करुणागहणेन लोकनाथभावो, पञ्‍ञागहणेन अत्तनाथभावो। तथा करुणागहणेन पुब्बकारिभावो, पञ्‍ञागहणेन कतञ्‍ञुता। तथा करुणागहणेन अपरन्तपता, पञ्‍ञागहणेन अनत्तन्तपता। करुणागहणेन वा बुद्धकरधम्मसिद्धि, पञ्‍ञागहणेन बुद्धभावसिद्धि। तथा करुणागहणेन परेसं तारणं, पञ्‍ञागहणेन सयंतरणं। तथा करुणागहणेन सब्बसत्तेसु अनुग्गहचित्तता, पञ्‍ञागहणेन सब्बधम्मेसु विरत्तचित्तता दस्सिता होति।

    Ettha ca karuṇāgahaṇena lokiyesu mahaggatabhāvappattāsādhāraṇaguṇadīpanato bhagavato sabbalokiyaguṇasampatti dassitā hoti, paññāgahaṇena sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānamaggañāṇadīpanato sabbalokuttaraguṇasampatti. Tadubhayaggahaṇasiddho hi attho ‘‘sanarāmaralokagaru’’ntiādinā papañcīyatīti . Karuṇāgahaṇena ca upagamanaṃ nirupakkilesaṃ dasseti, paññāgahaṇena apagamanaṃ. Tathā karuṇāgahaṇena lokasamaññānurūpaṃ bhagavato pavattiṃ dasseti lokavohāravisayattā karuṇāya, paññāgahaṇena samaññāya anatidhāvanaṃ. Sabhāvānavabodhena hi dhammānaṃ samaññaṃ atidhāvitvā sattādiparāmasanaṃ hotīti. Tathā karuṇāgahaṇena mahākaruṇāsamāpattivihāraṃ dasseti, paññāgahaṇena tīsu kālesu appaṭihatañāṇaṃ catusaccañāṇaṃ, catupaṭisambhidāñāṇaṃ, catuvesārajjañāṇaṃ. Karuṇāgahaṇena mahākaruṇāsamāpattiñāṇassa gahitattā sesāsādhāraṇañāṇāni, cha abhiññā, aṭṭhasu parisāsu akampanañāṇāni, dasa balāni, cuddasa buddhañāṇāni, soḷasa ñāṇacariyā, aṭṭhārasa buddhadhammā, catucattālīsa ñāṇavatthūni, sattasattati ñāṇavatthūnīti evamādīnaṃ anekesaṃ paññāpabhedānaṃ vasena ñāṇacāraṃ dasseti. Tathā karuṇāgahaṇena caraṇasampattiṃ, paññāgahaṇena vijjāsampattiṃ. Karuṇāgahaṇena attādhipatitā, paññāgahaṇena dhammādhipatitā. Karuṇāgahaṇena lokanāthabhāvo, paññāgahaṇena attanāthabhāvo. Tathā karuṇāgahaṇena pubbakāribhāvo, paññāgahaṇena kataññutā. Tathā karuṇāgahaṇena aparantapatā, paññāgahaṇena anattantapatā. Karuṇāgahaṇena vā buddhakaradhammasiddhi, paññāgahaṇena buddhabhāvasiddhi. Tathā karuṇāgahaṇena paresaṃ tāraṇaṃ, paññāgahaṇena sayaṃtaraṇaṃ. Tathā karuṇāgahaṇena sabbasattesu anuggahacittatā, paññāgahaṇena sabbadhammesu virattacittatā dassitā hoti.

    सब्बेसञ्‍च बुद्धगुणानं करुणा आदि तन्‍निदानभावतो, पञ्‍ञा परियोसानं ततो उत्तरिकरणीयाभावतो। इति आदिपरियोसानदस्सनेन सब्बे बुद्धगुणा दस्सिता होन्ति। तथा करुणागहणेन सीलक्खन्धपुब्बङ्गमो समाधिक्खन्धो दस्सितो होति। करुणानिदानञ्हि सीलं ततो पाणातिपातादिविरतिप्पवत्तितो, सा च झानत्तयसम्पयोगिनीति। पञ्‍ञावचनेन पञ्‍ञाक्खन्धो। सीलञ्‍च सब्बेसं बुद्धगुणानं आदि, समाधि मज्झे, पञ्‍ञा परियोसानन्ति एवम्पि आदिमज्झपरियोसानकल्याणा सब्बे बुद्धगुणा दस्सिता होन्ति नयतो दस्सितत्ता। एसो एव हि निरवसेसतो बुद्धगुणानं दस्सनुपायो, यदिदं नयग्गहणं, अञ्‍ञथा को नाम समत्थो भगवतो गुणे अनुपदं निरवसेसतो दस्सेतुं? तेनेवाह –

    Sabbesañca buddhaguṇānaṃ karuṇā ādi tannidānabhāvato, paññā pariyosānaṃ tato uttarikaraṇīyābhāvato. Iti ādipariyosānadassanena sabbe buddhaguṇā dassitā honti. Tathā karuṇāgahaṇena sīlakkhandhapubbaṅgamo samādhikkhandho dassito hoti. Karuṇānidānañhi sīlaṃ tato pāṇātipātādiviratippavattito, sā ca jhānattayasampayoginīti. Paññāvacanena paññākkhandho. Sīlañca sabbesaṃ buddhaguṇānaṃ ādi, samādhi majjhe, paññā pariyosānanti evampi ādimajjhapariyosānakalyāṇā sabbe buddhaguṇā dassitā honti nayato dassitattā. Eso eva hi niravasesato buddhaguṇānaṃ dassanupāyo, yadidaṃ nayaggahaṇaṃ, aññathā ko nāma samattho bhagavato guṇe anupadaṃ niravasesato dassetuṃ? Tenevāha –

    ‘‘बुद्धोपि बुद्धस्स भणेय्य वण्णं,

    ‘‘Buddhopi buddhassa bhaṇeyya vaṇṇaṃ,

    कप्पम्पि चे अञ्‍ञमभासमानो।

    Kappampi ce aññamabhāsamāno;

    खीयेथ कप्पो चिरदीघमन्तरे,

    Khīyetha kappo ciradīghamantare,

    वण्णो न खीयेथ तथागतस्सा’’ति॥ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.३०४; ३.१४१; म॰ नि॰ अट्ठ॰ २.४२५; उदा॰ अट्ठ॰ ५३; बु॰ वं॰ अट्ठ॰ ४.४; अप॰ अट्ठ॰ २.७.परप्पसादकत्थेरअपदानवण्णना)।

    Vaṇṇo na khīyetha tathāgatassā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.304; 3.141; ma. ni. aṭṭha. 2.425; udā. aṭṭha. 53; bu. vaṃ. aṭṭha. 4.4; apa. aṭṭha. 2.7.parappasādakattheraapadānavaṇṇanā);

    तेनेव च आयस्मता सारिपुत्तत्थेरेनपि बुद्धगुणपरिच्छेदनं पति अनुयुत्तेन ‘‘नो हेतं, भन्ते’’ति पटिक्खिपित्वा ‘‘अपिच मे, भन्ते, धम्मन्वयो विदितो’’ति वुत्तं।

    Teneva ca āyasmatā sāriputtattherenapi buddhaguṇaparicchedanaṃ pati anuyuttena ‘‘no hetaṃ, bhante’’ti paṭikkhipitvā ‘‘apica me, bhante, dhammanvayo vidito’’ti vuttaṃ.

    २. एवं सङ्खेपेन सकलसब्बञ्‍ञुगुणेहि भगवन्तं अभित्थवित्वा इदानि सद्धम्मं थोमेतुं ‘‘बुद्धोपी’’तिआदिमाह। तत्थ बुद्धोति कत्तुनिद्देसो। बुद्धभावन्ति कम्मनिद्देसो। भावेत्वा सच्छिकत्वाति च पुब्बकालकिरियानिद्देसो। यन्ति अनियमतो कम्मनिद्देसो। उपगतोति अपरकालकिरियानिद्देसो। वन्देति किरियानिद्देसो। तन्ति नियमनं। धम्मन्ति वन्दनकिरियाय कम्मनिद्देसो। गतमलं अनुत्तरन्ति च तब्बिसेसनं।

    2. Evaṃ saṅkhepena sakalasabbaññuguṇehi bhagavantaṃ abhitthavitvā idāni saddhammaṃ thometuṃ ‘‘buddhopī’’tiādimāha. Tattha buddhoti kattuniddeso. Buddhabhāvanti kammaniddeso. Bhāvetvā sacchikatvāti ca pubbakālakiriyāniddeso. Yanti aniyamato kammaniddeso. Upagatoti aparakālakiriyāniddeso. Vandeti kiriyāniddeso. Tanti niyamanaṃ. Dhammanti vandanakiriyāya kammaniddeso. Gatamalaṃ anuttaranti ca tabbisesanaṃ.

    तत्थ बुद्धसद्दस्स ताव ‘‘बुज्झिता सच्‍चानीति बुद्धो, बोधेता पजायाति बुद्धो’’तिआदिना (महानि॰ १९२; चूळनि॰ पारायनत्थुतिगाथानिद्देसो ९७; पटि॰ म॰ १.१६२) निद्देसनयेन अत्थो वेदितब्बो। अथ वा सवासनाय अञ्‍ञाणनिद्दाय अच्‍चन्तविगमतो, बुद्धिया वा विकसितभावतो बुद्धवाति बुद्धो जागरणविकसनत्थवसेन। अथ वा कस्सचिपि ञेय्यधम्मस्स अनवबुद्धस्स अभावेन ञेय्यविसेसस्स कम्मभावेन अग्गहणतो कम्मवचनिच्छाय अभावेन अवगमनत्थवसेनेव कत्तुनिद्देसो लब्भतीति बुद्धवाति बुद्धो यथा ‘‘दिक्खितो न ददाती’’ति। अत्थतो पन पारमितापरिभावितो सयम्भुञाणेन सह वासनाय विहतविद्धंसितनिरवसेसकिलेसो महाकरुणासब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणादिअपरिमेय्यगुणगणाधारो खन्धसन्तानो बुद्धो। यथाह –

    Tattha buddhasaddassa tāva ‘‘bujjhitā saccānīti buddho, bodhetā pajāyāti buddho’’tiādinā (mahāni. 192; cūḷani. pārāyanatthutigāthāniddeso 97; paṭi. ma. 1.162) niddesanayena attho veditabbo. Atha vā savāsanāya aññāṇaniddāya accantavigamato, buddhiyā vā vikasitabhāvato buddhavāti buddho jāgaraṇavikasanatthavasena. Atha vā kassacipi ñeyyadhammassa anavabuddhassa abhāvena ñeyyavisesassa kammabhāvena aggahaṇato kammavacanicchāya abhāvena avagamanatthavaseneva kattuniddeso labbhatīti buddhavāti buddho yathā ‘‘dikkhito na dadātī’’ti. Atthato pana pāramitāparibhāvito sayambhuñāṇena saha vāsanāya vihataviddhaṃsitaniravasesakileso mahākaruṇāsabbaññutaññāṇādiaparimeyyaguṇagaṇādhāro khandhasantāno buddho. Yathāha –

    ‘‘बुद्धोति यो सो भगवा सयम्भू अनाचरियको पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु सामं सच्‍चानि अभिसम्बुज्झि, तत्थ च सब्बञ्‍ञुतं पत्तो बलेसु च वसीभाव’’न्ति (महानि॰ १९२; चूळनि॰ पारायनत्थुतिगाथानिद्देसो ९७; पटि॰ म॰ १.१६१)।

    ‘‘Buddhoti yo so bhagavā sayambhū anācariyako pubbe ananussutesu dhammesu sāmaṃ saccāni abhisambujjhi, tattha ca sabbaññutaṃ patto balesu ca vasībhāva’’nti (mahāni. 192; cūḷani. pārāyanatthutigāthāniddeso 97; paṭi. ma. 1.161).

    अपि-सद्दो सम्भावने। तेन ‘‘एवं गुणविसेसयुत्तो सोपि नाम भगवा’’ति वक्खमानगुणधम्मे सम्भावनं दीपेति। बुद्धभावन्ति सम्मासम्बोधिं। भावेत्वाति उप्पादेत्वा वड्ढेत्वा च। सच्छिकत्वाति पच्‍चक्खं कत्वा। उपगतोति पत्तो, अधिगतोति अत्थो। एतस्स बुद्धभावन्ति एतेन सम्बन्धो। गतमलन्ति विगतमलं, निद्दोसन्ति अत्थो। वन्देति पणमामि, थोमेमि वा। अनुत्तरन्ति उत्तररहितं, लोकुत्तरन्ति अत्थो। धम्मन्ति यथानुसिट्ठं पटिपज्‍जमाने अपायतो च संसारतो च अपतमाने कत्वा धारेतीति धम्मो। अयञ्हेत्थ सङ्खेपत्थो – एवं विविधगुणगणसमन्‍नागतो बुद्धोपि भगवा यं अरियमग्गसङ्खातं धम्मं भावेत्वा, फलनिब्बानं पन सच्छिकत्वा अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अधिगतो, तमेवं बुद्धानम्पि बुद्धभावहेतुभूतं सब्बदोसमलरहितं अत्तनो उत्तरितराभावेन अनुत्तरं पटिवेधसद्धम्मं नमामीति। परियत्तिसद्धम्मस्सपि तप्पकासनत्ता इध सङ्गहो दट्ठब्बो।

    Api-saddo sambhāvane. Tena ‘‘evaṃ guṇavisesayutto sopi nāma bhagavā’’ti vakkhamānaguṇadhamme sambhāvanaṃ dīpeti. Buddhabhāvanti sammāsambodhiṃ. Bhāvetvāti uppādetvā vaḍḍhetvā ca. Sacchikatvāti paccakkhaṃ katvā. Upagatoti patto, adhigatoti attho. Etassa buddhabhāvanti etena sambandho. Gatamalanti vigatamalaṃ, niddosanti attho. Vandeti paṇamāmi, thomemi vā. Anuttaranti uttararahitaṃ, lokuttaranti attho. Dhammanti yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne apāyato ca saṃsārato ca apatamāne katvā dhāretīti dhammo. Ayañhettha saṅkhepattho – evaṃ vividhaguṇagaṇasamannāgato buddhopi bhagavā yaṃ ariyamaggasaṅkhātaṃ dhammaṃ bhāvetvā, phalanibbānaṃ pana sacchikatvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ adhigato, tamevaṃ buddhānampi buddhabhāvahetubhūtaṃ sabbadosamalarahitaṃ attano uttaritarābhāvena anuttaraṃ paṭivedhasaddhammaṃ namāmīti. Pariyattisaddhammassapi tappakāsanattā idha saṅgaho daṭṭhabbo.

    अथ वा ‘‘अभिधम्मनयसमुद्दं अधिगञ्छि, तीणि पिटकानि सम्मसी’’ति च अट्ठकथायं वुत्तत्ता परियत्तिधम्मस्सपि सच्छिकिरियासम्मसनपरियायो लब्भतीति सोपि इध वुत्तो एवाति दट्ठब्बं। तथा ‘‘यं धम्मं भावेत्वा सच्छिकत्वा’’ति च वुत्तत्ता बुद्धकरधम्मभूताहि पारमिताहि सह पुब्बभागे अधिसीलसिक्खादयोपि इध धम्मसद्देन सङ्गहिताति वेदितब्बा। तापि हि विगतप्पटिपक्खताय गतमला, अनञ्‍ञसाधारणताय अनुत्तरा चाति। तथा हि सत्तानं सकलवट्टदुक्खनिस्सरणाय कतमहाभिनीहारो महाकरुणाधिवासनपेसलज्झासयो पञ्‍ञाविसेसपरियोदातनिम्मलानं दानदमसञ्‍ञमादीनं उत्तमधम्मानं सतसहस्साधिकानि कप्पानं चत्तारि असङ्ख्येय्यानि सक्‍कच्‍चं निरन्तरं निरवसेसानं भावनापच्‍चक्खकरणेहि कम्मादीसु अधिगतवसीभावो अच्छरियाचिन्तेय्यमहानुभावो अधिसीलअधिचित्तानं परमुक्‍कंसपारमिप्पत्तो भगवा पच्‍चयाकारे चतुवीसतिकोटिसतसहस्समुखेन महावजिरञाणं पेसेत्वा अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति।

    Atha vā ‘‘abhidhammanayasamuddaṃ adhigañchi, tīṇi piṭakāni sammasī’’ti ca aṭṭhakathāyaṃ vuttattā pariyattidhammassapi sacchikiriyāsammasanapariyāyo labbhatīti sopi idha vutto evāti daṭṭhabbaṃ. Tathā ‘‘yaṃ dhammaṃ bhāvetvā sacchikatvā’’ti ca vuttattā buddhakaradhammabhūtāhi pāramitāhi saha pubbabhāge adhisīlasikkhādayopi idha dhammasaddena saṅgahitāti veditabbā. Tāpi hi vigatappaṭipakkhatāya gatamalā, anaññasādhāraṇatāya anuttarā cāti. Tathā hi sattānaṃ sakalavaṭṭadukkhanissaraṇāya katamahābhinīhāro mahākaruṇādhivāsanapesalajjhāsayo paññāvisesapariyodātanimmalānaṃ dānadamasaññamādīnaṃ uttamadhammānaṃ satasahassādhikāni kappānaṃ cattāri asaṅkhyeyyāni sakkaccaṃ nirantaraṃ niravasesānaṃ bhāvanāpaccakkhakaraṇehi kammādīsu adhigatavasībhāvo acchariyācinteyyamahānubhāvo adhisīlaadhicittānaṃ paramukkaṃsapāramippatto bhagavā paccayākāre catuvīsatikoṭisatasahassamukhena mahāvajirañāṇaṃ pesetvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti.

    एत्थ च ‘‘भावेत्वा’’ति एतेन विज्‍जासम्पदाय धम्मं थोमेति, ‘‘सच्छिकत्वा’’ति एतेन विमुत्तिसम्पदाय। तथा पठमेन झानसम्पदाय, दुतियेन विमोक्खसम्पदाय। पठमेन वा समाधिसम्पदाय, दुतियेन समापत्तिसम्पदाय। अथ वा पठमेन खयञाणभावेन, दुतियेन अनुप्पादञाणभावेन। पठमेन वा विज्‍जूपमताय, दुतियेन वजिरूपमताय। पुरिमेन वा विरागसम्पत्तिया, दुतियेन निरोधसम्पत्तिया। तथा पठमेन निय्यानभावेन, दुतियेन निस्सरणभावेन। पठमेन वा हेतुभावेन, दुतियेन असङ्खतभावेन। पठमेन वा दस्सनभावेन, दुतियेन विवेकभावेन। पठमेन वा अधिपतिभावेन, दुतियेन अमतभावेन धम्मं थोमेति। अथ वा ‘‘यं धम्मं भावेत्वा बुद्धभावं उपगतो’’ति एतेन स्वाक्खातताय धम्मं थोमेति, ‘‘सच्छिकत्वा’’ति एतेन सन्दिट्ठिकताय। तथा पुरिमेन अकालिकताय, पच्छिमेन एहिपस्सिकताय। पुरिमेन वा ओपनेय्यिकताय, पच्छिमेन पच्‍चत्तं वेदितब्बताय धम्मं थोमेति। ‘‘गतमल’’न्ति इमिना संकिलेसाभावदीपनेन धम्मस्स परिसुद्धतं दस्सेति, ‘‘अनुत्तर’’न्ति एतेन अञ्‍ञस्स विसिट्ठस्स अभावदीपनेन विपुलपरिपुण्णतं। पठमेन वा पहानसम्पदं धम्मस्स दस्सेति, दुतियेन पभवसम्पदं। भावेतब्बताय वा धम्मस्स गतमलभावो योजेतब्बो। भावनागुणेन हि सो दोसानं समुग्घातको होतीति। सच्छिकातब्बभावेन अनुत्तरभावो योजेतब्बो। सच्छिकिरियानिब्बत्तितो हि तदुत्तरिकरणीयाभावतो अनञ्‍ञसाधारणताय अनुत्तरोति। तथा ‘‘भावेत्वा’’ति एतेन सह पुब्बभागसीलादीहि सेक्खा सीलसमाधिपञ्‍ञाक्खन्धा दस्सिता होन्ति। ‘‘सच्छिकत्वा’’ति एतेन सह असङ्खताय धातुया असेक्खा सीलसमाधिपञ्‍ञाक्खन्धा दस्सिता होन्तीति।

    Ettha ca ‘‘bhāvetvā’’ti etena vijjāsampadāya dhammaṃ thometi, ‘‘sacchikatvā’’ti etena vimuttisampadāya. Tathā paṭhamena jhānasampadāya, dutiyena vimokkhasampadāya. Paṭhamena vā samādhisampadāya, dutiyena samāpattisampadāya. Atha vā paṭhamena khayañāṇabhāvena, dutiyena anuppādañāṇabhāvena. Paṭhamena vā vijjūpamatāya, dutiyena vajirūpamatāya. Purimena vā virāgasampattiyā, dutiyena nirodhasampattiyā. Tathā paṭhamena niyyānabhāvena, dutiyena nissaraṇabhāvena. Paṭhamena vā hetubhāvena, dutiyena asaṅkhatabhāvena. Paṭhamena vā dassanabhāvena, dutiyena vivekabhāvena. Paṭhamena vā adhipatibhāvena, dutiyena amatabhāvena dhammaṃ thometi. Atha vā ‘‘yaṃ dhammaṃ bhāvetvā buddhabhāvaṃ upagato’’ti etena svākkhātatāya dhammaṃ thometi, ‘‘sacchikatvā’’ti etena sandiṭṭhikatāya. Tathā purimena akālikatāya, pacchimena ehipassikatāya. Purimena vā opaneyyikatāya, pacchimena paccattaṃ veditabbatāya dhammaṃ thometi. ‘‘Gatamala’’nti iminā saṃkilesābhāvadīpanena dhammassa parisuddhataṃ dasseti, ‘‘anuttara’’nti etena aññassa visiṭṭhassa abhāvadīpanena vipulaparipuṇṇataṃ. Paṭhamena vā pahānasampadaṃ dhammassa dasseti, dutiyena pabhavasampadaṃ. Bhāvetabbatāya vā dhammassa gatamalabhāvo yojetabbo. Bhāvanāguṇena hi so dosānaṃ samugghātako hotīti. Sacchikātabbabhāvena anuttarabhāvo yojetabbo. Sacchikiriyānibbattito hi taduttarikaraṇīyābhāvato anaññasādhāraṇatāya anuttaroti. Tathā ‘‘bhāvetvā’’ti etena saha pubbabhāgasīlādīhi sekkhā sīlasamādhipaññākkhandhā dassitā honti. ‘‘Sacchikatvā’’ti etena saha asaṅkhatāya dhātuyā asekkhā sīlasamādhipaññākkhandhā dassitā hontīti.

    ३. एवं सङ्खेपेनेव सब्बधम्मगुणेहि सद्धम्मं अभित्थवित्वा इदानि अरियसङ्घं थोमेतुं ‘‘सुगतस्सा’’तिआदिमाह। तत्थ सुगतस्साति सम्बन्धनिद्देसो। ‘‘तस्स पुत्तान’’न्ति एतेन सम्बन्धो। ओरसानन्ति पुत्तविसेसनं। मारसेनमथनानन्ति ओरसपुत्तभावे कारणनिद्देसो तेन किलेसप्पहानमेव भगवतो ओरसपुत्तभावे कारणं अनुजानातीति दस्सेति। अट्ठन्‍नन्ति गणनपरिच्छेदनिद्देसो। तेन च सतिपि तेसं सत्तविसेसभावेन अनेकसतसहस्सभावे इमं गणनपरिच्छेदं नातिवत्तन्तीति दस्सेति मग्गट्ठफलट्ठभावानतिवत्तनतो। समूहन्ति समुदायनिद्देसो। अरियसङ्घन्ति गुणविसिट्ठसंहतभावनिद्देसो। तेन असतिपि अरियपुग्गलानं कायसामग्गियं अरियसङ्घभावं दस्सेति दिट्ठिसीलसामञ्‍ञेन संहतभावतो।

    3. Evaṃ saṅkhepeneva sabbadhammaguṇehi saddhammaṃ abhitthavitvā idāni ariyasaṅghaṃ thometuṃ ‘‘sugatassā’’tiādimāha. Tattha sugatassāti sambandhaniddeso. ‘‘Tassa puttāna’’nti etena sambandho. Orasānanti puttavisesanaṃ. Mārasenamathanānanti orasaputtabhāve kāraṇaniddeso tena kilesappahānameva bhagavato orasaputtabhāve kāraṇaṃ anujānātīti dasseti. Aṭṭhannanti gaṇanaparicchedaniddeso. Tena ca satipi tesaṃ sattavisesabhāvena anekasatasahassabhāve imaṃ gaṇanaparicchedaṃ nātivattantīti dasseti maggaṭṭhaphalaṭṭhabhāvānativattanato. Samūhanti samudāyaniddeso. Ariyasaṅghanti guṇavisiṭṭhasaṃhatabhāvaniddeso. Tena asatipi ariyapuggalānaṃ kāyasāmaggiyaṃ ariyasaṅghabhāvaṃ dasseti diṭṭhisīlasāmaññena saṃhatabhāvato.

    तत्थ उरसि भवा जाता संबद्धा च ओरसा। यथा हि सत्तानं ओरसपुत्ता अत्तजताय पितु सन्तकस्स दायज्‍जस्स विसेसेन भागिनो होन्ति, एवमेतेपि अरियपुग्गला सम्मासम्बुद्धस्स सवनन्ते अरियाय जातिया जातताय भगवतो सन्तकस्स विमुत्तिसुखस्स अरियधम्मरतनस्स एकन्तेन भागिनोति ओरसा विय ओरसा। अथ वा भगवतो धम्मदेसनानुभावेन अरियभूमिं ओक्‍कममाना ओक्‍कन्ता च अरियसावका भगवतो उरे वायामजनिताभिजातिताय निप्परियायेन ओरसपुत्ताति वत्तब्बतं अरहन्ति। सावकेहि पवत्तियमानापि हि धम्मदेसना ‘‘भगवतो धम्मदेसना’’इच्‍चेव वुच्‍चति तंमूलकत्ता लक्खणादिविसेसाभावतो च।

    Tattha urasi bhavā jātā saṃbaddhā ca orasā. Yathā hi sattānaṃ orasaputtā attajatāya pitu santakassa dāyajjassa visesena bhāgino honti, evametepi ariyapuggalā sammāsambuddhassa savanante ariyāya jātiyā jātatāya bhagavato santakassa vimuttisukhassa ariyadhammaratanassa ekantena bhāginoti orasā viya orasā. Atha vā bhagavato dhammadesanānubhāvena ariyabhūmiṃ okkamamānā okkantā ca ariyasāvakā bhagavato ure vāyāmajanitābhijātitāya nippariyāyena orasaputtāti vattabbataṃ arahanti. Sāvakehi pavattiyamānāpi hi dhammadesanā ‘‘bhagavato dhammadesanā’’icceva vuccati taṃmūlakattā lakkhaṇādivisesābhāvato ca.

    यदिपि अरियसावकानं अरियमग्गाधिगमसमये भगवतो विय तदन्तरायकरणत्थं देवपुत्तमारो , मारवाहिनी वा न एकन्तेन अपसादेति, तेहि पन अपसादेतब्बताय कारणे विमथिते तेपि विमथिता एव नाम होन्तीति आह – ‘‘मारसेनमथनान’’न्ति। इमस्मिं पनत्थे ‘‘मारमारसेनमथनान’’न्ति वत्तब्बे ‘‘मारसेनमथनान’’न्ति एकदेससरूपेकसेसो कतोति दट्ठब्बं। अथ वा खन्धाभिसङ्खारमारानं विय देवपुत्तमारस्सपि गुणमारणे सहायभावूपगमनतो किलेसबलकायो ‘‘सेना’’ति वुच्‍चति। यथाह – ‘‘कामा ते पठमा सेना’’तिआदि (सु॰ नि॰ ४३८; महानि॰ २८, ६८, १४९)। सा च तेहि दियड्ढसहस्सभेदा, अनन्तभेदा वा किलेसवाहिनी सतिधम्मविचयवीरियसमथादिगुणप्पहरणेहि ओधिसो विमथिता विहता विद्धस्ता चाति मारसेनमथना, अरियसावका। एतेन तेसं भगवतो अनुजातपुत्ततं दस्सेति।

    Yadipi ariyasāvakānaṃ ariyamaggādhigamasamaye bhagavato viya tadantarāyakaraṇatthaṃ devaputtamāro , māravāhinī vā na ekantena apasādeti, tehi pana apasādetabbatāya kāraṇe vimathite tepi vimathitā eva nāma hontīti āha – ‘‘mārasenamathanāna’’nti. Imasmiṃ panatthe ‘‘māramārasenamathanāna’’nti vattabbe ‘‘mārasenamathanāna’’nti ekadesasarūpekaseso katoti daṭṭhabbaṃ. Atha vā khandhābhisaṅkhāramārānaṃ viya devaputtamārassapi guṇamāraṇe sahāyabhāvūpagamanato kilesabalakāyo ‘‘senā’’ti vuccati. Yathāha – ‘‘kāmā te paṭhamā senā’’tiādi (su. ni. 438; mahāni. 28, 68, 149). Sā ca tehi diyaḍḍhasahassabhedā, anantabhedā vā kilesavāhinī satidhammavicayavīriyasamathādiguṇappaharaṇehi odhiso vimathitā vihatā viddhastā cāti mārasenamathanā, ariyasāvakā. Etena tesaṃ bhagavato anujātaputtataṃ dasseti.

    आरकत्ता किलेसेहि, अनये न इरियनतो, अये च इरियनतो अरिया निरुत्तिनयेन। अथ वा सदेवकेन लोकेन सरणन्ति अरणीयतो उपगन्तब्बतो, उपगतानञ्‍च तदत्थसिद्धितो अरिया, अरियानं सङ्घोति अरियसङ्घो, अरियो च सो सङ्घो चाति वा अरियसङ्घो, तं अरियसङ्घं। भगवतो अपरभागे बुद्धधम्मरतनानम्पि समधिगमो सङ्घरतनाधीनोति अस्स अरियसङ्घस्स बहूपकारतं दस्सेतुं इधेव ‘‘सिरसा वन्दे’’ति वुत्तन्ति दट्ठब्बं।

    Ārakattā kilesehi, anaye na iriyanato, aye ca iriyanato ariyā niruttinayena. Atha vā sadevakena lokena saraṇanti araṇīyato upagantabbato, upagatānañca tadatthasiddhito ariyā, ariyānaṃ saṅghoti ariyasaṅgho, ariyo ca so saṅgho cāti vā ariyasaṅgho, taṃ ariyasaṅghaṃ. Bhagavato aparabhāge buddhadhammaratanānampi samadhigamo saṅgharatanādhīnoti assa ariyasaṅghassa bahūpakārataṃ dassetuṃ idheva ‘‘sirasā vande’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ.

    एत्थ च ‘‘सुगतस्स ओरसानं पुत्तान’’न्ति एतेन अरियसङ्घस्स पभवसम्पदं दस्सेति, ‘‘मारसेनमथनान’’न्ति एतेन पहानसम्पदं सकलसंकिलेसप्पहानदीपनतो। ‘‘अट्ठन्‍नम्पि समूह’’न्ति एतेन ञाणसम्पदं मग्गट्ठफलट्ठभावदीपनतो। ‘‘अरियसङ्घ’’न्ति एतेन पभवसम्पदं दस्सेति सब्बसङ्घानं अग्गभावदीपनतो। अथ वा ‘‘सुगतस्स ओरसानं पुत्तान’’न्ति अरियसङ्घस्स विसुद्धनिस्सयभावदीपनं, ‘‘मारसेनमथनान’’न्ति सम्माउजुञायसामीचिप्पटिपन्‍नभावदीपनं, ‘‘अट्ठन्‍नम्पि समूह’’न्ति आहुनेय्यादिभावदीपनं, ‘‘अरियसङ्घ’’न्ति अनुत्तरपुञ्‍ञक्खेत्तभावदीपनं। तथा ‘‘सुगतस्स ओरसानं पुत्तान’’न्ति एतेन अरियसङ्घस्स लोकुत्तरसरणगमनसब्भावं दीपेति। लोकुत्तरसरणगमनेन हि ते भगवतो ओरसपुत्ता जाता। ‘‘मारसेनमथनान’’न्ति एतेन अभिनीहारसम्पदासिद्धं पुब्बभागे सम्मापटिपत्तिं दस्सेति। कताभिनीहारा हि सम्मापटिपन्‍ना मारं मारपरिसं वा अभिविजिनन्ति। ‘‘अट्ठन्‍नम्पि समूह’’न्ति एतेन विद्धस्तविपक्खे सेक्खासेक्खधम्मे दस्सेति पुग्गलाधिट्ठानेन मग्गफलधम्मानं पकासितत्ता। ‘‘अरियसङ्घ’’न्ति अग्गदक्खिणेय्यभावं दस्सेति। सरणगमनञ्‍च सावकानं सब्बगुणानं आदि, सपुब्बभागप्पटिपदा सेक्खा सीलक्खन्धादयो मज्झे, असेक्खा सीलक्खन्धादयो परियोसानन्ति आदिमज्झपरियोसानकल्याणा सङ्खेपतो सब्बे अरियसङ्घगुणा पकासिता होन्ति।

    Ettha ca ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti etena ariyasaṅghassa pabhavasampadaṃ dasseti, ‘‘mārasenamathanāna’’nti etena pahānasampadaṃ sakalasaṃkilesappahānadīpanato. ‘‘Aṭṭhannampi samūha’’nti etena ñāṇasampadaṃ maggaṭṭhaphalaṭṭhabhāvadīpanato. ‘‘Ariyasaṅgha’’nti etena pabhavasampadaṃ dasseti sabbasaṅghānaṃ aggabhāvadīpanato. Atha vā ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti ariyasaṅghassa visuddhanissayabhāvadīpanaṃ, ‘‘mārasenamathanāna’’nti sammāujuñāyasāmīcippaṭipannabhāvadīpanaṃ, ‘‘aṭṭhannampi samūha’’nti āhuneyyādibhāvadīpanaṃ, ‘‘ariyasaṅgha’’nti anuttarapuññakkhettabhāvadīpanaṃ. Tathā ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti etena ariyasaṅghassa lokuttarasaraṇagamanasabbhāvaṃ dīpeti. Lokuttarasaraṇagamanena hi te bhagavato orasaputtā jātā. ‘‘Mārasenamathanāna’’nti etena abhinīhārasampadāsiddhaṃ pubbabhāge sammāpaṭipattiṃ dasseti. Katābhinīhārā hi sammāpaṭipannā māraṃ māraparisaṃ vā abhivijinanti. ‘‘Aṭṭhannampi samūha’’nti etena viddhastavipakkhe sekkhāsekkhadhamme dasseti puggalādhiṭṭhānena maggaphaladhammānaṃ pakāsitattā. ‘‘Ariyasaṅgha’’nti aggadakkhiṇeyyabhāvaṃ dasseti. Saraṇagamanañca sāvakānaṃ sabbaguṇānaṃ ādi, sapubbabhāgappaṭipadā sekkhā sīlakkhandhādayo majjhe, asekkhā sīlakkhandhādayo pariyosānanti ādimajjhapariyosānakalyāṇā saṅkhepato sabbe ariyasaṅghaguṇā pakāsitā honti.

    ४. एवं गाथात्तयेन सङ्खेपतो सकलगुणसंकित्तनमुखेन रतनत्तयस्स पणामं कत्वा इदानि तंनिपच्‍चकारं यथाधिप्पेते पयोजने परिणामेन्तो ‘‘इति मे’’तिआदिमाह। तत्थ रतिजननट्ठेन रतनं, बुद्धधम्मसङ्घा। तेसञ्हि ‘‘इतिपि सो भगवा’’तिआदिना यथाभूतगुणे आवज्‍जेन्तस्स अमताधिगमहेतुभूतं अनप्पकं पीतिपामोज्‍जं उप्पज्‍जति। यथाह –

    4. Evaṃ gāthāttayena saṅkhepato sakalaguṇasaṃkittanamukhena ratanattayassa paṇāmaṃ katvā idāni taṃnipaccakāraṃ yathādhippete payojane pariṇāmento ‘‘iti me’’tiādimāha. Tattha ratijananaṭṭhena ratanaṃ, buddhadhammasaṅghā. Tesañhi ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinā yathābhūtaguṇe āvajjentassa amatādhigamahetubhūtaṃ anappakaṃ pītipāmojjaṃ uppajjati. Yathāha –

    ‘‘यस्मिं, महानाम, समये अरियसावको तथागतं अनुस्सरति, नेवस्स तस्मिं समये रागपरियुट्ठितं चित्तं होति, न दोस…पे॰… न मोहपरियुट्ठितं चित्तं होति, उजुगतमेवस्स तस्मिं समये चित्तं होति तथागतं आरब्भ। उजुगतचित्तो खो पन, महानाम, अरियसावको लभति अत्थवेदं, लभति धम्मवेदं, लभति धम्मूपसंहितं पामोज्‍जं, पमुदितस्स पीति जायती’’तिआदि (अ॰ नि॰ ६.१०; ११.११)।

    ‘‘Yasmiṃ, mahānāma, samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na dosa…pe… na mohapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, ujugatamevassa tasmiṃ samaye cittaṃ hoti tathāgataṃ ārabbha. Ujugatacitto kho pana, mahānāma, ariyasāvako labhati atthavedaṃ, labhati dhammavedaṃ, labhati dhammūpasaṃhitaṃ pāmojjaṃ, pamuditassa pīti jāyatī’’tiādi (a. ni. 6.10; 11.11).

    चित्तीकतादिभावो वा रतनट्ठो। वुत्तञ्हेतं –

    Cittīkatādibhāvo vā ratanaṭṭho. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘चित्तीकतं महग्घञ्‍च, अतुलं दुल्‍लभदस्सनं।

    ‘‘Cittīkataṃ mahagghañca, atulaṃ dullabhadassanaṃ;

    अनोमसत्तपरिभोगं, रतनं तेन वुच्‍चती’’ति॥ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ २.३३; सं॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.५.२२३; खु॰ पा॰ अट्ठ॰ ६.३; सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.२२६)।

    Anomasattaparibhogaṃ, ratanaṃ tena vuccatī’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 2.33; saṃ. ni. aṭṭha. 3.5.223; khu. pā. aṭṭha. 6.3; su. ni. aṭṭha. 1.226);

    चित्तीकतभावादयो च अनञ्‍ञसाधारणा बुद्धादीसु एव लब्भन्तीति।

    Cittīkatabhāvādayo ca anaññasādhāraṇā buddhādīsu eva labbhantīti.

    वन्दनाव वन्दनामयं यथा ‘‘दानमयं, सीलमय’’न्ति (दी॰ नि॰ ३.३०५; इतिवु॰ ६०)। वन्दना चेत्थ कायवाचाचित्तेहि तिण्णं रतनानं गुणनिन्‍नता, थोमना वा। पुज्‍जभावफलनिब्बत्तनतो पुञ्‍ञं, अत्तनो सन्तानं पुनातीति वा। सुविहतन्तरायोति सुट्ठु विहतन्तरायो। एतेन अत्तनो पसादसम्पत्तिया, रतनत्तयस्स च खेत्तभावसम्पत्तिया तं पुञ्‍ञं अत्थप्पकासनस्स उपघातकउपद्दवानं विहनने समत्थन्ति दस्सेति। हुत्वाति पुब्बकालकिरिया। तस्स ‘‘अत्थं पकासयिस्सामी’’ति एतेन सम्बन्धो। तस्साति यं रतनत्तयवन्दनामयं पुञ्‍ञं, तस्स। आनुभावेनाति बलेन।

    Vandanāva vandanāmayaṃ yathā ‘‘dānamayaṃ, sīlamaya’’nti (dī. ni. 3.305; itivu. 60). Vandanā cettha kāyavācācittehi tiṇṇaṃ ratanānaṃ guṇaninnatā, thomanā vā. Pujjabhāvaphalanibbattanato puññaṃ, attano santānaṃ punātīti vā. Suvihatantarāyoti suṭṭhu vihatantarāyo. Etena attano pasādasampattiyā, ratanattayassa ca khettabhāvasampattiyā taṃ puññaṃ atthappakāsanassa upaghātakaupaddavānaṃ vihanane samatthanti dasseti. Hutvāti pubbakālakiriyā. Tassa ‘‘atthaṃ pakāsayissāmī’’ti etena sambandho. Tassāti yaṃ ratanattayavandanāmayaṃ puññaṃ, tassa. Ānubhāvenāti balena.

    ५. एवं रतनत्तयस्स निपच्‍चकारकरणे पयोजनं दस्सेत्वा इदानि यस्सा धम्मदेसनाय अत्थं संवण्णेतुकामो, तस्सा ताव गुणाभित्थवनवसेन उपञ्‍ञापनत्थं ‘‘एककदुकादिपटिमण्डितस्सा’’तिआदिमाह, एककादीनि अङ्गानि उपरूपरि वड्ढेत्वा देसितेहि सुत्तन्तेहि पटिमण्डितस्स विसिट्ठस्साति अत्थो। एतेन ‘‘अङ्गुत्तरो’’ति अयं इमस्स आगमस्स अत्थानुगता समञ्‍ञाति दस्सेति। ननु च एककादिवसेन देसितानि सुत्तानियेव आगमो। कस्स पन एककदुकादीहि पटिमण्डितभावोति? सच्‍चमेतं परमत्थतो, सुत्तानि पन उपादाय पञ्‍ञत्तो आगमो। यथेव हि अत्थब्यञ्‍जनसमुदाये सुत्तन्ति वोहारो, एवं सुत्तसमुदाये आगमोति वोहारो। एककादीहि अङ्गेहि उपरूपरि उत्तरो अधिकोति अङ्गुत्तरो, आगमिस्सन्ति एत्थ, एतेन, एतस्मा वा अत्तत्थपरत्थादयोति आगमो, आदिकल्याणादिगुणसम्पत्तिया उत्तमट्ठेन तंतंअभिपत्थितसमिद्धिहेतुताय पण्डितेहि वरितब्बतो वरो, आगमो च सो वरो च सेट्ठट्ठेनाति आगमवरो, आगमसम्मतेहि वा वरोति आगमवरो। अङ्गुत्तरो च सो आगमवरो चाति अङ्गुत्तरागमवरो, तस्स।

    5. Evaṃ ratanattayassa nipaccakārakaraṇe payojanaṃ dassetvā idāni yassā dhammadesanāya atthaṃ saṃvaṇṇetukāmo, tassā tāva guṇābhitthavanavasena upaññāpanatthaṃ ‘‘ekakadukādipaṭimaṇḍitassā’’tiādimāha, ekakādīni aṅgāni uparūpari vaḍḍhetvā desitehi suttantehi paṭimaṇḍitassa visiṭṭhassāti attho. Etena ‘‘aṅguttaro’’ti ayaṃ imassa āgamassa atthānugatā samaññāti dasseti. Nanu ca ekakādivasena desitāni suttāniyeva āgamo. Kassa pana ekakadukādīhi paṭimaṇḍitabhāvoti? Saccametaṃ paramatthato, suttāni pana upādāya paññatto āgamo. Yatheva hi atthabyañjanasamudāye suttanti vohāro, evaṃ suttasamudāye āgamoti vohāro. Ekakādīhi aṅgehi uparūpari uttaro adhikoti aṅguttaro, āgamissanti ettha, etena, etasmā vā attatthaparatthādayoti āgamo, ādikalyāṇādiguṇasampattiyā uttamaṭṭhena taṃtaṃabhipatthitasamiddhihetutāya paṇḍitehi varitabbato varo, āgamo ca so varo ca seṭṭhaṭṭhenāti āgamavaro, āgamasammatehi vā varoti āgamavaro. Aṅguttaro ca so āgamavaro cāti aṅguttarāgamavaro, tassa.

    पुङ्गवा वुच्‍चन्ति उसभा, असन्तसनपरिस्सयसहनस्स परिपालनादिगुणेहि तंसदिसताय धम्मकथिका एव पुङ्गवाति धम्मकथिकपुङ्गवा, तेसं। हेतूपमादिप्पटिमण्डितनानाविधदेसनानयविचित्तताय विचित्तपटिभानजननस्स। सुमङ्गलविलासिनीआदीसु (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.गन्थारम्भकथा; म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.गन्थारम्भकथा; सं॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.गन्थारम्भकथा) पन ‘‘बुद्धानुबुद्धसंवण्णितस्सा’’ति वुत्तं। बुद्धानञ्हि सच्‍चप्पटिवेधं अनुगम्म पटिविद्धसच्‍चा अग्गसावकादयो अरिया बुद्धानुबुद्धा। अयम्पि आगमो तेहि अत्थसंवण्णनावसेन गुणसंवण्णनावसेन च संवण्णितो एव। अथ वा बुद्धा च अनुबुद्धा च बुद्धानुबुद्धाति योजेतब्बं। सम्मासम्बुद्धेनेव हि तिण्णं पिटकानं अत्थवण्णनाक्‍कमो भासितो, या ‘‘पकिण्णकदेसना’’ति वुच्‍चति। ततो सङ्गायनादिवसेनेव सावकेहीति आचरिया वदन्ति। इध पन ‘‘धम्मकथिकपुङ्गवानं विचित्तपटिभानजननस्स’’इच्‍चेव थोमना कता। संवण्णनासु चायं आचरियस्स पकति, या तंतंसंवण्णनासु आदितो तस्स तस्स संवण्णेतब्बस्स धम्मस्स विसेसगुणकित्तनेन थोमना। तथा हि सुमङ्गलविलासिनीपपञ्‍चसूदनीसारत्थप्पकासनीसु अट्ठसालिनीआदीसु च यथाक्‍कमं ‘‘सद्धावहगुणस्स, परवादमथनस्स, ञाणप्पभेदजननस्स, तस्स गम्भीरञाणेहि ओगाळ्हस्स अभिण्हसो नानानयविचित्तस्सा’’तिआदिना थोमना कता।

    Puṅgavā vuccanti usabhā, asantasanaparissayasahanassa paripālanādiguṇehi taṃsadisatāya dhammakathikā eva puṅgavāti dhammakathikapuṅgavā, tesaṃ. Hetūpamādippaṭimaṇḍitanānāvidhadesanānayavicittatāya vicittapaṭibhānajananassa. Sumaṅgalavilāsinīādīsu (dī. ni. aṭṭha. 1.ganthārambhakathā; ma. ni. aṭṭha. 1.ganthārambhakathā; saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.ganthārambhakathā) pana ‘‘buddhānubuddhasaṃvaṇṇitassā’’ti vuttaṃ. Buddhānañhi saccappaṭivedhaṃ anugamma paṭividdhasaccā aggasāvakādayo ariyā buddhānubuddhā. Ayampi āgamo tehi atthasaṃvaṇṇanāvasena guṇasaṃvaṇṇanāvasena ca saṃvaṇṇito eva. Atha vā buddhā ca anubuddhā ca buddhānubuddhāti yojetabbaṃ. Sammāsambuddheneva hi tiṇṇaṃ piṭakānaṃ atthavaṇṇanākkamo bhāsito, yā ‘‘pakiṇṇakadesanā’’ti vuccati. Tato saṅgāyanādivaseneva sāvakehīti ācariyā vadanti. Idha pana ‘‘dhammakathikapuṅgavānaṃ vicittapaṭibhānajananassa’’icceva thomanā katā. Saṃvaṇṇanāsu cāyaṃ ācariyassa pakati, yā taṃtaṃsaṃvaṇṇanāsu ādito tassa tassa saṃvaṇṇetabbassa dhammassa visesaguṇakittanena thomanā. Tathā hi sumaṅgalavilāsinīpapañcasūdanīsāratthappakāsanīsu aṭṭhasālinīādīsu ca yathākkamaṃ ‘‘saddhāvahaguṇassa, paravādamathanassa, ñāṇappabhedajananassa, tassa gambhīrañāṇehi ogāḷhassa abhiṇhaso nānānayavicittassā’’tiādinā thomanā katā.

    ६. अत्थो कथीयति एतायाति अत्थकथा, सा एव अट्ठकथा, त्थ-कारस्स ट्ठ-कारं कत्वा यथा ‘‘दुक्खस्स पीळनट्ठो’’ति (पटि॰ म॰ १.१७; २.८)। आदितोतिआदिम्हि पठमसङ्गीतियं । छळभिञ्‍ञताय परमेन चित्तवसीभावेन समन्‍नागतत्ता झानादीसु पञ्‍चविधवसितासब्भावतो च वसिनो, थेरा महाकस्सपादयो, तेसं सतेहि पञ्‍चहि। याति या अट्ठकथा। सङ्गीताति अत्थं पकासेतुं युत्तट्ठाने ‘‘अयं एतस्स अत्थो, अयं एतस्स अत्थो’’ति सङ्गहेत्वा वुत्ता। अनुसङ्गीता च यसत्थेरादीहि पच्छापि दुतियततियसङ्गीतीसु। इमिना अत्तनो संवण्णनाय आगमनविसुद्धिं दस्सेति।

    6. Attho kathīyati etāyāti atthakathā, sā eva aṭṭhakathā, ttha-kārassa ṭṭha-kāraṃ katvā yathā ‘‘dukkhassa pīḷanaṭṭho’’ti (paṭi. ma. 1.17; 2.8). Āditotiādimhi paṭhamasaṅgītiyaṃ . Chaḷabhiññatāya paramena cittavasībhāvena samannāgatattā jhānādīsu pañcavidhavasitāsabbhāvato ca vasino, therā mahākassapādayo, tesaṃ satehi pañcahi. Yāti yā aṭṭhakathā. Saṅgītāti atthaṃ pakāsetuṃ yuttaṭṭhāne ‘‘ayaṃ etassa attho, ayaṃ etassa attho’’ti saṅgahetvā vuttā. Anusaṅgītā ca yasattherādīhi pacchāpi dutiyatatiyasaṅgītīsu. Iminā attano saṃvaṇṇanāya āgamanavisuddhiṃ dasseti.

    ७. सीहस्स लानतो गहणतो सीहळो, सीहकुमारो। तंवंसजातताय तम्बपण्णिदीपे खत्तियानं, तेसं निवासताय तम्बपण्णिदीपस्स च सीहळभावो वेदितब्बो। आभताति जम्बुदीपतो आनीता। अथाति पच्छा। अपरभागे हि असङ्करत्थं सीहळभासाय अट्ठकथा ठपिताति। तेन सा मूलट्ठकथा सब्बसाधारणा न होतीति इदं अत्थप्पकासनं एकन्तेन करणीयन्ति दस्सेति। तेनेवाह – ‘‘दीपवासीनमत्थाया’’ति। तत्थ दीपवासीनन्ति जम्बुदीपवासीनं, दीपवासीनन्ति वा सीहळदीपवासीनं अत्थाय सीहळभासाय ठपिताति योजना।

    7. Sīhassa lānato gahaṇato sīhaḷo, sīhakumāro. Taṃvaṃsajātatāya tambapaṇṇidīpe khattiyānaṃ, tesaṃ nivāsatāya tambapaṇṇidīpassa ca sīhaḷabhāvo veditabbo. Ābhatāti jambudīpato ānītā. Athāti pacchā. Aparabhāge hi asaṅkaratthaṃ sīhaḷabhāsāya aṭṭhakathā ṭhapitāti. Tena sā mūlaṭṭhakathā sabbasādhāraṇā na hotīti idaṃ atthappakāsanaṃ ekantena karaṇīyanti dasseti. Tenevāha – ‘‘dīpavāsīnamatthāyā’’ti. Tattha dīpavāsīnanti jambudīpavāsīnaṃ, dīpavāsīnanti vā sīhaḷadīpavāsīnaṃ atthāya sīhaḷabhāsāya ṭhapitāti yojanā.

    ८. अपनेत्वानाति कञ्‍चुकसदिसं सीहळभासंअपनेत्वान। ततोति अट्ठकथातो। अहन्ति अत्तानं निद्दिसति। मनोरमं भासन्ति मागधभासं। सा हि सभावनिरुत्तिभूता पण्डितानं मनं रमयतीति। तेनेवाह – ‘‘तन्तिनयानुच्छविक’’न्ति, पाळिगतिया अनुलोमिकं पाळिच्छायानुविधायिनिन्ति अत्थो। विगतदोसन्ति असभावनिरुत्तिभासन्तररहितं।

    8.Apanetvānāti kañcukasadisaṃ sīhaḷabhāsaṃapanetvāna. Tatoti aṭṭhakathāto. Ahanti attānaṃ niddisati. Manoramaṃ bhāsanti māgadhabhāsaṃ. Sā hi sabhāvaniruttibhūtā paṇḍitānaṃ manaṃ ramayatīti. Tenevāha – ‘‘tantinayānucchavika’’nti, pāḷigatiyā anulomikaṃ pāḷicchāyānuvidhāyininti attho. Vigatadosanti asabhāvaniruttibhāsantararahitaṃ.

    ९. समयं अविलोमेन्तोति सिद्धन्तं अविरोधेन्तो। एतेन अत्थदोसाभावमाह। अविरुद्धत्ता एव हि थेरवादापि इध पकासीयिस्सन्ति। थेरवंसदीपानन्ति थिरेहि सीलक्खन्धादीहि समन्‍नागतत्ता थेरा , महाकस्सपादयो, तेहि आगता आचरियपरम्परा थेरवंसो। तप्परियापन्‍ना हुत्वा आगमाधिगमसम्पन्‍नत्ता पञ्‍ञापज्‍जोतेन तस्स समुज्‍जलनतो थेरवंसदीपा, महाविहारवासिनो थेरा, तेसं। विविधेहि आकारेहि निच्छीयतीति विनिच्छयो, गण्ठिट्ठानेसु खीलमद्दनाकारेन पवत्ता विमतिच्छेदकथा। सुट्ठु निपुणो सण्हो विनिच्छयो एतेसन्ति सुनिपुणविनिच्छया। अथ वा विनिच्छिनोतीति विनिच्छयो, यथावुत्तत्थविसयं ञाणं। सुट्ठु निपुणो छेको विनिच्छयो एतेसन्ति सुनिपुणविनिच्छया। एतेन महाकस्सपादित्थेरपरम्पराभतो, ततोयेव च अविपरीतो सण्हसुखुमो महाविहारवासीनं विनिच्छयोति तस्स पमाणभूततं दस्सेति।

    9.Samayaṃ avilomentoti siddhantaṃ avirodhento. Etena atthadosābhāvamāha. Aviruddhattā eva hi theravādāpi idha pakāsīyissanti. Theravaṃsadīpānanti thirehi sīlakkhandhādīhi samannāgatattā therā , mahākassapādayo, tehi āgatā ācariyaparamparā theravaṃso. Tappariyāpannā hutvā āgamādhigamasampannattā paññāpajjotena tassa samujjalanato theravaṃsadīpā, mahāvihāravāsino therā, tesaṃ. Vividhehi ākārehi nicchīyatīti vinicchayo, gaṇṭhiṭṭhānesu khīlamaddanākārena pavattā vimaticchedakathā. Suṭṭhu nipuṇo saṇho vinicchayo etesanti sunipuṇavinicchayā. Atha vā vinicchinotīti vinicchayo, yathāvuttatthavisayaṃ ñāṇaṃ. Suṭṭhu nipuṇo cheko vinicchayo etesanti sunipuṇavinicchayā. Etena mahākassapādittheraparamparābhato, tatoyeva ca aviparīto saṇhasukhumo mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayoti tassa pamāṇabhūtataṃ dasseti.

    १०. सुजनस्स चाति च-सद्दो सम्पिण्डनत्थो। तेन ‘‘न केवलं जम्बुदीपवासीनंयेव अत्थाय, अथ खो साधुजनानं तोसनत्थञ्‍चा’’ति दस्सेति। तेन च ‘‘तम्बपण्णिदीपवासीनम्पि अत्थाया’’ति अयमत्थो सिद्धो होति उग्गहणादिसुकरताय तेसम्पि बहूपकारत्ता। चिरट्ठितत्थन्ति चिरट्ठितिअत्थं, चिरकालावट्ठानायाति अत्थो। इदञ्हि अत्थप्पकासनं अविपरीतब्यञ्‍जनसुनिक्खेपस्स अत्थसुनीतस्स च उपायभावतो सद्धम्मस्स चिरट्ठितिया संवत्तति। वुत्तञ्हेतं भगवता –

    10.Sujanassacāti ca-saddo sampiṇḍanattho. Tena ‘‘na kevalaṃ jambudīpavāsīnaṃyeva atthāya, atha kho sādhujanānaṃ tosanatthañcā’’ti dasseti. Tena ca ‘‘tambapaṇṇidīpavāsīnampi atthāyā’’ti ayamattho siddho hoti uggahaṇādisukaratāya tesampi bahūpakārattā. Ciraṭṭhitatthanti ciraṭṭhitiatthaṃ, cirakālāvaṭṭhānāyāti attho. Idañhi atthappakāsanaṃ aviparītabyañjanasunikkhepassa atthasunītassa ca upāyabhāvato saddhammassa ciraṭṭhitiyā saṃvattati. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘द्वेमे, भिक्खवे, धम्मा सद्धम्मस्स ठितिया असम्मोसाय अनन्तरधानाय संवत्तन्ति। कतमे द्वे? सुनिक्खित्तञ्‍च पदब्यञ्‍जनं, अत्थो च सुनीतो’’ति (अ॰ नि॰ २.२१)।

    ‘‘Dveme, bhikkhave, dhammā saddhammassa ṭhitiyā asammosāya anantaradhānāya saṃvattanti. Katame dve? Sunikkhittañca padabyañjanaṃ, attho ca sunīto’’ti (a. ni. 2.21).

    ११-१२. यं अत्थवण्णनं कत्थुकामो, तस्सा महन्तत्तं परिहरितुं ‘‘सावत्थिपभूतीन’’न्तिआदिमाह। तेनाह – ‘‘न इध वित्थारकथं करिस्सामि, न तं इध विचारयिस्सामी’’ति च। तत्थ दीघस्साति दीघनिकायस्स। मज्झिमस्साति मज्झिमनिकायस्स। ‘‘सङ्गीतीनं द्विन्‍नं या मे अत्थं वदन्तेना’’तिपि पाठो। तत्थपि सङ्गीतीनं द्विन्‍नन्ति दीघमज्झिमनिकायानन्ति अत्थो गहेतब्बो। मेति करणत्थे सामिवचनं, मयाति अत्थो। सुदन्ति निपातमत्तं। हेट्ठा दीघस्स मज्झिमस्स च अत्थं वदन्तेन सावत्थिपभुतीनं नगरानं या वण्णना कता, तस्सा वित्थारकथं न इध भिय्यो करिस्सामीति योजेतब्बं। यानि च तत्थ वत्थूनि वित्थारवसेन वुत्तानि, तेसम्पि वित्थारकथं न इध भिय्यो करिस्सामीति सम्बन्धो।

    11-12. Yaṃ atthavaṇṇanaṃ katthukāmo, tassā mahantattaṃ pariharituṃ ‘‘sāvatthipabhūtīna’’ntiādimāha. Tenāha – ‘‘na idha vitthārakathaṃ karissāmi, na taṃ idha vicārayissāmī’’ti ca. Tattha dīghassāti dīghanikāyassa. Majjhimassāti majjhimanikāyassa. ‘‘Saṅgītīnaṃ dvinnaṃ yā me atthaṃ vadantenā’’tipi pāṭho. Tatthapi saṅgītīnaṃ dvinnanti dīghamajjhimanikāyānanti attho gahetabbo. Meti karaṇatthe sāmivacanaṃ, mayāti attho. Sudanti nipātamattaṃ. Heṭṭhā dīghassa majjhimassa ca atthaṃ vadantena sāvatthipabhutīnaṃ nagarānaṃ yā vaṇṇanā katā, tassā vitthārakathaṃ na idha bhiyyo karissāmīti yojetabbaṃ. Yāni ca tattha vatthūni vitthāravasena vuttāni, tesampi vitthārakathaṃ na idha bhiyyo karissāmīti sambandho.

    १३. इदानि ‘‘न इध वित्थारकथं करिस्सामी’’ति सामञ्‍ञतो वुत्तस्स अत्थस्स पवरं दस्सेतुं – ‘‘सुत्तानं पना’’तिआदि वुत्तं। सुत्तानं ये अत्था वत्थूहि विना न पकासन्तीति योजेतब्बं।

    13. Idāni ‘‘na idha vitthārakathaṃ karissāmī’’ti sāmaññato vuttassa atthassa pavaraṃ dassetuṃ – ‘‘suttānaṃ panā’’tiādi vuttaṃ. Suttānaṃ ye atthā vatthūhi vinā na pakāsantīti yojetabbaṃ.

    १४. यं अट्ठकथं कत्तुकामो, तदेकदेसभावेन विसुद्धिमग्गो च गहेतब्बोति कथिकानं उपदेसं करोन्तो तत्थ विचारितधम्मे उद्देसवसेन दस्सेति – ‘‘सीलकथा’’तिआदिना। तत्थ सीलकथाति चारित्तवारित्तादिवसेन सीलस्स वित्थारकथा। धुतधम्माति पिण्डपातिकङ्गादयो तेरस किलेसधुननकधम्मा। कम्मट्ठानानि सब्बानीति पाळियं आगतानि अट्ठतिंस, अट्ठकथायं द्वेति निरवसेसानि योगकम्मस्स भावनाय पवत्तिट्ठानानि। चरियाविधानसहितोति रागचरितादीनं सभावादिविधानेन सहितो। झानानि चत्तारि रूपावचरज्झानानि, समापत्तियो चतस्सो आरुप्पसमापत्तियो । अट्ठपि वा पटिलद्धमत्तानि झानानि समापज्‍जनवसीभावप्पत्तिया समापत्तियो। झानानि वा रूपारूपावचरज्झानानि, समापत्तियो फलसमापत्तिनिरोधसमापत्तियो।

    14. Yaṃ aṭṭhakathaṃ kattukāmo, tadekadesabhāvena visuddhimaggo ca gahetabboti kathikānaṃ upadesaṃ karonto tattha vicāritadhamme uddesavasena dasseti – ‘‘sīlakathā’’tiādinā. Tattha sīlakathāti cārittavārittādivasena sīlassa vitthārakathā. Dhutadhammāti piṇḍapātikaṅgādayo terasa kilesadhunanakadhammā. Kammaṭṭhānāni sabbānīti pāḷiyaṃ āgatāni aṭṭhatiṃsa, aṭṭhakathāyaṃ dveti niravasesāni yogakammassa bhāvanāya pavattiṭṭhānāni. Cariyāvidhānasahitoti rāgacaritādīnaṃ sabhāvādividhānena sahito. Jhānāni cattāri rūpāvacarajjhānāni, samāpattiyo catasso āruppasamāpattiyo . Aṭṭhapi vā paṭiladdhamattāni jhānāni samāpajjanavasībhāvappattiyā samāpattiyo. Jhānāni vā rūpārūpāvacarajjhānāni, samāpattiyo phalasamāpattinirodhasamāpattiyo.

    १५. लोकियलोकुत्तरभेदा छ अभिञ्‍ञायो सब्बा अभिञ्‍ञायो। ञाणविभङ्गादीसु आगतनयेन एकविधादिना पञ्‍ञाय संकलेत्वा सम्पिण्डेत्वा निच्छयो पञ्‍ञासङ्कलननिच्छयो।

    15. Lokiyalokuttarabhedā cha abhiññāyo sabbā abhiññāyo. Ñāṇavibhaṅgādīsu āgatanayena ekavidhādinā paññāya saṃkaletvā sampiṇḍetvā nicchayo paññāsaṅkalananicchayo.

    १६. पच्‍चयधम्मानं हेतुआदीनं पच्‍चयुप्पन्‍नधम्मानं हेतुपच्‍चयादिभावो पच्‍चयाकारो, तस्स देसना पच्‍चयाकारदेसना, पटिच्‍चसमुप्पादकथाति अत्थो। सा पन घनविनिब्भोगस्स सुदुक्‍करताय सण्हसुखुमा, निकायन्तरलद्धिसङ्कररहिता, एकत्तनयादिसहिता च तत्थ विचारिताति आह – ‘‘सुपरिसुद्धनिपुणनया’’ति। पटिसम्भिदादीसु आगतनयं अविस्सज्‍जेत्वाव विचारितत्ता अविमुत्ततन्तिमग्गा।

    16. Paccayadhammānaṃ hetuādīnaṃ paccayuppannadhammānaṃ hetupaccayādibhāvo paccayākāro, tassa desanā paccayākāradesanā, paṭiccasamuppādakathāti attho. Sā pana ghanavinibbhogassa sudukkaratāya saṇhasukhumā, nikāyantaraladdhisaṅkararahitā, ekattanayādisahitā ca tattha vicāritāti āha – ‘‘suparisuddhanipuṇanayā’’ti. Paṭisambhidādīsu āgatanayaṃ avissajjetvāva vicāritattā avimuttatantimaggā.

    १७. इति पन सब्बन्ति इति-सद्दो परिसमापने, पन-सद्दो वचनालङ्कारे, एतं सब्बन्ति अत्थो। इधाति इमिस्सा अट्ठकथाय न विचारयिस्सामि पुनरुत्तिभावतोति अधिप्पायो।

    17.Iti pana sabbanti iti-saddo parisamāpane, pana-saddo vacanālaṅkāre, etaṃ sabbanti attho. Idhāti imissā aṭṭhakathāya na vicārayissāmi punaruttibhāvatoti adhippāyo.

    १८. इदानि तस्सेव अविचारणस्स एकन्तकारणं निद्धारेन्तो ‘‘मज्झे विसुद्धिमग्गो’’तिआदिमाह। तत्थ ‘‘मज्झे ठत्वा’’ति एतेन मज्झभावदीपनेन विसेसतो चतुन्‍नं आगमानं साधारणट्ठकथा विसुद्धिमग्गो, न सुमङ्गलविलासिनीआदयो विय असाधारणट्ठकथाति दस्सेति। ‘‘विसेसतो’’ति च इदं विनयाभिधम्मानम्पि विसुद्धिमग्गो यथारहं अत्थवण्णना होति एवाति कत्वा वुत्तं।

    18. Idāni tasseva avicāraṇassa ekantakāraṇaṃ niddhārento ‘‘majjhe visuddhimaggo’’tiādimāha. Tattha ‘‘majjhe ṭhatvā’’ti etena majjhabhāvadīpanena visesato catunnaṃ āgamānaṃ sādhāraṇaṭṭhakathā visuddhimaggo, na sumaṅgalavilāsinīādayo viya asādhāraṇaṭṭhakathāti dasseti. ‘‘Visesato’’ti ca idaṃ vinayābhidhammānampi visuddhimaggo yathārahaṃ atthavaṇṇanā hoti evāti katvā vuttaṃ.

    १९. इच्‍चेवाति इति एव। तम्पीति विसुद्धिमग्गम्पि। एतायाति मनोरथपूरणिया। एत्थ च ‘‘सीहळदीपं आभता’’तिआदिना अत्थप्पकासनस्स निमित्तं दस्सेति, ‘‘दीपवासीनमत्थाय सुजनस्स च तुट्ठत्थं चिरट्ठितत्थञ्‍च धम्मस्सा’’ति एतेन पयोजनं, अपनेत्वान ततोहं, सीहळभास’’न्तिआदिना। ‘‘सावत्थिपभुतीन’’न्तिआदिना च करणप्पकारं। हेट्ठिमनिकायेसु विसुद्धिमग्गे च विचारितानं अत्थानं अविचारणम्पि हि इध करणप्पकारो एवाति।

    19.Iccevāti iti eva. Tampīti visuddhimaggampi. Etāyāti manorathapūraṇiyā. Ettha ca ‘‘sīhaḷadīpaṃ ābhatā’’tiādinā atthappakāsanassa nimittaṃ dasseti, ‘‘dīpavāsīnamatthāya sujanassa ca tuṭṭhatthaṃ ciraṭṭhitatthañca dhammassā’’ti etena payojanaṃ, apanetvāna tatohaṃ, sīhaḷabhāsa’’ntiādinā. ‘‘Sāvatthipabhutīna’’ntiādinā ca karaṇappakāraṃ. Heṭṭhimanikāyesu visuddhimagge ca vicāritānaṃ atthānaṃ avicāraṇampi hi idha karaṇappakāro evāti.

    गन्थारम्भकथावण्णना निट्ठिता।

    Ganthārambhakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.

    १. रूपादिवग्गवण्णना

    1. Rūpādivaggavaṇṇanā

    निदानवण्णना

    Nidānavaṇṇanā

    विभागवन्तानं सभावविभावनं विभागदस्सनवसेनेव होतीति पठमं ताव निपातसुत्तवसेन विभागं दस्सेतुं ‘‘तत्थ अङ्गुत्तरागमो नामा’’तिआदिमाह। तत्थ तत्थाति ‘‘अङ्गुत्तरागमस्स अत्थं पकासयिस्सामी’’ति यदिदं वुत्तं, तस्मिं वचने, ‘‘यस्स अत्थं पकासयिस्सामी’’ति पटिञ्‍ञातं, सो अङ्गुत्तरागमो नाम निपातसुत्तवसेन एवं विभागोति अत्थो। अथ वा तत्थाति ‘‘अङ्गुत्तरनिस्सितं अत्थ’’न्ति एतस्मिं वचने यो अङ्गुत्तरागमो वुत्तो, सो निपातसुत्तादिवसेन एदिसोति अत्थो।

    Vibhāgavantānaṃ sabhāvavibhāvanaṃ vibhāgadassanavaseneva hotīti paṭhamaṃ tāva nipātasuttavasena vibhāgaṃ dassetuṃ ‘‘tattha aṅguttarāgamo nāmā’’tiādimāha. Tattha tatthāti ‘‘aṅguttarāgamassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti yadidaṃ vuttaṃ, tasmiṃ vacane, ‘‘yassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti paṭiññātaṃ, so aṅguttarāgamo nāma nipātasuttavasena evaṃ vibhāgoti attho. Atha vā tatthāti ‘‘aṅguttaranissitaṃ attha’’nti etasmiṃ vacane yo aṅguttarāgamo vutto, so nipātasuttādivasena edisoti attho.

    इदानि तं आदितो पट्ठाय संवण्णितुकामो अत्तनो संवण्णनाय पठममहासङ्गीतियं निक्खित्तानुक्‍कमेन पवत्तभावदस्सनत्थं ‘‘तस्स निपातेसु…पे॰… वुत्तं निदानमादी’’तिआदिमाह। तत्थ यथापच्‍चयं तत्थ तत्थ देसितत्ता पञ्‍ञत्तत्ता च विप्पकिण्णानं धम्मविनयानं सङ्गहेत्वा गायनं कथनं सङ्गीति। एतेन तंतंसिक्खापदानं सुत्तानञ्‍च आदिपरियोसानेसु अन्तरन्तरा च सम्बन्धवसेन ठपितं सङ्गीतिकारवचनं सङ्गहितं होति। सङ्गीयमानस्स अत्थस्स महन्तताय पूजनीयताय च महती सङ्गीति महासङ्गीति, पठमा महासङ्गीति पठममहासङ्गीति, तस्सा पवत्तिकालो पठममहासङ्गीतिकालो, तस्मिं पठममहासङ्गीतिकाले। निददाति देसनं देसकालादिवसेन अविदितं विदितं कत्वा निदस्सेतीति निदानं। यो लोकियेहि उपोग्घातोति वुच्‍चति, स्वायमेत्थ ‘‘एवं मे सुत’’न्तिआदिको गन्थो वेदितब्बो। न ‘‘सनिदानाहं, भिक्खवे, धम्मं देसेमी’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ३.१२६) विय अज्झासयादिदेसनुप्पत्तिहेतु। तेनेवाह – ‘‘एवं मे सुतन्तिआदिकं आयस्मता आनन्देन पठममहासङ्गीतिकाले वुत्तं निदानमादी’’ति।

    Idāni taṃ ādito paṭṭhāya saṃvaṇṇitukāmo attano saṃvaṇṇanāya paṭhamamahāsaṅgītiyaṃ nikkhittānukkamena pavattabhāvadassanatthaṃ ‘‘tassa nipātesu…pe… vuttaṃ nidānamādī’’tiādimāha. Tattha yathāpaccayaṃ tattha tattha desitattā paññattattā ca vippakiṇṇānaṃ dhammavinayānaṃ saṅgahetvā gāyanaṃ kathanaṃ saṅgīti. Etena taṃtaṃsikkhāpadānaṃ suttānañca ādipariyosānesu antarantarā ca sambandhavasena ṭhapitaṃ saṅgītikāravacanaṃ saṅgahitaṃ hoti. Saṅgīyamānassa atthassa mahantatāya pūjanīyatāya ca mahatī saṅgīti mahāsaṅgīti, paṭhamā mahāsaṅgīti paṭhamamahāsaṅgīti, tassā pavattikālo paṭhamamahāsaṅgītikālo, tasmiṃ paṭhamamahāsaṅgītikāle. Nidadāti desanaṃ desakālādivasena aviditaṃ viditaṃ katvā nidassetīti nidānaṃ. Yo lokiyehi upogghātoti vuccati, svāyamettha ‘‘evaṃ me suta’’ntiādiko gantho veditabbo. Na ‘‘sanidānāhaṃ, bhikkhave, dhammaṃ desemī’’tiādīsu (a. ni. 3.126) viya ajjhāsayādidesanuppattihetu. Tenevāha – ‘‘evaṃ me sutantiādikaṃ āyasmatā ānandena paṭhamamahāsaṅgītikāle vuttaṃ nidānamādī’’ti.

    १. ‘‘सा पनेसा’’तिआदिना बाहिरनिदाने वत्तब्बं अतिदिसित्वा इदानि अब्भन्तरनिदानं आदितो पट्ठाय संवण्णितुं ‘‘यं पनेत’’न्ति वुत्तं। तत्थ यस्मा संवण्णनं करोन्तेन संवण्णेतब्बे धम्मे पदानि पदविभागं तदत्थञ्‍च दस्सेत्वा ततो परं पिण्डत्थादिनिदस्सनवसेन च संवण्णना कातब्बा, तस्मा पदानि ताव दस्सेन्तो ‘‘एवन्ति निपातपद’’न्तिआदिमाह । तत्थ पदविभागोति पदानं विसेसो, न पदविग्गहो। अथ वा पदानि च पदविभागो च पदविभागो, पदविग्गहो च पदविभागो च पदविभागोति वा एकसेसवसेन पदपदविग्गहा पदविभागसद्देन वुत्ताति वेदितब्बं। तत्थ पदविग्गहो ‘‘जेतस्स वनं जेतवन’’न्तिआदिना समासपदेसु दट्ठब्बो।

    1. ‘‘Sā panesā’’tiādinā bāhiranidāne vattabbaṃ atidisitvā idāni abbhantaranidānaṃ ādito paṭṭhāya saṃvaṇṇituṃ ‘‘yaṃ paneta’’nti vuttaṃ. Tattha yasmā saṃvaṇṇanaṃ karontena saṃvaṇṇetabbe dhamme padāni padavibhāgaṃ tadatthañca dassetvā tato paraṃ piṇḍatthādinidassanavasena ca saṃvaṇṇanā kātabbā, tasmā padāni tāva dassento ‘‘evanti nipātapada’’ntiādimāha . Tattha padavibhāgoti padānaṃ viseso, na padaviggaho. Atha vā padāni ca padavibhāgo ca padavibhāgo, padaviggaho ca padavibhāgo ca padavibhāgoti vā ekasesavasena padapadaviggahā padavibhāgasaddena vuttāti veditabbaṃ. Tattha padaviggaho ‘‘jetassa vanaṃ jetavana’’ntiādinā samāsapadesu daṭṭhabbo.

    अत्थतोति पदत्थतो। तं पन पदत्थं अत्थुद्धारक्‍कमेन पठमं एवं-सद्दस्स दस्सेन्तो ‘‘एवं-सद्दो तावा’’तिआदिमाह। अवधारणादीति एत्थ आदि-सद्देन इदमत्थपुच्छापरिमाणादिअत्थानं सङ्गहो दट्ठब्बो। तथा हि ‘‘एवंगतानि पुथुसिप्पायतनानि, एवमादीनी’’तिआदीसु इदं-सद्दस्स अत्थे एवं-सद्दो। गत-सद्दो हि पकारपरियायो, तथा विधाकार-सद्दा च। तथा हि विधयुत्तगतसद्दे लोकिया पकारत्थे वदन्ति। ‘‘एवं सु ते सुन्हाता सुविलित्ता कप्पितकेसमस्सू आमुक्‍कमणिकुण्डलाभरणा ओदातवत्थवसना पञ्‍चहि कामगुणेहि समप्पिता समङ्गीभूता परिचारेन्ति सेय्यथापि त्वं एतरहि साचरियकोति। नो हिदं, भो गोतमा’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.२८६) पुच्छायं। ‘‘एवं लहुपरिवत्तं (अ॰ नि॰ १.४८), एवमायुपरियन्तो’’ति (दी॰ नि॰ १.२४४; पारा॰ १२) च आदीसु परिमाणे।

    Atthatoti padatthato. Taṃ pana padatthaṃ atthuddhārakkamena paṭhamaṃ evaṃ-saddassa dassento ‘‘evaṃ-saddo tāvā’’tiādimāha. Avadhāraṇādīti ettha ādi-saddena idamatthapucchāparimāṇādiatthānaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Tathā hi ‘‘evaṃgatāni puthusippāyatanāni, evamādīnī’’tiādīsu idaṃ-saddassa atthe evaṃ-saddo. Gata-saddo hi pakārapariyāyo, tathā vidhākāra-saddā ca. Tathā hi vidhayuttagatasadde lokiyā pakāratthe vadanti. ‘‘Evaṃ su te sunhātā suvilittā kappitakesamassū āmukkamaṇikuṇḍalābharaṇā odātavatthavasanā pañcahi kāmaguṇehi samappitā samaṅgībhūtā paricārenti seyyathāpi tvaṃ etarahi sācariyakoti. No hidaṃ, bho gotamā’’tiādīsu (dī. ni. 1.286) pucchāyaṃ. ‘‘Evaṃ lahuparivattaṃ (a. ni. 1.48), evamāyupariyanto’’ti (dī. ni. 1.244; pārā. 12) ca ādīsu parimāṇe.

    ननु च ‘‘एवं सु ते सुन्हाता सुविलित्ता एवमायुपरियन्तो’’ति एत्थ एवं-सद्देन पुच्छनाकारपरिमाणाकारानं वुत्तत्ता आकारत्थो एव एवं-सद्दोति? न, विसेससब्भावतो। आकारमत्तवाचको हि एवं-सद्दो आकारत्थोति अधिप्पेतो यथा ‘‘एवं ब्याखो’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.२३४; पाचि॰ ४१७; चूळव॰ ६५), न पन आकारविसेसवाचको। एवञ्‍च कत्वा ‘‘एवं जातेन मच्‍चेना’’तिआदीनि (ध॰ प॰ ५३) उपमादिउदाहरणानि उपपन्‍नानि होन्ति। तथा हि ‘‘यथा हि…पे॰… बहु’’न्ति (ध॰ प॰ ५३) एत्थ पुप्फरासिट्ठानियतो मनुस्सूपपत्तिसप्पुरिसूपनिस्सयसद्धम्मस्सवनयोनिसोमनसिकारभोगसम्पत्ति- आदिदानादिपुञ्‍ञकिरियाहेतुसमुदायतो सोभासुगन्धतादिगुणयोगतो मालागुणसदिसियो पहूता पुञ्‍ञकिरिया मरितब्बसभावताय मच्‍चेन सत्तेन कत्तब्बाति जोतितत्ता पुप्फरासिमालागुणाव उपमा। तेसं उपमाकारो यथा-सद्देन अनियमतो वुत्तोति ‘‘एवं-सद्दो उपमाकारनिगमनत्थो’’ति वत्तुं युत्तं, सो पन उपमाकारो नियमियमानो अत्थतो उपमाव होतीति आह – ‘‘उपमायं आगतो’’ति। तथा ‘‘एवं इमिना आकारेन अभिक्‍कमितब्ब’’न्तिआदिना उपदिसियमानाय समणसारुप्पाय आकप्पसम्पत्तिया यो तत्थ उपदिसनाकारो, सो अत्थतो उपदेसो एवाति वुत्तं – ‘‘एवं ते…पे॰… उपदेसे’’ति। तथा एवमेतं भगवा, एवमेतं सुगताति एत्थ भगवता यथावुत्तमत्थं अविपरीततो जानन्तेहि कतं तत्थ संविज्‍जमानगुणानं पकारेहि हंसनं उदग्गताकरणं सम्पहंसनं, यो तत्थ सम्पहंसनाकारोति योजेतब्बं।

    Nanu ca ‘‘evaṃ su te sunhātā suvilittā evamāyupariyanto’’ti ettha evaṃ-saddena pucchanākāraparimāṇākārānaṃ vuttattā ākārattho eva evaṃ-saddoti? Na, visesasabbhāvato. Ākāramattavācako hi evaṃ-saddo ākāratthoti adhippeto yathā ‘‘evaṃ byākho’’tiādīsu (ma. ni. 1.234; pāci. 417; cūḷava. 65), na pana ākāravisesavācako. Evañca katvā ‘‘evaṃ jātena maccenā’’tiādīni (dha. pa. 53) upamādiudāharaṇāni upapannāni honti. Tathā hi ‘‘yathā hi…pe… bahu’’nti (dha. pa. 53) ettha puppharāsiṭṭhāniyato manussūpapattisappurisūpanissayasaddhammassavanayonisomanasikārabhogasampatti- ādidānādipuññakiriyāhetusamudāyato sobhāsugandhatādiguṇayogato mālāguṇasadisiyo pahūtā puññakiriyā maritabbasabhāvatāya maccena sattena kattabbāti jotitattā puppharāsimālāguṇāva upamā. Tesaṃ upamākāro yathā-saddena aniyamato vuttoti ‘‘evaṃ-saddo upamākāranigamanattho’’ti vattuṃ yuttaṃ, so pana upamākāro niyamiyamāno atthato upamāva hotīti āha – ‘‘upamāyaṃ āgato’’ti. Tathā ‘‘evaṃ iminā ākārena abhikkamitabba’’ntiādinā upadisiyamānāya samaṇasāruppāya ākappasampattiyā yo tattha upadisanākāro, so atthato upadeso evāti vuttaṃ – ‘‘evaṃ te…pe… upadese’’ti. Tathā evametaṃbhagavā, evametaṃ sugatāti ettha bhagavatā yathāvuttamatthaṃ aviparītato jānantehi kataṃ tattha saṃvijjamānaguṇānaṃ pakārehi haṃsanaṃ udaggatākaraṇaṃ sampahaṃsanaṃ, yo tattha sampahaṃsanākāroti yojetabbaṃ.

    एवमेवं पनायन्ति एत्थ गरहणाकारोति योजेतब्बं, सो च गरहणाकारो ‘‘वसली’’तिआदिखुंसनसद्दसन्‍निधानतो इध एवं-सद्देन पकासितोति विञ्‍ञायति। यथा चेत्थ, एवं उपमाकारादयोपि उपमादिवसेन वुत्तानं पुप्फरासिआदिसद्दानं सन्‍निधानतोति दट्ठब्बं। एवं, भन्तेति खोतिआदीसु पन धम्मस्स साधुकं सवनमनसिकारेन नियोजितेहि भिक्खूहि अत्तनो तत्थ ठितभावस्स पटिजाननवसेन वुत्तत्ता एत्थ एवं-सद्दो वचनसम्पटिच्छनत्थो वुत्तो, तेन ‘‘एवं, भन्ते, साधु भन्ते, सुट्ठु भन्ते’’ति वुत्तं होति। एवञ्‍च वदेहीति ‘‘यथाहं वदामि, एवं समणं आनन्दं वदेही’’ति वदनाकारो इदानि वत्तब्बो एवं-सद्देन निदस्सीयतीति निदस्सनत्थो वुत्तो। एवं नोति एत्थापि तेसं यथावुत्तधम्मानं अहितदुक्खावहभावे सन्‍निट्ठानजननत्थं अनुमतिग्गहणवसेन ‘‘नो वा, कथं वो एत्थ होती’’ति पुच्छाय कताय ‘‘एवं नो एत्थ होती’’ति वुत्तत्ता तदाकारसन्‍निट्ठानं एवं-सद्देन विभावितन्ति विञ्‍ञायति। सो पन तेसं धम्मानं अहिताय दुक्खाय संवत्तनाकारो नियमियमानो अवधारणत्थो होतीति आह – ‘‘एवं नो एत्थ होतीतिआदीसु अवधारणे’’ति।

    Evamevaṃ panāyanti ettha garahaṇākāroti yojetabbaṃ, so ca garahaṇākāro ‘‘vasalī’’tiādikhuṃsanasaddasannidhānato idha evaṃ-saddena pakāsitoti viññāyati. Yathā cettha, evaṃ upamākārādayopi upamādivasena vuttānaṃ puppharāsiādisaddānaṃ sannidhānatoti daṭṭhabbaṃ. Evaṃ, bhanteti khotiādīsu pana dhammassa sādhukaṃ savanamanasikārena niyojitehi bhikkhūhi attano tattha ṭhitabhāvassa paṭijānanavasena vuttattā ettha evaṃ-saddo vacanasampaṭicchanattho vutto, tena ‘‘evaṃ, bhante, sādhu bhante, suṭṭhu bhante’’ti vuttaṃ hoti. Evañca vadehīti ‘‘yathāhaṃ vadāmi, evaṃ samaṇaṃ ānandaṃ vadehī’’ti vadanākāro idāni vattabbo evaṃ-saddena nidassīyatīti nidassanattho vutto. Evaṃ noti etthāpi tesaṃ yathāvuttadhammānaṃ ahitadukkhāvahabhāve sanniṭṭhānajananatthaṃ anumatiggahaṇavasena ‘‘no vā, kathaṃ vo ettha hotī’’ti pucchāya katāya ‘‘evaṃ no ettha hotī’’ti vuttattā tadākārasanniṭṭhānaṃ evaṃ-saddena vibhāvitanti viññāyati. So pana tesaṃ dhammānaṃ ahitāya dukkhāya saṃvattanākāro niyamiyamāno avadhāraṇattho hotīti āha – ‘‘evaṃ no ettha hotītiādīsu avadhāraṇe’’ti.

    नानानयनिपुणन्ति एकत्तनानत्तअब्यापारएवंधम्मतासङ्खाता, नन्दियावट्टतिपुक्खलसीहविक्‍कीळितअङ्कुसदिसालोचनसङ्खाता वा आधारादिभेदवसेन नानाविधा नया नानानया। नया वा पाळिगतियो, ता च पञ्‍ञत्तिआदिवसेन संकिलेसभागियादिलोकियादितदुभयवोमिस्सकतादिवसेन कुसलादिवसेन खन्धादिवसेन सङ्गहादिवसेन समयविमुत्तादिवसेन पधानादिवसेन कुसलमूलादिवसेन तिकपट्ठानादिवसेन च नानप्पकाराति नानानया, तेहि निपुणं सण्हं सुखुमन्ति नानानयनिपुणं। आसयोव अज्झासयो, ते च सस्सतादिभेदेन तत्थ च अप्परजक्खतादिभेदेन च अनेके, अत्तज्झासयादयो एव वा समुट्ठानं उप्पत्तिहेतु एतस्साति अनेकज्झासयसमुट्ठानं। अत्थब्यञ्‍जनसम्पन्‍नन्ति अत्थब्यञ्‍जनपरिपुण्णं उपनेतब्बाभावतो। सङ्कासनपकासनविवरणविभजनउत्तानीकरणपञ्‍ञत्तिवसेन छहि अत्थपदेहि अक्खरपदब्यञ्‍जनाकारनिरुत्तिनिद्देसवसेन छहि ब्यञ्‍जनपदेहि च समन्‍नागतन्ति वा अत्थो दट्ठब्बो।

    Nānānayanipuṇanti ekattanānattaabyāpāraevaṃdhammatāsaṅkhātā, nandiyāvaṭṭatipukkhalasīhavikkīḷitaaṅkusadisālocanasaṅkhātā vā ādhārādibhedavasena nānāvidhā nayā nānānayā. Nayā vā pāḷigatiyo, tā ca paññattiādivasena saṃkilesabhāgiyādilokiyāditadubhayavomissakatādivasena kusalādivasena khandhādivasena saṅgahādivasena samayavimuttādivasena padhānādivasena kusalamūlādivasena tikapaṭṭhānādivasena ca nānappakārāti nānānayā, tehi nipuṇaṃ saṇhaṃ sukhumanti nānānayanipuṇaṃ. Āsayova ajjhāsayo, te ca sassatādibhedena tattha ca apparajakkhatādibhedena ca aneke, attajjhāsayādayo eva vā samuṭṭhānaṃ uppattihetu etassāti anekajjhāsayasamuṭṭhānaṃ. Atthabyañjanasampannanti atthabyañjanaparipuṇṇaṃ upanetabbābhāvato. Saṅkāsanapakāsanavivaraṇavibhajanauttānīkaraṇapaññattivasena chahi atthapadehi akkharapadabyañjanākāraniruttiniddesavasena chahi byañjanapadehi ca samannāgatanti vā attho daṭṭhabbo.

    विविधपाटिहारियन्ति एत्थ पाटिहारियपदस्स वचनत्थं ‘‘पटिपक्खहरणतो रागादिकिलेसापनयनतो च पाटिहारिय’’न्ति वदन्ति। भगवतो पन पटिपक्खा रागादयो न सन्ति , ये हरितब्बा। पुथुज्‍जनानम्पि विगतूपक्‍किलेसे अट्ठगुणसमन्‍नागते चित्ते हतपटिपक्खे इद्धिविधं पवत्तति, तस्मा तत्थ पवत्तवोहारेन च न सक्‍का इध ‘‘पाटिहारिय’’न्ति वत्थुं। सचे पन महाकारुणिकस्स भगवतो वेनेय्यगता च किलेसा पटिपक्खा, तेसं हरणतो ‘‘पाटिहारिय’’न्ति वुत्तं, एवं सति युत्तमेतं। अथ वा भगवतो च सासनस्स च पटिपक्खा तित्थिया, तेसं हरणतो पाटिहारियं। ते हि दिट्ठिहरणवसेन च दिट्ठिप्पकासने असमत्थभावेन च इद्धिआदेसनानुसासनीहि हरिता अपनीता होन्तीति। ‘‘पटी’’ति वा अयं सद्दो ‘‘पच्छा’’ति एतस्स अत्थं बोधेति ‘‘तस्मिं पटिपविट्ठम्हि, अञ्‍ञो आगञ्छि ब्राह्मणो’’तिआदीसु (सु॰ नि॰ ९८५; चूळनि॰ पारायनवग्गो, वत्थुगाथा ४) विय, तस्मा समाहिते चित्ते विगतूपक्‍किलेसे कतकिच्‍चेन पच्छा हरितब्बं पवत्तेतब्बन्ति पटिहारियं, अत्तनो वा उपक्‍किलेसेसु चतुत्थज्झानमग्गेहि हरितेसु पच्छा हरणं पटिहारियं, इद्धिआदेसनानुसासनियो च विगतूपक्‍किलेसेन कतकिच्‍चेन च सत्तहितत्थं पुन पवत्तेतब्बा, हरितेसु च अत्तनो उपक्‍किलेसेसु परसत्तानं उपक्‍किलेसहरणानि होन्तीति पटिहारियानि भवन्ति। पटिहारियमेव पाटिहारियं, पटिहारिये वा इद्धिआदेसनानुसासनिसमुदाये भवं एकमेकं पाटिहारियन्ति वुच्‍चति। पटिहारियं वा चतुत्थज्झानं मग्गो च पटिपक्खहरणतो, तत्थ जातं, तस्मिं वा निमित्तभूते, ततो वा आगतन्ति पाटिहारियं। तस्स पन इद्धिआदिभेदेन विसयभेदेन च बहुविधस्स भगवतो देसनायं लब्भमानत्ता आह – ‘‘विविधपाटिहारिय’’न्ति।

    Vividhapāṭihāriyanti ettha pāṭihāriyapadassa vacanatthaṃ ‘‘paṭipakkhaharaṇato rāgādikilesāpanayanato ca pāṭihāriya’’nti vadanti. Bhagavato pana paṭipakkhā rāgādayo na santi , ye haritabbā. Puthujjanānampi vigatūpakkilese aṭṭhaguṇasamannāgate citte hatapaṭipakkhe iddhividhaṃ pavattati, tasmā tattha pavattavohārena ca na sakkā idha ‘‘pāṭihāriya’’nti vatthuṃ. Sace pana mahākāruṇikassa bhagavato veneyyagatā ca kilesā paṭipakkhā, tesaṃ haraṇato ‘‘pāṭihāriya’’nti vuttaṃ, evaṃ sati yuttametaṃ. Atha vā bhagavato ca sāsanassa ca paṭipakkhā titthiyā, tesaṃ haraṇato pāṭihāriyaṃ. Te hi diṭṭhiharaṇavasena ca diṭṭhippakāsane asamatthabhāvena ca iddhiādesanānusāsanīhi haritā apanītā hontīti. ‘‘Paṭī’’ti vā ayaṃ saddo ‘‘pacchā’’ti etassa atthaṃ bodheti ‘‘tasmiṃ paṭipaviṭṭhamhi, añño āgañchi brāhmaṇo’’tiādīsu (su. ni. 985; cūḷani. pārāyanavaggo, vatthugāthā 4) viya, tasmā samāhite citte vigatūpakkilese katakiccena pacchā haritabbaṃ pavattetabbanti paṭihāriyaṃ, attano vā upakkilesesu catutthajjhānamaggehi haritesu pacchā haraṇaṃ paṭihāriyaṃ, iddhiādesanānusāsaniyo ca vigatūpakkilesena katakiccena ca sattahitatthaṃ puna pavattetabbā, haritesu ca attano upakkilesesu parasattānaṃ upakkilesaharaṇāni hontīti paṭihāriyāni bhavanti. Paṭihāriyameva pāṭihāriyaṃ, paṭihāriye vā iddhiādesanānusāsanisamudāye bhavaṃ ekamekaṃ pāṭihāriyanti vuccati. Paṭihāriyaṃ vā catutthajjhānaṃ maggo ca paṭipakkhaharaṇato, tattha jātaṃ, tasmiṃ vā nimittabhūte, tato vā āgatanti pāṭihāriyaṃ. Tassa pana iddhiādibhedena visayabhedena ca bahuvidhassa bhagavato desanāyaṃ labbhamānattā āha – ‘‘vividhapāṭihāriya’’nti.

    न अञ्‍ञथाति भगवतो सम्मुखा सुताकारतो न अञ्‍ञथाति अत्थो, न पन भगवतो देसिताकारतो। अचिन्तेय्यानुभावा हि भगवतो देसना। एवञ्‍च कत्वा ‘‘सब्बप्पकारेन को समत्थो विञ्‍ञातु’’न्ति इदं वचनं समत्थितं भवति, धारणबलदस्सनञ्‍च न विरुज्झति सुताकाराविरुज्झनस्स अधिप्पेतत्ता। न हेत्थ अत्थन्तरतापरिहारो द्विन्‍नं अत्थानं एकविसयत्ता, इतरथा थेरो भगवतो देसनाय सब्बथा पटिग्गहणे समत्थो असमत्थो चाति आपज्‍जेय्याति।

    Na aññathāti bhagavato sammukhā sutākārato na aññathāti attho, na pana bhagavato desitākārato. Acinteyyānubhāvā hi bhagavato desanā. Evañca katvā ‘‘sabbappakārena ko samattho viññātu’’nti idaṃ vacanaṃ samatthitaṃ bhavati, dhāraṇabaladassanañca na virujjhati sutākārāvirujjhanassa adhippetattā. Na hettha atthantaratāparihāro dvinnaṃ atthānaṃ ekavisayattā, itarathā thero bhagavato desanāya sabbathā paṭiggahaṇe samattho asamattho cāti āpajjeyyāti.

    ‘‘यो परो न होति, सो अत्ता’’ति एवं वुत्ताय नियकज्झत्तसङ्खाताय ससन्ततियं वत्तनतो तिविधोपि मे-सद्दो किञ्‍चापि एकस्मिंयेव अत्थे दिस्सति, करणसम्पदानसामिनिद्देसवसेन पन विज्‍जमानभेदं सन्धायाह – ‘‘मे-सद्दो तीसु अत्थेसु दिस्सती’’ति।

    ‘‘Yo paro na hoti, so attā’’ti evaṃ vuttāya niyakajjhattasaṅkhātāya sasantatiyaṃ vattanato tividhopi me-saddo kiñcāpi ekasmiṃyeva atthe dissati, karaṇasampadānasāminiddesavasena pana vijjamānabhedaṃ sandhāyāha – ‘‘me-saddo tīsu atthesu dissatī’’ti.

    किञ्‍चापि उपसग्गो किरियं विसेसेति, जोतकभावतो पन सतिपि तस्मिं सुत-सद्दो एव तं तमत्थं वदतीति अनुपसग्गस्स सुत-सद्दस्स अत्थुद्धारे सउपसग्गस्स गहणं न विरुज्झतीति दस्सेन्तो ‘‘सउपसग्गो च अनुपसग्गो चा’’ति आह। अस्साति सुतसद्दस्स। कम्मभावसाधनानि इध सुतसद्दे सम्भवन्तीति वुत्तं – ‘‘उपधारितन्ति वा उपधारणन्ति वा अत्थो’’ति। मयाति अत्थे सतीति यदा मे-सद्दस्स कत्तुवसेन करणनिद्देसो, तदाति अत्थो। ममाति अत्थे सतीति यदा सम्बन्धवसेन सामिनिद्देसो, तदा।

    Kiñcāpi upasaggo kiriyaṃ viseseti, jotakabhāvato pana satipi tasmiṃ suta-saddo eva taṃ tamatthaṃ vadatīti anupasaggassa suta-saddassa atthuddhāre saupasaggassa gahaṇaṃ na virujjhatīti dassento ‘‘saupasaggo ca anupasaggo cā’’ti āha. Assāti sutasaddassa. Kammabhāvasādhanāni idha sutasadde sambhavantīti vuttaṃ – ‘‘upadhāritanti vā upadhāraṇanti vā attho’’ti. Mayāti atthe satīti yadā me-saddassa kattuvasena karaṇaniddeso, tadāti attho. Mamāti atthe satīti yadā sambandhavasena sāminiddeso, tadā.

    सुतसद्दसन्‍निट्ठाने पयुत्तेन एवं-सद्देन सवनकिरियाजोतकेन भवितब्बन्ति वुत्तं – ‘‘एवन्ति सोतविञ्‍ञाणादिविञ्‍ञाणकिच्‍चनिदस्सन’’न्ति। आदि-सद्देन सम्पटिच्छनादीनं सोतद्वारिकविञ्‍ञाणानं तदभिनीहटानञ्‍च मनोद्वारिकविञ्‍ञाणानं गहणं वेदितब्बं। सब्बेसम्पि वाक्यानं एवकारत्थसहितत्ता ‘‘सुत’’न्ति एतस्स सुतमेवाति अयमत्थो लब्भतीति आह – ‘‘अस्सवनभावप्पटिक्खेपतो’’ति। एतेन अवधारणेन नियामतं दस्सेति। यथा च सुतं सुतमेवाति नियामेतब्बं, तं सम्मा सुतं होतीति आह – ‘‘अनूनाधिकाविपरीतग्गहणनिदस्सन’’न्ति। अथ वा सद्दन्तरत्थापोहनवसेन सद्दो अत्थं वदतीति सुतन्ति अस्सुतं न होतीति अयमेतस्स अत्थोति वुत्तं – ‘‘अस्सवनभावप्पटिक्खेपतो’’ति। इमिना दिट्ठादिविनिवत्तनं करोति। इदं वुत्तं होति – न इदं मया दिट्ठं, न सयम्भुञाणेन सच्छिकतं, अथ खो सुतं, तञ्‍च सम्मदेवाति। तेनेवाह – ‘‘अनूनाधिकाविपरीतग्गहणनिदस्सन’’न्ति। अवधारणत्थे वा एवं-सद्दे अयमत्थयोजना – ‘‘करीयती’’ति तदपेक्खस्स सुत-सद्दस्स अयमत्थो वुत्तो ‘‘अस्सवनभावप्पटिक्खेपतो’’ति। तेनेवाह – ‘‘अनूनाधिकाविपरीतग्गहणनिदस्सन’’न्ति। सवन-सद्दो चेत्थ कम्मत्थो वेदितब्बो ‘‘सुय्यती’’ति।

    Sutasaddasanniṭṭhāne payuttena evaṃ-saddena savanakiriyājotakena bhavitabbanti vuttaṃ – ‘‘evanti sotaviññāṇādiviññāṇakiccanidassana’’nti. Ādi-saddena sampaṭicchanādīnaṃ sotadvārikaviññāṇānaṃ tadabhinīhaṭānañca manodvārikaviññāṇānaṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ. Sabbesampi vākyānaṃ evakāratthasahitattā ‘‘suta’’nti etassa sutamevāti ayamattho labbhatīti āha – ‘‘assavanabhāvappaṭikkhepato’’ti. Etena avadhāraṇena niyāmataṃ dasseti. Yathā ca sutaṃ sutamevāti niyāmetabbaṃ, taṃ sammā sutaṃ hotīti āha – ‘‘anūnādhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Atha vā saddantaratthāpohanavasena saddo atthaṃ vadatīti sutanti assutaṃ na hotīti ayametassa atthoti vuttaṃ – ‘‘assavanabhāvappaṭikkhepato’’ti. Iminā diṭṭhādivinivattanaṃ karoti. Idaṃ vuttaṃ hoti – na idaṃ mayā diṭṭhaṃ, na sayambhuñāṇena sacchikataṃ, atha kho sutaṃ, tañca sammadevāti. Tenevāha – ‘‘anūnādhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Avadhāraṇatthe vā evaṃ-sadde ayamatthayojanā – ‘‘karīyatī’’ti tadapekkhassa suta-saddassa ayamattho vutto ‘‘assavanabhāvappaṭikkhepato’’ti. Tenevāha – ‘‘anūnādhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Savana-saddo cettha kammattho veditabbo ‘‘suyyatī’’ti.

    एवं सवनहेतुसवनविसेसवसेन पदत्तयस्स एकेन पकारेन अत्थयोजनं दस्सेत्वा इदानि पकारन्तरेहि तं दस्सेतुं – ‘‘तथा एव’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ तस्साति या सा भगवतो सम्मुखा धम्मस्सवनाकारेन पवत्ता मनोद्वारविञ्‍ञाणवीथि, तस्सा। सा हि नानप्पकारेन आरम्मणे पवत्तितुं समत्था। तथा च वुत्तं – ‘‘सोतद्वारानुसारेना’’ति। नानप्पकारेनाति वक्खमानानं अनेकविहितानं ब्यञ्‍जनत्थग्गहणानं नानाकारेन। एतेन इमिस्सा योजनाय आकारत्थो एवं-सद्दो गहितोति दीपेति। पवत्तिभावप्पकासनन्ति पवत्तिया अत्थिभावप्पकासनं। सुतन्ति धम्मप्पकासनन्ति यस्मिं आरम्मणे वुत्तप्पकारा विञ्‍ञाणवीथि नानप्पकारेन पवत्ता, तस्स धम्मत्ता वुत्तं, न सुतसद्दस्स धम्मत्थत्ता। वुत्तस्सेवत्थस्स पाकटीकरणं ‘‘अयञ्हेत्था’’तिआदि। तत्थ विञ्‍ञाणवीथियाति करणत्थे करणवचनं, मयाति कत्तुअत्थे।

    Evaṃ savanahetusavanavisesavasena padattayassa ekena pakārena atthayojanaṃ dassetvā idāni pakārantarehi taṃ dassetuṃ – ‘‘tathā eva’’ntiādi vuttaṃ. Tattha tassāti yā sā bhagavato sammukhā dhammassavanākārena pavattā manodvāraviññāṇavīthi, tassā. Sā hi nānappakārena ārammaṇe pavattituṃ samatthā. Tathā ca vuttaṃ – ‘‘sotadvārānusārenā’’ti. Nānappakārenāti vakkhamānānaṃ anekavihitānaṃ byañjanatthaggahaṇānaṃ nānākārena. Etena imissā yojanāya ākārattho evaṃ-saddo gahitoti dīpeti. Pavattibhāvappakāsananti pavattiyā atthibhāvappakāsanaṃ. Sutanti dhammappakāsananti yasmiṃ ārammaṇe vuttappakārā viññāṇavīthi nānappakārena pavattā, tassa dhammattā vuttaṃ, na sutasaddassa dhammatthattā. Vuttassevatthassa pākaṭīkaraṇaṃ ‘‘ayañhetthā’’tiādi. Tattha viññāṇavīthiyāti karaṇatthe karaṇavacanaṃ, mayāti kattuatthe.

    एवन्ति निद्दिसितब्बप्पकासनन्ति निदस्सनत्थं एवं-सद्दं गहेत्वा वुत्तं निदस्सेतब्बस्स निदस्सितब्बत्ताभावाभावतो । तेन एवं-सद्देन सकलम्पि सुत्तं पच्‍चामट्ठन्ति दस्सेति। सुतसद्दस्स किरियासद्दत्ता सवनकिरियाय च साधारणविञ्‍ञाणप्पबन्धप्पटिबद्धत्ता तत्थ च पुग्गलवोहारोति वुत्तं – ‘‘सुतन्ति पुग्गलकिच्‍चप्पकासन’’न्ति। न हि पुग्गलवोहाररहिते धम्मप्पबन्धे सवनकिरिया लब्भतीति।

    Evanti niddisitabbappakāsananti nidassanatthaṃ evaṃ-saddaṃ gahetvā vuttaṃ nidassetabbassa nidassitabbattābhāvābhāvato . Tena evaṃ-saddena sakalampi suttaṃ paccāmaṭṭhanti dasseti. Sutasaddassa kiriyāsaddattā savanakiriyāya ca sādhāraṇaviññāṇappabandhappaṭibaddhattā tattha ca puggalavohāroti vuttaṃ – ‘‘sutanti puggalakiccappakāsana’’nti. Na hi puggalavohārarahite dhammappabandhe savanakiriyā labbhatīti.

    यस्स चित्तसन्तानस्सातिआदिपि आकारत्थमेव एवं-सद्दं गहेत्वा पुरिमयोजनाय अञ्‍ञथा अत्थयोजनं दस्सेतुं वुत्तं। तत्थ आकारपञ्‍ञत्तीति उपादापञ्‍ञत्ति एव धम्मानं पवत्तिआकारुपादानवसेन तथा वुत्ता। सुतन्ति विसयनिद्देसोति सोतब्बभूतो धम्मो सवनकिरियाकत्तुपुग्गलस्स सवनकिरियावसेन पवत्तिट्ठानन्ति कत्वा वुत्तं। चित्तसन्तानविनिमुत्तस्स परमत्थतो कस्सचि कत्तुअभावेपि सद्दवोहारेन बुद्धिपरिकप्पितभेदवचनिच्छाय चित्तसन्तानतो अञ्‍ञं विय तंसमङ्गिं कत्वा वुत्तं – ‘‘चित्तसन्तानेन तंसमङ्गीनो’’ति। सवनकिरियाविसयोपि सोतब्बधम्मो सवनकिरियावसेन पवत्तचित्तसन्तानस्स इध परमत्थतो कत्तुभावतो, सवनवसेन चित्तपवत्तिया एव वा सवनकिरियाभावतो तंकिरियाकत्तु च विसयो होतीति कत्वा वुत्तं – ‘‘तंसमङ्गीनो कत्तुविसये’’ति। सुताकारस्स च थेरस्स सम्मानिच्छितभावतो आह – ‘‘गहणसन्‍निट्ठान’’न्ति। एतेन वा अवधारणत्थं एवं-सद्दं गहेत्वा अयमत्थयोजना कताति दट्ठब्बं।

    Yassa cittasantānassātiādipi ākāratthameva evaṃ-saddaṃ gahetvā purimayojanāya aññathā atthayojanaṃ dassetuṃ vuttaṃ. Tattha ākārapaññattīti upādāpaññatti eva dhammānaṃ pavattiākārupādānavasena tathā vuttā. Sutanti visayaniddesoti sotabbabhūto dhammo savanakiriyākattupuggalassa savanakiriyāvasena pavattiṭṭhānanti katvā vuttaṃ. Cittasantānavinimuttassa paramatthato kassaci kattuabhāvepi saddavohārena buddhiparikappitabhedavacanicchāya cittasantānato aññaṃ viya taṃsamaṅgiṃ katvā vuttaṃ – ‘‘cittasantānena taṃsamaṅgīno’’ti. Savanakiriyāvisayopi sotabbadhammo savanakiriyāvasena pavattacittasantānassa idha paramatthato kattubhāvato, savanavasena cittapavattiyā eva vā savanakiriyābhāvato taṃkiriyākattu ca visayo hotīti katvā vuttaṃ – ‘‘taṃsamaṅgīno kattuvisaye’’ti. Sutākārassa ca therassa sammānicchitabhāvato āha – ‘‘gahaṇasanniṭṭhāna’’nti. Etena vā avadhāraṇatthaṃ evaṃ-saddaṃ gahetvā ayamatthayojanā katāti daṭṭhabbaṃ.

    पुब्बे सुतानं नानाविहितानं सुत्तसङ्खातानं अत्थब्यञ्‍जनानं उपधारितरूपस्स आकारस्स निदस्सनस्स, अवधारणस्स वा पकासनसभावो एवं-सद्दोति तदाकारादिउपधारणस्स पुग्गलपञ्‍ञत्तिया उपादानभूतधम्मप्पबन्धब्यापारताय वुत्तं – ‘‘एवन्ति पुग्गलकिच्‍चनिद्देसो’’ति। सवनकिरिया पन पुग्गलवादिनोपि विञ्‍ञाणनिरपेक्खा नत्थीति विसेसतो विञ्‍ञाणब्यापारोति आह – ‘‘सुतन्ति विञ्‍ञाणकिच्‍चनिद्देसो’’ति। मेति सद्दप्पवत्तिया एकन्तेनेव सत्तविसयत्ता विञ्‍ञाणकिच्‍चस्स च तत्थेव समोदहितब्बतो ‘‘मेति उभयकिच्‍चयुत्तपुग्गलनिद्देसो’’ति वुत्तं। अविज्‍जमानपञ्‍ञत्तिविज्‍जमानपञ्‍ञत्तिसभावा यथाक्‍कमं एवंसद्दसुतसद्दानं अत्थाति ते तथारूपपञ्‍ञत्तिउपादानब्यापारभावेन दस्सेन्तो आह – ‘‘एवन्ति पुग्गलकिच्‍चनिद्देसो, सुतन्ति विञ्‍ञाणकिच्‍चनिद्देसो’’ति। एत्थ च करणकिरियाकत्तुकम्मविसेसप्पकासनवसेन पुग्गलब्यापारविसयपुग्गलब्यापारनिदस्सनवसेन गहणाकारग्गाहकतब्बिसयविसेसनिद्देसवसेन कत्तुकरणब्यापारकत्तुनिद्देसवसेन च दुतियादयो चतस्सो अत्थयोजना दस्सिताति दट्ठब्बं।

    Pubbe sutānaṃ nānāvihitānaṃ suttasaṅkhātānaṃ atthabyañjanānaṃ upadhāritarūpassa ākārassa nidassanassa, avadhāraṇassa vā pakāsanasabhāvo evaṃ-saddoti tadākārādiupadhāraṇassa puggalapaññattiyā upādānabhūtadhammappabandhabyāpāratāya vuttaṃ – ‘‘evanti puggalakiccaniddeso’’ti. Savanakiriyā pana puggalavādinopi viññāṇanirapekkhā natthīti visesato viññāṇabyāpāroti āha – ‘‘sutanti viññāṇakiccaniddeso’’ti. Meti saddappavattiyā ekanteneva sattavisayattā viññāṇakiccassa ca tattheva samodahitabbato ‘‘meti ubhayakiccayuttapuggalaniddeso’’ti vuttaṃ. Avijjamānapaññattivijjamānapaññattisabhāvā yathākkamaṃ evaṃsaddasutasaddānaṃ atthāti te tathārūpapaññattiupādānabyāpārabhāvena dassento āha – ‘‘evanti puggalakiccaniddeso, sutanti viññāṇakiccaniddeso’’ti. Ettha ca karaṇakiriyākattukammavisesappakāsanavasena puggalabyāpāravisayapuggalabyāpāranidassanavasena gahaṇākāraggāhakatabbisayavisesaniddesavasena kattukaraṇabyāpārakattuniddesavasena ca dutiyādayo catasso atthayojanā dassitāti daṭṭhabbaṃ.

    सब्बस्सपि सद्दाधिगमनीयस्स अत्थस्स पञ्‍ञत्तिमुखेनेव पटिपज्‍जितब्बत्ता सब्बपञ्‍ञत्तीनञ्‍च विज्‍जमानादिवसेन छसु पञ्‍ञत्तिभेदेसु अन्तोगधत्ता तेसु ‘‘एव’’न्तिआदीनं पञ्‍ञत्तीनं सरूपं निद्धारेन्तो आह – ‘‘एवन्ति च मेति चा’’तिआदि। तत्थ एवन्ति च मेति च वुच्‍चमानस्सत्थस्स आकारादिनो धम्मानं असल्‍लक्खणभावतो अविज्‍जमानपञ्‍ञत्तिभावोति आह – ‘‘सच्‍चिकट्ठपरमत्थवसेन अविज्‍जमानपञ्‍ञत्ती’’ति। तत्थ सच्‍चिकट्ठपरमत्थवसेनाति भूतत्थउत्तमत्थवसेन। इदं वुत्तं होति – यो मायामरीचिआदयो विय अभूतत्थो, अनुस्सवादीहि गहेतब्बो विय अनुत्तमत्थो च न होति, सो रूपसद्दादिसभावो, रुप्पनानुभवनादिसभावो वा अत्थो सच्‍चिकट्ठो परमत्थो चाति वुच्‍चति, न तथा ‘‘एवं मे’’तिपदानं अत्थोति। एतमेवत्थं पाकटतरं कातुं ‘‘किञ्हेत्थ त’’न्तिआदि वुत्तं। सुतन्ति पन सद्दायतनं सन्धायाह – ‘‘विज्‍जमानपञ्‍ञत्ती’’ति। तेनेव हि ‘‘यञ्हि तं एत्थ सोतेन उपलद्ध’’न्ति वुत्तं। ‘‘सोतद्वारानुसारेन उपलद्ध’’न्ति पन वुत्ते अत्थब्यञ्‍जनादि सब्बं लब्भति। तं तं उपादाय वत्तब्बतोति सोतपथमागते धम्मे उपादाय तेसं उपधारिताकारादिनो पच्‍चामसनवसेन एवन्ति, ससन्ततिपरियापन्‍ने खन्धे उपादाय मेति वत्तब्बत्ताति अत्थो। दिट्ठादिसभावरहिते सद्दायतने पवत्तमानोपि सुतवोहारो ‘‘दुतियं ततिय’’न्तिआदिको विय पठमादीनि दिट्ठमुतविञ्‍ञाते अपेक्खित्वा पवत्तोति आह – ‘‘दिट्ठादीनि उपनिधाय वत्तब्बतो’’ति। अस्सुतं न होतीति हि सुतन्ति पकासितो अयमत्थोति।

    Sabbassapi saddādhigamanīyassa atthassa paññattimukheneva paṭipajjitabbattā sabbapaññattīnañca vijjamānādivasena chasu paññattibhedesu antogadhattā tesu ‘‘eva’’ntiādīnaṃ paññattīnaṃ sarūpaṃ niddhārento āha – ‘‘evanti ca meti cā’’tiādi. Tattha evanti ca meti ca vuccamānassatthassa ākārādino dhammānaṃ asallakkhaṇabhāvato avijjamānapaññattibhāvoti āha – ‘‘saccikaṭṭhaparamatthavasena avijjamānapaññattī’’ti. Tattha saccikaṭṭhaparamatthavasenāti bhūtatthauttamatthavasena. Idaṃ vuttaṃ hoti – yo māyāmarīciādayo viya abhūtattho, anussavādīhi gahetabbo viya anuttamattho ca na hoti, so rūpasaddādisabhāvo, ruppanānubhavanādisabhāvo vā attho saccikaṭṭho paramattho cāti vuccati, na tathā ‘‘evaṃ me’’tipadānaṃ atthoti. Etamevatthaṃ pākaṭataraṃ kātuṃ ‘‘kiñhettha ta’’ntiādi vuttaṃ. Sutanti pana saddāyatanaṃ sandhāyāha – ‘‘vijjamānapaññattī’’ti. Teneva hi ‘‘yañhi taṃ ettha sotena upaladdha’’nti vuttaṃ. ‘‘Sotadvārānusārena upaladdha’’nti pana vutte atthabyañjanādi sabbaṃ labbhati. Taṃ taṃ upādāya vattabbatoti sotapathamāgate dhamme upādāya tesaṃ upadhāritākārādino paccāmasanavasena evanti, sasantatipariyāpanne khandhe upādāya meti vattabbattāti attho. Diṭṭhādisabhāvarahite saddāyatane pavattamānopi sutavohāro ‘‘dutiyaṃ tatiya’’ntiādiko viya paṭhamādīni diṭṭhamutaviññāte apekkhitvā pavattoti āha – ‘‘diṭṭhādīni upanidhāya vattabbato’’ti. Assutaṃ na hotīti hi sutanti pakāsito ayamatthoti.

    अत्तना पटिविद्धा सुत्तस्स पकारविसेसा एवन्ति थेरेन पच्‍चामट्ठाति आह – ‘‘असम्मोहं दीपेती’’ति। नानप्पकारप्पटिवेधसमत्थो होतीति एतेन वक्खमानस्स सुत्तस्स नानप्पकारतं दुप्पटिविज्झतञ्‍च दस्सेति। सुतस्स असम्मोसं दीपेतीति सुताकारस्स याथावतो दस्सियमानत्ता वुत्तं। असम्मोहेनाति सम्मोहाभावेन, पञ्‍ञाय एव वा सवनकालसम्भूताय तदुत्तरिकालपञ्‍ञासिद्धि। एवं असम्मोसेनाति एत्थापि वत्तब्बं। ब्यञ्‍जनानं पटिविज्झितब्बो आकारो नातिगम्भीरो, यथासुतधारणमेव तत्थ करणीयन्ति सतिया ब्यापारो अधिको, पञ्‍ञा तत्थ गुणीभूताति वुत्तं – ‘‘पञ्‍ञापुब्बङ्गमाया’’तिआदि ‘‘पञ्‍ञाय पुब्बङ्गमा’’ति कत्वा। पुब्बङ्गमता चेत्थ पधानभावो ‘‘मनोपुब्बङ्गमा’’तिआदीसु (ध॰ प॰ १, २) विय, पुब्बङ्गमताय वा चक्खुविञ्‍ञाणादीसु आवज्‍जनादीनं विय अप्पधानत्ते पञ्‍ञा पुब्बङ्गमा एतिस्साति अयम्पि अत्थो युज्‍जति, एवं सतिपुब्बङ्गमायाति एत्थापि वुत्तनयानुसारेन यथासम्भवमत्थो वेदितब्बो। अत्थब्यञ्‍जनसम्पन्‍नस्साति अत्थब्यञ्‍जनपरिपुण्णस्स, सङ्कासनप्पकासनविवरणविभजनउत्तानीकरणपञ्‍ञत्तिवसेन छहि अत्थपदेहि अक्खरपदब्यञ्‍जनाकारनिरुत्तिनिद्देसवसेन छहि ब्यञ्‍जनपदेहि च समन्‍नागतस्साति वा अत्थो दट्ठब्बो।

    Attanā paṭividdhā suttassa pakāravisesā evanti therena paccāmaṭṭhāti āha – ‘‘asammohaṃ dīpetī’’ti. Nānappakārappaṭivedhasamattho hotīti etena vakkhamānassa suttassa nānappakārataṃ duppaṭivijjhatañca dasseti. Sutassa asammosaṃ dīpetīti sutākārassa yāthāvato dassiyamānattā vuttaṃ. Asammohenāti sammohābhāvena, paññāya eva vā savanakālasambhūtāya taduttarikālapaññāsiddhi. Evaṃ asammosenāti etthāpi vattabbaṃ. Byañjanānaṃ paṭivijjhitabbo ākāro nātigambhīro, yathāsutadhāraṇameva tattha karaṇīyanti satiyā byāpāro adhiko, paññā tattha guṇībhūtāti vuttaṃ – ‘‘paññāpubbaṅgamāyā’’tiādi ‘‘paññāya pubbaṅgamā’’ti katvā. Pubbaṅgamatā cettha padhānabhāvo ‘‘manopubbaṅgamā’’tiādīsu (dha. pa. 1, 2) viya, pubbaṅgamatāya vā cakkhuviññāṇādīsu āvajjanādīnaṃ viya appadhānatte paññā pubbaṅgamā etissāti ayampi attho yujjati, evaṃ satipubbaṅgamāyāti etthāpi vuttanayānusārena yathāsambhavamattho veditabbo. Atthabyañjanasampannassāti atthabyañjanaparipuṇṇassa, saṅkāsanappakāsanavivaraṇavibhajanauttānīkaraṇapaññattivasena chahi atthapadehi akkharapadabyañjanākāraniruttiniddesavasena chahi byañjanapadehi ca samannāgatassāti vā attho daṭṭhabbo.

    योनिसोमनसिकारं दीपेति एवं-सद्देन वुच्‍चमानानं आकारनिदस्सनावधारणत्थानं अविपरीतसद्धम्मविसयत्ताति अधिप्पायो। अविक्खेपं दीपेतीति ‘‘चित्तपरियादानं कत्थ भासित’’न्तिआदिपुच्छावसे पकरणप्पत्तस्स वक्खमानस्स सुत्तस्स सवनं समाधानमन्तरेन न सम्भवतीति कत्वा वुत्तं। विक्खित्तचित्तस्सातिआदि तस्सेवत्थस्स समत्थनवसेन वुत्तं। सब्बसम्पत्तियाति अत्थब्यञ्‍जनदेसकप्पयोजनादिसम्पत्तिया। अविपरीतसद्धम्मविसयेहि विय आकारनिदस्सनावधारणत्थेहि योनिसोमनसिकारस्स, सद्धम्मस्सवनेन विय च अविक्खेपस्स यथा योनिसोमनसिकारेन फलभूतेन अत्तसम्मापणिधिपुब्बेकतपुञ्‍ञतानं सिद्धि वुत्ता तदविनाभावतो। एवं अविक्खेपेन फलभूतेन कारणभूतानं सद्धम्मस्सवनसप्पुरिसूपनिस्सयानं सिद्धि दस्सेतब्बा सिया अस्सुतवतो सप्पुरिसूपनिस्सयरहितस्स च तदभावतो। न हि विक्खित्तचित्तोतिआदिना समत्थनवचनेन पन अविक्खेपेन कारणभूतेन सप्पुरिसूपनिस्सयेन च फलभूतस्स सद्धम्मस्सवनस्स सिद्धि दस्सिता। अयं पनेत्थ अधिप्पायो युत्तो सिया, सद्धम्मस्सवनसप्पुरिसूपनिस्सया न एकन्तेन अविक्खेपस्स कारणं बाहिरङ्गत्ता, अविक्खेपो पन सप्पुरिसूपनिस्सयो विय सद्धम्मस्सवनस्स एकन्तकारणन्ति। एवम्पि अविक्खेपेन सप्पुरिसूपनिस्सयसिद्धिजोतना न समत्थिताव। नो न समत्थिता विक्खित्तचित्तानं सप्पुरिसपयिरुपासनाभावस्स अत्थसिद्धत्ता। एत्थ च पुरिमं फलेन कारणस्स सिद्धिदस्सनं नदीपूरेन विय उपरि वुट्ठिसब्भावस्स, दुतियं कारणेन फलस्स सिद्धिदस्सनं दट्ठब्बं एकन्तवस्सिना विय मेघवुट्ठानेन वुट्ठिप्पवत्तिया।

    Yonisomanasikāraṃdīpeti evaṃ-saddena vuccamānānaṃ ākāranidassanāvadhāraṇatthānaṃ aviparītasaddhammavisayattāti adhippāyo. Avikkhepaṃ dīpetīti ‘‘cittapariyādānaṃ kattha bhāsita’’ntiādipucchāvase pakaraṇappattassa vakkhamānassa suttassa savanaṃ samādhānamantarena na sambhavatīti katvā vuttaṃ. Vikkhittacittassātiādi tassevatthassa samatthanavasena vuttaṃ. Sabbasampattiyāti atthabyañjanadesakappayojanādisampattiyā. Aviparītasaddhammavisayehi viya ākāranidassanāvadhāraṇatthehi yonisomanasikārassa, saddhammassavanena viya ca avikkhepassa yathā yonisomanasikārena phalabhūtena attasammāpaṇidhipubbekatapuññatānaṃ siddhi vuttā tadavinābhāvato. Evaṃ avikkhepena phalabhūtena kāraṇabhūtānaṃ saddhammassavanasappurisūpanissayānaṃ siddhi dassetabbā siyā assutavato sappurisūpanissayarahitassa ca tadabhāvato. Na hi vikkhittacittotiādinā samatthanavacanena pana avikkhepena kāraṇabhūtena sappurisūpanissayena ca phalabhūtassa saddhammassavanassa siddhi dassitā. Ayaṃ panettha adhippāyo yutto siyā, saddhammassavanasappurisūpanissayā na ekantena avikkhepassa kāraṇaṃ bāhiraṅgattā, avikkhepo pana sappurisūpanissayo viya saddhammassavanassa ekantakāraṇanti. Evampi avikkhepena sappurisūpanissayasiddhijotanā na samatthitāva. No na samatthitā vikkhittacittānaṃ sappurisapayirupāsanābhāvassa atthasiddhattā. Ettha ca purimaṃ phalena kāraṇassa siddhidassanaṃ nadīpūrena viya upari vuṭṭhisabbhāvassa, dutiyaṃ kāraṇena phalassa siddhidassanaṃ daṭṭhabbaṃ ekantavassinā viya meghavuṭṭhānena vuṭṭhippavattiyā.

    भगवतो वचनस्स अत्थब्यञ्‍जनप्पभेदपरिच्छेदवसेन सकलसासनसम्पत्तिओगाहनाकारो निरवसेसपरहितपारिपूरिताकारणन्ति वुत्तं – ‘‘एवं भद्दको आकारो’’ति। यस्मा न होतीति सम्बन्धो। पच्छिमचक्‍कद्वयसम्पत्तिन्ति अत्तसम्मापणिधिपुब्बेकतपुञ्‍ञतासङ्खातगुणद्वयं। अपरापरं वुत्तिया चेत्थ चक्‍कभावो, चरन्ति एतेहि सत्ता सम्पत्तिभवेसूति वा। ये सन्धाय वुत्तं – ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, चक्‍कानि, येहि समन्‍नागतानं देवमनुस्सानं चतुचक्‍कं वत्तती’’तिआदि (अ॰ नि॰ ४.३१)। पुरिमपच्छिमभावो चेत्थ देसनाक्‍कमवसेन दट्ठब्बो। पच्छिमचक्‍कद्वयसिद्धियाति पच्छिमचक्‍कद्वयस्स अत्थिताय। सम्मापणिहितत्तो पुब्बे च कतपुञ्‍ञो सुद्धासयो होति तदसिद्धिहेतूनं किलेसानं दूरीभावतोति आह – ‘‘आसयसुद्धि सिद्धा होती’’ति। तथा हि वुत्तं – ‘‘सम्मापणिहितं चित्तं, सेय्यसो नं ततो करे’’ति (ध॰ प॰ ४३), ‘‘कतपुञ्‍ञोसि त्वं, आनन्द, पधानमनुयुञ्‍ज, खिप्पं होहिसि अनासवो’’ति (दी॰ नि॰ २.२०७) च। तेनेवाह – ‘‘आसयसुद्धिया अधिगमब्यत्तिसिद्धी’’ति। पयोगसुद्धियाति योनिसोमनसिकारपुब्बङ्गमस्स धम्मस्सवनप्पयोगस्स विसदभावेन। तथा चाह – ‘‘आगमब्यत्तिसिद्धी’’ति , सब्बस्स वा कायवचीपयोगस्स निद्दोसभावेन। परिसुद्धकायवचीपयोगो हि विप्पटिसाराभावतो अविक्खित्तचित्तो परियत्तियं विसारदो होतीति।

    Bhagavato vacanassa atthabyañjanappabhedaparicchedavasena sakalasāsanasampattiogāhanākāro niravasesaparahitapāripūritākāraṇanti vuttaṃ – ‘‘evaṃ bhaddako ākāro’’ti. Yasmā na hotīti sambandho. Pacchimacakkadvayasampattinti attasammāpaṇidhipubbekatapuññatāsaṅkhātaguṇadvayaṃ. Aparāparaṃ vuttiyā cettha cakkabhāvo, caranti etehi sattā sampattibhavesūti vā. Ye sandhāya vuttaṃ – ‘‘cattārimāni, bhikkhave, cakkāni, yehi samannāgatānaṃ devamanussānaṃ catucakkaṃ vattatī’’tiādi (a. ni. 4.31). Purimapacchimabhāvo cettha desanākkamavasena daṭṭhabbo. Pacchimacakkadvayasiddhiyāti pacchimacakkadvayassa atthitāya. Sammāpaṇihitatto pubbe ca katapuñño suddhāsayo hoti tadasiddhihetūnaṃ kilesānaṃ dūrībhāvatoti āha – ‘‘āsayasuddhi siddhā hotī’’ti. Tathā hi vuttaṃ – ‘‘sammāpaṇihitaṃ cittaṃ, seyyaso naṃ tato kare’’ti (dha. pa. 43), ‘‘katapuññosi tvaṃ, ānanda, padhānamanuyuñja, khippaṃ hohisi anāsavo’’ti (dī. ni. 2.207) ca. Tenevāha – ‘‘āsayasuddhiyā adhigamabyattisiddhī’’ti. Payogasuddhiyāti yonisomanasikārapubbaṅgamassa dhammassavanappayogassa visadabhāvena. Tathā cāha – ‘‘āgamabyattisiddhī’’ti , sabbassa vā kāyavacīpayogassa niddosabhāvena. Parisuddhakāyavacīpayogo hi vippaṭisārābhāvato avikkhittacitto pariyattiyaṃ visārado hotīti.

    नानप्पकारपटिवेधदीपकेनातिआदिना अत्थब्यञ्‍जनेसु थेरस्स एवं-सद्दसुत-सद्दानं असम्मोहदीपनतो चतुप्पटिसम्भिदावसेन अत्थयोजनं दस्सेति। तत्थ सोतप्पभेदपटिवेधदीपकेनाति एतेन अयं सुत-सद्दो एवं-सद्दसन्‍निधानतो, वक्खमानापेक्खाय वा सामञ्‍ञेनेव सोतब्बधम्मविसेसं आमसतीति दस्सेति। मनोदिट्ठिकरणानं परियत्तिधम्मानं अनुपेक्खनसुप्पटिवेधा विसेसतो मनसिकारप्पटिबद्धाति ते वुत्तनयेन योनिसोमनसिकारदीपकेन एवं-सद्देन योजेत्वा, सवनधारणवचीपरिचया परियत्तिधम्मा विसेसेन सोतावधानप्पटिबद्धाति ते अविक्खेपदीपकेन सुत-सद्देन योजेत्वा दस्सेन्तो सासनसम्पत्तिया धम्मस्सवने उस्साहं जनेति। तत्थ धम्माति परियत्तिधम्मा। मनसा अनुपेक्खिताति ‘‘इध सीलं कथितं, इध समाधि, इध पञ्‍ञा, एत्तका एत्थ अनुसन्धयो’’तिआदिना नयेन मनसा अनु अनु पेक्खिता। दिट्ठिया सुप्पटिविद्धाति निज्झानक्खन्ति भूताय, ञातपरिञ्‍ञासङ्खाताय वा दिट्ठिया तत्थ तत्थ वुत्तरूपारूपधम्मे ‘‘इति रूपं, एत्तकं रूप’’न्तिआदिना सुट्ठु ववत्थपेत्वा पटिविद्धा।

    Nānappakārapaṭivedhadīpakenātiādinā atthabyañjanesu therassa evaṃ-saddasuta-saddānaṃ asammohadīpanato catuppaṭisambhidāvasena atthayojanaṃ dasseti. Tattha sotappabhedapaṭivedhadīpakenāti etena ayaṃ suta-saddo evaṃ-saddasannidhānato, vakkhamānāpekkhāya vā sāmaññeneva sotabbadhammavisesaṃ āmasatīti dasseti. Manodiṭṭhikaraṇānaṃ pariyattidhammānaṃ anupekkhanasuppaṭivedhā visesato manasikārappaṭibaddhāti te vuttanayena yonisomanasikāradīpakena evaṃ-saddena yojetvā, savanadhāraṇavacīparicayā pariyattidhammā visesena sotāvadhānappaṭibaddhāti te avikkhepadīpakena suta-saddena yojetvā dassento sāsanasampattiyā dhammassavane ussāhaṃ janeti. Tattha dhammāti pariyattidhammā. Manasā anupekkhitāti ‘‘idha sīlaṃ kathitaṃ, idha samādhi, idha paññā, ettakā ettha anusandhayo’’tiādinā nayena manasā anu anu pekkhitā. Diṭṭhiyā suppaṭividdhāti nijjhānakkhanti bhūtāya, ñātapariññāsaṅkhātāya vā diṭṭhiyā tattha tattha vuttarūpārūpadhamme ‘‘iti rūpaṃ, ettakaṃ rūpa’’ntiādinā suṭṭhu vavatthapetvā paṭividdhā.

    सकलेन वचनेनाति पुब्बे तीहि पदेहि विसुं विसुं योजितत्ता वुत्तं। असप्पुरिसभूमिन्ति अकतञ्‍ञुतं, ‘‘इधेकच्‍चो पापभिक्खु तथागतप्पवेदितं धम्मविनयं परियापुणित्वा अत्तनो दहती’’ति (पारा॰ १९५) एवं वुत्तं अनरियवोहारावत्थं। सा एव अनरियवोहारावत्था असद्धम्मो। ननु च आनन्दत्थेरस्स ‘‘ममेदं वचन’’न्ति अधिमानस्स, महाकस्सपत्थेरादीनञ्‍च तदासङ्काय अभावतो असप्पुरिसभूमिसमतिक्‍कमादिवचनं निरत्थकन्ति? नयिदमेवं, ‘‘एवं मे सुत’’न्ति वदन्तेन अयम्पि अत्थो विभावितोति दस्सनतो। केचि पन ‘‘देवतानं परिवितक्‍कापेक्खं तथावचनन्ति एदिसी चोदना अनवकासा’’ति वदन्ति। तस्मिं किर खणे एकच्‍चानं देवतानं एवं चेतसो परिवितक्‍को उदपादि ‘‘भगवा परिनिब्बुतो, अयञ्‍च आयस्मा देसनाकुसलो इदानि धम्मं देसेति, सक्यकुलप्पसुतो तथागतस्स भाता चूळपितुपुत्तो, किं नु खो सयं सच्छिकतं धम्मं देसेति, उदाहु भगवतो एव वचनं यथासुत’’न्ति, एवं तदासङ्कितप्पकारतो असप्पुरिसभूमिसमोक्‍कमादितो अतिक्‍कमादि विभावितन्ति। अत्तनो अदहन्तोति ‘‘ममेद’’न्ति अत्तनि अट्ठपेन्तो। अप्पेतीति निदस्सेति। दिट्ठधम्मिकसम्परायिकपरमत्थेसु यथारहं सत्ते नेतीति नेत्ति, धम्मोयेव नेत्ति धम्मनेत्ति।

    Sakalena vacanenāti pubbe tīhi padehi visuṃ visuṃ yojitattā vuttaṃ. Asappurisabhūminti akataññutaṃ, ‘‘idhekacco pāpabhikkhu tathāgatappaveditaṃ dhammavinayaṃ pariyāpuṇitvā attano dahatī’’ti (pārā. 195) evaṃ vuttaṃ anariyavohārāvatthaṃ. Sā eva anariyavohārāvatthā asaddhammo. Nanu ca ānandattherassa ‘‘mamedaṃ vacana’’nti adhimānassa, mahākassapattherādīnañca tadāsaṅkāya abhāvato asappurisabhūmisamatikkamādivacanaṃ niratthakanti? Nayidamevaṃ, ‘‘evaṃ me suta’’nti vadantena ayampi attho vibhāvitoti dassanato. Keci pana ‘‘devatānaṃ parivitakkāpekkhaṃ tathāvacananti edisī codanā anavakāsā’’ti vadanti. Tasmiṃ kira khaṇe ekaccānaṃ devatānaṃ evaṃ cetaso parivitakko udapādi ‘‘bhagavā parinibbuto, ayañca āyasmā desanākusalo idāni dhammaṃ deseti, sakyakulappasuto tathāgatassa bhātā cūḷapituputto, kiṃ nu kho sayaṃ sacchikataṃ dhammaṃ deseti, udāhu bhagavato eva vacanaṃ yathāsuta’’nti, evaṃ tadāsaṅkitappakārato asappurisabhūmisamokkamādito atikkamādi vibhāvitanti. Attano adahantoti ‘‘mameda’’nti attani aṭṭhapento. Appetīti nidasseti. Diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthesu yathārahaṃ satte netīti netti, dhammoyeva netti dhammanetti.

    दळ्हतरनिविट्ठा विचिकिच्छा कङ्खा। नातिसंसप्पनं मतिभेदमत्तं विमति। अस्सद्धियं विनासेति भगवता भासितत्ता सम्मुखा चस्स पटिग्गहितत्ता खलितदुरुत्तादिग्गहणदोसाभावतो च। एत्थ च पञ्‍चमादयो तिस्सो अत्थयोजना आकारादिअत्थेसु अग्गहितविसेसमेव एवं-सद्दं गहेत्वा दस्सिता, ततो परा चतस्सो आकारत्थमेव एवं-सद्दं गहेत्वा विभाविता, पच्छिमा पन तिस्सो यथाक्‍कमं आकारत्थं निदस्सनत्थं अवधारणत्थञ्‍च एवं-सद्दं गहेत्वा योजिताति दट्ठब्बं।

    Daḷhataraniviṭṭhā vicikicchā kaṅkhā. Nātisaṃsappanaṃ matibhedamattaṃ vimati. Assaddhiyaṃ vināseti bhagavatā bhāsitattā sammukhā cassa paṭiggahitattā khalitaduruttādiggahaṇadosābhāvato ca. Ettha ca pañcamādayo tisso atthayojanā ākārādiatthesu aggahitavisesameva evaṃ-saddaṃ gahetvā dassitā, tato parā catasso ākāratthameva evaṃ-saddaṃ gahetvā vibhāvitā, pacchimā pana tisso yathākkamaṃ ākāratthaṃ nidassanatthaṃ avadhāraṇatthañca evaṃ-saddaṃ gahetvā yojitāti daṭṭhabbaṃ.

    एक-सद्दो अञ्‍ञसेट्ठअसहायसङ्खादीसु दिस्सति। तथा हेस ‘‘सस्सतो अत्ता च लोको च, इदमेव सच्‍चं मोघमञ्‍ञन्ति इत्थेके अभिवदन्ती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ ३.२७) अञ्‍ञत्थे दिस्सति, ‘‘चेतसो एकोदिभाव’’न्तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.२२८; पारा॰ ११) सेट्ठे, ‘‘एको वूपकट्ठो’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.४०५; २.२१५; म॰ नि॰ १.८०; सं॰ नि॰ ३.६३; चूळव॰ ४४५) असहाये ‘‘एकोव खो, भिक्खवे, खणो च समयो च ब्रह्मचरियवासाया’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ८.२९) सङ्खायं। इधापि सङ्खायन्ति दस्सेन्तो आह – ‘‘एकन्ति गणनपरिच्छेदनिद्देसो’’ति। कालञ्‍च समयञ्‍चाति युत्तकालञ्‍च पच्‍चयसामग्गिञ्‍च। खणोति ओकासो। तथागतुप्पादादिको हि मग्गब्रह्मचरियस्स ओकासो तप्पच्‍चयप्पटिलाभहेतुत्ता। खणो एव च समयो। यो खणोति च समयोति च वुच्‍चति, सो एको एवाति हि अत्थो। महासमयोति महासमूहो। समयोपि खोति सिक्खापदपूरणस्स हेतुपि। समयप्पवादकेति दिट्ठिप्पवादके। तत्थ हि निसिन्‍ना तित्थिया अत्तनो अत्तनो समयं पवदन्तीति। अत्थाभिसमयाति हितप्पटिलाभा। अभिसमेतब्बोति अभिसमयो, अभिसमयो अत्थो अभिसमयट्ठोति पीळनादीनि अभिसमेतब्बभावेन एकीभावं उपनेत्वा वुत्तानि। अभिसमयस्स वा पटिवेधस्स विसयभूतो अत्थो अभिसमयट्ठोति तानेव तथा एकत्तेन वुत्तानि। तत्थ पीळनं दुक्खसच्‍चस्स तंसमङ्गिनो हिंसनं अविप्फारिकताकरणं। सन्तापो दुक्खदुक्खतादिवसेन सन्तपनं परिदहनं।

    Eka-saddo aññaseṭṭhaasahāyasaṅkhādīsu dissati. Tathā hesa ‘‘sassato attā ca loko ca, idameva saccaṃ moghamaññanti ittheke abhivadantī’’tiādīsu (ma. ni. 3.27) aññatthe dissati, ‘‘cetaso ekodibhāva’’ntiādīsu (dī. ni. 1.228; pārā. 11) seṭṭhe, ‘‘eko vūpakaṭṭho’’tiādīsu (dī. ni. 1.405; 2.215; ma. ni. 1.80; saṃ. ni. 3.63; cūḷava. 445) asahāye ‘‘ekova kho, bhikkhave, khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’tiādīsu (a. ni. 8.29) saṅkhāyaṃ. Idhāpi saṅkhāyanti dassento āha – ‘‘ekanti gaṇanaparicchedaniddeso’’ti. Kālañca samayañcāti yuttakālañca paccayasāmaggiñca. Khaṇoti okāso. Tathāgatuppādādiko hi maggabrahmacariyassa okāso tappaccayappaṭilābhahetuttā. Khaṇo eva ca samayo. Yo khaṇoti ca samayoti ca vuccati, so eko evāti hi attho. Mahāsamayoti mahāsamūho. Samayopi khoti sikkhāpadapūraṇassa hetupi. Samayappavādaketi diṭṭhippavādake. Tattha hi nisinnā titthiyā attano attano samayaṃ pavadantīti. Atthābhisamayāti hitappaṭilābhā. Abhisametabboti abhisamayo, abhisamayo attho abhisamayaṭṭhoti pīḷanādīni abhisametabbabhāvena ekībhāvaṃ upanetvā vuttāni. Abhisamayassa vā paṭivedhassa visayabhūto attho abhisamayaṭṭhoti tāneva tathā ekattena vuttāni. Tattha pīḷanaṃ dukkhasaccassa taṃsamaṅgino hiṃsanaṃ avipphārikatākaraṇaṃ. Santāpo dukkhadukkhatādivasena santapanaṃ paridahanaṃ.

    तत्थ सहकारिकारणे सनिज्झं समेति समवेतीति समयो, समवायो। समेति समागच्छति एत्थ मग्गब्रह्मचरियं तदाधारपुग्गलेहीति समयो, खणो। समेति एत्थ, एतेन वा संगच्छति सत्तो, सभावधम्मो वा सहजातादीहि, उप्पादादीहि वाति समयो, कालो। धम्मप्पवत्तिमत्तताय अत्थतो अभूतोपि हि कालो धम्मप्पवत्तिया अधिकरणं करणं विय च कप्पनामत्तसिद्धेन रूपेन वोहरीयतीति। समं, सह वा अवयवानं अयनं पवत्ति अवट्ठानन्ति समयो, समूहो यथा ‘‘समुदायो’’ति। अवयवसहावट्ठानमेव हि समूहोति। अवसेसपच्‍चयानं समागमे एति फलं एतस्मा उप्पज्‍जति पवत्तति चाति समयो, हेतु यथा ‘‘समुदयो’’ति। समेति संयोजनभावतो सम्बद्धो एति अत्तनो विसये पवत्तति, दळ्हग्गहणभावतो वा संयुत्ता अयन्ति पवत्तन्ति सत्ता यथाभिनिवेसं एतेनाति समयो, दिट्ठि। दिट्ठिसंयोजनेन हि सत्ता अतिविय बज्झन्तीति। समिति सङ्गति समोधानन्ति समयो, पटिलाभो। समस्स यानं, सम्मा वा यानं अपगमोति समयो, पहानं। अभिमुखं ञाणेन सम्मा एतब्बो अभिसमेतब्बोति अभिसमयो, धम्मानं अविपरीतो सभावो। अभिमुखभावेन सम्मा एति गच्छति बुज्झतीति अभिसमयो, धम्मानं अविपरीतसभावावबोधो। एवं तस्मिं तस्मिं अत्थे समयसद्दस्स पवत्ति वेदितब्बा। समयसद्दस्स अत्थुद्धारे अभिसमयसद्दस्स उदाहरणं वुत्तनयेन वेदितब्बं। अस्साति समयसद्दस्स। कालो अत्थो समवायादीनं अत्थानं इध असम्भवतो, देसदेसकपरिसानं विय सुत्तस्स निदानभावेन कालस्स अपदिसितब्बतो च।

    Tattha sahakārikāraṇe sanijjhaṃ sameti samavetīti samayo, samavāyo. Sameti samāgacchati ettha maggabrahmacariyaṃ tadādhārapuggalehīti samayo, khaṇo. Sameti ettha, etena vā saṃgacchati satto, sabhāvadhammo vā sahajātādīhi, uppādādīhi vāti samayo, kālo. Dhammappavattimattatāya atthato abhūtopi hi kālo dhammappavattiyā adhikaraṇaṃ karaṇaṃ viya ca kappanāmattasiddhena rūpena voharīyatīti. Samaṃ, saha vā avayavānaṃ ayanaṃ pavatti avaṭṭhānanti samayo, samūho yathā ‘‘samudāyo’’ti. Avayavasahāvaṭṭhānameva hi samūhoti. Avasesapaccayānaṃ samāgame eti phalaṃ etasmā uppajjati pavattati cāti samayo, hetu yathā ‘‘samudayo’’ti. Sameti saṃyojanabhāvato sambaddho eti attano visaye pavattati, daḷhaggahaṇabhāvato vā saṃyuttā ayanti pavattanti sattā yathābhinivesaṃ etenāti samayo, diṭṭhi. Diṭṭhisaṃyojanena hi sattā ativiya bajjhantīti. Samiti saṅgati samodhānanti samayo, paṭilābho. Samassa yānaṃ, sammā vā yānaṃ apagamoti samayo, pahānaṃ. Abhimukhaṃ ñāṇena sammā etabbo abhisametabboti abhisamayo, dhammānaṃ aviparīto sabhāvo. Abhimukhabhāvena sammā eti gacchati bujjhatīti abhisamayo, dhammānaṃ aviparītasabhāvāvabodho. Evaṃ tasmiṃ tasmiṃ atthe samayasaddassa pavatti veditabbā. Samayasaddassa atthuddhāre abhisamayasaddassa udāharaṇaṃ vuttanayena veditabbaṃ. Assāti samayasaddassa. Kālo attho samavāyādīnaṃ atthānaṃ idha asambhavato, desadesakaparisānaṃ viya suttassa nidānabhāvena kālassa apadisitabbato ca.

    कस्मा पनेत्थ अनियमितवसेनेव कालो निद्दिट्ठो, न उतुसंवच्छरादिवसेन नियमेत्वाति आह – ‘‘तत्थ किञ्‍चापी’’तिआदि। उतुसंवच्छरादिवसेन नियमं अकत्वा समयसद्दस्स वचने अयम्पि गुणो लद्धो होतीति दस्सेन्तो ‘‘ये वा इमे’’तिआदिमाह। सामञ्‍ञजोतना हि विसेसे अवतिट्ठतीति। तत्थ दिट्ठधम्मसुखविहारसमयो देवसिकं झानसमापत्तीहि वीतिनामनकालो, विसेसतो सत्तसत्ताहानि। सुप्पकासाति दससहस्सिलोकधातुया पकम्पनओभासपातुभावादीहि पाकटा। यथावुत्तभेदेसु एव समयेसु एकदेसं पकारन्तरेहि सङ्गहेत्वा दस्सेतुं ‘‘यो चाय’’न्तिआदिमाह। तथा हि ञाणकिच्‍चसमयो अत्तहितप्पटिपत्तिसमयो च अभिसम्बोधिसमयो, अरियतुण्हीभावसमयो दिट्ठधम्मसुखविहारसमयो, करुणाकिच्‍चपरहितप्पटिपत्तिधम्मिकथासमयो देसनासमयोयेव।

    Kasmā panettha aniyamitavaseneva kālo niddiṭṭho, na utusaṃvaccharādivasena niyametvāti āha – ‘‘tattha kiñcāpī’’tiādi. Utusaṃvaccharādivasena niyamaṃ akatvā samayasaddassa vacane ayampi guṇo laddho hotīti dassento ‘‘ye vā ime’’tiādimāha. Sāmaññajotanā hi visese avatiṭṭhatīti. Tattha diṭṭhadhammasukhavihārasamayo devasikaṃ jhānasamāpattīhi vītināmanakālo, visesato sattasattāhāni. Suppakāsāti dasasahassilokadhātuyā pakampanaobhāsapātubhāvādīhi pākaṭā. Yathāvuttabhedesu eva samayesu ekadesaṃ pakārantarehi saṅgahetvā dassetuṃ ‘‘yo cāya’’ntiādimāha. Tathā hi ñāṇakiccasamayo attahitappaṭipattisamayo ca abhisambodhisamayo, ariyatuṇhībhāvasamayo diṭṭhadhammasukhavihārasamayo, karuṇākiccaparahitappaṭipattidhammikathāsamayo desanāsamayoyeva.

    करणवचनेन निद्देसो कतोति सम्बन्धो। तत्थाति अभिधम्मविनयेसु। तथाति भुम्मकरणेहि। अधिकरणत्थो आधारत्थो। भावो नाम किरिया, किरियाय किरियन्तरलक्खणं भावेनभावलक्खणं। तत्थ यथा कालो सभावधम्मपरिच्छिन्‍नो सयं परमत्थतो अविज्‍जमानोपि आधारभावेन पञ्‍ञातो तङ्खणप्पवत्तानं ततो पुब्बे परतो च अभावतो ‘‘पुब्बण्हे जातो, सायन्हे गच्छती’’ति च आदीसु, समूहो च अवयवविनिमुत्तो अविज्‍जमानोपि कप्पनामत्तसिद्धो अवयवानं आधारभावेन पञ्‍ञापीयति ‘‘रुक्खे साखा, यवरासियं सम्भूतो’’तिआदीसु, एवं इधापीति दस्सेन्तो आह – ‘‘अधिकरणं…पे॰… धम्मान’’न्ति। यस्मिं काले, धम्मपुञ्‍जे वा कामावचरं कुसलं चित्तं उप्पन्‍नं होति, तस्मिं एव काले, धम्मपुञ्‍जे च फस्सादयोपि होन्तीति अयञ्हि तत्थ अत्थो। यथा ‘‘गावीसु दुय्हमानासु गतो, दुद्धासु आगतो’’ति दोहनकिरियाय गमनकिरिया लक्खीयति, एवं इधापि ‘‘यस्मिं समये, तस्मिं समये’’ति च वुत्ते ‘‘सती’’ति अयमत्थो विञ्‍ञायमानो एव होति पदत्थस्स सत्ताविरहाभावतोति समयस्स सत्ताकिरियाय चित्तस्स उप्पादकिरिया, फस्सादीनं भवनकिरिया च लक्खीयतीति। यस्मिं समयेति यस्मिं नवमे खणे, यस्मिं योनिसोमनसिकारादिहेतुम्हि, पच्‍चयसमवाये वा सति कामावचरं कुसलं चित्तं उप्पन्‍नं होति, तस्मिंयेव खणे हेतुम्हि पच्‍चयसमवाये च फस्सादयोपि होन्तीति उभयत्थ समयसद्दे भुम्मनिद्देसो कतो लक्खणभूतभावयुत्तोति दस्सेन्तो आह – ‘‘खण…पे॰… लक्खीयती’’ति।

    Karaṇavacanena niddeso katoti sambandho. Tatthāti abhidhammavinayesu. Tathāti bhummakaraṇehi. Adhikaraṇattho ādhārattho. Bhāvo nāma kiriyā, kiriyāya kiriyantaralakkhaṇaṃ bhāvenabhāvalakkhaṇaṃ. Tattha yathā kālo sabhāvadhammaparicchinno sayaṃ paramatthato avijjamānopi ādhārabhāvena paññāto taṅkhaṇappavattānaṃ tato pubbe parato ca abhāvato ‘‘pubbaṇhe jāto, sāyanhe gacchatī’’ti ca ādīsu, samūho ca avayavavinimutto avijjamānopi kappanāmattasiddho avayavānaṃ ādhārabhāvena paññāpīyati ‘‘rukkhe sākhā, yavarāsiyaṃ sambhūto’’tiādīsu, evaṃ idhāpīti dassento āha – ‘‘adhikaraṇaṃ…pe… dhammāna’’nti. Yasmiṃ kāle, dhammapuñje vā kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃ eva kāle, dhammapuñje ca phassādayopi hontīti ayañhi tattha attho. Yathā ‘‘gāvīsu duyhamānāsu gato, duddhāsu āgato’’ti dohanakiriyāya gamanakiriyā lakkhīyati, evaṃ idhāpi ‘‘yasmiṃ samaye, tasmiṃ samaye’’ti ca vutte ‘‘satī’’ti ayamattho viññāyamāno eva hoti padatthassa sattāvirahābhāvatoti samayassa sattākiriyāya cittassa uppādakiriyā, phassādīnaṃ bhavanakiriyā ca lakkhīyatīti. Yasmiṃ samayeti yasmiṃ navame khaṇe, yasmiṃ yonisomanasikārādihetumhi, paccayasamavāye vā sati kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃyeva khaṇe hetumhi paccayasamavāye ca phassādayopi hontīti ubhayattha samayasadde bhummaniddeso kato lakkhaṇabhūtabhāvayuttoti dassento āha – ‘‘khaṇa…pe… lakkhīyatī’’ti.

    हेतुअत्थो करणत्थो च सम्भवति ‘‘अन्‍नेन वसति, अज्झेनेन वसति, फरसुना छिन्दति, कुदालेन खणती’’तिआदीसु विय। वीतिक्‍कमञ्हि सुत्वा भिक्खुसङ्घं सन्‍निपातापेत्वा ओतिण्णे वत्थुस्मिं तं पुग्गलं पटिपुच्छित्वा विगरहित्वा च तं तं वत्थुं ओतिण्णकालं अनतिक्‍कमित्वा तेनेव कालेन सिक्खापदानि पञ्‍ञापेन्तो भगवा विहरति सिक्खापदपञ्‍ञत्तिहेतुञ्‍च अपेक्खमानो ततियपाराजिकादीसु विय।

    Hetuattho karaṇattho ca sambhavati ‘‘annena vasati, ajjhenena vasati, pharasunā chindati, kudālena khaṇatī’’tiādīsu viya. Vītikkamañhi sutvā bhikkhusaṅghaṃ sannipātāpetvā otiṇṇe vatthusmiṃ taṃ puggalaṃ paṭipucchitvā vigarahitvā ca taṃ taṃ vatthuṃ otiṇṇakālaṃ anatikkamitvā teneva kālena sikkhāpadāni paññāpento bhagavā viharati sikkhāpadapaññattihetuñca apekkhamāno tatiyapārājikādīsu viya.

    अच्‍चन्तमेव आरम्भतो पट्ठाय याव देसनानिट्ठानं परहितप्पटिपत्तिसङ्खातेन करुणाविहारेन। तदत्थजोतनत्थन्ति अच्‍चन्तसंयोगत्थजोतनत्थं। उपयोगवचननिद्देसो कतो यथा ‘‘मासं अज्झेती’’ति। पोराणाति अट्ठकथाचरिया। अभिलापमत्तभेदोति वचनमत्तेन विसेसो। तेन सुत्तविनयेसु विभत्तिब्यत्तयो कतोति दस्सेति।

    Accantameva ārambhato paṭṭhāya yāva desanāniṭṭhānaṃ parahitappaṭipattisaṅkhātena karuṇāvihārena. Tadatthajotanatthanti accantasaṃyogatthajotanatthaṃ. Upayogavacananiddeso kato yathā ‘‘māsaṃ ajjhetī’’ti. Porāṇāti aṭṭhakathācariyā. Abhilāpamattabhedoti vacanamattena viseso. Tena suttavinayesu vibhattibyattayo katoti dasseti.

    इदानि ‘‘भगवा’’ति इमस्स अत्थं दस्सेन्तो आह – ‘‘भगवाति गरू’’तिआदि। भगवाति वचनं सेट्ठन्ति सेट्ठवाचकं वचनं, सेट्ठगुणसहचरणं सेट्ठन्ति वुत्तं। अथ वा वुच्‍चतीति वचनं, अत्थो। यस्मा यो ‘‘भगवा’’ति वचनेन वचनीयो अत्थो, सो सेट्ठोति अत्थो। भगवाति वचनमुत्तमन्ति एत्थापि एसेव नयो। गारवयुत्तोति गरुभावयुत्तो गरुगुणयोगतो। गरुकरणं वा सातिसयं अरहतीति गारवयुत्तो, गारवारहोति अत्थो। सिप्पादिसिक्खापका गरू होन्ति, न च गारवयुत्ता, अयं पन तादिसो न होति, तस्मा गरूति वत्वा गारवयुत्तोति वुत्तन्ति केचि। वुत्तोयेव, न इध वत्तब्बो विसुद्धिमग्गस्स इमिस्सा अट्ठकथाय एकदेसभावतोति अधिप्पायो।

    Idāni ‘‘bhagavā’’ti imassa atthaṃ dassento āha – ‘‘bhagavāti garū’’tiādi. Bhagavāti vacanaṃ seṭṭhanti seṭṭhavācakaṃ vacanaṃ, seṭṭhaguṇasahacaraṇaṃ seṭṭhanti vuttaṃ. Atha vā vuccatīti vacanaṃ, attho. Yasmā yo ‘‘bhagavā’’ti vacanena vacanīyo attho, so seṭṭhoti attho. Bhagavāti vacanamuttamanti etthāpi eseva nayo. Gāravayuttoti garubhāvayutto garuguṇayogato. Garukaraṇaṃ vā sātisayaṃ arahatīti gāravayutto, gāravārahoti attho. Sippādisikkhāpakā garū honti, na ca gāravayuttā, ayaṃ pana tādiso na hoti, tasmā garūti vatvā gāravayuttoti vuttanti keci. Vuttoyeva, na idha vattabbo visuddhimaggassa imissā aṭṭhakathāya ekadesabhāvatoti adhippāyo.

    धम्मसरीरं पच्‍चक्खं करोतीति ‘‘यो वो, आनन्द, मया धम्मो च विनयो च देसितो पञ्‍ञत्तो , सो वो ममच्‍चयेन सत्था’’ति (दी॰ नि॰ २.२१६) वचनतो धम्मस्स सत्थुभावपरियायो विज्‍जतीति कत्वा वुत्तं। वजिरसङ्घातसमानकायो परेहि अभेज्‍जसरीरत्ता। न हि भगवतो रूपकाये केनचि सक्‍का अन्तरायो कातुन्ति। देसनासम्पत्तिं निद्दिसति वक्खमानस्स सकलसुत्तस्स एवन्ति निद्दिसनतो। सावकसम्पत्तिं निद्दिसति पटिसम्भिदापत्तेन पञ्‍चसु ठानेसु भगवता एतदग्गे ठपितेन मया महासावकेन सुतं, तञ्‍च खो मया सुतं, न अनुस्सुतिकं, न परम्पराभतन्ति इमस्स अत्थस्स दीपनतो। कालसम्पत्तिं निद्दिसति ‘‘भगवा’’ति पदस्स सन्‍निधाने पयुत्तस्स समयसद्दस्स कालस्स बुद्धुप्पादप्पटिमण्डितभावदीपनतो । बुद्धुप्पादपरमा हि कालसम्पदा। तेनेतं वुच्‍चति –

    Dhammasarīraṃ paccakkhaṃ karotīti ‘‘yo vo, ānanda, mayā dhammo ca vinayo ca desito paññatto , so vo mamaccayena satthā’’ti (dī. ni. 2.216) vacanato dhammassa satthubhāvapariyāyo vijjatīti katvā vuttaṃ. Vajirasaṅghātasamānakāyo parehi abhejjasarīrattā. Na hi bhagavato rūpakāye kenaci sakkā antarāyo kātunti. Desanāsampattiṃ niddisati vakkhamānassa sakalasuttassa evanti niddisanato. Sāvakasampattiṃ niddisati paṭisambhidāpattena pañcasu ṭhānesu bhagavatā etadagge ṭhapitena mayā mahāsāvakena sutaṃ, tañca kho mayā sutaṃ, na anussutikaṃ, na paramparābhatanti imassa atthassa dīpanato. Kālasampattiṃ niddisati ‘‘bhagavā’’ti padassa sannidhāne payuttassa samayasaddassa kālassa buddhuppādappaṭimaṇḍitabhāvadīpanato . Buddhuppādaparamā hi kālasampadā. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘कप्पकसाये कलियुगे, बुद्धुप्पादो अहो महच्छरियं।

    ‘‘Kappakasāye kaliyuge, buddhuppādo aho mahacchariyaṃ;

    हुतावहमज्झे जातं, समुदितमकरन्दमरविन्द’’न्ति॥ (दी॰ नि॰ टी॰ १.१; सं॰ नि॰ टी॰ १.१.१ देवतासंयुत्त)।

    Hutāvahamajjhe jātaṃ, samuditamakarandamaravinda’’nti. (dī. ni. ṭī. 1.1; saṃ. ni. ṭī. 1.1.1 devatāsaṃyutta);

    भगवाति देसकसम्पत्तिं निद्दिसति गुणविसिट्ठसत्तुत्तमगरुगारवाधिवचनभावतो।

    Bhagavāti desakasampattiṃ niddisati guṇavisiṭṭhasattuttamagarugāravādhivacanabhāvato.

    एवंनामके नगरेति कथं पनेतं नगरं एवंनामकं जातन्ति? वुच्‍चते, यथा काकन्दस्स इसिनो निवासट्ठाने मापिता नगरी काकन्दी, माकन्दस्स निवासट्ठाने मापिता माकन्दी, कुसम्बस्स निवासट्ठाने मापिता कोसम्बीति वुच्‍चति, एवं सवत्थस्स इसिनो निवासट्ठाने मापिता नगरी सावत्थीति वुच्‍चति। एवं ताव अक्खरचिन्तका वदन्ति। अट्ठकथाचरिया पन भणन्ति – ‘‘यं किञ्‍चि मनुस्सानं उपभोगपरिभोगं, सब्बमेत्थ अत्थी’’ति सावत्थि। सत्थसमायोगे च ‘किं भण्डमत्थी’ति पुच्छिते ‘सब्बमत्थी’ति वचनमुपादाय सावत्थि।

    Evaṃnāmake nagareti kathaṃ panetaṃ nagaraṃ evaṃnāmakaṃ jātanti? Vuccate, yathā kākandassa isino nivāsaṭṭhāne māpitā nagarī kākandī, mākandassa nivāsaṭṭhāne māpitā mākandī, kusambassa nivāsaṭṭhāne māpitā kosambīti vuccati, evaṃ savatthassa isino nivāsaṭṭhāne māpitā nagarī sāvatthīti vuccati. Evaṃ tāva akkharacintakā vadanti. Aṭṭhakathācariyā pana bhaṇanti – ‘‘yaṃ kiñci manussānaṃ upabhogaparibhogaṃ, sabbamettha atthī’’ti sāvatthi. Satthasamāyoge ca ‘kiṃ bhaṇḍamatthī’ti pucchite ‘sabbamatthī’ti vacanamupādāya sāvatthi.

    ‘‘सब्बदा सब्बूपकरणं, सावत्थियं समोहितं।

    ‘‘Sabbadā sabbūpakaraṇaṃ, sāvatthiyaṃ samohitaṃ;

    तस्मा सब्बमुपादाय, सावत्थीति पवुच्‍चति॥ (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१४; खु॰ पा॰ अट्ठ॰ ५.मङ्गलसुत्तवण्णना; उदा॰ अट्ठ॰ ५; पटि॰ म॰ २.१.१८४)।

    Tasmā sabbamupādāya, sāvatthīti pavuccati. (ma. ni. aṭṭha. 1.14; khu. pā. aṭṭha. 5.maṅgalasuttavaṇṇanā; udā. aṭṭha. 5; paṭi. ma. 2.1.184);

    ‘‘कोसलानं पुरं रम्मं, दस्सनेय्यं मनोरमं।

    ‘‘Kosalānaṃ puraṃ rammaṃ, dassaneyyaṃ manoramaṃ;

    दसहि सद्देहि अविवित्तं, अन्‍नपानसमायुतं॥

    Dasahi saddehi avivittaṃ, annapānasamāyutaṃ.

    ‘‘वुद्धिं वेपुल्‍लतं पत्तं, इद्धं फीतं मनोरमं।

    ‘‘Vuddhiṃ vepullataṃ pattaṃ, iddhaṃ phītaṃ manoramaṃ;

    आळकमन्दाव देवानं, सावत्थिपुरमुत्तम’’न्ति॥ (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१४; खु॰ पा॰ अट्ठ॰ ५.मङ्गलसुत्तवण्णना)।

    Āḷakamandāva devānaṃ, sāvatthipuramuttama’’nti. (ma. ni. aṭṭha. 1.14; khu. pā. aṭṭha. 5.maṅgalasuttavaṇṇanā);

    अविसेसेनाति न विसेसेन, विहारभावसामञ्‍ञेनाति अत्थो। इरियापथविहारो…पे॰… विहारेसूति इरियापथविहारो दिब्बविहारो ब्रह्मविहारो अरियविहारोति एतेसु चतूसु विहारेसु। समङ्गिपरिदीपनन्ति समङ्गिभावपरिदीपनं। एतन्ति विहरतीति एतं पदं। तथा हि तं ‘‘इधेकच्‍चो गिहिसंसट्ठो विहरति सहनन्दी सहसोकी’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ ४.२४१) इरियापथविहारे आगतं, ‘‘यस्मिं समये, भिक्खवे, भिक्खु विविच्‍चेव कामेहि … पठमं झानं उपसम्पज्‍ज विहरती’’तिआदीसु (ध॰ स॰ ४९९; विभ॰ ६२४) दिब्बविहारे, ‘‘सो मेत्तासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरती’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.५५६; ३.३०८; म॰ नि॰ १.७७, ४५९, ५०९; २.३०९, ३१५, ४५१, ४७१; ३.२३०, विभ॰ ६४२, ६४३) ब्रह्मविहारे, ‘‘सो खोहं, अग्गिवेस्सन, तस्सायेव कथाय परियोसाने तस्मिंयेव पुरिमस्मिं समाधिनिमित्ते अज्झत्तमेव चित्तं सण्ठपेमि सन्‍निसादेमि एकोदिं करोमि, समादहामि, येन सुदं निच्‍चकप्पं विहरामी’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३८७) अरियविहारे।

    Avisesenāti na visesena, vihārabhāvasāmaññenāti attho. Iriyāpathavihāro…pe… vihāresūti iriyāpathavihāro dibbavihāro brahmavihāro ariyavihāroti etesu catūsu vihāresu. Samaṅgiparidīpananti samaṅgibhāvaparidīpanaṃ. Etanti viharatīti etaṃ padaṃ. Tathā hi taṃ ‘‘idhekacco gihisaṃsaṭṭho viharati sahanandī sahasokī’’tiādīsu (saṃ. ni. 4.241) iriyāpathavihāre āgataṃ, ‘‘yasmiṃ samaye, bhikkhave, bhikkhu vivicceva kāmehi … paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharatī’’tiādīsu (dha. sa. 499; vibha. 624) dibbavihāre, ‘‘so mettāsahagatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā viharatī’’tiādīsu (dī. ni. 1.556; 3.308; ma. ni. 1.77, 459, 509; 2.309, 315, 451, 471; 3.230, vibha. 642, 643) brahmavihāre, ‘‘so khohaṃ, aggivessana, tassāyeva kathāya pariyosāne tasmiṃyeva purimasmiṃ samādhinimitte ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapemi sannisādemi ekodiṃ karomi, samādahāmi, yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī’’tiādīsu (ma. ni. 1.387) ariyavihāre.

    तत्थ इरियनं पवत्तनं इरिया, कायप्पयोगो। तस्सा पवत्तनूपायभावतो ठानादि इरियापथो। ठानसमङ्गी वा हि कायेन किञ्‍चि करेय्य गमनादीसु अञ्‍ञतरसमङ्गी वा। अथ वा इरियति पवत्तति एतेन अत्तभावो, कायकिच्‍चं वाति इरिया, तस्सा पवत्तिया उपायभावतो पथोति इरियापथो, ठानादि एव। सो च अत्थतो गतिनिवत्तिआदिआकारेन पवत्तो चतुसन्ततिरूपप्पबन्धो एव। विहरणं, विहरति एतेनाति वा विहारो। दिवि भवो दिब्बो, तत्थ बहुलप्पवत्तिया ब्रह्मपारिसज्‍जादिदेवलोके भवोति अत्थो। तत्थ यो दिब्बानुभावो, तदत्थाय संवत्ततीति वा दिब्बो, अभिञ्‍ञाभिनीहारवसेन महागतिकत्ता वा दिब्बो, दिब्बो च सो विहारो चाति दिब्बविहारो, चतस्सो रूपावचरसमापत्तियो। अरूपसमापत्तियोपि एत्थेव सङ्गहं गच्छन्ति। ब्रह्मानं, ब्रह्मानो वा विहारा ब्रह्मविहारा, चतस्सो अप्पमञ्‍ञायो। अरियो, अरियानं वा विहारो अरियविहारो, चत्तारि सामञ्‍ञफलानि। सो हि एकं इरियापथबाधनन्तिआदि यदिपि भगवा एकेनपि इरियापथेन चिरतरं कालं अत्तभावं पवत्तेतुं सक्‍कोति, तथापि उपादिन्‍नकसरीरस्स अयं सभावोति दस्सेतुं वुत्तं। यस्मा वा भगवा यत्थ कत्थचि वसन्तो वेनेय्यानं धम्मं देसेन्तो नानासमापत्तीहि च कालं वीतिनामेन्तो वसतीति सत्तानं अत्तनो च विविधहितसुखं हरति उपनेति उप्पादेति, तस्मा विविधं हरतीति विहरतीति एवमेत्थ अत्थो वेदितब्बो।

    Tattha iriyanaṃ pavattanaṃ iriyā, kāyappayogo. Tassā pavattanūpāyabhāvato ṭhānādi iriyāpatho. Ṭhānasamaṅgī vā hi kāyena kiñci kareyya gamanādīsu aññatarasamaṅgī vā. Atha vā iriyati pavattati etena attabhāvo, kāyakiccaṃ vāti iriyā, tassā pavattiyā upāyabhāvato pathoti iriyāpatho, ṭhānādi eva. So ca atthato gatinivattiādiākārena pavatto catusantatirūpappabandho eva. Viharaṇaṃ, viharati etenāti vā vihāro. Divi bhavo dibbo, tattha bahulappavattiyā brahmapārisajjādidevaloke bhavoti attho. Tattha yo dibbānubhāvo, tadatthāya saṃvattatīti vā dibbo, abhiññābhinīhāravasena mahāgatikattā vā dibbo, dibbo ca so vihāro cāti dibbavihāro, catasso rūpāvacarasamāpattiyo. Arūpasamāpattiyopi ettheva saṅgahaṃ gacchanti. Brahmānaṃ, brahmāno vā vihārā brahmavihārā, catasso appamaññāyo. Ariyo, ariyānaṃ vā vihāro ariyavihāro, cattāri sāmaññaphalāni. So hi ekaṃ iriyāpathabādhanantiādi yadipi bhagavā ekenapi iriyāpathena cirataraṃ kālaṃ attabhāvaṃ pavattetuṃ sakkoti, tathāpi upādinnakasarīrassa ayaṃ sabhāvoti dassetuṃ vuttaṃ. Yasmā vā bhagavā yattha katthaci vasanto veneyyānaṃ dhammaṃ desento nānāsamāpattīhi ca kālaṃ vītināmento vasatīti sattānaṃ attano ca vividhahitasukhaṃ harati upaneti uppādeti, tasmā vividhaṃ haratīti viharatīti evamettha attho veditabbo.

    जेतस्स राजकुमारस्साति एत्थ अत्तनो पच्‍चत्थिकजनं जिनातीति जेतो। सोतसद्दो विय हि कत्तुसाधनो जेतसद्दो। अथ वा रञ्‍ञा पसेनदिकोसलेन अत्तनो पच्‍चत्थिकजने जिते जातोति जेतो। रञ्‍ञो हि जयं आरोपेत्वा कुमारो जितवाति जेतोति वुत्तो। मङ्गलकामताय वा तस्स एवंनाममेव कतन्ति जेतो। मङ्गलकामताय हि जेय्योति एतस्मिं अत्थे जेतोति वुत्तं। वित्थारो पनातिआदिना ‘‘अनाथपिण्डिकस्स आरामे’’ति एत्थ सुदत्तो नाम सो, गहपति, मातापितूहि कतनामवसेन, सब्बकामसमिद्धताय पन विगतमच्छेरताय करुणादिगुणसमङ्गिताय च निच्‍चकालं अनाथानं पिण्डमदासि। तेन अनाथपिण्डिकोति सङ्खं गतो। आरमन्ति एत्थ पाणिनो, विसेसेन वा पब्बजिताति आरामो, तस्स पुप्फफलादिसोभाय नातिदूरनच्‍चासन्‍नतादिपञ्‍चविधसेनासनङ्गसम्पत्तिया च ततो ततो आगम्म रमन्ति अभिरमन्ति, अनुक्‍कण्ठिता हुत्वा निवसन्तीति अत्थो। वुत्तप्पकाराय वा सम्पत्तिया तत्थ तत्थ गतेपि अत्तनो अब्भन्तरंयेव आनेत्वा रमेतीति आरामो। सो हि अनाथपिण्डिकेन गहपतिना जेतस्स राजकुमारस्स हत्थतो अट्ठारसहिरञ्‍ञकोटीहि सन्थारेन किणित्वा अट्ठारसहिरञ्‍ञकोटीहि सेनासनानि कारापेत्वा अट्ठारसहिरञ्‍ञकोटीहि विहारमहं निट्ठापेत्वा एवं चतुपञ्‍ञासहिरञ्‍ञकोटिपरिच्‍चागेन बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स निय्यातितो, तस्मा ‘‘अनाथपिण्डिकस्स आरामो’’ति वुच्‍चतीति इममत्थं निदस्सेति।

    Jetassarājakumārassāti ettha attano paccatthikajanaṃ jinātīti jeto. Sotasaddo viya hi kattusādhano jetasaddo. Atha vā raññā pasenadikosalena attano paccatthikajane jite jātoti jeto. Rañño hi jayaṃ āropetvā kumāro jitavāti jetoti vutto. Maṅgalakāmatāya vā tassa evaṃnāmameva katanti jeto. Maṅgalakāmatāya hi jeyyoti etasmiṃ atthe jetoti vuttaṃ. Vitthāro panātiādinā ‘‘anāthapiṇḍikassa ārāme’’ti ettha sudatto nāma so, gahapati, mātāpitūhi katanāmavasena, sabbakāmasamiddhatāya pana vigatamaccheratāya karuṇādiguṇasamaṅgitāya ca niccakālaṃ anāthānaṃ piṇḍamadāsi. Tena anāthapiṇḍikoti saṅkhaṃ gato. Āramanti ettha pāṇino, visesena vā pabbajitāti ārāmo, tassa pupphaphalādisobhāya nātidūranaccāsannatādipañcavidhasenāsanaṅgasampattiyā ca tato tato āgamma ramanti abhiramanti, anukkaṇṭhitā hutvā nivasantīti attho. Vuttappakārāya vā sampattiyā tattha tattha gatepi attano abbhantaraṃyeva ānetvā rametīti ārāmo. So hi anāthapiṇḍikena gahapatinā jetassa rājakumārassa hatthato aṭṭhārasahiraññakoṭīhi santhārena kiṇitvā aṭṭhārasahiraññakoṭīhi senāsanāni kārāpetvā aṭṭhārasahiraññakoṭīhi vihāramahaṃ niṭṭhāpetvā evaṃ catupaññāsahiraññakoṭipariccāgena buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa niyyātito, tasmā ‘‘anāthapiṇḍikassa ārāmo’’ti vuccatīti imamatthaṃ nidasseti.

    तत्थाति ‘‘एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे’’ति यं वुत्तं वाक्यं, तत्थ। सियाति कस्सचि एवं परिवितक्‍को सिया, वक्खमानाकारेन कदाचि चोदेय्य वाति अत्थो। अथ तत्थ विहरतीति यदि जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे विहरति। न वत्तब्बन्ति नानाठानभूतत्ता सावत्थिजेतवनानं, ‘‘एकं समय’’न्ति च वुत्तत्ताति अधिप्पायो। इदानि चोदको तमेव अत्तनो अधिप्पायं ‘‘न हि सक्‍का’’तिआदिना विवरति। इतरो सब्बमेतं अविपरीतं अत्थं अजानन्तेन तया वुत्तन्ति दस्सेन्तो ‘‘न खो पनेतं एवं दट्ठब्ब’’न्तिआदिमाह। तत्थ एतन्ति ‘‘सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे’’ति एतं वचनं। एवन्ति ‘‘यदि ताव भगवा’’तिआदिना यं तं भवता चोदितं, तं अत्थतो एवं न खो पन दट्ठब्बं, न उभयत्थ अपुब्बं अचरिमं विहारदस्सनत्थन्ति अत्थो। इदानि अत्तना यथाधिप्पेतं अविपरीतमत्थं, तस्स च पटिकच्‍चेव वुत्तभावं, तेन च अप्पटिविद्धतं पकासेन्तो ‘‘ननु अवोचुम्ह…पे॰… जेतवने’’ति आह। एवम्पि ‘‘जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे विहरति’’च्‍चेव वत्तब्बं, न ‘‘सावत्थिय’’न्ति चोदनं मनसि कत्वा वुत्तं – ‘‘गोचरगामनिदस्सनत्थ’’न्तिआदि।

    Tatthāti ‘‘ekaṃ samayaṃ bhagavā sāvatthiyaṃ viharati jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme’’ti yaṃ vuttaṃ vākyaṃ, tattha. Siyāti kassaci evaṃ parivitakko siyā, vakkhamānākārena kadāci codeyya vāti attho. Atha tattha viharatīti yadi jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme viharati. Na vattabbanti nānāṭhānabhūtattā sāvatthijetavanānaṃ, ‘‘ekaṃ samaya’’nti ca vuttattāti adhippāyo. Idāni codako tameva attano adhippāyaṃ ‘‘na hi sakkā’’tiādinā vivarati. Itaro sabbametaṃ aviparītaṃ atthaṃ ajānantena tayā vuttanti dassento ‘‘na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabba’’ntiādimāha. Tattha etanti ‘‘sāvatthiyaṃ viharati jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme’’ti etaṃ vacanaṃ. Evanti ‘‘yadi tāva bhagavā’’tiādinā yaṃ taṃ bhavatā coditaṃ, taṃ atthato evaṃ na kho pana daṭṭhabbaṃ, na ubhayattha apubbaṃ acarimaṃ vihāradassanatthanti attho. Idāni attanā yathādhippetaṃ aviparītamatthaṃ, tassa ca paṭikacceva vuttabhāvaṃ, tena ca appaṭividdhataṃ pakāsento ‘‘nanu avocumha…pe… jetavane’’ti āha. Evampi ‘‘jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme viharati’’cceva vattabbaṃ, na ‘‘sāvatthiya’’nti codanaṃ manasi katvā vuttaṃ – ‘‘gocaragāmanidassanattha’’ntiādi.

    अवस्सञ्‍चेत्थ गोचरगामकित्तनं कत्तब्बं। तथा हि तं यथा जेतवनादिकित्तनं पब्बजितानुग्गहकरणादिअनेकप्पयोजनं, एवं गोचरगामकित्तनम्पि गहट्ठानुग्गहकरणादिविविधपयोजनन्ति दस्सेन्तो ‘‘सावत्थिवचनेना’’तिआदिमाह। तत्थ पच्‍चयग्गहणेन उपसङ्कमपयिरुपासनानं ओकासदानेन धम्मदेसनाय सरणेसु सीलेसु च पतिट्ठापनेन यथूपनिस्सयं उपरिविसेसाधिगमावहनेन च गहट्ठानुग्गहकरणं, उग्गहपरिपुच्छानं कम्मट्ठानानुयोगस्स च अनुरूपवसनट्ठानपरिग्गहेनेत्थ पब्बजितानुग्गहकरणं वेदितब्बं। करुणाय उपगमनं, न लाभादिनिमित्तं। पञ्‍ञाय अपगमनं, न विरोधादिनिमित्तन्ति उपगमनापगमनानं निरुपक्‍किलेसतं विभावेति। धम्मिकसुखं नाम अनवज्‍जसुखं। देवतानं उपकारबहुलता जनविवित्तताय। पचुरजनविवित्तञ्हि ठानं देवा उपसङ्कमितब्बं मञ्‍ञन्ति। तदत्थपरिनिप्फादनन्ति लोकत्थनिप्फादनं, बुद्धकिच्‍चसम्पादनन्ति अत्थो। एवमादिनाति आदि-सद्देन सावत्थिकित्तनेन रूपकायस्स अनुग्गण्हनं दस्सेति, जेतवनादिकित्तनेन धम्मकायस्स। तथा पुरिमेन पराधीनकिरियाकरणं, दुतियेन अत्ताधीनकिरियाकरणं। पुरिमेन वा करुणाकिच्‍चं, इतरेन पञ्‍ञाकिच्‍चं। पुरिमेन चस्स परमाय अनुकम्पाय समन्‍नागमं, पच्छिमेन परमाय उपेक्खाय समन्‍नागमं दीपेति। भगवा हि सब्बसत्ते परमाय अनुकम्पाय अनुकम्पति, न च तत्थ सिनेहदोसानुपतितो परमुपेक्खकभावतो। उपेक्खको च न परहितसुखकरणे अप्पोस्सुक्‍को महाकारुणिकभावतो। तस्स महाकारुणिकताय लोकनाथता, उपेक्खकताय अत्तनाथता।

    Avassañcettha gocaragāmakittanaṃ kattabbaṃ. Tathā hi taṃ yathā jetavanādikittanaṃ pabbajitānuggahakaraṇādianekappayojanaṃ, evaṃ gocaragāmakittanampi gahaṭṭhānuggahakaraṇādivividhapayojananti dassento ‘‘sāvatthivacanenā’’tiādimāha. Tattha paccayaggahaṇena upasaṅkamapayirupāsanānaṃ okāsadānena dhammadesanāya saraṇesu sīlesu ca patiṭṭhāpanena yathūpanissayaṃ uparivisesādhigamāvahanena ca gahaṭṭhānuggahakaraṇaṃ, uggahaparipucchānaṃ kammaṭṭhānānuyogassa ca anurūpavasanaṭṭhānapariggahenettha pabbajitānuggahakaraṇaṃ veditabbaṃ. Karuṇāya upagamanaṃ, na lābhādinimittaṃ. Paññāya apagamanaṃ, na virodhādinimittanti upagamanāpagamanānaṃ nirupakkilesataṃ vibhāveti. Dhammikasukhaṃ nāma anavajjasukhaṃ. Devatānaṃ upakārabahulatā janavivittatāya. Pacurajanavivittañhi ṭhānaṃ devā upasaṅkamitabbaṃ maññanti. Tadatthaparinipphādananti lokatthanipphādanaṃ, buddhakiccasampādananti attho. Evamādināti ādi-saddena sāvatthikittanena rūpakāyassa anuggaṇhanaṃ dasseti, jetavanādikittanena dhammakāyassa. Tathā purimena parādhīnakiriyākaraṇaṃ, dutiyena attādhīnakiriyākaraṇaṃ. Purimena vā karuṇākiccaṃ, itarena paññākiccaṃ. Purimena cassa paramāya anukampāya samannāgamaṃ, pacchimena paramāya upekkhāya samannāgamaṃ dīpeti. Bhagavā hi sabbasatte paramāya anukampāya anukampati, na ca tattha sinehadosānupatito paramupekkhakabhāvato. Upekkhako ca na parahitasukhakaraṇe appossukko mahākāruṇikabhāvato. Tassa mahākāruṇikatāya lokanāthatā, upekkhakatāya attanāthatā.

    तथा हेस बोधिसत्तभूतो महाकरुणाय सञ्‍चोदितमानसो सकललोकहिताय उस्सुक्‍कमापन्‍नो महाभिनीहारतो पट्ठाय तदत्थनिप्फादनत्थं पुञ्‍ञञाणसम्भारे सम्पादेन्तो अपरिमितं कालं अनप्पकं दुक्खमनुभोसि, उपेक्खकताय सम्मा पतितेहि दुक्खेहि न विकम्पितता। महाकारुणिकताय संसाराभिमुखता, उपेक्खकताय ततो निब्बिन्दना। तथा उपेक्खकताय निब्बानाभिमुखता, महाकारुणिकताय तदधिगमो। तथा महाकारुणिकताय परेसं अहिंसापनं, उपेक्खकताय सयं परेहि अभायनं। महाकारुणिकताय परं रक्खतो अत्तनो रक्खणं, उपेक्खकताय अत्तानं रक्खतो परेसं रक्खणं। तेनस्स अत्तहिताय पटिपन्‍नादीसु चतुत्थपुग्गलभावो सिद्धो होति। तथा महाकारुणिकताय सच्‍चाधिट्ठानस्स च चागाधिट्ठानस्स च पारिपूरी, उपेक्खकताय उपसमाधिट्ठानस्स च पञ्‍ञाधिट्ठानस्स च पारिपूरी । एवं पुरिसुद्धासयप्पयोगस्स महाकारुणिकताय लोकहितत्थमेव रज्‍जसम्पदादिभवसम्पत्तिया उपगमनं, उपेक्खकताय तिणायपि अमञ्‍ञमानस्स ततो अपगमनं। इति सुविसुद्धउपगमापगमस्स महाकारुणिकताय लोकहितत्थमेव दानवसेन सम्पत्तीनं परिच्‍चजना, उपेक्खकताय चस्स फलस्स अत्तनो अपच्‍चासीसना। एवं समुदागमनतो पट्ठाय अच्छरियब्भुतगुणसमन्‍नागतस्स महाकारुणिकताय परेसं हितसुखत्थं अतिदुक्‍करकारिता, उपेक्खकताय कायम्पि अनलङ्कारिता।

    Tathā hesa bodhisattabhūto mahākaruṇāya sañcoditamānaso sakalalokahitāya ussukkamāpanno mahābhinīhārato paṭṭhāya tadatthanipphādanatthaṃ puññañāṇasambhāre sampādento aparimitaṃ kālaṃ anappakaṃ dukkhamanubhosi, upekkhakatāya sammā patitehi dukkhehi na vikampitatā. Mahākāruṇikatāya saṃsārābhimukhatā, upekkhakatāya tato nibbindanā. Tathā upekkhakatāya nibbānābhimukhatā, mahākāruṇikatāya tadadhigamo. Tathā mahākāruṇikatāya paresaṃ ahiṃsāpanaṃ, upekkhakatāya sayaṃ parehi abhāyanaṃ. Mahākāruṇikatāya paraṃ rakkhato attano rakkhaṇaṃ, upekkhakatāya attānaṃ rakkhato paresaṃ rakkhaṇaṃ. Tenassa attahitāya paṭipannādīsu catutthapuggalabhāvo siddho hoti. Tathā mahākāruṇikatāya saccādhiṭṭhānassa ca cāgādhiṭṭhānassa ca pāripūrī, upekkhakatāya upasamādhiṭṭhānassa ca paññādhiṭṭhānassa ca pāripūrī . Evaṃ purisuddhāsayappayogassa mahākāruṇikatāya lokahitatthameva rajjasampadādibhavasampattiyā upagamanaṃ, upekkhakatāya tiṇāyapi amaññamānassa tato apagamanaṃ. Iti suvisuddhaupagamāpagamassa mahākāruṇikatāya lokahitatthameva dānavasena sampattīnaṃ pariccajanā, upekkhakatāya cassa phalassa attano apaccāsīsanā. Evaṃ samudāgamanato paṭṭhāya acchariyabbhutaguṇasamannāgatassa mahākāruṇikatāya paresaṃ hitasukhatthaṃ atidukkarakāritā, upekkhakatāya kāyampi analaṅkāritā.

    तथा महाकारुणिकताय चरिमत्तभावे जिण्णातुरमतदस्सनेन सञ्‍जातसंवेगो, उपेक्खकताय उळारेसु देवभोगसदिसेसु भोगेसु निरपेक्खो महाभिनिक्खमनं निक्खमि। तथा महाकारुणिकताय ‘‘किच्छं वतायं लोको आपन्‍नो’’तिआदिना (दी॰ नि॰ २.५७; सं॰ नि॰ २.४, १०) करुणामुखेनेव विपस्सनारम्भो, उपेक्खकताय बुद्धभूतस्स सत्त सत्ताहानि विवेकसुखेनेव वीतिनामनं। महाकारुणिकताय धम्मगम्भीरतं पच्‍चवेक्खित्वा धम्मदेसनाय अप्पोस्सुक्‍कनं आपज्‍जित्वापि महाब्रह्मुनो अज्झेसनापदेसेन ओकासकरणं, उपेक्खकताय पञ्‍चवग्गियादिवेनेय्यानं अननुरूपसमुदाचारेपि अनञ्‍ञथाभावो। महाकारुणिकताय कत्थचि पटिघाताभावेनस्स सब्बत्थ अमित्तसञ्‍ञाभावो, उपेक्खकताय कत्थचिपि अनुरोधाभावेन सब्बत्थ सिनेहसन्थवाभावो। महाकारुणिकताय परेसं पसादना, उपेक्खकताय पसन्‍नाकारेहि न विकम्पना। महाकारुणिकताय धम्मानुरागाभावेन तत्थ आचरियमुट्ठिअभावो, उपेक्खकताय सावकानुरागाभावेन परिवारपरिकम्मताभावो। महाकारुणिकताय धम्मं देसेतुं परेहि संसग्गमुपगच्छतोपि उपेक्खकताय न तत्थ अभिरति। महाकारुणिकताय गामादीनं आसन्‍नट्ठाने वसतोपि उपेक्खकताय अरञ्‍ञट्ठाने एव विहरणं। तेन वुत्तं – ‘‘पुरिमेनस्स परमाय अनुकम्पाय समन्‍नागमं दीपेती’’ति।

    Tathā mahākāruṇikatāya carimattabhāve jiṇṇāturamatadassanena sañjātasaṃvego, upekkhakatāya uḷāresu devabhogasadisesu bhogesu nirapekkho mahābhinikkhamanaṃ nikkhami. Tathā mahākāruṇikatāya ‘‘kicchaṃ vatāyaṃ loko āpanno’’tiādinā (dī. ni. 2.57; saṃ. ni. 2.4, 10) karuṇāmukheneva vipassanārambho, upekkhakatāya buddhabhūtassa satta sattāhāni vivekasukheneva vītināmanaṃ. Mahākāruṇikatāya dhammagambhīrataṃ paccavekkhitvā dhammadesanāya appossukkanaṃ āpajjitvāpi mahābrahmuno ajjhesanāpadesena okāsakaraṇaṃ, upekkhakatāya pañcavaggiyādiveneyyānaṃ ananurūpasamudācārepi anaññathābhāvo. Mahākāruṇikatāya katthaci paṭighātābhāvenassa sabbattha amittasaññābhāvo, upekkhakatāya katthacipi anurodhābhāvena sabbattha sinehasanthavābhāvo. Mahākāruṇikatāya paresaṃ pasādanā, upekkhakatāya pasannākārehi na vikampanā. Mahākāruṇikatāya dhammānurāgābhāvena tattha ācariyamuṭṭhiabhāvo, upekkhakatāya sāvakānurāgābhāvena parivāraparikammatābhāvo. Mahākāruṇikatāya dhammaṃ desetuṃ parehi saṃsaggamupagacchatopi upekkhakatāya na tattha abhirati. Mahākāruṇikatāya gāmādīnaṃ āsannaṭṭhāne vasatopi upekkhakatāya araññaṭṭhāne eva viharaṇaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘purimenassa paramāya anukampāya samannāgamaṃ dīpetī’’ti.

    तन्ति तत्राति पदं। ‘‘देसकालपरिदीपन’’न्ति ये देसकाला इध विहरणकिरियाविसेसनभावेन वुत्ता, तेसं परिदीपनन्ति दस्सेन्तो ‘‘यं समयं…पे॰… दीपेती’’ति आह। तं-सद्दो हि वुत्तस्स अत्थस्स पटिनिद्देसो, तस्मा इध कालस्स देसस्स वा पटिनिद्देसो भवितुमरहति, न अञ्‍ञस्स। अयं ताव तत्र-सद्दस्स पटिनिद्देसभावे अत्थविभावना। यस्मा पन ईदिसेसु ठानेसु तत्र-सद्दो धम्मदेसनाविसिट्ठं देसकालञ्‍च विभावेति, तस्मा वुत्तं – ‘‘भासितब्बयुत्ते वा देसकाले दीपेती’’ति। तेन तत्राति यत्र भगवा धम्मदेसनत्थं भिक्खू आलपति भासति, तादिसे देसे, काले वाति अत्थो। न हीतिआदिना तमेवत्थं समत्थेति। ननु च यत्थ ठितो भगवा ‘‘अकालो खो तावा’’तिआदिना बाहियस्स धम्मदेसनं पटिक्खिपि, तत्थेव अन्तरवीथियं ठितो तस्स धम्मं देसेसीति? सच्‍चमेतं, अदेसेतब्बकाले अदेसनाय इदं उदाहरणं। तेनेवाह – ‘‘अकालो खो तावा’’ति।

    Tanti tatrāti padaṃ. ‘‘Desakālaparidīpana’’nti ye desakālā idha viharaṇakiriyāvisesanabhāvena vuttā, tesaṃ paridīpananti dassento ‘‘yaṃ samayaṃ…pe… dīpetī’’ti āha. Taṃ-saddo hi vuttassa atthassa paṭiniddeso, tasmā idha kālassa desassa vā paṭiniddeso bhavitumarahati, na aññassa. Ayaṃ tāva tatra-saddassa paṭiniddesabhāve atthavibhāvanā. Yasmā pana īdisesu ṭhānesu tatra-saddo dhammadesanāvisiṭṭhaṃ desakālañca vibhāveti, tasmā vuttaṃ – ‘‘bhāsitabbayutte vā desakāle dīpetī’’ti. Tena tatrāti yatra bhagavā dhammadesanatthaṃ bhikkhū ālapati bhāsati, tādise dese, kāle vāti attho. Na hītiādinā tamevatthaṃ samattheti. Nanu ca yattha ṭhito bhagavā ‘‘akālo kho tāvā’’tiādinā bāhiyassa dhammadesanaṃ paṭikkhipi, tattheva antaravīthiyaṃ ṭhito tassa dhammaṃ desesīti? Saccametaṃ, adesetabbakāle adesanāya idaṃ udāharaṇaṃ. Tenevāha – ‘‘akālo kho tāvā’’ti.

    यं पन तत्थ वुत्तं – ‘‘अन्तरघरं पविट्ठम्हा’’ति, तम्पि तस्स अकालभावस्सेव परियायेन दस्सनत्थं वुत्तं। तस्स हि तदा अद्धानपरिस्समेन रूपकाये अकम्मञ्‍ञता अहोसि, बलवपीतिवेगेन नामकाये। तदुभयस्स वूपसमं आगमेन्तो पपञ्‍चपरिहारत्थं भगवा ‘‘अकालो खो’’ति परियायेन पटिक्खिपि। अदेसेतब्बदेसे अदेसनाय पन उदाहरणं ‘‘अथ खो भगवा मग्गा ओक्‍कम्म अञ्‍ञतरस्मिं रुक्खमूले निसीदि (सं॰ नि॰ २.१५४), विहारपच्छायायं पञ्‍ञत्ते आसने निसीदी’’ति (दी॰ नि॰ १.३६३) च एवमादिकं इध आदिसद्देन सङ्गहितं। ‘‘अथ खो सो, भिक्खवे, बालो इध पुब्बे नेसादो इध पापानि कम्मानि करित्वा’’तिआदीसु (म॰ नि॰ ३.२५१) पदपूरणमत्ते खो-सद्दो, ‘‘दुक्खं खो अगारवो विहरति अप्पतिस्सो’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ४.२१) अवधारणे, ‘‘कित्तावता नु खो, आवुसो, सत्थु पविवित्तस्स विहरतो सावका विवेकं नानुसिक्खन्ती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३१) आदिकालत्थे, वाक्यारम्भेति अत्थो। तत्थ पदपूरणेन वचनालङ्कारमत्तं कतं होति, आदिकालत्थेन वाक्यस्स उपञ्‍ञासमत्तं। अवधारणत्थेन पन नियमदस्सनं, तस्मा आमन्तेसि एवाति आमन्तने नियमो दस्सितो होति।

    Yaṃ pana tattha vuttaṃ – ‘‘antaragharaṃ paviṭṭhamhā’’ti, tampi tassa akālabhāvasseva pariyāyena dassanatthaṃ vuttaṃ. Tassa hi tadā addhānaparissamena rūpakāye akammaññatā ahosi, balavapītivegena nāmakāye. Tadubhayassa vūpasamaṃ āgamento papañcaparihāratthaṃ bhagavā ‘‘akālo kho’’ti pariyāyena paṭikkhipi. Adesetabbadese adesanāya pana udāharaṇaṃ ‘‘atha kho bhagavā maggā okkamma aññatarasmiṃ rukkhamūle nisīdi (saṃ. ni. 2.154), vihārapacchāyāyaṃ paññatte āsane nisīdī’’ti (dī. ni. 1.363) ca evamādikaṃ idha ādisaddena saṅgahitaṃ. ‘‘Atha kho so, bhikkhave, bālo idha pubbe nesādo idha pāpāni kammāni karitvā’’tiādīsu (ma. ni. 3.251) padapūraṇamatte kho-saddo, ‘‘dukkhaṃ kho agāravo viharati appatisso’’tiādīsu (a. ni. 4.21) avadhāraṇe, ‘‘kittāvatā nu kho, āvuso, satthu pavivittassa viharato sāvakā vivekaṃ nānusikkhantī’’tiādīsu (ma. ni. 1.31) ādikālatthe, vākyārambheti attho. Tattha padapūraṇena vacanālaṅkāramattaṃ kataṃ hoti, ādikālatthena vākyassa upaññāsamattaṃ. Avadhāraṇatthena pana niyamadassanaṃ, tasmā āmantesi evāti āmantane niyamo dassito hoti.

    भगवाति लोकगरुदीपनन्ति कस्मा वुत्तं, ननु पुब्बेपि भगवासद्दस्स अत्थो वुत्तोति? यदिपि वुत्तो, तं पनस्स यथावुत्ते ठाने विहरणकिरियाय कत्तु विसेसदस्सनत्थं कतं, न आमन्तनकिरियाय, इध पन आमन्तनकिरियाय, तस्मा तदत्थं पुन ‘‘भगवा’’ति पाळियं वुत्तन्ति तस्सत्थं दस्सेतुं ‘‘भगवाति लोकगरुदीपन’’न्ति आह। तेन लोकगरुभावतो तदनुरूपं पटिपत्तिं पत्थेन्तो अत्तनो सन्तिकं उपगतानं भिक्खूनं अज्झासयानुरूपं धम्मं देसेतुं ते आमन्तेसीति दस्सेति। कथासवनयुत्तपुग्गलवचनन्ति वक्खमानाय चित्तपरियादानदेसनाय सवनयोग्गपुग्गलवचनं। चतूसुपि परिसासु भिक्खू एव एदिसानं देसनानं विसेसेन भाजनभूताति सातिसयं सासनसम्पटिग्गाहकभावदस्सनत्थं इध भिक्खुग्गहणन्ति दस्सेत्वा इदानि सद्दत्थं दस्सेतुं ‘‘अपिचा’’तिआदिमाह। तत्थ भिक्खकोति भिक्खूति भिक्खनधम्मताय भिक्खूति अत्थो। भिक्खाचरियं अज्झुपगतोति बुद्धादीहि अज्झुपगतं भिक्खाचरियं, उञ्छाचरियं, अज्झुपगतत्ता अनुट्ठितत्ता भिक्खु। यो हि अप्पं वा महन्तं वा भोगक्खन्धं पहाय अगारस्मा अनगारियं पब्बजितो, सो कसिगोरक्खादिजीविकाकप्पनं हित्वा लिङ्गसम्पटिच्छनेनेव भिक्खाचरियं अज्झुपगतत्ता भिक्खु, परप्पटिबद्धजीविकत्ता वा विहारमज्झे काजभत्तं भुञ्‍जमानोपि भिक्खाचरियं अज्झुपगतोति भिक्खु, पिण्डियालोपभोजनं निस्साय पब्बज्‍जाय उस्साहजातत्ता वा भिक्खाचरियं अज्झुपगतोति भिक्खूति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। आदिना नयेनाति ‘‘छिन्‍नभिन्‍नपटधरोति भिक्खु, भिन्दति पापके अकुसले धम्मेति भिक्खु, भिन्‍नत्ता पापकानं अकुसलानं धम्मानं भिक्खू’’तिआदिना (विभ॰ ५१०) विभङ्गे आगतनयेन। ञापनेति अवबोधने, पटिवेदनेति अत्थो।

    Bhagavāti lokagarudīpananti kasmā vuttaṃ, nanu pubbepi bhagavāsaddassa attho vuttoti? Yadipi vutto, taṃ panassa yathāvutte ṭhāne viharaṇakiriyāya kattu visesadassanatthaṃ kataṃ, na āmantanakiriyāya, idha pana āmantanakiriyāya, tasmā tadatthaṃ puna ‘‘bhagavā’’ti pāḷiyaṃ vuttanti tassatthaṃ dassetuṃ ‘‘bhagavāti lokagarudīpana’’nti āha. Tena lokagarubhāvato tadanurūpaṃ paṭipattiṃ patthento attano santikaṃ upagatānaṃ bhikkhūnaṃ ajjhāsayānurūpaṃ dhammaṃ desetuṃ te āmantesīti dasseti. Kathāsavanayuttapuggalavacananti vakkhamānāya cittapariyādānadesanāya savanayoggapuggalavacanaṃ. Catūsupi parisāsu bhikkhū eva edisānaṃ desanānaṃ visesena bhājanabhūtāti sātisayaṃ sāsanasampaṭiggāhakabhāvadassanatthaṃ idha bhikkhuggahaṇanti dassetvā idāni saddatthaṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādimāha. Tattha bhikkhakoti bhikkhūti bhikkhanadhammatāya bhikkhūti attho. Bhikkhācariyaṃ ajjhupagatoti buddhādīhi ajjhupagataṃ bhikkhācariyaṃ, uñchācariyaṃ, ajjhupagatattā anuṭṭhitattā bhikkhu. Yo hi appaṃ vā mahantaṃ vā bhogakkhandhaṃ pahāya agārasmā anagāriyaṃ pabbajito, so kasigorakkhādijīvikākappanaṃ hitvā liṅgasampaṭicchaneneva bhikkhācariyaṃ ajjhupagatattā bhikkhu, parappaṭibaddhajīvikattā vā vihāramajjhe kājabhattaṃ bhuñjamānopi bhikkhācariyaṃ ajjhupagatoti bhikkhu, piṇḍiyālopabhojanaṃ nissāya pabbajjāya ussāhajātattā vā bhikkhācariyaṃ ajjhupagatoti bhikkhūti evamettha attho daṭṭhabbo. Ādinā nayenāti ‘‘chinnabhinnapaṭadharoti bhikkhu, bhindati pāpake akusale dhammeti bhikkhu, bhinnattā pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ bhikkhū’’tiādinā (vibha. 510) vibhaṅge āgatanayena. Ñāpaneti avabodhane, paṭivedaneti attho.

    भिक्खनसीलताति भिक्खनेन जीवनसीलता, न कसिवाणिज्‍जादिना जीवनसीलता। भिक्खनधम्मताति ‘‘उद्दिस्स अरिया तिट्ठन्ती’’ति (जा॰ १.७.५९) एवं वुत्ता भिक्खनसभावता, न याचनकोहञ्‍ञसभावता। भिक्खने साधुकारिताति ‘‘उत्तिट्ठे नप्पमज्‍जेय्या’’ति (ध॰ प॰ १६८) वचनं अनुस्सरित्वा तत्थ अप्पमज्‍जना। अथ वा सीलं नाम पकतिसभावो, इध पन तदधिट्ठानं। धम्मोति वतं। साधुकारिताति सक्‍कच्‍चकारिता आदरकिरिया। हीनाधिकजनसेवितन्ति ये भिक्खुभावे ठितापि जातिमदादिवसेन उद्धता उन्‍नळा, ये च गिहिभावे परेसं अधिकभावम्पि अनुपगतत्ता भिक्खाचरियं परमकारुञ्‍ञतं मञ्‍ञन्ति, तेसं उभयेसम्पि यथाक्‍कमं ‘‘भिक्खवो’’ति वचनेन हीनजनेहि दलिद्देहि परमकारुञ्‍ञतं पत्तेहि परकुलेसु भिक्खाचरियाय जीविकं कप्पेन्तेहि सेवितं वुत्तिं पकासेन्तो उद्धतभावनिग्गहं करोति। अधिकजनेहि उळारभोगखत्तियकुलादितो पब्बजितेहि बुद्धादीहि आजीवविसोधनत्थं सेवितं वुत्तिं पकासेन्तो दीनभावनिग्गहं करोतीति योजेतब्बं। यस्मा ‘‘भिक्खवो’’ति वचनं आमन्तनभावतो अभिमुखीकरणं, पकरणतो सामत्थियतो च सुस्सुसाजननं सक्‍कच्‍चसवनमनसिकारनियोजनञ्‍च होति, तस्मा तमत्थं दस्सेन्तो ‘‘भिक्खवोति इमिना’’तिआदिमाह। तत्थ साधुकं सवनमनसिकारेति साधुकसवने साधुकमनसिकारे च। कथं पन पवत्तिता सवनादयो साधुकं पवत्तिता होन्तीति? ‘‘अद्धा इमाय सम्मापटिपत्तिया सकलसासनसम्पत्ति हत्थगता भविस्सती’’ति आदरगारवयोगेन कथादीसु अपरिभवादिना च। वुत्तञ्हि ‘‘पञ्‍चहि, भिक्खवे, धम्मेहि समन्‍नागतो सुणन्तो सद्धम्मं भब्बो नियामं ओक्‍कमितुं कुसलेसु धम्मेसु सम्मत्तं। कतमेहि पञ्‍चहि? कथं न परिभोति, कथितं न परिभोति, न अत्तानं परिभोति, अविक्खित्तचित्तो धम्मं सुणाति एकग्गचित्तो, योनिसो च मनसिकरोति। इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्‍चहि धम्मेहि समन्‍नागतो सुणन्तो सद्धम्मं भब्बो नियामं ओक्‍कमितुं कुसलेसु धम्मेसु सम्मत्त’’न्ति (अ॰ नि॰ ५.१५१)। तेनेवाह – ‘‘साधुकं सवनमनसिकारायत्ता हि सासनसम्पत्ती’’ति।

    Bhikkhanasīlatāti bhikkhanena jīvanasīlatā, na kasivāṇijjādinā jīvanasīlatā. Bhikkhanadhammatāti ‘‘uddissa ariyā tiṭṭhantī’’ti (jā. 1.7.59) evaṃ vuttā bhikkhanasabhāvatā, na yācanakohaññasabhāvatā. Bhikkhane sādhukāritāti ‘‘uttiṭṭhe nappamajjeyyā’’ti (dha. pa. 168) vacanaṃ anussaritvā tattha appamajjanā. Atha vā sīlaṃ nāma pakatisabhāvo, idha pana tadadhiṭṭhānaṃ. Dhammoti vataṃ. Sādhukāritāti sakkaccakāritā ādarakiriyā. Hīnādhikajanasevitanti ye bhikkhubhāve ṭhitāpi jātimadādivasena uddhatā unnaḷā, ye ca gihibhāve paresaṃ adhikabhāvampi anupagatattā bhikkhācariyaṃ paramakāruññataṃ maññanti, tesaṃ ubhayesampi yathākkamaṃ ‘‘bhikkhavo’’ti vacanena hīnajanehi daliddehi paramakāruññataṃ pattehi parakulesu bhikkhācariyāya jīvikaṃ kappentehi sevitaṃ vuttiṃ pakāsento uddhatabhāvaniggahaṃ karoti. Adhikajanehi uḷārabhogakhattiyakulādito pabbajitehi buddhādīhi ājīvavisodhanatthaṃ sevitaṃ vuttiṃ pakāsento dīnabhāvaniggahaṃ karotīti yojetabbaṃ. Yasmā ‘‘bhikkhavo’’ti vacanaṃ āmantanabhāvato abhimukhīkaraṇaṃ, pakaraṇato sāmatthiyato ca sussusājananaṃ sakkaccasavanamanasikāraniyojanañca hoti, tasmā tamatthaṃ dassento ‘‘bhikkhavoti iminā’’tiādimāha. Tattha sādhukaṃ savanamanasikāreti sādhukasavane sādhukamanasikāre ca. Kathaṃ pana pavattitā savanādayo sādhukaṃ pavattitā hontīti? ‘‘Addhā imāya sammāpaṭipattiyā sakalasāsanasampatti hatthagatā bhavissatī’’ti ādaragāravayogena kathādīsu aparibhavādinā ca. Vuttañhi ‘‘pañcahi, bhikkhave, dhammehi samannāgato suṇanto saddhammaṃ bhabbo niyāmaṃ okkamituṃ kusalesu dhammesu sammattaṃ. Katamehi pañcahi? Kathaṃ na paribhoti, kathitaṃ na paribhoti, na attānaṃ paribhoti, avikkhittacitto dhammaṃ suṇāti ekaggacitto, yoniso ca manasikaroti. Imehi kho, bhikkhave, pañcahi dhammehi samannāgato suṇanto saddhammaṃ bhabbo niyāmaṃ okkamituṃ kusalesu dhammesu sammatta’’nti (a. ni. 5.151). Tenevāha – ‘‘sādhukaṃ savanamanasikārāyattā hi sāsanasampattī’’ti.

    पुब्बे सब्बपरिसासाधारणत्तेपि भगवतो धम्मदेसनाय ‘‘जेट्ठसेट्ठा’’तिआदिना भिक्खूनं एव आमन्तने कारणं दस्सेत्वा इदानि भिक्खू आमन्तेत्वाव धम्मदेसनाय पयोजनं दस्सेतुं ‘‘किमत्थं पन भगवा’’ति चोदनं समुट्ठापेति। तत्थ अञ्‍ञं चिन्तेन्ताति अञ्‍ञविहिता। विक्खित्तचित्ताति असमाहितचित्ता। धम्मं पच्‍चवेक्खन्ताति हिय्यो ततो परं दिवसेसु वा सुतधम्मं पति पति मनसा अवेक्खन्ता। भिक्खू आमन्तेत्वा धम्मे देसियमाने आदितो पट्ठाय देसनं सल्‍लक्खेतुं सक्‍कोन्तीति इममत्थं ब्यतिरेकमुखेन दस्सेतुं ‘‘ते अनामन्तेत्वा’’तिआदि वुत्तं।

    Pubbe sabbaparisāsādhāraṇattepi bhagavato dhammadesanāya ‘‘jeṭṭhaseṭṭhā’’tiādinā bhikkhūnaṃ eva āmantane kāraṇaṃ dassetvā idāni bhikkhū āmantetvāva dhammadesanāya payojanaṃ dassetuṃ ‘‘kimatthaṃ pana bhagavā’’ti codanaṃ samuṭṭhāpeti. Tattha aññaṃ cintentāti aññavihitā. Vikkhittacittāti asamāhitacittā. Dhammaṃ paccavekkhantāti hiyyo tato paraṃ divasesu vā sutadhammaṃ pati pati manasā avekkhantā. Bhikkhū āmantetvā dhamme desiyamāne ādito paṭṭhāya desanaṃ sallakkhetuṃ sakkontīti imamatthaṃ byatirekamukhena dassetuṃ ‘‘te anāmantetvā’’tiādi vuttaṃ.

    भिक्खवोति चेत्थ सन्धिवसेन इ-कारलोपो दट्ठब्बो। भिक्खवो इतीति अयं इति-सद्दो हेतुपरिसमापनादिअत्थपदत्थविपरियायपकारावधारणनिदस्सनादिअनेकत्थप्पभेदो। तथा हेस ‘‘रुप्पतीति खो, भिक्खवे, तस्मा रूपन्ति वुच्‍चती’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ ३.७९) हेत्वत्थे दिस्सति। ‘‘तस्मातिह मे, भिक्खवे, धम्मदायादा भवथ, मा आमिसदायादा। अत्थि मे तुम्हेसु अनुकम्पा। किन्ति मे सावका धम्मदायादा भवेय्युं, नो आमिसदायादा’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.१९) परिसमापने। ‘‘इति वा इति एवरूपा नच्‍चगीतवादितविसूकदस्सना पटिविरतो’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.१३) आदिअत्थे। ‘‘मागण्डियोति तस्स ब्राह्मणस्स सङ्खा समञ्‍ञा पञ्‍ञत्ति वोहारो नामं नामकम्मं नामधेय्यं निरुत्ति ब्यञ्‍जनमभिलापो’’तिआदीसु (महानि॰ ७३, ७५) पदत्थविपरियाये। ‘‘इति खो, भिक्खवे, सप्पटिभयो बालो, अप्पटिभयो पण्डितो, सउपद्दवो बालो, अनुपद्दवो पण्डितो, सउपसग्गो बालो, अनुपसग्गो पण्डितो’’तिआदीसु (म॰ नि॰ ३.१२४) पकारे। ‘‘अत्थि इदप्पच्‍चया जरामरणन्ति पुट्ठेन सता, ‘आनन्द, अत्थी’तिस्स वचनीयं। ‘किं पच्‍चया जरामरण’न्ति इति चे वदेय्य। जातिपच्‍चया जरामरणं इच्‍चस्स वचनीय’’न्तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.९६) अवधारणे। ‘‘अत्थीति खो, कच्‍चान, अयमेको अन्तो, नत्थीति खो, कच्‍चान, अयं दुतियो अन्तो’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ २.१५; सं॰ नि॰ ३.९०) निदस्सने। इधापि निदस्सने एव दट्ठब्बो। भिक्खवोति हि आमन्तनाकारो। तमेस इति-सद्दो निदस्सेति ‘‘भिक्खवोति आमन्तेसी’’ति। इमिना नयेन ‘‘भद्दन्ते’’तिआदीसुपि यथारहं इति-सद्दस्स अत्थो वेदितब्बो। पुब्बे ‘‘भगवा आमन्तेसी’’ति वुत्तत्ता ‘‘भगवतो पच्‍चस्सोसु’’न्ति इध ‘‘भगवतो’’ति सामिवचनं आमन्तनमेव सम्बन्धिअन्तरं अपेक्खतीति इमिना अधिप्पायेन ‘‘भगवतो आमन्तनं पटिअस्सोसु’’न्ति वुत्तं। ‘‘भगवतो’’ति पन इदं पटिस्सवसम्बन्धेन सम्पदानवचनं यथा ‘‘देवदत्ताय पटिस्सुणोती’’ति। यं निदानं भासितन्ति सम्बन्धो। इमस्स सुत्तस्स सुखावगाहणत्थन्ति कमलकुवलयुज्‍जलविमलसादुरससलिलाय पोक्खरणिया सुखावतरणत्थं निम्मलसिलातलरचनाविलाससोभितरतनसोपानं विप्पकिण्णमुत्तातलसदिसवालुकाचुण्णपण्डरभूमिभागं तित्थं विय सुविभत्तभित्तिविचित्रवेदिकापरिक्खित्तस्स नक्खत्तपथं फुसितुकामताय विय पटिविजम्भितसमुस्सयस्स पासादवरस्स सुखारोहनत्थं दन्तमयसण्हमुदुफलकञ्‍चनलताविनद्धमणिगणप्पभासमुदयुज्‍जलसोभं सोपानं विय सुवण्णवलयनूपुरादिसङ्घट्टनसद्दसम्मिस्सितस्स कथितहसितमधुरस्सरगेहजनविजम्भितविचरितस्स उळारइस्सरियविभवसोभितस्स महाघरस्स सुखप्पवेसनत्थं सुवण्णरजतमणिमुत्तापवाळादिजुतिविस्सरविज्‍जोतितसुप्पतिट्ठितविसालद्वारबाहं महाद्वारं विय च अत्थब्यञ्‍जनसम्पन्‍नस्स बुद्धानं देसनाञाणगम्भीरभावसंसूचकस्स इमस्स सुत्तस्स सुखावगाहत्थं।

    Bhikkhavoti cettha sandhivasena i-kāralopo daṭṭhabbo. Bhikkhavo itīti ayaṃ iti-saddo hetuparisamāpanādiatthapadatthavipariyāyapakārāvadhāraṇanidassanādianekatthappabhedo. Tathā hesa ‘‘ruppatīti kho, bhikkhave, tasmā rūpanti vuccatī’’tiādīsu (saṃ. ni. 3.79) hetvatthe dissati. ‘‘Tasmātiha me, bhikkhave, dhammadāyādā bhavatha, mā āmisadāyādā. Atthi me tumhesu anukampā. Kinti me sāvakā dhammadāyādā bhaveyyuṃ, no āmisadāyādā’’tiādīsu (ma. ni. 1.19) parisamāpane. ‘‘Iti vā iti evarūpā naccagītavāditavisūkadassanā paṭivirato’’tiādīsu (dī. ni. 1.13) ādiatthe. ‘‘Māgaṇḍiyoti tassa brāhmaṇassa saṅkhā samaññā paññatti vohāro nāmaṃ nāmakammaṃ nāmadheyyaṃ nirutti byañjanamabhilāpo’’tiādīsu (mahāni. 73, 75) padatthavipariyāye. ‘‘Iti kho, bhikkhave, sappaṭibhayo bālo, appaṭibhayo paṇḍito, saupaddavo bālo, anupaddavo paṇḍito, saupasaggo bālo, anupasaggo paṇḍito’’tiādīsu (ma. ni. 3.124) pakāre. ‘‘Atthi idappaccayā jarāmaraṇanti puṭṭhena satā, ‘ānanda, atthī’tissa vacanīyaṃ. ‘Kiṃ paccayā jarāmaraṇa’nti iti ce vadeyya. Jātipaccayā jarāmaraṇaṃ iccassa vacanīya’’ntiādīsu (dī. ni. 2.96) avadhāraṇe. ‘‘Atthīti kho, kaccāna, ayameko anto, natthīti kho, kaccāna, ayaṃ dutiyo anto’’tiādīsu (saṃ. ni. 2.15; saṃ. ni. 3.90) nidassane. Idhāpi nidassane eva daṭṭhabbo. Bhikkhavoti hi āmantanākāro. Tamesa iti-saddo nidasseti ‘‘bhikkhavoti āmantesī’’ti. Iminā nayena ‘‘bhaddante’’tiādīsupi yathārahaṃ iti-saddassa attho veditabbo. Pubbe ‘‘bhagavā āmantesī’’ti vuttattā ‘‘bhagavato paccassosu’’nti idha ‘‘bhagavato’’ti sāmivacanaṃ āmantanameva sambandhiantaraṃ apekkhatīti iminā adhippāyena ‘‘bhagavato āmantanaṃ paṭiassosu’’nti vuttaṃ. ‘‘Bhagavato’’ti pana idaṃ paṭissavasambandhena sampadānavacanaṃ yathā ‘‘devadattāya paṭissuṇotī’’ti. Yaṃ nidānaṃ bhāsitanti sambandho. Imassa suttassa sukhāvagāhaṇatthanti kamalakuvalayujjalavimalasādurasasalilāya pokkharaṇiyā sukhāvataraṇatthaṃ nimmalasilātalaracanāvilāsasobhitaratanasopānaṃ vippakiṇṇamuttātalasadisavālukācuṇṇapaṇḍarabhūmibhāgaṃ titthaṃ viya suvibhattabhittivicitravedikāparikkhittassa nakkhattapathaṃ phusitukāmatāya viya paṭivijambhitasamussayassa pāsādavarassa sukhārohanatthaṃ dantamayasaṇhamuduphalakañcanalatāvinaddhamaṇigaṇappabhāsamudayujjalasobhaṃ sopānaṃ viya suvaṇṇavalayanūpurādisaṅghaṭṭanasaddasammissitassa kathitahasitamadhurassaragehajanavijambhitavicaritassa uḷāraissariyavibhavasobhitassa mahāgharassa sukhappavesanatthaṃ suvaṇṇarajatamaṇimuttāpavāḷādijutivissaravijjotitasuppatiṭṭhitavisāladvārabāhaṃ mahādvāraṃ viya ca atthabyañjanasampannassa buddhānaṃ desanāñāṇagambhīrabhāvasaṃsūcakassa imassa suttassa sukhāvagāhatthaṃ.

    एत्थाह – ‘‘किमत्थं पन धम्मविनयसङ्गहे कयिरमाने निदानवचनं, ननु भगवता भासितवचनस्सेव सङ्गहो कातब्बो’’ति? वुच्‍चते, देसनाय ठितिअसम्मोससद्धेय्यभावसम्पादनत्थं। कालदेसदेसकनिमित्तपरिसापदेसेहि उपनिबन्धित्वा ठपिता हि देसना चिरट्ठितिका होति असम्मोसधम्मा सद्धेय्या च। देसकालकत्तुहेतुनिमित्तेहि उपनिबद्धो विय वोहारविनिच्छयो। तेनेव च आयस्मता महाकस्सपेन ‘‘चित्तपरियादानसुत्तं, आवुसो आनन्द, कत्थ भासित’’न्तिआदिना देसादिपुच्छासु कतासु तासं विस्सज्‍जनं करोन्तेन धम्मभण्डागारिकेन ‘‘एवं मे सुत’’न्तिआदिना इमस्स सुत्तस्स निदानं भासितं। अपिच सत्थुसम्पत्तिप्पकासनत्थं निदानवचनं। तथागतस्स हि भगवतो पुब्बचरणानुमानागमतक्‍काभावतो सम्मासम्बुद्धभावसिद्धि। न हि सम्मासम्बुस्स पुब्बचरणादीहि अत्थो अत्थि सब्बत्थ अप्पटिहतञाणचारताय एकप्पमाणत्ता च ञेय्यधम्मेसु। तथा आचरियमुट्ठिधम्ममच्छरियसासनसावकानानुरागाभावतो खीणासवभावसिद्धि। न हि सब्बसो खीणासवस्स ते सम्भवन्तीति सुविसुद्धस्स परानुग्गहप्पवत्ति। एवं देसकसंकिलेसभूतानं दिट्ठिसीलसम्पदादूसकानं अविज्‍जातण्हानं अच्‍चन्ताभावसंसूचकेहि ञाणप्पहानसम्पदाभिब्यञ्‍जनकेहि च सम्बुद्धविसुद्धभावेहि पुरिमवेसारज्‍जद्वयसिद्धि, ततो च अन्तरायिकनिय्यानिकधम्मेसु सम्मोहाभावसिद्धितो पच्छिमवेसारज्‍जद्वयसिद्धीति भगवतो चतुवेसारज्‍जसमन्‍नागमो अत्तहितपरहितप्पटिपत्ति च निदानवचनेन पकासिता होति। तत्थ तत्थ सम्पत्तपरिसाय अज्झासयानुरूपं ठानुप्पत्तिकप्पटिभानेन धम्मदेसनादीपनतो, इध पन रूपगरुकानं पुग्गलानं अज्झासयानुरूपं ठानुप्पत्तिकप्पटिभानेन धम्मदेसनादीपनतोति योजेतब्बं। तेन वुत्तं – ‘‘सत्थुसम्पत्तिप्पकासनत्थं निदानवचन’’न्ति।

    Etthāha – ‘‘kimatthaṃ pana dhammavinayasaṅgahe kayiramāne nidānavacanaṃ, nanu bhagavatā bhāsitavacanasseva saṅgaho kātabbo’’ti? Vuccate, desanāya ṭhitiasammosasaddheyyabhāvasampādanatthaṃ. Kāladesadesakanimittaparisāpadesehi upanibandhitvā ṭhapitā hi desanā ciraṭṭhitikā hoti asammosadhammā saddheyyā ca. Desakālakattuhetunimittehi upanibaddho viya vohāravinicchayo. Teneva ca āyasmatā mahākassapena ‘‘cittapariyādānasuttaṃ, āvuso ānanda, kattha bhāsita’’ntiādinā desādipucchāsu katāsu tāsaṃ vissajjanaṃ karontena dhammabhaṇḍāgārikena ‘‘evaṃ me suta’’ntiādinā imassa suttassa nidānaṃ bhāsitaṃ. Apica satthusampattippakāsanatthaṃ nidānavacanaṃ. Tathāgatassa hi bhagavato pubbacaraṇānumānāgamatakkābhāvato sammāsambuddhabhāvasiddhi. Na hi sammāsambussa pubbacaraṇādīhi attho atthi sabbattha appaṭihatañāṇacāratāya ekappamāṇattā ca ñeyyadhammesu. Tathā ācariyamuṭṭhidhammamacchariyasāsanasāvakānānurāgābhāvato khīṇāsavabhāvasiddhi. Na hi sabbaso khīṇāsavassa te sambhavantīti suvisuddhassa parānuggahappavatti. Evaṃ desakasaṃkilesabhūtānaṃ diṭṭhisīlasampadādūsakānaṃ avijjātaṇhānaṃ accantābhāvasaṃsūcakehi ñāṇappahānasampadābhibyañjanakehi ca sambuddhavisuddhabhāvehi purimavesārajjadvayasiddhi, tato ca antarāyikaniyyānikadhammesu sammohābhāvasiddhito pacchimavesārajjadvayasiddhīti bhagavato catuvesārajjasamannāgamo attahitaparahitappaṭipatti ca nidānavacanena pakāsitā hoti. Tattha tattha sampattaparisāya ajjhāsayānurūpaṃ ṭhānuppattikappaṭibhānena dhammadesanādīpanato, idha pana rūpagarukānaṃ puggalānaṃ ajjhāsayānurūpaṃ ṭhānuppattikappaṭibhānena dhammadesanādīpanatoti yojetabbaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘satthusampattippakāsanatthaṃ nidānavacana’’nti.

    तथा सासनसम्पत्तिप्पकासनत्थं निदानवचनं। ञाणकरुणापरिग्गहितसब्बकिरियस्स हि भगवतो नत्थि निरत्थका पटिपत्ति, अत्तहितत्था वा। तस्मा परेसं एव अत्थाय पवत्तसब्बकिरियस्स सम्मासम्बुद्धस्स सकलम्पि कायवचीमनोकम्मं यथापवत्तं वुच्‍चमानं दिट्ठधम्मिकसम्परायिकपरमत्थेहि यथारहं सत्तानं अनुसासनट्ठेन सासनं, न कप्परचना। तयिदं सत्थुचरितं कालदेसदेसकपरिसापदेसेहि सद्धिं तत्थ तत्थ निदानवचनेहि यथारहं पकासीयति। ‘‘इध पन रूपगरुकानं पुग्गलान’’न्तिआदि सब्बं पुरिमसदिसमेव। तेन वुत्तं – ‘‘सासनसम्पत्तिप्पकासनत्थं निदानवचन’’न्ति। अपिच सत्थुनो पमाणभावप्पकासनेन वचनेन सासनस्स पमाणभावदस्सनत्थं निदानवचनं, तञ्‍च देसकप्पमाणभावदस्सनं हेट्ठा वुत्तनयानुसारेन ‘‘भगवा’’ति च इमिना पदेन विभावितन्ति वेदितब्बं। भगवाति हि तथागतस्स रागदोसमोहादिसब्बकिलेसमलदुच्‍चरितदोसप्पहानदीपनेन वचनेन अनञ्‍ञसाधारणसुपरिसुद्धञाणकरुणादिगुणविसेसयोगपरिदीपनेन ततो एव सब्बसत्तुत्तमभावदीपनेन अयमत्थो सब्बथा पकासितो होतीति। इदमेत्थ निदानवचनप्पयोजनस्स मुखमत्तनिदस्सनं।

    Tathā sāsanasampattippakāsanatthaṃ nidānavacanaṃ. Ñāṇakaruṇāpariggahitasabbakiriyassa hi bhagavato natthi niratthakā paṭipatti, attahitatthā vā. Tasmā paresaṃ eva atthāya pavattasabbakiriyassa sammāsambuddhassa sakalampi kāyavacīmanokammaṃ yathāpavattaṃ vuccamānaṃ diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi yathārahaṃ sattānaṃ anusāsanaṭṭhena sāsanaṃ, na kapparacanā. Tayidaṃ satthucaritaṃ kāladesadesakaparisāpadesehi saddhiṃ tattha tattha nidānavacanehi yathārahaṃ pakāsīyati. ‘‘Idha pana rūpagarukānaṃ puggalāna’’ntiādi sabbaṃ purimasadisameva. Tena vuttaṃ – ‘‘sāsanasampattippakāsanatthaṃ nidānavacana’’nti. Apica satthuno pamāṇabhāvappakāsanena vacanena sāsanassa pamāṇabhāvadassanatthaṃ nidānavacanaṃ, tañca desakappamāṇabhāvadassanaṃ heṭṭhā vuttanayānusārena ‘‘bhagavā’’ti ca iminā padena vibhāvitanti veditabbaṃ. Bhagavāti hi tathāgatassa rāgadosamohādisabbakilesamaladuccaritadosappahānadīpanena vacanena anaññasādhāraṇasuparisuddhañāṇakaruṇādiguṇavisesayogaparidīpanena tato eva sabbasattuttamabhāvadīpanena ayamattho sabbathā pakāsito hotīti. Idamettha nidānavacanappayojanassa mukhamattanidassanaṃ.

    निक्खित्तस्साति देसितस्स। देसना हि देसेतब्बस्स सीलादिअत्थस्स वेनेय्यसन्तानेसु निक्खिपनतो ‘‘निक्खेपो’’ति वुच्‍चति। सुत्तनिक्खेपं विचारेत्वाव वुच्‍चमाना पाकटा होतीति सामञ्‍ञतो भगवतो देसनाय समुट्ठानस्स विभागं दस्सेत्वा ‘‘एत्थायं देसना एवंसमुट्ठाना’’ति देसनाय समुट्ठाने दस्सिते सुत्तस्स सम्मदेव निदानपरिजाननेन वण्णनाय सुविञ्‍ञेय्यत्ता वुत्तं। तत्थ यथा अनेकसतअनेकसहस्सभेदानिपि सुत्तन्तानि संकिलेसभागियादिपट्ठाननयवसेन सोळसविधतं नातिवत्तन्ति, एवं अत्तज्झासयादिसुत्तनिक्खेपवसेन चतुब्बिधभावन्ति आह – ‘‘चत्तारो हि सुत्तनिक्खेपा’’ति। एत्थ च यथा अत्तज्झासयस्स अट्ठुप्पत्तिया च परज्झासयपुच्छाहि सद्धिं संसग्गभेदो सम्भवति ‘‘अत्तज्झासयो च परज्झासयो च, अत्तज्झासयो च पुच्छावसिको च, अट्ठुप्पत्तिको च परज्झासयो च, अट्ठुप्पत्तिको च पुच्छावसिको चा’’ति अज्झासयपुच्छानुसन्धिसब्भावतो, एवं यदिपि अट्ठुप्पत्तिया अत्तज्झासयेनपि संसग्गभेदो सम्भवति, अत्तज्झासयादीहि पन पुरतो ठितेहि अट्ठुप्पत्तिया संसग्गो नत्थीति न इध निरवसेसो वित्थारनयो सम्भवतीति ‘‘चत्तारो सुत्तनिक्खेपा’’ति वुत्तं। तदन्तोगधत्ता वा सेसनिक्खेपानं मूलनिक्खेपवसेन चत्तारोव दस्सिता। यथादस्सनञ्हेत्थ अयं संसग्गभेदो गहेतब्बोति।

    Nikkhittassāti desitassa. Desanā hi desetabbassa sīlādiatthassa veneyyasantānesu nikkhipanato ‘‘nikkhepo’’ti vuccati. Suttanikkhepaṃ vicāretvāva vuccamānā pākaṭā hotīti sāmaññato bhagavato desanāya samuṭṭhānassa vibhāgaṃ dassetvā ‘‘etthāyaṃ desanā evaṃsamuṭṭhānā’’ti desanāya samuṭṭhāne dassite suttassa sammadeva nidānaparijānanena vaṇṇanāya suviññeyyattā vuttaṃ. Tattha yathā anekasataanekasahassabhedānipi suttantāni saṃkilesabhāgiyādipaṭṭhānanayavasena soḷasavidhataṃ nātivattanti, evaṃ attajjhāsayādisuttanikkhepavasena catubbidhabhāvanti āha – ‘‘cattāro hi suttanikkhepā’’ti. Ettha ca yathā attajjhāsayassa aṭṭhuppattiyā ca parajjhāsayapucchāhi saddhiṃ saṃsaggabhedo sambhavati ‘‘attajjhāsayo ca parajjhāsayo ca, attajjhāsayo ca pucchāvasiko ca, aṭṭhuppattiko ca parajjhāsayo ca, aṭṭhuppattiko ca pucchāvasiko cā’’ti ajjhāsayapucchānusandhisabbhāvato, evaṃ yadipi aṭṭhuppattiyā attajjhāsayenapi saṃsaggabhedo sambhavati, attajjhāsayādīhi pana purato ṭhitehi aṭṭhuppattiyā saṃsaggo natthīti na idha niravaseso vitthāranayo sambhavatīti ‘‘cattāro suttanikkhepā’’ti vuttaṃ. Tadantogadhattā vā sesanikkhepānaṃ mūlanikkhepavasena cattārova dassitā. Yathādassanañhettha ayaṃ saṃsaggabhedo gahetabboti.

    तत्रायं वचनत्थो – निक्खिपीयतीति निक्खेपो, सुत्तं एव निक्खेपो सुत्तनिक्खेपो। अथ वा निक्खिपनं निक्खेपो, सुत्तस्स निक्खेपो सुत्तनिक्खेपो, सुत्तदेसनाति अत्थो। अत्तनो अज्झासयो अत्तज्झासयो, सो अस्स अत्थि कारणभूतोति अत्तज्झासयो। अत्तनो अज्झासयो एतस्साति वा अत्तज्झासयो। परज्झासयेपि एसेव नयो। पुच्छाय वसो पुच्छावसो, सो एतस्स अत्थीति पुच्छावसिको। सुत्तदेसनावत्थुभूतस्स अत्थस्स उप्पत्ति अत्थुप्पत्ति, अत्थुप्पत्तियेव अट्ठुप्पत्ति त्थ-कारस्स ट्ठ-कारं कत्वा। सा एतस्स अत्थीति अट्ठुप्पत्तिको। अथ वा निक्खिपीयति सुत्तं एतेनाति सुत्तनिक्खेपो, अत्तज्झासयादि एव। एतस्मिं अत्थविकप्पे अत्तनो अज्झासयो अत्तज्झासयो। परेसं अज्झासयो परज्झासयो। पुच्छीयतीति पुच्छा, पुच्छितब्बो अत्थो। पुच्छावसेन पवत्तं धम्मप्पटिग्गाहकानं वचनं पुच्छावसिकं, तदेव निक्खेपसद्दापेक्खाय पुल्‍लिङ्गवसेन वुत्तं – ‘‘पुच्छावसिको’’ति। तथा अट्ठुप्पत्ति एव अट्ठुप्पत्तिकोति एवमेत्थ अत्थो वेदितब्बो।

    Tatrāyaṃ vacanattho – nikkhipīyatīti nikkhepo, suttaṃ eva nikkhepo suttanikkhepo. Atha vā nikkhipanaṃ nikkhepo, suttassa nikkhepo suttanikkhepo, suttadesanāti attho. Attano ajjhāsayo attajjhāsayo, so assa atthi kāraṇabhūtoti attajjhāsayo. Attano ajjhāsayo etassāti vā attajjhāsayo. Parajjhāsayepi eseva nayo. Pucchāya vaso pucchāvaso, so etassa atthīti pucchāvasiko. Suttadesanāvatthubhūtassa atthassa uppatti atthuppatti, atthuppattiyeva aṭṭhuppatti ttha-kārassa ṭṭha-kāraṃ katvā. Sā etassa atthīti aṭṭhuppattiko. Atha vā nikkhipīyati suttaṃ etenāti suttanikkhepo, attajjhāsayādi eva. Etasmiṃ atthavikappe attano ajjhāsayo attajjhāsayo. Paresaṃ ajjhāsayo parajjhāsayo. Pucchīyatīti pucchā, pucchitabbo attho. Pucchāvasena pavattaṃ dhammappaṭiggāhakānaṃ vacanaṃ pucchāvasikaṃ, tadeva nikkhepasaddāpekkhāya pulliṅgavasena vuttaṃ – ‘‘pucchāvasiko’’ti. Tathā aṭṭhuppatti eva aṭṭhuppattikoti evamettha attho veditabbo.

    अपिचेत्थ परेसं इन्द्रियपरिपाकादिकारणनिरपेक्खत्ता अत्तज्झासयस्स विसुं सुत्तनिक्खेपभावो युत्तो केवलं अत्तनो अज्झासयेनेव धम्मतन्तिट्ठपनत्थं पवत्तितदेसनत्ता। परज्झासयपुच्छावसिकानं पन परेसं अज्झासयपुच्छानं देसनापवत्तिहेतुभूतानं उप्पत्तियं पवत्तितानं कथमट्ठुप्पत्तिया अनवरोधो, पुच्छावसिकअट्ठुप्पत्तिकानं वा परज्झासयानुरोधेन पवत्तितानं कथं परज्झासये अनवरोधोति? न चोदेतब्बमेतं। परेसञ्हि अभिनीहारपरिपुच्छादिविनिमुत्तस्सेव सुत्तदेसनाकारणुप्पादस्स अट्ठुप्पत्तिभावेन गहितत्ता परज्झासयपुच्छावसिकानं विसुं गहणं। तथा हि ब्रह्मजालधम्मदायादसुत्तादीनं वण्णावण्णआमिसुप्पादादिदेसनानिमित्तं ‘‘अट्ठुप्पत्ती’’ति वुच्‍चति। परेसं पुच्छं विना अज्झासयं एव निमित्तं कत्वा देसितो परज्झासयो, पुच्छावसेन देसितो पुच्छावसिकोति पाकटोयमत्थोति। अत्तनो अज्झासयेनेव कथेसीति धम्मतन्तिट्ठपनत्थं कथेसि। विमुत्तिपरिपाचनीया धम्मा सद्धिन्द्रियादयो। अज्झासयन्ति अधिमुत्तिं। खन्तिन्ति दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिं। मनन्ति पञ्‍ञत्तिचित्तं। अभिनीहारन्ति पणिधानं। बुज्झनभावन्ति बुज्झनसभावं, पटिविज्झनाकारं वा। रूपगरुकानन्ति पञ्‍चसु आरम्मणेसु रूपारम्मणगरुका रूपगरुका। चित्तेन रूपनिन्‍ना रूपपोणा रूपपब्भारा रूपदस्सनप्पसुता रूपेन आकड्ढितहदया, तेसं रूपगरुकानं।

    Apicettha paresaṃ indriyaparipākādikāraṇanirapekkhattā attajjhāsayassa visuṃ suttanikkhepabhāvo yutto kevalaṃ attano ajjhāsayeneva dhammatantiṭṭhapanatthaṃ pavattitadesanattā. Parajjhāsayapucchāvasikānaṃ pana paresaṃ ajjhāsayapucchānaṃ desanāpavattihetubhūtānaṃ uppattiyaṃ pavattitānaṃ kathamaṭṭhuppattiyā anavarodho, pucchāvasikaaṭṭhuppattikānaṃ vā parajjhāsayānurodhena pavattitānaṃ kathaṃ parajjhāsaye anavarodhoti? Na codetabbametaṃ. Paresañhi abhinīhāraparipucchādivinimuttasseva suttadesanākāraṇuppādassa aṭṭhuppattibhāvena gahitattā parajjhāsayapucchāvasikānaṃ visuṃ gahaṇaṃ. Tathā hi brahmajāladhammadāyādasuttādīnaṃ vaṇṇāvaṇṇaāmisuppādādidesanānimittaṃ ‘‘aṭṭhuppattī’’ti vuccati. Paresaṃ pucchaṃ vinā ajjhāsayaṃ eva nimittaṃ katvā desito parajjhāsayo, pucchāvasena desito pucchāvasikoti pākaṭoyamatthoti. Attano ajjhāsayeneva kathesīti dhammatantiṭṭhapanatthaṃ kathesi. Vimuttiparipācanīyā dhammā saddhindriyādayo. Ajjhāsayanti adhimuttiṃ. Khantinti diṭṭhinijjhānakkhantiṃ. Mananti paññatticittaṃ. Abhinīhāranti paṇidhānaṃ. Bujjhanabhāvanti bujjhanasabhāvaṃ, paṭivijjhanākāraṃ vā. Rūpagarukānanti pañcasu ārammaṇesu rūpārammaṇagarukā rūpagarukā. Cittena rūpaninnā rūpapoṇā rūpapabbhārā rūpadassanappasutā rūpena ākaḍḍhitahadayā, tesaṃ rūpagarukānaṃ.

    पटिसेधत्थोति पटिक्खेपत्थो। कस्स पन पटिक्खेपत्थोति? किरियापधानञ्हि वाक्यं, तस्मा ‘‘न समनुपस्सामी’’ति समनुपस्सनाकिरियापटिसेधत्थो। तेनाह – ‘‘इमस्स पन पदस्सा’’तिआदि। यो परो न होति, सो अत्ताति लोकसमञ्‍ञामत्तसिद्धं सत्तसन्तानं सन्धाय – ‘‘अह’’न्ति सत्था वदति, न बाहिरकपरिकप्पितं अहंकारविसयं अहंकारस्स बोधिमूलेयेव समुच्छिन्‍नत्ता। लोकसमञ्‍ञानतिक्‍कमन्ता एव हि बुद्धानं लोकिये विसये देसनापवत्ति। भिक्खवेति आलपने कारणं हेट्ठा वुत्तमेव। अञ्‍ञन्ति अपेक्खासिद्धत्ता अञ्‍ञत्थस्स ‘‘इदानि वत्तब्बइत्थिरूपतो अञ्‍ञ’’न्ति आह। एकम्पि रूपन्ति एकं वण्णायतनं। समं विसमं सम्मा याथावतो अनु अनु पस्सतीति समनुपस्सना, ञाणं। संकिलिस्सनवसेन अनु अनु पस्सतीति समनुपस्सना, दिट्ठि। नो निच्‍चतोति एत्थ इति-सद्दो आदिअत्थो, एवमादिकोति अत्थो। तेन ‘‘दुक्खतो समनुपस्सती’’ति एवमादीनि सङ्गण्हाति। ओलोकेन्तोपीति देवमनुस्सविमानकप्परुक्खमणिकनकादिगतानि रूपानि अनवसेसं सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणेन ओलोकेन्तोपि। सामञ्‍ञवचनोपि यं-सद्दो ‘‘एकरूपम्पी’’ति रूपस्स अधिगतत्ता रूपविसयो इच्छितोति ‘‘यं रूप’’न्ति वुत्तं। तथा पुरिससद्दो परियादियितब्बचित्तपुग्गलविसयोति रूपगरुकस्साति विसेसितं। गहणं ‘‘खेपन’’न्ति च अधिप्पेतं, परियादानञ्‍च उप्पत्तिनिवारणन्ति आह – ‘‘चतुभूमककुसलचित्त’’न्ति। तञ्हि रूपं तादिसस्स परित्तकुसलस्सपि उप्पत्तिं निवारेति, किमङ्गं पन महग्गतानुत्तरचित्तस्साति लोकुत्तरकुसलचित्तस्सपि उप्पत्तिया निवारणं होतुं समत्थं, लोकियकुसलुप्पत्तिया निवारकत्ते वत्तब्बमेव नत्थीति ‘‘चतुभूमककुसलचित्तं परियादियित्वा’’ति वुत्तं। न हि कामगुणस्सादप्पसुतस्स पुरिसस्स दानादिवसेन सविप्फारिका कुसलुप्पत्ति सम्भवति। गण्हित्वा खेपेत्वाति अत्तानं अस्सादेत्वा पवत्तमानस्स अकुसलचित्तस्स पच्‍चयो होन्तं पवत्तिनिवारणेन मुट्ठिगतं विय गहेत्वा अनुप्पादनिरोधेन खेपेत्वा विय तिट्ठति। ताव महति लोकसन्‍निवासे तस्स परियादियट्ठानं अविच्छेदतो लब्भतीति आह – ‘‘तिट्ठती’’ति यथा ‘‘पब्बता तिट्ठन्ति, नज्‍जो सन्दन्ती’’ति। तेनाह – ‘‘इध उभयम्पि वट्टती’’तिआदि।

    Paṭisedhatthoti paṭikkhepattho. Kassa pana paṭikkhepatthoti? Kiriyāpadhānañhi vākyaṃ, tasmā ‘‘na samanupassāmī’’ti samanupassanākiriyāpaṭisedhattho. Tenāha – ‘‘imassa pana padassā’’tiādi. Yo paro na hoti, so attāti lokasamaññāmattasiddhaṃ sattasantānaṃ sandhāya – ‘‘aha’’nti satthā vadati, na bāhirakaparikappitaṃ ahaṃkāravisayaṃ ahaṃkārassa bodhimūleyeva samucchinnattā. Lokasamaññānatikkamantā eva hi buddhānaṃ lokiye visaye desanāpavatti. Bhikkhaveti ālapane kāraṇaṃ heṭṭhā vuttameva. Aññanti apekkhāsiddhattā aññatthassa ‘‘idāni vattabbaitthirūpato añña’’nti āha. Ekampi rūpanti ekaṃ vaṇṇāyatanaṃ. Samaṃ visamaṃ sammā yāthāvato anu anu passatīti samanupassanā, ñāṇaṃ. Saṃkilissanavasena anu anu passatīti samanupassanā, diṭṭhi. No niccatoti ettha iti-saddo ādiattho, evamādikoti attho. Tena ‘‘dukkhato samanupassatī’’ti evamādīni saṅgaṇhāti. Olokentopīti devamanussavimānakapparukkhamaṇikanakādigatāni rūpāni anavasesaṃ sabbaññutaññāṇena olokentopi. Sāmaññavacanopi yaṃ-saddo ‘‘ekarūpampī’’ti rūpassa adhigatattā rūpavisayo icchitoti ‘‘yaṃ rūpa’’nti vuttaṃ. Tathā purisasaddo pariyādiyitabbacittapuggalavisayoti rūpagarukassāti visesitaṃ. Gahaṇaṃ ‘‘khepana’’nti ca adhippetaṃ, pariyādānañca uppattinivāraṇanti āha – ‘‘catubhūmakakusalacitta’’nti. Tañhi rūpaṃ tādisassa parittakusalassapi uppattiṃ nivāreti, kimaṅgaṃ pana mahaggatānuttaracittassāti lokuttarakusalacittassapi uppattiyā nivāraṇaṃ hotuṃ samatthaṃ, lokiyakusaluppattiyā nivārakatte vattabbameva natthīti ‘‘catubhūmakakusalacittaṃ pariyādiyitvā’’ti vuttaṃ. Na hi kāmaguṇassādappasutassa purisassa dānādivasena savipphārikā kusaluppatti sambhavati. Gaṇhitvā khepetvāti attānaṃ assādetvā pavattamānassa akusalacittassa paccayo hontaṃ pavattinivāraṇena muṭṭhigataṃ viya gahetvā anuppādanirodhena khepetvā viya tiṭṭhati. Tāva mahati lokasannivāse tassa pariyādiyaṭṭhānaṃ avicchedato labbhatīti āha – ‘‘tiṭṭhatī’’ti yathā ‘‘pabbatā tiṭṭhanti, najjo sandantī’’ti. Tenāha – ‘‘idha ubhayampi vaṭṭatī’’tiādi.

    यथयिदन्ति सन्धिवसेन आकारस्स रस्सत्तं यकारागमो चाति आह – ‘‘यथा इद’’न्ति। इत्थिया रूपन्ति इत्थिसरीरगतं तप्पटिबद्धञ्‍च रूपायतनं। परमत्थस्स निरुळ्हो, पठमं साधारणतो सद्दसत्थलक्खणानि विभावेतब्बानि, पच्छा असाधारणतोति तानि पाळिवसेन विभावेतुं – ‘‘रुप्पतीति खो…पे॰… वेदितब्ब’’न्ति आह। तत्थ रुप्पतीति सीतादिविरोधिपच्‍चयेहि विकारं आपादीयति, आपज्‍जतीति वा अत्थो। विकारुप्पत्ति च विरोधिपच्‍चयसन्‍निपाते विसदिसुप्पत्ति विभूततरा, कुतो पनायं विसेसोति चे? ‘‘सीतेना’’तिआदिवचनतो। एवञ्‍च कत्वा वेदनादीसु अनवसेसरूपसमञ्‍ञा सामञ्‍ञलक्खणन्ति सब्बरूपधम्मसाधारणं रूप्पनं। इदानि अत्थुद्धारनयेन रूपसद्दं संवण्णेन्तो ‘‘अयं पना’’तिआदिमाह। रूपक्खन्धे वत्ततीति ‘‘ओळारिकं वा सुखुमं वा’’तिआदिवचनतो (म॰ नि॰ १.३६१; २.११३; ३.८६, ८९; विभ॰ २)। रूपूपपत्तियाति एत्थ रूपभवो रूपं उत्तरपदलोपेन। रूपभवूपपत्तियाति अयञ्हेत्थ अत्थो। कसिणनिमित्तेति पथवीकसिणादिसञ्‍ञिते पटिभागनिमित्ते। रूप्पति अत्तनो फलस्स सभावं करोतीति रूपं, सभावहेतूति आह – ‘‘सरूपा…पे॰… एत्थ पच्‍चये’’ति। करचरणादिअवयवसङ्घातभावेन रूपीयति निरूपीयतीति रूपं, रूपकायोति आह – ‘‘आकासो…पे॰… एत्थ सरीरे’’ति।

    Yathayidanti sandhivasena ākārassa rassattaṃ yakārāgamo cāti āha – ‘‘yathā ida’’nti. Itthiyā rūpanti itthisarīragataṃ tappaṭibaddhañca rūpāyatanaṃ. Paramatthassa niruḷho, paṭhamaṃ sādhāraṇato saddasatthalakkhaṇāni vibhāvetabbāni, pacchā asādhāraṇatoti tāni pāḷivasena vibhāvetuṃ – ‘‘ruppatīti kho…pe… veditabba’’nti āha. Tattha ruppatīti sītādivirodhipaccayehi vikāraṃ āpādīyati, āpajjatīti vā attho. Vikāruppatti ca virodhipaccayasannipāte visadisuppatti vibhūtatarā, kuto panāyaṃ visesoti ce? ‘‘Sītenā’’tiādivacanato. Evañca katvā vedanādīsu anavasesarūpasamaññā sāmaññalakkhaṇanti sabbarūpadhammasādhāraṇaṃ rūppanaṃ. Idāni atthuddhāranayena rūpasaddaṃ saṃvaṇṇento ‘‘ayaṃ panā’’tiādimāha. Rūpakkhandhe vattatīti ‘‘oḷārikaṃ vā sukhumaṃ vā’’tiādivacanato (ma. ni. 1.361; 2.113; 3.86, 89; vibha. 2). Rūpūpapattiyāti ettha rūpabhavo rūpaṃ uttarapadalopena. Rūpabhavūpapattiyāti ayañhettha attho. Kasiṇanimitteti pathavīkasiṇādisaññite paṭibhāganimitte. Rūppati attano phalassa sabhāvaṃ karotīti rūpaṃ, sabhāvahetūti āha – ‘‘sarūpā…pe… ettha paccaye’’ti. Karacaraṇādiavayavasaṅghātabhāvena rūpīyati nirūpīyatīti rūpaṃ, rūpakāyoti āha – ‘‘ākāso…pe… ettha sarīre’’ti.

    रूपयति वण्णविकारं आपज्‍जमानं हदयङ्गतभावं पकासेतीति रूपं, वण्णायतनं। आरोहपरिणाहादिभेदरूपगतं सण्ठानसम्पत्तिं निस्साय पसादं आपज्‍जमानो रूपप्पमाणोति वुत्तोति आह – ‘‘एत्थ सण्ठाने’’ति। पियरूपन्तिआदीसु सभावत्थो रूपसद्दो। आदिसद्देन रूपज्झानादीनं सङ्गहो। ‘‘रूपी रूपानि पस्सती’’ति एत्थ अज्झत्तं केसादीसु परिकम्मसञ्‍ञावसेन पटिलद्धरूपज्झानं रूपं, तं अस्स अत्थीति रूपीति वुत्तो। इत्थिया चतुसमुट्ठाने वण्णेति इत्थिसरीरपरियापन्‍नमेव रूपं गहितं, तप्पटिबद्धवत्थालङ्कारादिरूपम्पि पन पुरिसचित्तस्स परियादायकं होतीति दस्सेतुं – ‘‘अपिचा’’तिआदि वुत्तं। गन्धवण्णग्गहणेन विलेपनं वुत्तं। कामं ‘‘असुकाय इत्थिया पसाधन’’न्ति सल्‍लक्खितस्स अकायप्पटिबद्धस्सपि वण्णो पटिबद्धचित्तस्स पुरिसस्स चित्तं परियादाय तिट्ठेय्य, तं पन न एकन्तिकन्ति एकन्तिकं दस्सेन्तो ‘‘कायप्पटिबद्धो’’तिआह। उपकप्पतीति चित्तस्स परियादानाय उपकप्पति। पुरिमस्सेवाति पुब्बे वुत्तअत्थस्सेव दळ्हीकरणत्थं वुत्तं यथा ‘‘द्विक्खत्तुं बन्धं सुबन्ध’’न्ति। निगमनवसेन वा एतं वुत्तन्ति दट्ठब्बं। ओपम्मवसेन वुत्तन्ति ‘‘यं एवं पुरिसस्स चित्तं परियादाय तिट्ठती’’ति सकलमेविदं पुरिमवचनं उपमावसेन वुत्तं, तत्थ पन उपमाभूतं अत्थं दस्सेतुं – ‘‘यथयिदं…पे॰… इत्थिरूप’’न्ति वुत्तं। परियादाने आनुभावो सम्भवो परियादानानुभावो, तस्स दस्सनवसेन वुत्तं।

    Rūpayati vaṇṇavikāraṃ āpajjamānaṃ hadayaṅgatabhāvaṃ pakāsetīti rūpaṃ, vaṇṇāyatanaṃ. Ārohapariṇāhādibhedarūpagataṃ saṇṭhānasampattiṃ nissāya pasādaṃ āpajjamāno rūpappamāṇoti vuttoti āha – ‘‘ettha saṇṭhāne’’ti. Piyarūpantiādīsu sabhāvattho rūpasaddo. Ādisaddena rūpajjhānādīnaṃ saṅgaho. ‘‘Rūpī rūpāni passatī’’ti ettha ajjhattaṃ kesādīsu parikammasaññāvasena paṭiladdharūpajjhānaṃ rūpaṃ, taṃ assa atthīti rūpīti vutto. Itthiyā catusamuṭṭhāne vaṇṇeti itthisarīrapariyāpannameva rūpaṃ gahitaṃ, tappaṭibaddhavatthālaṅkārādirūpampi pana purisacittassa pariyādāyakaṃ hotīti dassetuṃ – ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Gandhavaṇṇaggahaṇena vilepanaṃ vuttaṃ. Kāmaṃ ‘‘asukāya itthiyā pasādhana’’nti sallakkhitassa akāyappaṭibaddhassapi vaṇṇo paṭibaddhacittassa purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭheyya, taṃ pana na ekantikanti ekantikaṃ dassento ‘‘kāyappaṭibaddho’’tiāha. Upakappatīti cittassa pariyādānāya upakappati. Purimassevāti pubbe vuttaatthasseva daḷhīkaraṇatthaṃ vuttaṃ yathā ‘‘dvikkhattuṃ bandhaṃ subandha’’nti. Nigamanavasena vā etaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Opammavasena vuttanti ‘‘yaṃ evaṃ purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatī’’ti sakalamevidaṃ purimavacanaṃ upamāvasena vuttaṃ, tattha pana upamābhūtaṃ atthaṃ dassetuṃ – ‘‘yathayidaṃ…pe… itthirūpa’’nti vuttaṃ. Pariyādāne ānubhāvo sambhavo pariyādānānubhāvo, tassa dassanavasena vuttaṃ.

    इदं पन ‘‘इत्थिरूप’’न्तिआदिवचनं परियादानानुभावे साधेतब्बे दीपेतब्बे वत्थु कारणं। नागो नाम सो राजा, दीघदाठिकत्ता पन ‘‘महादाठिकनागराजा’’ति वुत्तो। असंवरनियामेनाति चक्खुद्वारिकेन असंवरनीहारेन। निमित्तं गहेत्वाति रागुप्पत्तिहेतुभूतं रूपं सुभनिमित्तं गहेत्वा। विसिकादस्सनं गन्त्वाति सिवथिकदस्सनं गन्त्वा। तत्थ हि आदीनवानुपस्सना इज्झति। वत्थुलोभेन कुतो तादिसाय मरणन्ति असद्दहन्तो ‘‘मुखं तुम्हाकं धूमवण्ण’’न्ति ते दहरसामणेरे उप्पण्डेन्तो वदति।

    Idaṃ pana ‘‘itthirūpa’’ntiādivacanaṃ pariyādānānubhāve sādhetabbe dīpetabbe vatthu kāraṇaṃ. Nāgo nāma so rājā, dīghadāṭhikattā pana ‘‘mahādāṭhikanāgarājā’’ti vutto. Asaṃvaraniyāmenāti cakkhudvārikena asaṃvaranīhārena. Nimittaṃ gahetvāti rāguppattihetubhūtaṃ rūpaṃ subhanimittaṃ gahetvā. Visikādassanaṃ gantvāti sivathikadassanaṃ gantvā. Tattha hi ādīnavānupassanā ijjhati. Vatthulobhena kuto tādisāya maraṇanti asaddahanto ‘‘mukhaṃ tumhākaṃ dhūmavaṇṇa’’nti te daharasāmaṇere uppaṇḍento vadati.

    रतनत्तये सुप्पसन्‍नत्ता काकवण्णतिस्सादीहि विसेसनत्थञ्‍च सो तिस्समहाराजा सद्धासद्देन विसेसेत्वा वुच्‍चति। दहरस्स चित्तं परियादाय तिट्ठतीति अधिकारवसेन वुत्तं। निट्ठितुद्देसकिच्‍चोति गामे असप्पायरूपदस्सनं इमस्स अनत्थाय सियाति आचरियेन निवारितगामप्पवेसो पच्छा निट्ठितुद्देसकिच्‍चो हुत्वा ठितो। तेन वुत्तं – ‘‘अत्थकामानं वचनं अग्गहेत्वा’’ति । निवत्थवत्थं सञ्‍जानित्वाति अत्तना दिट्ठदिवसे निवत्थवत्थं तस्सा मतदिवसे सिवथिकदस्सनत्थं गतेन लद्धं सञ्‍जानित्वा। एवम्पीति एवं मरणसम्पापनवसेनपि। अयं तावेत्थ अट्ठकथाय अनुत्तानत्थदीपना।

    Ratanattaye suppasannattā kākavaṇṇatissādīhi visesanatthañca so tissamahārājā saddhāsaddena visesetvā vuccati. Daharassa cittaṃ pariyādāyatiṭṭhatīti adhikāravasena vuttaṃ. Niṭṭhituddesakiccoti gāme asappāyarūpadassanaṃ imassa anatthāya siyāti ācariyena nivāritagāmappaveso pacchā niṭṭhituddesakicco hutvā ṭhito. Tena vuttaṃ – ‘‘atthakāmānaṃ vacanaṃ aggahetvā’’ti . Nivatthavatthaṃ sañjānitvāti attanā diṭṭhadivase nivatthavatthaṃ tassā matadivase sivathikadassanatthaṃ gatena laddhaṃ sañjānitvā. Evampīti evaṃ maraṇasampāpanavasenapi. Ayaṃ tāvettha aṭṭhakathāya anuttānatthadīpanā.

    नेत्तिनयवण्णना

    Nettinayavaṇṇanā

    इदानि पकरणनयेन पाळिया अत्थवण्णनं करिस्साम। सा पन अत्थसंवण्णना यस्मा देसनाय समुट्ठानप्पयोजनभाजनेसु पिण्डत्थेसु च निद्धारितेसु सुकरा होति सुविञ्‍ञेय्या च, तस्मा सुत्तदेसनाय समुट्ठानादीनि पठमं निद्धारयिस्साम। तत्थ समुट्ठानं नाम देसनानिदानं, तं साधारणमसाधारणन्ति दुविधं। तत्थ साधारणम्पि अज्झत्तिकबाहिरभेदतो दुविधं। तत्थ साधारणं अज्झत्तिकसमुट्ठानं नाम लोकनाथस्स महाकरुणा। ताय हि समुस्साहितस्स भगवतो वेनेय्यानं धम्मदेसनाय चित्तं उदपादि, यं सन्धाय वुत्तं – ‘‘सत्तेसु च कारुञ्‍ञतं पटिच्‍च बुद्धचक्खुना लोकं वोलोकेसी’’तिआदि (म॰ नि॰ १.२८३; महाव॰ ९; सं॰ नि॰ १.१७३)। एत्थ च हेतावत्थायपि महाकरुणाय सङ्गहो दट्ठब्बो यावदेव संसारमहोघतो सद्धम्मदेसनाहत्थदानेहि सत्तसन्तारणत्थं तदुप्पत्तितो। यथा च महाकरुणा, एवं सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणं दसबलञाणादयो च देसनाय अब्भन्तरसमुट्ठानभावेन वत्तब्बा। सब्बञ्हि ञेय्यधम्मं तेसं देसेतब्बाकारं सत्तानञ्‍च आसयानुसयादिं याथावतो जानन्तो भगवा ठानाट्ठानादीसु कोसल्‍लेन वेनेय्यज्झासयानुरूपं विचित्तनयदेसनं पवत्तेसीति। बाहिरं पन साधारणं समुट्ठानं दससहस्समहाब्रह्मपरिवारस्स सहम्पतिब्रह्मुनो अज्झेसनं। तदज्झेसनुत्तरकालञ्हि धम्मगम्भीरतापच्‍चवेक्खणाजनितं अप्पोस्सुक्‍कतं पटिप्पस्सम्भेत्वा धम्मस्सामी धम्मदेसनाय उस्साहजातो अहोसि। असाधारणम्पि अब्भन्तरबाहिरभेदतो दुविधमेव। तत्थ अब्भन्तरं याय महाकरुणाय येन च देसनाञाणेन इदं सुत्तं पवत्तितं, तदुभयं वेदितब्बं। बाहिरं पन रूपगरुकानं पुग्गलानं अज्झासयो। स्वायमत्थो अट्ठकथायं वुत्तो एव।

    Idāni pakaraṇanayena pāḷiyā atthavaṇṇanaṃ karissāma. Sā pana atthasaṃvaṇṇanā yasmā desanāya samuṭṭhānappayojanabhājanesu piṇḍatthesu ca niddhāritesu sukarā hoti suviññeyyā ca, tasmā suttadesanāya samuṭṭhānādīni paṭhamaṃ niddhārayissāma. Tattha samuṭṭhānaṃ nāma desanānidānaṃ, taṃ sādhāraṇamasādhāraṇanti duvidhaṃ. Tattha sādhāraṇampi ajjhattikabāhirabhedato duvidhaṃ. Tattha sādhāraṇaṃ ajjhattikasamuṭṭhānaṃ nāma lokanāthassa mahākaruṇā. Tāya hi samussāhitassa bhagavato veneyyānaṃ dhammadesanāya cittaṃ udapādi, yaṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘sattesu ca kāruññataṃ paṭicca buddhacakkhunā lokaṃ volokesī’’tiādi (ma. ni. 1.283; mahāva. 9; saṃ. ni. 1.173). Ettha ca hetāvatthāyapi mahākaruṇāya saṅgaho daṭṭhabbo yāvadeva saṃsāramahoghato saddhammadesanāhatthadānehi sattasantāraṇatthaṃ taduppattito. Yathā ca mahākaruṇā, evaṃ sabbaññutaññāṇaṃ dasabalañāṇādayo ca desanāya abbhantarasamuṭṭhānabhāvena vattabbā. Sabbañhi ñeyyadhammaṃ tesaṃ desetabbākāraṃ sattānañca āsayānusayādiṃ yāthāvato jānanto bhagavā ṭhānāṭṭhānādīsu kosallena veneyyajjhāsayānurūpaṃ vicittanayadesanaṃ pavattesīti. Bāhiraṃ pana sādhāraṇaṃ samuṭṭhānaṃ dasasahassamahābrahmaparivārassa sahampatibrahmuno ajjhesanaṃ. Tadajjhesanuttarakālañhi dhammagambhīratāpaccavekkhaṇājanitaṃ appossukkataṃ paṭippassambhetvā dhammassāmī dhammadesanāya ussāhajāto ahosi. Asādhāraṇampi abbhantarabāhirabhedato duvidhameva. Tattha abbhantaraṃ yāya mahākaruṇāya yena ca desanāñāṇena idaṃ suttaṃ pavattitaṃ, tadubhayaṃ veditabbaṃ. Bāhiraṃ pana rūpagarukānaṃ puggalānaṃ ajjhāsayo. Svāyamattho aṭṭhakathāyaṃ vutto eva.

    पयोजनम्पि साधारणासाधारणतो दुविधं। तत्थ साधारणं याव अनुपादापरिनिब्बानं विमुत्तिरसत्ता भगवतो देसनाय। तेनेवाह – ‘‘एतदत्था कथा, एतदत्था मन्तना’’तिआदि। असाधारणं पन तेसं रूपगरुकानं पुग्गलानं रूपे छन्दरागस्स जहापनं, उभयम्पेतं बाहिरमेव। सचे पन वेनेय्यसन्तानगतम्पि देसनाबलसिद्धिसङ्खातं पयोजनं अधिप्पायसमिज्झनभावतो यथाधिप्पेतत्थसिद्धिया महाकारुणिकस्स भगवतोपि पयोजनमेवाति गण्हेय्य, इमिना परियायेनस्स अब्भन्तरतापि सिया।

    Payojanampi sādhāraṇāsādhāraṇato duvidhaṃ. Tattha sādhāraṇaṃ yāva anupādāparinibbānaṃ vimuttirasattā bhagavato desanāya. Tenevāha – ‘‘etadatthā kathā, etadatthā mantanā’’tiādi. Asādhāraṇaṃ pana tesaṃ rūpagarukānaṃ puggalānaṃ rūpe chandarāgassa jahāpanaṃ, ubhayampetaṃ bāhirameva. Sace pana veneyyasantānagatampi desanābalasiddhisaṅkhātaṃ payojanaṃ adhippāyasamijjhanabhāvato yathādhippetatthasiddhiyā mahākāruṇikassa bhagavatopi payojanamevāti gaṇheyya, iminā pariyāyenassa abbhantaratāpi siyā.

    अपिच तेसं रूपगरुकानं पुग्गलानं रूपस्मिं विज्‍जमानस्स आदीनवस्स याथावतो अनवबोधो इमिस्सा देसनाय समुट्ठानं, तदवबोधो पयोजनं। सो हि इमाय देसनाय भगवन्तं पयोजेति तन्‍निप्फादनपरायं देसनाति कत्वा। यञ्हि देसनाय साधेतब्बं फलं, तं आकङ्खितब्बत्ता देसकं देसनाय पयोजेतीति पयोजनन्ति वुच्‍चति। तथा तेसं पुग्गलानं तदञ्‍ञेसञ्‍च वेनेय्यानं रूपमुखेन पञ्‍चसु उपादानक्खन्धेसु आदीनवदस्सनञ्‍चेत्थ पयोजनं। तथा संसारचक्‍कनिवत्तिसद्धम्मचक्‍कप्पवत्तिसस्सतादिमिच्छावादनिराकरणं सम्मावादपुरेक्खारो अकुसलमूलसमूहननं कुसलमूलसमारोपनं अपायद्वारपिदहनं सग्गमग्गद्वारविवरणं परियुट्ठानवूपसमनं अनुसयसमुग्घातनं ‘‘मुत्तो मोचेस्सामी’’ति पुरिमपटिञ्‍ञाविसंवादनं तप्पटिपक्खमारमनोरथविसंवादनं तित्थियधम्मनिम्मथनं बुद्धधम्मपतिट्ठापनन्ति एवमादीनिपि पयोजनानि इध वेदितब्बानि।

    Apica tesaṃ rūpagarukānaṃ puggalānaṃ rūpasmiṃ vijjamānassa ādīnavassa yāthāvato anavabodho imissā desanāya samuṭṭhānaṃ, tadavabodho payojanaṃ. So hi imāya desanāya bhagavantaṃ payojeti tannipphādanaparāyaṃ desanāti katvā. Yañhi desanāya sādhetabbaṃ phalaṃ, taṃ ākaṅkhitabbattā desakaṃ desanāya payojetīti payojananti vuccati. Tathā tesaṃ puggalānaṃ tadaññesañca veneyyānaṃ rūpamukhena pañcasu upādānakkhandhesu ādīnavadassanañcettha payojanaṃ. Tathā saṃsāracakkanivattisaddhammacakkappavattisassatādimicchāvādanirākaraṇaṃ sammāvādapurekkhāro akusalamūlasamūhananaṃ kusalamūlasamāropanaṃ apāyadvārapidahanaṃ saggamaggadvāravivaraṇaṃ pariyuṭṭhānavūpasamanaṃ anusayasamugghātanaṃ ‘‘mutto mocessāmī’’ti purimapaṭiññāvisaṃvādanaṃ tappaṭipakkhamāramanorathavisaṃvādanaṃ titthiyadhammanimmathanaṃ buddhadhammapatiṭṭhāpananti evamādīnipi payojanāni idha veditabbāni.

    यथा ते पुग्गला रूपगरुका, एवं तदञ्‍ञे च सक्‍कायगरुका सक्‍कायस्मिं अल्‍लीना सङ्खतधम्मानं सम्मासम्बुद्धस्स च पटिपत्तिं अजानन्ता असद्धम्मस्सवनसाधारणपरिचरियमनसिकारपरा सद्धम्मस्सवनधारणपरिचयप्पटिवेधविमुखा च भवविप्पमोक्खेसिनो वेनेय्या इमिस्सा देसनाय भाजनं।

    Yathā te puggalā rūpagarukā, evaṃ tadaññe ca sakkāyagarukā sakkāyasmiṃ allīnā saṅkhatadhammānaṃ sammāsambuddhassa ca paṭipattiṃ ajānantā asaddhammassavanasādhāraṇaparicariyamanasikāraparā saddhammassavanadhāraṇaparicayappaṭivedhavimukhā ca bhavavippamokkhesino veneyyā imissā desanāya bhājanaṃ.

    पिण्डत्ता चेत्थ रूपग्गहणेन रूपधातुरूपायतनरूपक्खन्धपरिग्गण्हनं रूपमुखेन चतुधम्मानं वट्टत्तयविच्छेदनूपायो आसवोघादिविवेचनं अभिनन्दननिवारणसङ्गतिक्‍कमो विवादमूलपरिच्‍चागो सिक्खत्तयानुयोगो पहानत्तयदीपना समथविपस्सनानुट्ठानं भावनासच्छिकिरियासिद्धीति एवमादयो वेदितब्बा।

    Piṇḍattā cettha rūpaggahaṇena rūpadhāturūpāyatanarūpakkhandhapariggaṇhanaṃ rūpamukhena catudhammānaṃ vaṭṭattayavicchedanūpāyo āsavoghādivivecanaṃ abhinandananivāraṇasaṅgatikkamo vivādamūlapariccāgo sikkhattayānuyogo pahānattayadīpanā samathavipassanānuṭṭhānaṃ bhāvanāsacchikiriyāsiddhīti evamādayo veditabbā.

    इतो परं पन सोळस हारा दस्सेतब्बा। तत्थ ‘‘रूप’’न्ति सहजाता तस्स निस्सयभूता तप्पटिबद्धा च सब्बे रूपारूपधम्मा तण्हावज्‍जा दुक्खसच्‍चं। तंसमुट्ठापिका तदारम्मणा च तण्हा समुदयसच्‍चं। तदुभयेसं अप्पवत्ति निरोधसच्‍चं। निरोधप्पजानना पटिपदा मग्गसच्‍चं। तत्थ समुदयेन अस्सादो, दुक्खेन आदीनवो, मग्गनिरोधेहि निस्सरणं, रूपारम्मणस्स अकुसलचित्तस्स कुसलचित्तस्स च परियादानं फलं। यञ्हि देसनाय साधेतब्बं पयोजनं, तं फलन्ति वुत्तोवायमत्थो। तदत्थं हिदं सुत्तं भगवता देसितन्ति। यथा तं कुसलचित्तं न परियादियति, एवं पटिसङ्खानभावनाबलपरिग्गहिता इन्द्रियेसु गुत्तद्वारता उपायो। पुरिसस्स कुसलचित्तपरियादानेनस्स रूपस्स अञ्‍ञरूपासाधारणतादस्सनापदेसेन अत्थकामेहि ततो चित्तं साधुकं रक्खितब्बं। अयमेत्थ भगवतो आणत्तीति अयं देसनाहारो। अस्सादादिसन्दस्सनविभावनलक्खणो हि देसनाहारो। वुत्तञ्हेतं नेत्तिप्पकरणे –

    Ito paraṃ pana soḷasa hārā dassetabbā. Tattha ‘‘rūpa’’nti sahajātā tassa nissayabhūtā tappaṭibaddhā ca sabbe rūpārūpadhammā taṇhāvajjā dukkhasaccaṃ. Taṃsamuṭṭhāpikā tadārammaṇā ca taṇhā samudayasaccaṃ. Tadubhayesaṃ appavatti nirodhasaccaṃ. Nirodhappajānanā paṭipadā maggasaccaṃ. Tattha samudayena assādo, dukkhena ādīnavo, magganirodhehi nissaraṇaṃ, rūpārammaṇassa akusalacittassa kusalacittassa ca pariyādānaṃ phalaṃ. Yañhi desanāya sādhetabbaṃ payojanaṃ, taṃ phalanti vuttovāyamattho. Tadatthaṃ hidaṃ suttaṃ bhagavatā desitanti. Yathā taṃ kusalacittaṃ na pariyādiyati, evaṃ paṭisaṅkhānabhāvanābalapariggahitā indriyesu guttadvāratā upāyo. Purisassa kusalacittapariyādānenassa rūpassa aññarūpāsādhāraṇatādassanāpadesena atthakāmehi tato cittaṃ sādhukaṃ rakkhitabbaṃ. Ayamettha bhagavato āṇattīti ayaṃ desanāhāro. Assādādisandassanavibhāvanalakkhaṇo hi desanāhāro. Vuttañhetaṃ nettippakaraṇe –

    ‘‘अस्सादादीनवता, निस्सरणम्पि च फलं उपायो च।

    ‘‘Assādādīnavatā, nissaraṇampi ca phalaṃ upāyo ca;

    आणत्ती च भगवतो, योगीनं देसनाहारो’’ति॥ (नेत्ति॰ ४ निद्देसवार)।

    Āṇattī ca bhagavato, yogīnaṃ desanāhāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    देसीयति संवण्णीयति एताय सुत्तत्थोति देसना, देसनाय सहचरणतो वा देसना। ननु च अञ्‍ञेपि हारा देसनासङ्खातस्स सुत्तस्स अत्थसंवण्णनातो देसनाय सहचारिनो वाति? सच्‍चमेतं, अयं पन हारो येभुय्येन यथारुतवसेनेव विञ्‍ञायमानो देसनाय सह चरतीति वत्तब्बतं अरहति, न तथापरे। न हि अस्सादादीनवनिस्सरणादिसन्दस्सनरहिता सुत्तदेसना अत्थि। किं पन तेसं अस्सादादीनं अनवसेसानं वचनं देसनाहारो, उदाहु एकच्‍चानन्ति? निरवसेसानंयेव। यस्मिञ्हि सुत्ते अस्सादादीनवनिस्सरणानि सरूपतो आगतानि, तत्थ वत्तब्बमेव नत्थि। यत्थ पन एकदेसेन आगतानि, न च सरूपेन, तत्थ अनागतं अत्थवसेन निद्धारेत्वा हारो योजेतब्बो।

    Desīyati saṃvaṇṇīyati etāya suttatthoti desanā, desanāya sahacaraṇato vā desanā. Nanu ca aññepi hārā desanāsaṅkhātassa suttassa atthasaṃvaṇṇanāto desanāya sahacārino vāti? Saccametaṃ, ayaṃ pana hāro yebhuyyena yathārutavaseneva viññāyamāno desanāya saha caratīti vattabbataṃ arahati, na tathāpare. Na hi assādādīnavanissaraṇādisandassanarahitā suttadesanā atthi. Kiṃ pana tesaṃ assādādīnaṃ anavasesānaṃ vacanaṃ desanāhāro, udāhu ekaccānanti? Niravasesānaṃyeva. Yasmiñhi sutte assādādīnavanissaraṇāni sarūpato āgatāni, tattha vattabbameva natthi. Yattha pana ekadesena āgatāni, na ca sarūpena, tattha anāgataṃ atthavasena niddhāretvā hāro yojetabbo.

    सयं समन्तचक्खुभावतो तंदस्सनेन सभावतो च ‘‘अह’’न्ति वुत्तं। भिक्खनसीलतादिगुणयोगतो अभिमुखीकरणत्थञ्‍च, ‘‘भिक्खवे’’ति वुत्तं। अत्ताभावतो अपरतादस्सनत्थञ्‍च ‘‘अञ्‍ञ’’न्ति वुत्तं। एकस्स अनुपलब्भदस्सनत्थं अनेकभावप्पटिसेधनत्थञ्‍च ‘‘एकरूपम्पी’’ति वुत्तं। तादिसस्स रूपस्स अभावतो अदस्सनतो च ‘‘न समनुपस्सामी’’ति वुत्तं। तस्स पच्‍चामसनतो अनियमतो च ‘‘य’’न्ति वुत्तं। इदानि वुच्‍चमानाकारपरामसनतो तदञ्‍ञाकारनिसेधनतो च ‘‘एव’’न्ति वुत्तं। विसभागिन्द्रियवत्थुतो सभागवत्थुस्मिं तदभावतो च ‘‘पुरिसस्सा’’ति वुत्तं। निमित्तग्गाहस्स वत्थुभावतो तथा परिकप्पितत्ता च ‘‘चित्तं परियादाय तिट्ठती’’ति वुत्तं। एवन्ति वुत्ताकारपरामसनत्थञ्‍चेव निदस्सनत्थञ्‍च ‘‘यथा’’ति वुत्तं। अत्तनो पच्‍चक्खभावतो भिक्खूनं पच्‍चक्खकरणत्थञ्‍च ‘‘इद’’न्ति वुत्तं। इत्थिसन्तानपरियापन्‍नतो तप्पटिबद्धभावतो च ‘‘इत्थिरूप’’न्ति वुत्तन्ति एवं अनुपदविचयतो विचयो हारो। विचीयन्ति एतेन, एत्थ वा पदपञ्हादयोति विचयो, विचिति एव वा तेसन्ति विचयो। पदपुच्छाविस्सज्‍जनपुब्बापरानुग्गहनं अस्सादादीनञ्‍च विसेसनिद्धारणवसेन पविचयलक्खणो हि विचयो हारो। वुत्तम्पि चेतं –

    Sayaṃ samantacakkhubhāvato taṃdassanena sabhāvato ca ‘‘aha’’nti vuttaṃ. Bhikkhanasīlatādiguṇayogato abhimukhīkaraṇatthañca, ‘‘bhikkhave’’ti vuttaṃ. Attābhāvato aparatādassanatthañca ‘‘añña’’nti vuttaṃ. Ekassa anupalabbhadassanatthaṃ anekabhāvappaṭisedhanatthañca ‘‘ekarūpampī’’ti vuttaṃ. Tādisassa rūpassa abhāvato adassanato ca ‘‘na samanupassāmī’’ti vuttaṃ. Tassa paccāmasanato aniyamato ca ‘‘ya’’nti vuttaṃ. Idāni vuccamānākāraparāmasanato tadaññākāranisedhanato ca ‘‘eva’’nti vuttaṃ. Visabhāgindriyavatthuto sabhāgavatthusmiṃ tadabhāvato ca ‘‘purisassā’’ti vuttaṃ. Nimittaggāhassa vatthubhāvato tathā parikappitattā ca ‘‘cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatī’’ti vuttaṃ. Evanti vuttākāraparāmasanatthañceva nidassanatthañca ‘‘yathā’’ti vuttaṃ. Attano paccakkhabhāvato bhikkhūnaṃ paccakkhakaraṇatthañca ‘‘ida’’nti vuttaṃ. Itthisantānapariyāpannato tappaṭibaddhabhāvato ca ‘‘itthirūpa’’nti vuttanti evaṃ anupadavicayato vicayo hāro. Vicīyanti etena, ettha vā padapañhādayoti vicayo, viciti eva vā tesanti vicayo. Padapucchāvissajjanapubbāparānuggahanaṃ assādādīnañca visesaniddhāraṇavasena pavicayalakkhaṇo hi vicayo hāro. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘यं पुच्छितञ्‍च विस्सज्‍जितञ्‍च, सुत्तस्स या च अनुगीति।

    ‘‘Yaṃ pucchitañca vissajjitañca, suttassa yā ca anugīti;

    सुत्तस्स यो पविचयो, हारो विचयोति निद्दिट्ठो’’ति॥ (नेत्ति॰ ४ निद्देसवार)।

    Suttassa yo pavicayo, hāro vicayoti niddiṭṭho’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    अनादिमति संसारे इत्थिपुरिसानं अञ्‍ञमञ्‍ञरूपाभिरामताय ‘‘इत्थिरूपं पुरिसस्स चित्तं परियादाय तिट्ठती’’ति युज्‍जतीति अयं युत्तिहारो। ब्यञ्‍जनत्थानं युत्तायुत्तविभागविभावनलक्खणो हि युत्तिहारो। वुत्तम्पि चेतं –

    Anādimati saṃsāre itthipurisānaṃ aññamaññarūpābhirāmatāya ‘‘itthirūpaṃ purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatī’’ti yujjatīti ayaṃ yuttihāro. Byañjanatthānaṃ yuttāyuttavibhāgavibhāvanalakkhaṇo hi yuttihāro. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘सब्बेसं हारानं, या भूमी यो च गोचरो तेसं।

    ‘‘Sabbesaṃ hārānaṃ, yā bhūmī yo ca gocaro tesaṃ;

    युत्तायुत्तिपरिक्खा, हारो युत्तीति निद्दिट्ठो’’ति॥ (नेत्ति॰ ४ निद्देसवार)।

    Yuttāyuttiparikkhā, hāro yuttīti niddiṭṭho’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    युत्तीति च उपपत्ति साधनयुत्ति, इध पन युत्तिविचारणा युत्ति उत्तरपदलोपेन ‘‘रूपभवो रूप’’न्ति यथा। युत्तिसहचरणतो वा युत्ति।

    Yuttīti ca upapatti sādhanayutti, idha pana yuttivicāraṇā yutti uttarapadalopena ‘‘rūpabhavo rūpa’’nti yathā. Yuttisahacaraṇato vā yutti.

    इत्थिरूपं अयोनिसो ओलोकियमानं इन्द्रियेसु अगुत्तद्वारताय पदट्ठानं, सा कुसलानं धम्मानं अभावनाय पदट्ठानं, सा सब्बस्सपि संकिलेसपक्खस्स परिवुद्धिया पदट्ठानं। ब्यतिरेकतो पन इत्थिरूपं योनिसो ओलोकियमानं सतिपट्ठानभावनाय पदट्ठानं, सा बोज्झङ्गानं भावनापारिपूरिया पदट्ठानं, सा विज्‍जाविमुत्तीनं पारिपूरिया पदट्ठानं, कुसलस्स चित्तस्स परियादानं सम्मोहाभिनिवेसस्स पदट्ठानं, सो सङ्खारानं पदट्ठानं, सङ्खारा विञ्‍ञाणस्साति सब्बं आवत्तति भवचक्‍कं। ब्यतिरेकतो पन कुसलस्स चित्तस्स अपरियादानं तेसं तेसं कुसलानं धम्मानं उप्पादाय पारिपूरिया पदट्ठानन्ति अयं ताव अविसेसतो नयो। विसेसतो पन सीलस्स अपरियादानं अविप्पटिसारस्स पदट्ठानं, अविप्पटिसारो पामोज्‍जस्सातिआदिना याव अनुपादापरिनिब्बानं नेतब्बं। अयं पदट्ठानो हारो। सुत्ते आगतधम्मानं पदट्ठानभूते धम्मे तेसञ्‍च पदट्ठानभूतेति सम्भवतो पदट्ठानभूतधम्मनिद्धारणलक्खणो हि पदट्ठानो हारो। वुत्तञ्‍चेतं –

    Itthirūpaṃ ayoniso olokiyamānaṃ indriyesu aguttadvāratāya padaṭṭhānaṃ, sā kusalānaṃ dhammānaṃ abhāvanāya padaṭṭhānaṃ, sā sabbassapi saṃkilesapakkhassa parivuddhiyā padaṭṭhānaṃ. Byatirekato pana itthirūpaṃ yoniso olokiyamānaṃ satipaṭṭhānabhāvanāya padaṭṭhānaṃ, sā bojjhaṅgānaṃ bhāvanāpāripūriyā padaṭṭhānaṃ, sā vijjāvimuttīnaṃ pāripūriyā padaṭṭhānaṃ, kusalassa cittassa pariyādānaṃ sammohābhinivesassa padaṭṭhānaṃ, so saṅkhārānaṃ padaṭṭhānaṃ, saṅkhārā viññāṇassāti sabbaṃ āvattati bhavacakkaṃ. Byatirekato pana kusalassa cittassa apariyādānaṃ tesaṃ tesaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ uppādāya pāripūriyā padaṭṭhānanti ayaṃ tāva avisesato nayo. Visesato pana sīlassa apariyādānaṃ avippaṭisārassa padaṭṭhānaṃ, avippaṭisāro pāmojjassātiādinā yāva anupādāparinibbānaṃ netabbaṃ. Ayaṃ padaṭṭhāno hāro. Sutte āgatadhammānaṃ padaṭṭhānabhūte dhamme tesañca padaṭṭhānabhūteti sambhavato padaṭṭhānabhūtadhammaniddhāraṇalakkhaṇo hi padaṭṭhāno hāro. Vuttañcetaṃ –

    ‘‘धम्मं देसेति जिनो, तस्स च धम्मस्स यं पदट्ठानं।

    ‘‘Dhammaṃ deseti jino, tassa ca dhammassa yaṃ padaṭṭhānaṃ;

    इति याव सब्बधम्मा, एसो हारो पदट्ठानो’’ति॥ (नेत्ति॰ ४ निद्देसवार)।

    Iti yāva sabbadhammā, eso hāro padaṭṭhāno’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    पदट्ठानन्ति आसन्‍नकारणं। इध पन पदट्ठानविचारणा पदट्ठानोतिआदि युत्तिहारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।

    Padaṭṭhānanti āsannakāraṇaṃ. Idha pana padaṭṭhānavicāraṇā padaṭṭhānotiādi yuttihāre vuttanayeneva veditabbaṃ.

    एकरूपन्ति च रूपायतनग्गहणेन छन्‍नम्पि बाहिरानं आयतनानं गहणं बाहिरायतनभावेन एकलक्खणत्ता। चित्तन्ति मनायतनग्गहणेन छन्‍नम्पि अज्झत्तिकानं आयतनानं गहणं अज्झत्तिकायतनभावेन एकलक्खणत्ता। एवं खन्धधातादिवसेनपि एकलक्खणता वत्तब्बा। अयं लक्खणो हारो। लक्खीयन्ति एतेन, एत्थ वा एकलक्खणधम्मा अवुत्तापि एकच्‍चवचनेनाति लक्खणो। सुत्ते अनागतेपि धम्मे वुत्तप्पकारे आगते विय निद्धारेत्वा या संवण्णना, सो लक्खणो हारो। वुत्तम्पि चेतं –

    Ekarūpanti ca rūpāyatanaggahaṇena channampi bāhirānaṃ āyatanānaṃ gahaṇaṃ bāhirāyatanabhāvena ekalakkhaṇattā. Cittanti manāyatanaggahaṇena channampi ajjhattikānaṃ āyatanānaṃ gahaṇaṃ ajjhattikāyatanabhāvena ekalakkhaṇattā. Evaṃ khandhadhātādivasenapi ekalakkhaṇatā vattabbā. Ayaṃ lakkhaṇo hāro. Lakkhīyanti etena, ettha vā ekalakkhaṇadhammā avuttāpi ekaccavacanenāti lakkhaṇo. Sutte anāgatepi dhamme vuttappakāre āgate viya niddhāretvā yā saṃvaṇṇanā, so lakkhaṇo hāro. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘वुत्तम्हि एकधम्मे, ये धम्मा एकलक्खणा केचि।

    ‘‘Vuttamhi ekadhamme, ye dhammā ekalakkhaṇā keci;

    वुत्ता भवन्ति सब्बे, सो हारो लक्खणो नामा’’ति॥ (नेत्ति॰ ४ निद्देसवार)।

    Vuttā bhavanti sabbe, so hāro lakkhaṇo nāmā’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    निदाने इमिस्सा देसनाय रूपगरुकानं पुग्गलानं रूपस्मिं अनादीनवदस्सिता वुत्ता, ‘‘कथं नु खो इमे इमं देसनं सुत्वा रूपे आदीनवदस्सनमुखेन सब्बस्मिम्पि खन्धपञ्‍चके सब्बसो छन्दरागं पहाय सकलवट्टदुक्खतो मुच्‍चेय्युं, परे च तत्थ पतिट्ठापेय्यु’’न्ति अयमेत्थ भगवतो अधिप्पायो। पदनिब्बचनं निरुत्तं, तं ‘‘एव’’न्तिआदिनिदानपदानं ‘‘नाह’’न्तिआदिपाळिपदानञ्‍च अट्ठकथायं तस्सा लीनत्थवण्णनाय च वुत्तनयानुसारेन सुकरत्ता न वित्थारयिम्ह।

    Nidāne imissā desanāya rūpagarukānaṃ puggalānaṃ rūpasmiṃ anādīnavadassitā vuttā, ‘‘kathaṃ nu kho ime imaṃ desanaṃ sutvā rūpe ādīnavadassanamukhena sabbasmimpi khandhapañcake sabbaso chandarāgaṃ pahāya sakalavaṭṭadukkhato mucceyyuṃ, pare ca tattha patiṭṭhāpeyyu’’nti ayamettha bhagavato adhippāyo. Padanibbacanaṃ niruttaṃ, taṃ ‘‘eva’’ntiādinidānapadānaṃ ‘‘nāha’’ntiādipāḷipadānañca aṭṭhakathāyaṃ tassā līnatthavaṇṇanāya ca vuttanayānusārena sukarattā na vitthārayimha.

    पदपदत्थदेसनादेसनानिक्खेपसुत्तसन्धिवसेन पञ्‍चविधा सन्धि। तत्थ पदस्स पदन्तरेन सम्बन्धो पदसन्धि। पदत्थस्स पदत्थन्तरेन सम्बन्धो पदत्थसन्धि, यो ‘‘किरियाकारकसम्बन्धो’’ति वुच्‍चति। नानानुसन्धिकस्स सुत्तस्स तंतंअनुसन्धीहि सम्बन्धो, एकानुसन्धिकस्स च पुब्बापरसम्बन्धो देसनासन्धि, या अट्ठकथायं ‘‘पुच्छानुसन्धि, अज्झासयानुसन्धि, यथानुसन्धी’’ति तिधा विभत्ता। अज्झासयो चेत्थ अत्तज्झासयो परज्झासयोति द्विधा वेदितब्बो। देसनानिक्खेपसन्धि चतुन्‍नं सुत्तनिक्खेपानं वसेन वेदितब्बा। सुत्तसन्धि इध पठमनिक्खेपवसेनेव वेदितब्बा। ‘‘कस्मा पनेत्थ इदमेव चित्तपरियादानसुत्तं पठमं निक्खित्त’’न्ति नायमनुयोगो कत्थचि न पवत्तति। अपिच इमे सत्ता अनादिमति संसारे परिब्भमन्ता इत्थिपुरिसा अञ्‍ञमञ्‍ञेसं पञ्‍चकामगुणसङ्खातरूपाभिरामा, तत्थ इत्थी पुरिसस्स रूपे सत्ता गिद्धा गधिता लग्गा लग्गिता आसत्ता, सा चस्सा तत्थ आसत्ति दुब्बिवेचनीया । तथा पुरिसो इत्थिया रूपे, तत्थ च दस्सनसंसग्गो गरुतरो इतरेसञ्‍च मूलभूतो। तेनेव हि भगवा ‘‘कथं नु खो मातुगामे पटिपज्‍जितब्ब’’न्ति (दी॰ नि॰ २.२०३) पुट्ठो ‘‘अदस्सनमेवा’’ति अवोच। तस्मा भगवा पञ्‍चसु कामगुणेसु रूपे छन्दरागहापनत्थं इदमेव सुत्तं पठमं देसेसि। निब्बानाधिगमाय पटिपत्तिया आदि रेसा पटिपत्तीति। यं पन एकिस्सा देसनाय देसनन्तरेन संसन्दनं, अयम्पि देसनासन्धि। सा इध एवं वेदितब्बा। ‘‘नाहं, भिक्खवे…पे॰… तिट्ठती’’ति अयं देसना। ‘‘ये खो, भिक्खवे, चक्खुविञ्‍ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया , तञ्‍चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति, तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो उप्पज्‍जन्ति अनेके पापका अकुसला धम्मा’’ति (सं॰ नि॰ ४.११८) इमाय देसनाय संसन्दति। तथा ‘‘रूपे मञ्‍ञति, रूपेसु मञ्‍ञति, रूपतो मञ्‍ञति, रूपं ‘मे’ति मञ्‍ञति। रूपं, भिक्खवे, अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाया’’ति (सं॰ नि॰ ४.११२) एवमादीहि देसनाहि संसन्दतीति अयं चतुब्यूहो हारो। वियूहीयन्ति विभागेन पिण्डीयन्ति एतेन, एत्थ वाति ब्यूहो, निब्बचनादीनं चतुन्‍नं ब्यूहोति चतुब्यूहो, चतुन्‍नं वा ब्यूहो एत्थाति चतुब्यूहो। निब्बचनाधिप्पायादीनं चतुन्‍नं विभागलक्खणो हि चतुब्यूहो हारो। वुत्तञ्हेतं –

    Padapadatthadesanādesanānikkhepasuttasandhivasena pañcavidhā sandhi. Tattha padassa padantarena sambandho padasandhi. Padatthassa padatthantarena sambandho padatthasandhi, yo ‘‘kiriyākārakasambandho’’ti vuccati. Nānānusandhikassa suttassa taṃtaṃanusandhīhi sambandho, ekānusandhikassa ca pubbāparasambandho desanāsandhi, yā aṭṭhakathāyaṃ ‘‘pucchānusandhi, ajjhāsayānusandhi, yathānusandhī’’ti tidhā vibhattā. Ajjhāsayo cettha attajjhāsayo parajjhāsayoti dvidhā veditabbo. Desanānikkhepasandhi catunnaṃ suttanikkhepānaṃ vasena veditabbā. Suttasandhi idha paṭhamanikkhepavaseneva veditabbā. ‘‘Kasmā panettha idameva cittapariyādānasuttaṃ paṭhamaṃ nikkhitta’’nti nāyamanuyogo katthaci na pavattati. Apica ime sattā anādimati saṃsāre paribbhamantā itthipurisā aññamaññesaṃ pañcakāmaguṇasaṅkhātarūpābhirāmā, tattha itthī purisassa rūpe sattā giddhā gadhitā laggā laggitā āsattā, sā cassā tattha āsatti dubbivecanīyā . Tathā puriso itthiyā rūpe, tattha ca dassanasaṃsaggo garutaro itaresañca mūlabhūto. Teneva hi bhagavā ‘‘kathaṃ nu kho mātugāme paṭipajjitabba’’nti (dī. ni. 2.203) puṭṭho ‘‘adassanamevā’’ti avoca. Tasmā bhagavā pañcasu kāmaguṇesu rūpe chandarāgahāpanatthaṃ idameva suttaṃ paṭhamaṃ desesi. Nibbānādhigamāya paṭipattiyā ādi resā paṭipattīti. Yaṃ pana ekissā desanāya desanantarena saṃsandanaṃ, ayampi desanāsandhi. Sā idha evaṃ veditabbā. ‘‘Nāhaṃ, bhikkhave…pe… tiṭṭhatī’’ti ayaṃ desanā. ‘‘Ye kho, bhikkhave, cakkhuviññeyyā rūpā iṭṭhā kantā manāpā piyarūpā kāmūpasaṃhitā rajanīyā , tañce bhikkhu abhinandati abhivadati ajjhosāya tiṭṭhati, tassa taṃ abhinandato abhivadato ajjhosāya tiṭṭhato uppajjanti aneke pāpakā akusalā dhammā’’ti (saṃ. ni. 4.118) imāya desanāya saṃsandati. Tathā ‘‘rūpe maññati, rūpesu maññati, rūpato maññati, rūpaṃ ‘me’ti maññati. Rūpaṃ, bhikkhave, anabhijānaṃ aparijānaṃ avirājayaṃ appajahaṃ abhabbo dukkhakkhayāyā’’ti (saṃ. ni. 4.112) evamādīhi desanāhi saṃsandatīti ayaṃ catubyūho hāro. Viyūhīyanti vibhāgena piṇḍīyanti etena, ettha vāti byūho, nibbacanādīnaṃ catunnaṃ byūhoti catubyūho, catunnaṃ vā byūho etthāti catubyūho. Nibbacanādhippāyādīnaṃ catunnaṃ vibhāgalakkhaṇo hi catubyūho hāro. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘नेरुत्तमधिप्पायो, ब्यञ्‍जनमथ देसनानिदानञ्‍च।

    ‘‘Neruttamadhippāyo, byañjanamatha desanānidānañca;

    पुब्बापरानुसन्धी, एसो हारो चतुब्यूहो’’ति॥ (नेत्ति॰ ४ निद्देसवार)।

    Pubbāparānusandhī, eso hāro catubyūho’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    ‘‘नाहं, भिक्खवे, अञ्‍ञं…पे॰… इत्थिरूप’’न्ति एतेन अयोनिसोमनसिकारो दीपितो। यं तत्थ चित्तं परियादियति, तेन योनिसोमनसिकारो। तत्थ अयोनिसोमनसिकरोतो तण्हाविज्‍जा परिवड्ढन्ति, तासु तण्हागहणेन नव तण्हामूलका धम्मा आवट्टन्ति, अविज्‍जागहणेन अविज्‍जामूलकं सब्बं भवचक्‍कं आवट्टति, योनिसोमनसिकारग्गहणेन च योनिसोमनसिकारमूलका धम्मा आवट्टन्ति, चतुब्बिधञ्‍च सम्पत्तिचक्‍कन्ति। अयं आवट्टो हारो। आवट्टयन्ति एतेन, एत्थ वा सभागविसभागा च धम्मा, तेसं वा आवट्टनन्ति आवट्टो। देसनाय गहितधम्मानं सभागासभागधम्मवसेन आवट्टनलक्खणो हि आवट्टो हारो। वुत्तम्पि चेतं –

    ‘‘Nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ…pe… itthirūpa’’nti etena ayonisomanasikāro dīpito. Yaṃ tattha cittaṃ pariyādiyati, tena yonisomanasikāro. Tattha ayonisomanasikaroto taṇhāvijjā parivaḍḍhanti, tāsu taṇhāgahaṇena nava taṇhāmūlakā dhammā āvaṭṭanti, avijjāgahaṇena avijjāmūlakaṃ sabbaṃ bhavacakkaṃ āvaṭṭati, yonisomanasikāraggahaṇena ca yonisomanasikāramūlakā dhammā āvaṭṭanti, catubbidhañca sampatticakkanti. Ayaṃ āvaṭṭo hāro. Āvaṭṭayanti etena, ettha vā sabhāgavisabhāgā ca dhammā, tesaṃ vā āvaṭṭananti āvaṭṭo. Desanāya gahitadhammānaṃ sabhāgāsabhāgadhammavasena āvaṭṭanalakkhaṇo hi āvaṭṭo hāro. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘एकम्हि पदट्ठाने, परियेसति सेसकं पदट्ठानं।

    ‘‘Ekamhi padaṭṭhāne, pariyesati sesakaṃ padaṭṭhānaṃ;

    आवट्टति पटिपक्खे, आवट्टो नाम सो हारो’’ति॥ (नेत्ति॰ ४ निद्देसवार)।

    Āvaṭṭati paṭipakkhe, āvaṭṭo nāma so hāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    रूपं चतुब्बिधं कम्मसमुट्ठानं, चित्तसमुट्ठानं, उतुसमुट्ठानं, आहारसमुट्ठानं, तथा इट्ठं इट्ठमज्झत्तं अनिट्ठं अनिट्ठमज्झत्तन्ति। इध पन इट्ठं अधिप्पेतं। चित्तं कुसलचित्तमेत्थ वेदितब्बं। तं कामावचरं, रूपावचरं, अरूपावचरं, लोकुत्तरन्ति चतुब्बिधं। वेदनादिसम्पयुत्तधम्मभेदतो अनेकविधन्ति अयं विभत्तिहारो। विभजीयन्ति एतेन, एत्थ वा साधारणासाधारणानं संकिलेसवोदानधम्मानं भूमियोति विभत्ति। विभजनं वा एतेसं भूमियोति विभत्ति। संकिलेसधम्मे वोदानधम्मे च साधारणासाधारणतो पदट्ठानतो भूमितो विभजनलक्खणो हि विभत्तिहारो। वुत्तम्पि चेतं –

    Rūpaṃ catubbidhaṃ kammasamuṭṭhānaṃ, cittasamuṭṭhānaṃ, utusamuṭṭhānaṃ, āhārasamuṭṭhānaṃ, tathā iṭṭhaṃ iṭṭhamajjhattaṃ aniṭṭhaṃ aniṭṭhamajjhattanti. Idha pana iṭṭhaṃ adhippetaṃ. Cittaṃ kusalacittamettha veditabbaṃ. Taṃ kāmāvacaraṃ, rūpāvacaraṃ, arūpāvacaraṃ, lokuttaranti catubbidhaṃ. Vedanādisampayuttadhammabhedato anekavidhanti ayaṃ vibhattihāro. Vibhajīyanti etena, ettha vā sādhāraṇāsādhāraṇānaṃ saṃkilesavodānadhammānaṃ bhūmiyoti vibhatti. Vibhajanaṃ vā etesaṃ bhūmiyoti vibhatti. Saṃkilesadhamme vodānadhamme ca sādhāraṇāsādhāraṇato padaṭṭhānato bhūmito vibhajanalakkhaṇo hi vibhattihāro. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘धम्मञ्‍च पदट्ठानं, भूमिञ्‍च विभज्‍जते अयं हारो।

    ‘‘Dhammañca padaṭṭhānaṃ, bhūmiñca vibhajjate ayaṃ hāro;

    साधारणे असाधारणे च नेय्यो विभत्ती’’ति॥ (नेत्ति॰ ४ निद्देसवार)।

    Sādhāraṇe asādhāraṇe ca neyyo vibhattī’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    इत्थिरूपं पुरिसस्स चित्तं परियादाय तिट्ठति अयोनिसो मनसिकरोतो, योनिसो मनसिकरोतो न परियादियति सुसंवुतिन्द्रियत्ता सीलेसु समाहितस्साति अयं परिवत्तो हारो। पटिपक्खवसेन परिवत्तीयन्ति इमिना, एत्थ वा सुत्ते वुत्तधम्मा, परिवत्तनं वा तेसन्ति परिवत्तो। निद्दिट्ठानं धम्मानं पटिपक्खतो परिवत्तनलक्खणो हि परिवत्तो हारो। वुत्तञ्हेतं –

    Itthirūpaṃ purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhati ayoniso manasikaroto, yoniso manasikaroto na pariyādiyati susaṃvutindriyattā sīlesu samāhitassāti ayaṃ parivatto hāro. Paṭipakkhavasena parivattīyanti iminā, ettha vā sutte vuttadhammā, parivattanaṃ vā tesanti parivatto. Niddiṭṭhānaṃ dhammānaṃ paṭipakkhato parivattanalakkhaṇo hi parivatto hāro. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘कुसलाकुसले धम्मे, निद्दिट्ठे भाविते पहीने च।

    ‘‘Kusalākusale dhamme, niddiṭṭhe bhāvite pahīne ca;

    परिवत्तति पटिपक्खे, हारो परिवत्तनो नामा’’ति॥ (नेत्ति॰ ४ निद्देसवार)।

    Parivattati paṭipakkhe, hāro parivattano nāmā’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    भिक्खवे, समणा पब्बजिताति परियायवचनं। अञ्‍ञं परं किञ्‍चीति परियायवचनं। रूपं वण्णं चक्खुविञ्‍ञेय्यन्ति परियायवचनं। समनुपस्सामि ओलोकेस्सामि जानामीति परियायवचनं। एवं इत्थं इमं पकारन्ति परियायवचनं। पुरिसस्स पुग्गलस्साति परियायवचनं। चित्तं विञ्‍ञाणं मनोति परियायवचनं। परियादाय गहेत्वा खेपेत्वाति परियायवचनं। तिट्ठति धरति ठातीति परियायवचनं। यथा येन पकारेन येनाकारेनाति परियायवचनं। इत्थी नारी मातुगामोति परियायवचनन्ति अयं वेवचनो हारो। विविधं वचनं एकस्सेवत्थस्स वाचकमेत्थाति विवचनं, विवचनमेव वेवचनं। विविधं वुच्‍चति एतेन अत्थोति वा विवचनं, विवचनमेव वेवचनं। एकस्मिं अत्थे अनेकपरियायसद्दप्पयोजनलक्खणो हि वेवचनो हारो। वुत्तञ्हेतं –

    Bhikkhave, samaṇā pabbajitāti pariyāyavacanaṃ. Aññaṃ paraṃ kiñcīti pariyāyavacanaṃ. Rūpaṃ vaṇṇaṃ cakkhuviññeyyanti pariyāyavacanaṃ. Samanupassāmi olokessāmi jānāmīti pariyāyavacanaṃ. Evaṃ itthaṃ imaṃ pakāranti pariyāyavacanaṃ. Purisassa puggalassāti pariyāyavacanaṃ. Cittaṃ viññāṇaṃ manoti pariyāyavacanaṃ. Pariyādāya gahetvā khepetvāti pariyāyavacanaṃ. Tiṭṭhati dharati ṭhātīti pariyāyavacanaṃ. Yathā yena pakārena yenākārenāti pariyāyavacanaṃ. Itthī nārī mātugāmoti pariyāyavacananti ayaṃ vevacano hāro. Vividhaṃ vacanaṃ ekassevatthassa vācakametthāti vivacanaṃ, vivacanameva vevacanaṃ. Vividhaṃ vuccati etena atthoti vā vivacanaṃ, vivacanameva vevacanaṃ. Ekasmiṃ atthe anekapariyāyasaddappayojanalakkhaṇo hi vevacano hāro. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘वेवचनानि बहूनि तु, सुत्ते वुत्तानि एकधम्मस्स।

    ‘‘Vevacanāni bahūni tu, sutte vuttāni ekadhammassa;

    यो जानाति सुत्तविदू, वेवचनो नाम सो हारो’’ति॥ (नेत्ति॰ ४ निद्देसवार)।

    Yo jānāti suttavidū, vevacano nāma so hāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    रूपं काळसामादिवसेन अनेकधा पञ्‍ञत्तं। पुरिसो खत्तियादिवसेन अनेकधा पञ्‍ञत्तो। चित्तं परित्तमहग्गतादिवसेन अनेकधा पञ्‍ञत्तं। ‘‘परियादाया’’ति एत्थ परियादानं परियादायकानं पापधम्मानं वसेन वीतिक्‍कमपरियुट्ठानादिना च अनेकधा पञ्‍ञत्तं। अयं पञ्‍ञत्तिहारो। पकारेहि, पभेदतो वा ञापीयन्ति इमिना, एत्थ वा अत्थाति पञ्‍ञत्ति। एकेकस्स धम्मस्स अनेकाहि पञ्‍ञत्तीहि पञ्‍ञापेतब्बाकारविभावनलक्खणो हि पञ्‍ञत्तिहारो। वुत्तञ्हेतं –

    Rūpaṃ kāḷasāmādivasena anekadhā paññattaṃ. Puriso khattiyādivasena anekadhā paññatto. Cittaṃ parittamahaggatādivasena anekadhā paññattaṃ. ‘‘Pariyādāyā’’ti ettha pariyādānaṃ pariyādāyakānaṃ pāpadhammānaṃ vasena vītikkamapariyuṭṭhānādinā ca anekadhā paññattaṃ. Ayaṃ paññattihāro. Pakārehi, pabhedato vā ñāpīyanti iminā, ettha vā atthāti paññatti. Ekekassa dhammassa anekāhi paññattīhi paññāpetabbākāravibhāvanalakkhaṇo hi paññattihāro. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘एकं भगवा धम्मं, पञ्‍ञत्तीहि विविधाहि देसेति।

    ‘‘Ekaṃ bhagavā dhammaṃ, paññattīhi vividhāhi deseti;

    सो आकारो ञेय्यो, पञ्‍ञत्ती नाम सो हारो’’ति॥ (नेत्ति॰ ४ निद्देसवार)।

    So ākāro ñeyyo, paññattī nāma so hāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    विरोधिपच्‍चयसमवाये विसदिसुप्पत्तिरुप्पनवण्णविकारापत्तिया तंसमङ्गिनो हदयङ्गतभावप्पकासनं रूपट्ठोति अनिच्‍चतामुखेन ओतरणं, अनिच्‍चस्स पन दुक्खत्ता दुक्खतामुखेन, दुक्खस्स च अनत्तकत्ता सुञ्‍ञतामुखेन ओतरणं। चित्तं मनोविञ्‍ञाणधातु, तस्सा परियादायिका तण्हा तदेकट्ठा च पापधम्मा धम्मधातूति धातुमुखेन ओतरणं। एवं खन्धायतनादिमुखेहिपि ओतरणं वत्तब्बन्ति अयं ओतरणो हारो। ओतारीयन्ति अनुप्पवेसीयन्ति एतेन, एत्थ वा सुत्तागता धम्मा पटिच्‍चसमुप्पादादीसूति ओतरणो। पटिच्‍चसमुप्पादादिमुखेन सुत्तत्थस्स ओतरणलक्खणो हि ओतरणो हारो। वुत्तञ्हेतं –

    Virodhipaccayasamavāye visadisuppattiruppanavaṇṇavikārāpattiyā taṃsamaṅgino hadayaṅgatabhāvappakāsanaṃ rūpaṭṭhoti aniccatāmukhena otaraṇaṃ, aniccassa pana dukkhattā dukkhatāmukhena, dukkhassa ca anattakattā suññatāmukhena otaraṇaṃ. Cittaṃ manoviññāṇadhātu, tassā pariyādāyikā taṇhā tadekaṭṭhā ca pāpadhammā dhammadhātūti dhātumukhena otaraṇaṃ. Evaṃ khandhāyatanādimukhehipi otaraṇaṃ vattabbanti ayaṃ otaraṇo hāro. Otārīyanti anuppavesīyanti etena, ettha vā suttāgatā dhammā paṭiccasamuppādādīsūti otaraṇo. Paṭiccasamuppādādimukhena suttatthassa otaraṇalakkhaṇo hi otaraṇo hāro. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘यो च पटिच्‍चुप्पादो, इन्द्रियखन्धा च धातुआयतना।

    ‘‘Yo ca paṭiccuppādo, indriyakhandhā ca dhātuāyatanā;

    एतेहि ओतरति यो, ओतरणो नाम सो हारो’’ति॥ (नेत्ति॰ ४ निद्देसवार)।

    Etehi otarati yo, otaraṇo nāma so hāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    नाहं, भिक्खवे…पे॰… समनुपस्सामीति आरम्भो। एवं पुरिसस्स चित्तं परियादाय तिट्ठतीति पदसुद्धि, न पन आरम्भसुद्धि। यथयिदन्तिआदि पदसुद्धि चेव आरम्भसुद्धि चाति अयं सोधनो हारो। सोधीयन्ति समाधीयन्ति एतेन, एत्थ वा सुत्ते पदपदत्थपञ्हारम्भाति सोधनो। सुत्ते पदपदत्थपञ्हारम्भानं सोधनलक्खणो हि सोधनो हारो। वुत्तञ्हेतं –

    Nāhaṃ, bhikkhave…pe… samanupassāmīti ārambho. Evaṃ purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatīti padasuddhi, na pana ārambhasuddhi. Yathayidantiādi padasuddhi ceva ārambhasuddhi cāti ayaṃ sodhano hāro. Sodhīyanti samādhīyanti etena, ettha vā sutte padapadatthapañhārambhāti sodhano. Sutte padapadatthapañhārambhānaṃ sodhanalakkhaṇo hi sodhano hāro. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘विस्सज्‍जितम्हि पञ्हे, गाथायं पुच्छितायमारब्भ।

    ‘‘Vissajjitamhi pañhe, gāthāyaṃ pucchitāyamārabbha;

    सुद्धासुद्धपरिक्खा, हारो सो सोधनो नामा’’ति॥ (नेत्ति॰ ४ निद्देसवार)।

    Suddhāsuddhaparikkhā, hāro so sodhano nāmā’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    अञ्‍ञन्ति सामञ्‍ञतो अधिट्ठानं कस्सचि विसेसस्स अनामट्ठत्ता। एकरूपम्पीति तं अविकप्पेत्वा विसेसवचनं। यथयिदन्ति सामञ्‍ञतो अधिट्ठानं अनियमवचनभावतो। इत्थिरूपन्ति तं अविकप्पेत्वा विसेसवचनन्ति अयं अधिट्ठानो हारो। अधिट्ठीयन्ति अनुप्पवत्तीयन्ति एतेन, एत्थ वा सामञ्‍ञविसेसभूता धम्मा विना विकप्पेनाति अधिट्ठानो। सुत्तागतानं धम्मानं अविकप्पनवसेनेव सामञ्‍ञविसेसनिद्धारणलक्खणो हि अधिट्ठानो हारो। वुत्तम्पि चेतं –

    Aññanti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ kassaci visesassa anāmaṭṭhattā. Ekarūpampīti taṃ avikappetvā visesavacanaṃ. Yathayidanti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ aniyamavacanabhāvato. Itthirūpanti taṃ avikappetvā visesavacananti ayaṃ adhiṭṭhāno hāro. Adhiṭṭhīyanti anuppavattīyanti etena, ettha vā sāmaññavisesabhūtā dhammā vinā vikappenāti adhiṭṭhāno. Suttāgatānaṃ dhammānaṃ avikappanavaseneva sāmaññavisesaniddhāraṇalakkhaṇo hi adhiṭṭhāno hāro. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘एकत्तताय धम्मा, येपि च वेमत्तताय निद्दिट्ठा।

    ‘‘Ekattatāya dhammā, yepi ca vemattatāya niddiṭṭhā;

    तेन विकप्पयितब्बा, एसो हारो अधिट्ठानो’’ति॥ (नेत्ति॰ ४ निद्देसवार)।

    Tena vikappayitabbā, eso hāro adhiṭṭhāno’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    रूपस्स कम्माविज्‍जादयो कम्मचित्तादयो च हेतु। समनुपस्सनाय आवज्‍जनादयो। कुसलस्स चित्तस्स योनिसो मनसिकारादयो। परियादायाति एत्थ परियादानस्स अयोनिसोमनसिकारादयोति अयं परिक्खारो हारो। परिकरोति अभिसङ्खरोति फलन्ति परिक्खारो, हेतु पच्‍चयो च। परिक्खारं आचिक्खतीति परिक्खारो, हारो। परिक्खारविसयत्ता, परिक्खारसहचरणतो वा परिक्खारो। सुत्ते आगतधम्मानं परिक्खारसङ्खातहेतुपच्‍चये निद्धारेत्वा संवण्णनालक्खणो हि परिक्खारो हारो। वुत्तञ्हेतं –

    Rūpassa kammāvijjādayo kammacittādayo ca hetu. Samanupassanāya āvajjanādayo. Kusalassa cittassa yoniso manasikārādayo. Pariyādāyāti ettha pariyādānassa ayonisomanasikārādayoti ayaṃ parikkhāro hāro. Parikaroti abhisaṅkharoti phalanti parikkhāro, hetu paccayo ca. Parikkhāraṃ ācikkhatīti parikkhāro, hāro. Parikkhāravisayattā, parikkhārasahacaraṇato vā parikkhāro. Sutte āgatadhammānaṃ parikkhārasaṅkhātahetupaccaye niddhāretvā saṃvaṇṇanālakkhaṇo hi parikkhāro hāro. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ये धम्मा यं धम्मं, जनयन्तिप्पच्‍चया परम्परतो।

    ‘‘Ye dhammā yaṃ dhammaṃ, janayantippaccayā paramparato;

    हेतुमवकड्ढयित्वा, एसो हारो परिक्खारो’’ति॥ (नेत्ति॰ ४ निद्देसवार)।

    Hetumavakaḍḍhayitvā, eso hāro parikkhāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    पुरिसस्स चित्तं परियादाय तिट्ठतीति एत्थ परियादायिका विसेसतो तण्हाविज्‍जा वेदितब्बा तासं वसेन परियादानसम्भवतो। तासु तण्हाय रूपमधिट्ठानं, अविज्‍जाय अरूपं। विसेसतो तण्हाय समथो पटिपक्खो, अविज्‍जाय विपस्सना। समथस्स चेतोविमुत्ति, फलविपस्सनाय पञ्‍ञाविमुत्ति। तथा हि ता रागविरागा अविज्‍जाविरागाति विसेसेत्वा वुच्‍चन्तीति अयं समारोपनो हारो। समारोपीयन्ति एतेन, एत्थ वा पदट्ठानादिमुखेन धम्माति समारोपनो। सुत्ते आगतधम्मानं पदट्ठानवेवचनभावनापहानसमारोपनविचारणलक्खणो हि समारोपनो हारो। वुत्तञ्हेतं –

    Purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatīti ettha pariyādāyikā visesato taṇhāvijjā veditabbā tāsaṃ vasena pariyādānasambhavato. Tāsu taṇhāya rūpamadhiṭṭhānaṃ, avijjāya arūpaṃ. Visesato taṇhāya samatho paṭipakkho, avijjāya vipassanā. Samathassa cetovimutti, phalavipassanāya paññāvimutti. Tathā hi tā rāgavirāgā avijjāvirāgāti visesetvā vuccantīti ayaṃ samāropano hāro. Samāropīyanti etena, ettha vā padaṭṭhānādimukhena dhammāti samāropano. Sutte āgatadhammānaṃ padaṭṭhānavevacanabhāvanāpahānasamāropanavicāraṇalakkhaṇo hi samāropano hāro. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ये धम्मा यं मूला, ये चेकत्था पकासिता मुनिना।

    ‘‘Ye dhammā yaṃ mūlā, ye cekatthā pakāsitā muninā;

    ते समारोपयितब्बा, एस समारोपनो हारो’’ति॥ (नेत्ति॰ ४ निद्देसवार)।

    Te samāropayitabbā, esa samāropano hāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    एत्तावता च –

    Ettāvatā ca –

    ‘‘देसना विचयो युत्ति, पदट्ठानो च लक्खणो।

    ‘‘Desanā vicayo yutti, padaṭṭhāno ca lakkhaṇo;

    चतुब्यूहो च आवट्टो, विभत्ति परिवत्तनो॥

    Catubyūho ca āvaṭṭo, vibhatti parivattano.

    वेवचनो च पञ्‍ञत्ति, ओतरणो च सोधनो।

    Vevacano ca paññatti, otaraṇo ca sodhano;

    अधिट्ठानो परिक्खारो, समारोपनो सोळसो’’ति॥ (नेत्ति॰ १ उद्देसवार) –

    Adhiṭṭhāno parikkhāro, samāropano soḷaso’’ti. (netti. 1 uddesavāra) –

    एवं वुत्ता सोळस हारा दस्सिताति वेदितब्बा। हरीयन्ति एतेहि, एत्थ वा सुत्तगेय्यादिविसया अञ्‍ञाणसंसयविपल्‍लासाति हारा। हरन्ति वा सयं तानि, हरणमत्तमेव वाति हारा फलूपचारेन। अथ वा हरीयन्ति वोहरीयन्ति धम्मसंवण्णकधम्मप्पटिग्गाहकेहि धम्मस्स दानग्गहणवसेनाति हारा। अथ वा हारा वियाति हारा। यथा हि अनेकरतनावलिसमूहो हारसङ्खातो अत्तनो अवयवभूतरतनसम्फस्सेहि समुपजनियमानहिलादसुखो हुत्वा तदुपभोगिजनसरीरसन्तापं निदाघपरिळाहूपजनितं वूपसमेति, एवमेव तेपि नानाविधपरमत्थरतनप्पबन्धा संवण्णनाविसेसा अत्तनो अवयवभूतपरमत्थरतनाधिगमेन समुप्पादियमाननिब्बुतिसुखा धम्मप्पटिग्गाहकजनहदयपरितापं कामरागादिकिलेसहेतुकं वूपसमेन्तीति। अथ वा हारयन्ति अञ्‍ञाणादिनीहारं अपगमं करोन्ति आचिक्खन्तीति वा हारा। अथ वा सोतुजनचित्तस्स हरणतो रमणतो च हारा निरुत्तिनयेन यथा ‘‘भवेसु वन्तगमनो भगवा’’ति (विसुद्धि॰ १.१४४; पारा॰ अट्ठ॰ १.वेरञ्‍जकण्डवण्णना)।

    Evaṃ vuttā soḷasa hārā dassitāti veditabbā. Harīyanti etehi, ettha vā suttageyyādivisayā aññāṇasaṃsayavipallāsāti hārā. Haranti vā sayaṃ tāni, haraṇamattameva vāti hārā phalūpacārena. Atha vā harīyanti voharīyanti dhammasaṃvaṇṇakadhammappaṭiggāhakehi dhammassa dānaggahaṇavasenāti hārā. Atha vā hārā viyāti hārā. Yathā hi anekaratanāvalisamūho hārasaṅkhāto attano avayavabhūtaratanasamphassehi samupajaniyamānahilādasukho hutvā tadupabhogijanasarīrasantāpaṃ nidāghapariḷāhūpajanitaṃ vūpasameti, evameva tepi nānāvidhaparamattharatanappabandhā saṃvaṇṇanāvisesā attano avayavabhūtaparamattharatanādhigamena samuppādiyamānanibbutisukhā dhammappaṭiggāhakajanahadayaparitāpaṃ kāmarāgādikilesahetukaṃ vūpasamentīti. Atha vā hārayanti aññāṇādinīhāraṃ apagamaṃ karonti ācikkhantīti vā hārā. Atha vā sotujanacittassa haraṇato ramaṇato ca hārā niruttinayena yathā ‘‘bhavesu vantagamano bhagavā’’ti (visuddhi. 1.144; pārā. aṭṭha. 1.verañjakaṇḍavaṇṇanā).

    इतो परं पन नन्दियावट्टादिपञ्‍चविधनया वेदितब्बा – तत्थ तण्हाविज्‍जा समुदयसच्‍चं, तासं अधिट्ठानादिभूता रूपधम्मा दुक्खसच्‍चं, तेसं अप्पवत्ति निरोधसच्‍चं, निरोधप्पजानना पटिपदा मग्गसच्‍चं। तण्हागहणेन चेत्थ मायासाठेय्यमानातिमानमदप्पमादपापिच्छतापापमित्तताअहिरिकअनोत्तप्पादिवसेन अकुसलपक्खो नेतब्बो। अविज्‍जागहणेन विपरीतमनसिकारकोधूपनाहमक्खपळासइस्सामच्छरिय- सारम्भदोवचस्सताभवदिट्ठिविभवदिट्ठिआदिवसेन अकुसलपक्खो नेतब्बो। वुत्तविपरियायतो कुसलपक्खो नेतब्बो। कथं? अमायाअसाठेय्यादिवसेन अविपरीतमनसिकारादिवसेन च। तथा समथपक्खियानं सद्धिन्द्रियादीनं , विपस्सनापक्खियानं अनिच्‍चसञ्‍ञादीनञ्‍च वसेन वोदानपक्खो नेतब्बोति अयं नन्दियावट्टस्स नयस्स भूमि। यो हि तण्हाअविज्‍जाहि संकिलेसपक्खस्स सुत्तत्थस्स समथविपस्सनाहि वोदानपक्खस्स च चतुसच्‍चयोजनमुखेन नयनलक्खणो संवण्णनाविसेसो, अयं नन्दियावट्टनयो नाम। वुत्तञ्हेतं –

    Ito paraṃ pana nandiyāvaṭṭādipañcavidhanayā veditabbā – tattha taṇhāvijjā samudayasaccaṃ, tāsaṃ adhiṭṭhānādibhūtā rūpadhammā dukkhasaccaṃ, tesaṃ appavatti nirodhasaccaṃ, nirodhappajānanā paṭipadā maggasaccaṃ. Taṇhāgahaṇena cettha māyāsāṭheyyamānātimānamadappamādapāpicchatāpāpamittatāahirikaanottappādivasena akusalapakkho netabbo. Avijjāgahaṇena viparītamanasikārakodhūpanāhamakkhapaḷāsaissāmacchariya- sārambhadovacassatābhavadiṭṭhivibhavadiṭṭhiādivasena akusalapakkho netabbo. Vuttavipariyāyato kusalapakkho netabbo. Kathaṃ? Amāyāasāṭheyyādivasena aviparītamanasikārādivasena ca. Tathā samathapakkhiyānaṃ saddhindriyādīnaṃ , vipassanāpakkhiyānaṃ aniccasaññādīnañca vasena vodānapakkho netabboti ayaṃ nandiyāvaṭṭassa nayassa bhūmi. Yo hi taṇhāavijjāhi saṃkilesapakkhassa suttatthassa samathavipassanāhi vodānapakkhassa ca catusaccayojanamukhena nayanalakkhaṇo saṃvaṇṇanāviseso, ayaṃ nandiyāvaṭṭanayo nāma. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘तण्हञ्‍च अविज्‍जम्पि च, समथेन विपस्सनाय यो नेति।

    ‘‘Taṇhañca avijjampi ca, samathena vipassanāya yo neti;

    सच्‍चेहि योजयित्वा, अयं नयो नन्दियावट्टो’’ति॥ (नेत्ति॰ ४ निद्देसवार)।

    Saccehi yojayitvā, ayaṃ nayo nandiyāvaṭṭo’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    नन्दियावट्टस्स विय आवट्टो एतस्साति नन्दियावट्टो। यथा हि नन्दियावट्टो अन्तो ठितेन पधानावयवेन बहिद्धा आवट्टति, एवमयम्पि नयोति अत्थो। अथ वा नन्दिया तण्हाय पमोदस्स वा आवट्टो एत्थाति नन्दियावट्टो।

    Nandiyāvaṭṭassa viya āvaṭṭo etassāti nandiyāvaṭṭo. Yathā hi nandiyāvaṭṭo anto ṭhitena padhānāvayavena bahiddhā āvaṭṭati, evamayampi nayoti attho. Atha vā nandiyā taṇhāya pamodassa vā āvaṭṭo etthāti nandiyāvaṭṭo.

    हेट्ठा वुत्तनयेन गहितेसु तण्हाविज्‍जातप्पक्खियधम्मेसु तण्हा लोभो, अविज्‍जा मोहो, अविज्‍जाय सम्पयुत्तो लोहिते सति पुब्बो विय तण्हाय सति सिज्झमानो आघातो दोसो इति तीहि अकुसलमूलेहि गहितेहि, तप्पटिपक्खतो कुसलचित्तग्गहणेन च तीणि कुसलमूलानि गहितानि एव होन्ति। इधापि लोभो सब्बानि वा सासवकुसलमूलानि समुदयसच्‍चं, तन्‍निब्बत्ता तेसं अधिट्ठानगोचरभूता उपादानक्खन्धा दुक्खसच्‍चन्तिआदिना सच्‍चयोजना वेदितब्बा। फलं पनेत्थ विमोक्खत्तयवसेन निद्धारेतब्बं, तीहि अकुसलमूलेहि तिविधदुच्‍चरितसंकिलेसमलविसमअकुसलसञ्‍ञावितक्‍कादिवसेन अकुसलपक्खो नेतब्बो, तथा तीहि कुसलमूलेहि तिविधसुचरितसमकुसलसञ्‍ञावितक्‍कसद्धम्मसमाधिविमोक्खमुखादिवसेन वोदानपक्खो नेतब्बोति अयं तिपुक्खलस्स नयस्स भूमि। यो हि अकुसलमूलेहि संकिलेसपक्खस्स कुसलमूलेहि वोदानपक्खस्स सुत्तत्थस्स च चतुसच्‍चयोजनामुखेन नयनलक्खणो संवण्णनाविसेसो, अयं तिपुक्खलनयो नाम। तीहि अवयवेहि लोभादीहि संकिलेसपक्खे, अलोभादीहि च वोदानपक्खे पुक्खलो सोभनोति तिपुक्खलो। वुत्तञ्हेतं –

    Heṭṭhā vuttanayena gahitesu taṇhāvijjātappakkhiyadhammesu taṇhā lobho, avijjā moho, avijjāya sampayutto lohite sati pubbo viya taṇhāya sati sijjhamāno āghāto doso iti tīhi akusalamūlehi gahitehi, tappaṭipakkhato kusalacittaggahaṇena ca tīṇi kusalamūlāni gahitāni eva honti. Idhāpi lobho sabbāni vā sāsavakusalamūlāni samudayasaccaṃ, tannibbattā tesaṃ adhiṭṭhānagocarabhūtā upādānakkhandhā dukkhasaccantiādinā saccayojanā veditabbā. Phalaṃ panettha vimokkhattayavasena niddhāretabbaṃ, tīhi akusalamūlehi tividhaduccaritasaṃkilesamalavisamaakusalasaññāvitakkādivasena akusalapakkho netabbo, tathā tīhi kusalamūlehi tividhasucaritasamakusalasaññāvitakkasaddhammasamādhivimokkhamukhādivasena vodānapakkho netabboti ayaṃ tipukkhalassa nayassa bhūmi. Yo hi akusalamūlehi saṃkilesapakkhassa kusalamūlehi vodānapakkhassa suttatthassa ca catusaccayojanāmukhena nayanalakkhaṇo saṃvaṇṇanāviseso, ayaṃ tipukkhalanayo nāma. Tīhi avayavehi lobhādīhi saṃkilesapakkhe, alobhādīhi ca vodānapakkhe pukkhalo sobhanoti tipukkhalo. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘यो अकुसले समूलेहि,

    ‘‘Yo akusale samūlehi,

    नेति कुसले च कुसलमूलेहि।

    Neti kusale ca kusalamūlehi;

    भूतं तथं अवितथं,

    Bhūtaṃ tathaṃ avitathaṃ,

    तिपुक्खलं तं नयं आहू’’ति॥ (नेत्ति॰ ४ निद्देसवार)।

    Tipukkhalaṃ taṃ nayaṃ āhū’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    वुत्तनयेन गहितेसु तण्हाविज्‍जातप्पक्खियधम्मेसु विसेसतो तण्हादिट्ठीनं वसेन असुभे ‘‘सुभ’’न्ति, दुक्खे ‘‘सुख’’न्ति च विपल्‍लासा, अविज्‍जादिट्ठीनं वसेन अनिच्‍चे ‘‘निच्‍च’’न्ति, अनत्तनि ‘‘अत्ता’’ति विपल्‍लासा वेदितब्बा। तेसं पटिपक्खतो कुसलचित्तग्गहणेन सिद्धेहि सतिवीरियसमाधिपञ्‍ञिन्द्रियेहि चत्तारि सतिपट्ठानानि सिद्धानियेव होन्ति।

    Vuttanayena gahitesu taṇhāvijjātappakkhiyadhammesu visesato taṇhādiṭṭhīnaṃ vasena asubhe ‘‘subha’’nti, dukkhe ‘‘sukha’’nti ca vipallāsā, avijjādiṭṭhīnaṃ vasena anicce ‘‘nicca’’nti, anattani ‘‘attā’’ti vipallāsā veditabbā. Tesaṃ paṭipakkhato kusalacittaggahaṇena siddhehi sativīriyasamādhipaññindriyehi cattāri satipaṭṭhānāni siddhāniyeva honti.

    तत्थ चतूहि इन्द्रियेहि चत्तारो पुग्गला निद्दिसितब्बा। कथं? दुविधो हि तण्हाचरितो मुदिन्द्रियो तिक्खिन्द्रियोति, तथा दिट्ठिचरितो। तेसु पठमो असुभे ‘‘सुभ’’न्ति विपरियेसग्गाही सतिबलेन यथाभूतं कायसभावं सल्‍लक्खेन्तो भावनाबलेन तं विपल्‍लासं समुग्घातेत्वा सम्मत्तनियामं ओक्‍कमति। दुतियो असुखे ‘‘सुख’’न्ति विपरियेसग्गाही ‘‘उप्पन्‍नं कामवितक्‍कं नाधिवासेती’’तिआदिना (म॰ नि॰ १.२६; अ॰ नि॰ ४.१४; ६.५८) वुत्तेन वीरियसंवरभूतेन वीरियबलेन पटिपक्खं विनोदेन्तो भावनाबलेन तं विपल्‍लासं विधमेत्वा सम्मत्तनियामं ओक्‍कमति। ततियो अनिच्‍चे ‘‘निच्‍च’’न्ति विपल्‍लासग्गाही समथबलेन समाहितचित्तो सङ्खारानं खणिकभावं सल्‍लक्खेन्तो भावनाबलेन तं विपल्‍लासं समुग्घातेत्वा सम्मत्तनियामं ओक्‍कमति। चतुत्थो सन्ततिसमूहकिच्‍चारम्मणघनवञ्‍चितताय फस्सादिधम्मपुञ्‍जमत्ते अनत्तनि ‘‘अत्ता’’ति मिच्छाभिनिवेसी चतुकोटिकसुञ्‍ञतामनसिकारेन तं मिच्छाभिनिवेसं विद्धंसेन्तो सामञ्‍ञफलं सच्छिकरोति। सुभसञ्‍ञादीहि चतूहिपि वा विपल्‍लासेहि समुदयसच्‍चं, तेसमधिट्ठानारम्मणभूता पञ्‍चुपादानक्खन्धा दुक्खसच्‍चन्तिआदिना सच्‍चयोजना वेदितब्बा। फलं पनेत्थ चत्तारि सामञ्‍ञफलानि, चतूहि चेत्थ विपल्‍लासेहि चतुरासवोघयोगगन्थअगतितण्हुपादानसल्‍लविञ्‍ञाणट्ठितिअपरिञ्‍ञादिवसेन अकुसलपक्खो नेतब्बो, तथा चतूहि सतिपट्ठानेहि चतुब्बिधज्झानविहाराधिट्ठानसुखभागियधम्मअप्पमञ्‍ञासम्मप्पधानइद्धिपादादिवसेन वोदानपक्खो नेतब्बोति अयं सीहविक्‍कीळितस्स नयस्स भूमि। यो हि सुभसञ्‍ञादीहि विपल्‍लासेहि सकलस्स संकिलेसपक्खस्स सद्धिन्द्रियादीहि च वोदानपक्खस्स चतुसच्‍चयोजनावसेन नयनलक्खणो संवण्णनाविसेसो, अयं सीहविक्‍कीळितो नाम। वुत्तञ्हेतं –

    Tattha catūhi indriyehi cattāro puggalā niddisitabbā. Kathaṃ? Duvidho hi taṇhācarito mudindriyo tikkhindriyoti, tathā diṭṭhicarito. Tesu paṭhamo asubhe ‘‘subha’’nti vipariyesaggāhī satibalena yathābhūtaṃ kāyasabhāvaṃ sallakkhento bhāvanābalena taṃ vipallāsaṃ samugghātetvā sammattaniyāmaṃ okkamati. Dutiyo asukhe ‘‘sukha’’nti vipariyesaggāhī ‘‘uppannaṃ kāmavitakkaṃ nādhivāsetī’’tiādinā (ma. ni. 1.26; a. ni. 4.14; 6.58) vuttena vīriyasaṃvarabhūtena vīriyabalena paṭipakkhaṃ vinodento bhāvanābalena taṃ vipallāsaṃ vidhametvā sammattaniyāmaṃ okkamati. Tatiyo anicce ‘‘nicca’’nti vipallāsaggāhī samathabalena samāhitacitto saṅkhārānaṃ khaṇikabhāvaṃ sallakkhento bhāvanābalena taṃ vipallāsaṃ samugghātetvā sammattaniyāmaṃ okkamati. Catuttho santatisamūhakiccārammaṇaghanavañcitatāya phassādidhammapuñjamatte anattani ‘‘attā’’ti micchābhinivesī catukoṭikasuññatāmanasikārena taṃ micchābhinivesaṃ viddhaṃsento sāmaññaphalaṃ sacchikaroti. Subhasaññādīhi catūhipi vā vipallāsehi samudayasaccaṃ, tesamadhiṭṭhānārammaṇabhūtā pañcupādānakkhandhā dukkhasaccantiādinā saccayojanā veditabbā. Phalaṃ panettha cattāri sāmaññaphalāni, catūhi cettha vipallāsehi caturāsavoghayogaganthaagatitaṇhupādānasallaviññāṇaṭṭhitiapariññādivasena akusalapakkho netabbo, tathā catūhi satipaṭṭhānehi catubbidhajjhānavihārādhiṭṭhānasukhabhāgiyadhammaappamaññāsammappadhānaiddhipādādivasena vodānapakkho netabboti ayaṃ sīhavikkīḷitassa nayassa bhūmi. Yo hi subhasaññādīhi vipallāsehi sakalassa saṃkilesapakkhassa saddhindriyādīhi ca vodānapakkhassa catusaccayojanāvasena nayanalakkhaṇo saṃvaṇṇanāviseso, ayaṃ sīhavikkīḷito nāma. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘यो नेति विपल्‍लासेहि,

    ‘‘Yo neti vipallāsehi,

    किलेसे इन्द्रियेहि सद्धम्मे।

    Kilese indriyehi saddhamme;

    एतं नयं नयविदू,

    Etaṃ nayaṃ nayavidū,

    सीहविक्‍कीळितं आहू’’ति॥ (नेत्ति॰ ४ निद्देसवार)।

    Sīhavikkīḷitaṃ āhū’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    असन्तासनजवपरक्‍कमादिविसेसयोगेन सीहो भगवा, तस्स विक्‍कीळितं देसना वचीकम्मभूतो विहारोति कत्वा विपल्‍लासतप्पटिपक्खपरिदीपनतो सीहस्स विक्‍कीळितं एत्थाति सीहविक्‍कीळितो, नयो। बलविसेसयोगदीपनतो वा सीहविक्‍कीळितसदिसत्ता नयो सीहविक्‍कीळितो। बलविसेसो चेत्थ सद्धादिबलं, दसबलानि एव वा।

    Asantāsanajavaparakkamādivisesayogena sīho bhagavā, tassa vikkīḷitaṃ desanā vacīkammabhūto vihāroti katvā vipallāsatappaṭipakkhaparidīpanato sīhassa vikkīḷitaṃ etthāti sīhavikkīḷito, nayo. Balavisesayogadīpanato vā sīhavikkīḷitasadisattā nayo sīhavikkīḷito. Balaviseso cettha saddhādibalaṃ, dasabalāni eva vā.

    इमेसं पन तिण्णं अत्थनयानं सिद्धिया वोहारनयद्वयं सिद्धमेव होति। तथा हि अत्थनयत्तयदिसाभावेन कुसलादिधम्मानं आलोचनं दिसालोचनं। वुत्तञ्हेतं –

    Imesaṃ pana tiṇṇaṃ atthanayānaṃ siddhiyā vohāranayadvayaṃ siddhameva hoti. Tathā hi atthanayattayadisābhāvena kusalādidhammānaṃ ālocanaṃ disālocanaṃ. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘वेय्याकरणेसु हि ये,

    ‘‘Veyyākaraṇesu hi ye,

    कुसलाकुसला तहिं तहिं वुत्ता।

    Kusalākusalā tahiṃ tahiṃ vuttā;

    मनसा ओलोकयते,

    Manasā olokayate,

    तं खु दिसालोचनं आहू’’ति॥ (नेत्ति॰ ४ निद्देसवार)।

    Taṃ khu disālocanaṃ āhū’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    तथा आलोचितानं तेसं धम्मानं अत्थनयत्तययोजने समानयनतो अङ्कुसो विय अङ्कुसो। वुत्तञ्हेतं –

    Tathā ālocitānaṃ tesaṃ dhammānaṃ atthanayattayayojane samānayanato aṅkuso viya aṅkuso. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ओलोकेत्वा दिसलोचनेन, उक्खिपिय यं समानेति।

    ‘‘Oloketvā disalocanena, ukkhipiya yaṃ samāneti;

    सब्बे कुसलाकुसले, अयं नयो अङ्कुसो नामा’’ति॥ (नेत्ति॰ ४ निद्देसवार)।

    Sabbe kusalākusale, ayaṃ nayo aṅkuso nāmā’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    तस्मा मनसाव अत्थनयानं दिसाभूतधम्मानं लोचनं दिसालोचनं, तेसं समानयनं अङ्कुसोति पञ्‍चपि नयानि युत्तानि होन्ति।

    Tasmā manasāva atthanayānaṃ disābhūtadhammānaṃ locanaṃ disālocanaṃ, tesaṃ samānayanaṃ aṅkusoti pañcapi nayāni yuttāni honti.

    एत्तावता च –

    Ettāvatā ca –

    ‘‘पठमो नन्दियावट्टो, दुतियो च तिपुक्खलो।

    ‘‘Paṭhamo nandiyāvaṭṭo, dutiyo ca tipukkhalo;

    सीहविक्‍कीळितो नाम, ततियो नयलञ्‍जको॥

    Sīhavikkīḷito nāma, tatiyo nayalañjako.

    दिसालोचनमाहंसु, चतुत्थं नयमुत्तमं।

    Disālocanamāhaṃsu, catutthaṃ nayamuttamaṃ;

    पञ्‍चमो अङ्कुसो नाम, सब्बे पञ्‍च नया गता’’ति॥ (नेत्ति॰ १ उद्देसवार) –

    Pañcamo aṅkuso nāma, sabbe pañca nayā gatā’’ti. (netti. 1 uddesavāra) –

    एवं वुत्तपञ्‍चनयापि एत्थ दस्सिताति वेदितब्बा। नयति संकिलेसं वोदानञ्‍च विभागतो ञापेतीति नयो, लञ्‍जेति पकासेति सुत्तत्थन्ति लञ्‍जको, नयो च सो लञ्‍जको चाति नयलञ्‍जको। इदञ्‍च सुत्तं सोळसविधे सुत्तन्तपट्ठाने संकिलेसभागियं ब्यतिरेकमुखेन निब्बेधासेक्खभागियन्ति दट्ठब्बं। अट्ठवीसतिविधे पन सुत्तन्तपट्ठाने लोकियलोकुत्तरं सत्तधम्माधिट्ठानं ञाणञ्‍ञेय्यं दस्सनभावनं सकवचनं विस्सज्‍जनीयं कुसलाकुसलं अनुञ्‍ञातं पटिक्खित्तञ्‍चाति वेदितब्बं।

    Evaṃ vuttapañcanayāpi ettha dassitāti veditabbā. Nayati saṃkilesaṃ vodānañca vibhāgato ñāpetīti nayo, lañjeti pakāseti suttatthanti lañjako, nayo ca so lañjako cāti nayalañjako. Idañca suttaṃ soḷasavidhe suttantapaṭṭhāne saṃkilesabhāgiyaṃ byatirekamukhena nibbedhāsekkhabhāgiyanti daṭṭhabbaṃ. Aṭṭhavīsatividhe pana suttantapaṭṭhāne lokiyalokuttaraṃ sattadhammādhiṭṭhānaṃ ñāṇaññeyyaṃ dassanabhāvanaṃ sakavacanaṃ vissajjanīyaṃ kusalākusalaṃ anuññātaṃ paṭikkhittañcāti veditabbaṃ.

    तत्थ सोळसविधसुत्तन्तं पट्ठानं नाम ‘‘संकिलेसभागियं सुत्तं, वासनाभागियं सुत्तं, निब्बेधभागियं सुत्तं, असेक्खभागियं सुत्तं, संकिलेसभागियञ्‍च वासनाभागियञ्‍च सुत्तं, संकिलेसभागियञ्‍च निब्बेधभागियञ्‍च सुत्तं, संकिलेसभागियञ्‍च असेक्खभागियञ्‍च सुत्तं, वासनाभागियञ्‍च निब्बेधभागियञ्‍च सुत्तं, वासनाभागियञ्‍च असेक्खभागियञ्‍च सुत्तं, निब्बेधभागियञ्‍च असेक्खभागियञ्‍च सुत्तं, संकिलेसभागियञ्‍च वासनाभागियञ्‍च निब्बेधभागियञ्‍च सुत्तं, संकिलेसभागियञ्‍च वासनाभागियञ्‍च असेक्खभागियञ्‍च सुत्तं, संकिलेसभागियञ्‍च निब्बेधभागियञ्‍च असेक्खभागियञ्‍च सुत्तं, वासनाभागियञ्‍च निब्बेधभागियञ्‍च असेक्खभागियञ्‍च सुत्तं, संकिलेसभागियञ्‍च वासनाभागियञ्‍च निब्बेधभागियञ्‍च असेक्खभागियञ्‍च सुत्तं, नेव संकिलेसभागियं न वासनाभागियं न निब्बेधभागियं न असेक्खभागियं सुत्त’’न्ति (नेत्ति॰ ८९) एवं वुत्तसोळससासनपट्ठानानि।

    Tattha soḷasavidhasuttantaṃ paṭṭhānaṃ nāma ‘‘saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ, vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ, nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ, asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ, vāsanābhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, neva saṃkilesabhāgiyaṃ na vāsanābhāgiyaṃ na nibbedhabhāgiyaṃ na asekkhabhāgiyaṃ sutta’’nti (netti. 89) evaṃ vuttasoḷasasāsanapaṭṭhānāni.

    तत्थ संकिलिस्सन्ति एतेनाति संकिलेसो, संकिलेसभागे संकिलेसकोट्ठासे पवत्तं संकिलेसभागियं। वासना पुञ्‍ञभावना, वासनाभागे पवत्तं वासनाभागियं, वासनं भजापेतीति वा वासनाभागियं। निब्बिज्झनं लोभक्खन्धादीनं पदालनं निब्बेधो, निब्बेधभागे पवत्तं, निब्बेधं भजापेतीति वा निब्बेधभागियं। परिनिट्ठितसिक्खा धम्मा असेक्खा, असेक्खभागे पवत्तं, असेक्खे भजापेतीति वा असेक्खभागियं। तेसु यत्थ तण्हादिसंकिलेसो विभत्तो, इदं संकिलेसभागियं। यत्थ दानादिपुञ्‍ञकिरियवत्थु विभत्तं, इदं वासनाभागियं। यत्थ सेक्खा सीलक्खन्धादयो विभत्ता, इदं निब्बेधभागियं। यत्थ पन असेक्खा सीलक्खन्धादयो विभत्ता, इदं असेक्खभागियं। इतरानि तेसं वोमिस्सकनयवसेन वुत्तानि। सब्बासवसंवरपरियायादीनं वसेन सब्बभागियं वेदितब्बं। तत्थ हि संकिलेसधम्मा लोकियसुचरितधम्मा सेक्खा धम्मा असेक्खा धम्मा च विभत्ता। सब्बभागियं पन ‘‘पस्सं न पस्सती’’तिआदिकं उदकादिअनुवादवचनं वेदितब्बं।

    Tattha saṃkilissanti etenāti saṃkileso, saṃkilesabhāge saṃkilesakoṭṭhāse pavattaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ. Vāsanā puññabhāvanā, vāsanābhāge pavattaṃ vāsanābhāgiyaṃ, vāsanaṃ bhajāpetīti vā vāsanābhāgiyaṃ. Nibbijjhanaṃ lobhakkhandhādīnaṃ padālanaṃ nibbedho, nibbedhabhāge pavattaṃ, nibbedhaṃ bhajāpetīti vā nibbedhabhāgiyaṃ. Pariniṭṭhitasikkhā dhammā asekkhā, asekkhabhāge pavattaṃ, asekkhe bhajāpetīti vā asekkhabhāgiyaṃ. Tesu yattha taṇhādisaṃkileso vibhatto, idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ. Yattha dānādipuññakiriyavatthu vibhattaṃ, idaṃ vāsanābhāgiyaṃ. Yattha sekkhā sīlakkhandhādayo vibhattā, idaṃ nibbedhabhāgiyaṃ. Yattha pana asekkhā sīlakkhandhādayo vibhattā, idaṃ asekkhabhāgiyaṃ. Itarāni tesaṃ vomissakanayavasena vuttāni. Sabbāsavasaṃvarapariyāyādīnaṃ vasena sabbabhāgiyaṃ veditabbaṃ. Tattha hi saṃkilesadhammā lokiyasucaritadhammā sekkhā dhammā asekkhā dhammā ca vibhattā. Sabbabhāgiyaṃ pana ‘‘passaṃ na passatī’’tiādikaṃ udakādianuvādavacanaṃ veditabbaṃ.

    अट्ठवीसतिविधं सुत्तन्तपट्ठानं पन ‘‘लोकियं, लोकुत्तरं, लोकियञ्‍च लोकुत्तरञ्‍च, सत्ताधिट्ठानं, धम्माधिट्ठानं, सत्ताधिट्ठानञ्‍च धम्माधिट्ठानञ्‍च, ञाणं, ञेय्यं, ञाणञ्‍च ञेय्यञ्‍च, दस्सनं, भावना, दस्सनञ्‍च भावना च, सकवचनं, परवचनं, सकवचनञ्‍च परवचनञ्‍च, विस्सज्‍जनीयं, अविस्सज्‍जनीयं, विस्सज्‍जनीयञ्‍च अविस्सज्‍जनीयञ्‍च, कम्मं, विपाको, कम्मञ्‍च विपाको च कुसलं, अकुसलं, कुसलञ्‍च अकुसलञ्‍च अनुञ्‍ञातं, पटिक्खित्तं, अनुञ्‍ञातञ्‍च पटिक्खित्तञ्‍च, थवो’’ति (नेत्ति॰ ११२) एवमागतानि अट्ठवीसति सासनपट्ठानानि। तत्थ लोकियन्ति लोके नियुत्तो, लोके वा विदितो लोकियो। इध पन लोकियो अत्थो यस्मिं सुत्ते वुत्तो, तं सुत्तं लोकियं। तथा लोकुत्तरं। यस्मिं पन सुत्ते पदेसेन लोकियं, पदेसेन लोकुत्तरं वुत्तं, तं लोकियञ्‍च लोकुत्तरञ्‍च। सत्तअधिप्पायसत्तपञ्‍ञत्तिमुखेन देसितं सत्ताधिट्ठानं। धम्मवसेन देसितं धम्माधिट्ठानं। उभयवसेन देसितं सत्ताधिट्ठानञ्‍च धम्माधिट्ठानञ्‍च। इमिना नयेन सब्बपदेसु अत्थो वेदितब्बो। बुद्धादीनं पन गुणाभित्थवनवसेन पवत्तं सुत्तं थवो नाम –

    Aṭṭhavīsatividhaṃ suttantapaṭṭhānaṃ pana ‘‘lokiyaṃ, lokuttaraṃ, lokiyañca lokuttarañca, sattādhiṭṭhānaṃ, dhammādhiṭṭhānaṃ, sattādhiṭṭhānañca dhammādhiṭṭhānañca, ñāṇaṃ, ñeyyaṃ, ñāṇañca ñeyyañca, dassanaṃ, bhāvanā, dassanañca bhāvanā ca, sakavacanaṃ, paravacanaṃ, sakavacanañca paravacanañca, vissajjanīyaṃ, avissajjanīyaṃ, vissajjanīyañca avissajjanīyañca, kammaṃ, vipāko, kammañca vipāko ca kusalaṃ, akusalaṃ, kusalañca akusalañca anuññātaṃ, paṭikkhittaṃ, anuññātañca paṭikkhittañca, thavo’’ti (netti. 112) evamāgatāni aṭṭhavīsati sāsanapaṭṭhānāni. Tattha lokiyanti loke niyutto, loke vā vidito lokiyo. Idha pana lokiyo attho yasmiṃ sutte vutto, taṃ suttaṃ lokiyaṃ. Tathā lokuttaraṃ. Yasmiṃ pana sutte padesena lokiyaṃ, padesena lokuttaraṃ vuttaṃ, taṃ lokiyañca lokuttarañca. Sattaadhippāyasattapaññattimukhena desitaṃ sattādhiṭṭhānaṃ. Dhammavasena desitaṃ dhammādhiṭṭhānaṃ. Ubhayavasena desitaṃ sattādhiṭṭhānañca dhammādhiṭṭhānañca. Iminā nayena sabbapadesu attho veditabbo. Buddhādīnaṃ pana guṇābhitthavanavasena pavattaṃ suttaṃ thavo nāma –

    ‘‘मग्गानट्ठङ्गिको सेट्ठो, सच्‍चानं चतुरो पदा।

    ‘‘Maggānaṭṭhaṅgiko seṭṭho, saccānaṃ caturo padā;

    विरागो सेट्ठो धम्मानं, द्विपदानञ्‍च चक्खुमा’’ति॥ (ध॰ प॰ २७३; नेत्ति॰ १७०; पेटको॰ ३०) आदिकं विय –

    Virāgo seṭṭho dhammānaṃ, dvipadānañca cakkhumā’’ti. (dha. pa. 273; netti. 170; peṭako. 30) ādikaṃ viya –

    नेत्तिनयवण्णना निट्ठिता।

    Nettinayavaṇṇanā niṭṭhitā.

    २. सद्दगरुकादीनन्ति आदिसद्देन गन्धरसफोट्ठब्बगरुके सङ्गण्हाति। आसयवसेनाति अज्झासयवसेन। उतुसमुट्ठानोपि इत्थिसन्तानगतो सद्दो लब्भति, सो इध नाधिप्पेतोति ‘‘चित्तसमुट्ठानो’’ति वुत्तं। कथितसद्दो आलापादिसद्दो। गीतसद्दो सरेन गायनसद्दो। इत्थिया हसनसद्दोपेत्थ सङ्गहेतब्बो तस्सपि पुरिसेन अस्सादेतब्बतो। तेनाह – ‘‘अपिच खो मातुगामस्स सद्दं सुणाति तिरोकुट्टा वा तिरोपाकारा वा हसन्तिया वा भणन्तिया वा गायन्तिया वा, सो तदस्सादेती’’तिआदि। निवत्थनिवासनस्साति खलित्थद्धस्स निवासनस्स। अलङ्कारस्साति नूपुरादिकस्स अलङ्कारस्स। इत्थिसद्दोत्वेव वेदितब्बोति इत्थिपटिबद्धभावतो वुत्तं। तेनाह – ‘‘सब्बोपी’’तिआदि। अविदूरट्ठानेति तस्स हत्थिकुलस्स वसनट्ठानतो अविदूरट्ठाने। कायूपपन्‍नोति सम्पन्‍नकायो थिरकथिनमहाकायो। महाहत्थीति महानुभावो हत्थी। जेट्ठकं कत्वाति यूथपतिं कत्वा।

    2.Saddagarukādīnanti ādisaddena gandharasaphoṭṭhabbagaruke saṅgaṇhāti. Āsayavasenāti ajjhāsayavasena. Utusamuṭṭhānopi itthisantānagato saddo labbhati, so idha nādhippetoti ‘‘cittasamuṭṭhāno’’ti vuttaṃ. Kathitasaddo ālāpādisaddo. Gītasaddo sarena gāyanasaddo. Itthiyā hasanasaddopettha saṅgahetabbo tassapi purisena assādetabbato. Tenāha – ‘‘apica kho mātugāmassa saddaṃ suṇāti tirokuṭṭā vā tiropākārā vā hasantiyā vā bhaṇantiyā vā gāyantiyā vā, so tadassādetī’’tiādi. Nivatthanivāsanassāti khalitthaddhassa nivāsanassa. Alaṅkārassāti nūpurādikassa alaṅkārassa. Itthisaddotveva veditabboti itthipaṭibaddhabhāvato vuttaṃ. Tenāha – ‘‘sabbopī’’tiādi. Avidūraṭṭhāneti tassa hatthikulassa vasanaṭṭhānato avidūraṭṭhāne. Kāyūpapannoti sampannakāyo thirakathinamahākāyo. Mahāhatthīti mahānubhāvo hatthī. Jeṭṭhakaṃ katvāti yūthapatiṃ katvā.

    कथिनतिक्खभावेन सिङ्गसदिसत्ता अळसङ्खातानि सिङ्गानि एतस्स अत्थीति सिङ्गी, सुवण्णवण्णताय महाबलताय च सीहहत्थिआदिमिगसदिसत्ता मिगो वियाति मिगो। तत्थ तत्थ किच्‍चं नेतुभावेन चक्खुयेव नेत्तं, तं उग्गतट्ठेन आयतं एतस्साति आयतचक्खुनेत्तो। अट्ठि एव तचो एतस्साति अट्ठित्तचो। तेनाभिभूतोति तेन मिगेन अभिभूतो अज्झोत्थटो निच्‍चलग्गहितो हुत्वा। करुणं रुदामीति कारुञ्‍ञपत्तो हुत्वा रोदामि विरवामि। पच्‍चत्थिकभयतो मुत्ति नाम यथा तथा सहायवतो होति, न एकाकिनोति आह – ‘‘मा हेव मं पाणसमं जहेय्या’’ति। तत्थ मा हेव मन्ति मं एवरूपं ब्यसनं पत्तं अत्तनो पाणसमं पियसामिकं त्वं माहेव जहि।

    Kathinatikkhabhāvena siṅgasadisattā aḷasaṅkhātāni siṅgāni etassa atthīti siṅgī, suvaṇṇavaṇṇatāya mahābalatāya ca sīhahatthiādimigasadisattā migo viyāti migo. Tattha tattha kiccaṃ netubhāvena cakkhuyeva nettaṃ, taṃ uggataṭṭhena āyataṃ etassāti āyatacakkhunetto. Aṭṭhi eva taco etassāti aṭṭhittaco. Tenābhibhūtoti tena migena abhibhūto ajjhotthaṭo niccalaggahito hutvā. Karuṇaṃ rudāmīti kāruññapatto hutvā rodāmi viravāmi. Paccatthikabhayato mutti nāma yathā tathā sahāyavato hoti, na ekākinoti āha – ‘‘mā heva maṃ pāṇasamaṃ jaheyyā’’ti. Tattha mā heva manti maṃ evarūpaṃ byasanaṃ pattaṃ attano pāṇasamaṃ piyasāmikaṃ tvaṃ māheva jahi.

    कुञ्‍चे गिरिकूटे रमति अभिरमति, तत्थ वा विचरति, कोञ्‍जनादं नदन्तो वा विचरति, कु वा पथवी, तदभिघातेन जीरतीति कुञ्‍जरो। सट्ठिहायनन्ति जातिया सट्ठिवस्सकालस्मिं कुञ्‍जरा थामेन परिहायन्ति, तं सन्धाय एवमाह। पथब्या चातुरन्तायाति चतूसु दिसासु समुद्दं पत्वा ठिताय चातुरन्ताय पथविया। सुप्पियोति सुट्ठु पियो। तेसं त्वं वारिजो सेट्ठोति ये समुद्दे वा गङ्गाय वा यमुनाय वा नम्मदानदिया वा कुळीरा, तेसं सब्बेसं वण्णसम्पत्तिया महन्तत्तेन च वारिम्हि जातत्ता वारिजो त्वमेव सेट्ठो पसत्थतरो। मुञ्‍च रोदन्तिया पतिन्ति सब्बेसं सेट्ठत्ता तमेव याचामि, रोदमानाय मय्हं सामिकं मुञ्‍च। अथाति गहणस्स सिथिलकरणसमनन्तरमेव। एतस्साति पटिसत्तुमद्दनस्स।

    Kuñce girikūṭe ramati abhiramati, tattha vā vicarati, koñjanādaṃ nadanto vā vicarati, ku vā pathavī, tadabhighātena jīratīti kuñjaro. Saṭṭhihāyananti jātiyā saṭṭhivassakālasmiṃ kuñjarā thāmena parihāyanti, taṃ sandhāya evamāha. Pathabyā cāturantāyāti catūsu disāsu samuddaṃ patvā ṭhitāya cāturantāya pathaviyā. Suppiyoti suṭṭhu piyo. Tesaṃ tvaṃ vārijo seṭṭhoti ye samudde vā gaṅgāya vā yamunāya vā nammadānadiyā vā kuḷīrā, tesaṃ sabbesaṃ vaṇṇasampattiyā mahantattena ca vārimhi jātattā vārijo tvameva seṭṭho pasatthataro. Muñca rodantiyā patinti sabbesaṃ seṭṭhattā tameva yācāmi, rodamānāya mayhaṃ sāmikaṃ muñca. Athāti gahaṇassa sithilakaraṇasamanantarameva. Etassāti paṭisattumaddanassa.

    पब्बतगहनं निस्सायाति तिस्सो पब्बतराजियो अतिक्‍कमित्वा चतुत्थाय पब्बतराजियं पब्बतगहनं उपनिस्साय। एवं वदतीति ‘‘उदेतयं चक्खुमा’’तिआदिना (जा॰ १.२.१७) इमं बुद्धमन्तं मन्तेन्तो वदति।

    Pabbatagahanaṃ nissāyāti tisso pabbatarājiyo atikkamitvā catutthāya pabbatarājiyaṃ pabbatagahanaṃ upanissāya. Evaṃ vadatīti ‘‘udetayaṃ cakkhumā’’tiādinā (jā. 1.2.17) imaṃ buddhamantaṃ mantento vadati.

    तत्थ उदेतीति पाचीनलोकधातुतो उग्गच्छति। चक्खुमाति सकलचक्‍कवाळवासीनं अन्धकारं विधमित्वा चक्खुप्पटिलाभकरणेन यन्तेन तेसं दिन्‍नं चक्खु, तेन चक्खुना चक्खुमा। एकराजाति सकलचक्‍कवाळे आलोककरानं अन्तरे सेट्ठट्ठेन रञ्‍जनट्ठेन च एकराजा। हरिस्सवण्णोति हरिसमानवण्णो, सुवण्णवण्णोति अत्थो। पथविं पभासेतीति पथविप्पभासो। तं तं नमस्सामीति तस्मा तं एवरूपं भवन्तं नमस्सामि वन्दामि। तयाज्‍ज गुत्ता विहरेम्ह दिवसन्ति तया अज्‍ज रक्खिता हुत्वा इमं दिवसं चतुइरियापथविहारेन सुखं विहरेय्याम।

    Tattha udetīti pācīnalokadhātuto uggacchati. Cakkhumāti sakalacakkavāḷavāsīnaṃ andhakāraṃ vidhamitvā cakkhuppaṭilābhakaraṇena yantena tesaṃ dinnaṃ cakkhu, tena cakkhunā cakkhumā. Ekarājāti sakalacakkavāḷe ālokakarānaṃ antare seṭṭhaṭṭhena rañjanaṭṭhena ca ekarājā. Harissavaṇṇoti harisamānavaṇṇo, suvaṇṇavaṇṇoti attho. Pathaviṃ pabhāsetīti pathavippabhāso. Taṃ taṃ namassāmīti tasmā taṃ evarūpaṃ bhavantaṃ namassāmi vandāmi. Tayājja guttā viharemha divasanti tayā ajja rakkhitā hutvā imaṃ divasaṃ catuiriyāpathavihārena sukhaṃ vihareyyāma.

    एवं बोधिसत्तो इमाय गाथाय सूरियं नमस्सित्वा दुतियगाथाय अतीते परिनिब्बुते बुद्धे चेव बुद्धगुणे च नमस्सति ‘‘ये ब्राह्मणा’’तिआदिना। तत्थ ये ब्राह्मणाति ये बाहितपापा परिसुद्धा ब्राह्मणा। वेदगूति वेदानं पारं गता, वेदेहि पारं गताति वा वेदगू। इध पन सब्बे सङ्खतधम्मे विदिते पाकटे कत्वा कताति वेदगू। तेनेवाह – ‘‘सब्बधम्मे’’ति। सब्बे खन्धायतनधातुधम्मे सलक्खणसामञ्‍ञलक्खणवसेन अत्तनो ञाणस्स विदिते पाकटे कत्वा तिण्णं मारानं मत्थकं मद्दित्वा सम्मासम्बोधिं पत्ता, संसारं वा अतिक्‍कन्ताति अत्थो। ते मे नमोति ते मम इमं नमक्‍कारं पटिच्छन्तु। ते च मं पालयन्तूति एवं मया नमस्सिता च ते भगवन्तो मं पालयन्तु रक्खन्तु। नमत्तु बुद्धानं…पे॰… विमुत्तियाति अयं मम नमक्‍कारो अतीतानं परिनिब्बुतानं बुद्धानं अत्थु, तेसंयेव चतूसु फलेसु ञाणसङ्खाताय बोधिया अत्थु, तथा तेसञ्‍ञेव अरहत्तफलविमुत्तिया विमुत्तानं अत्थु, या च नेसं तदङ्गविक्खम्भनसमुच्छेदप्पटिप्पस्सद्धिनिस्सरणसङ्खाता पञ्‍चविधा विमुत्ति, ताय विमुत्तियापि अयं मय्हं नमक्‍कारो अत्थूति अत्थो। इमं सो परित्तं कत्वा, मोरो चरति एसनाति इदं पन पदद्वयं सत्था अभिसम्बुद्धो हुत्वा आह। तस्सत्थो – भिक्खवे, सो मोरो इमं परित्तं इमं रक्खं कत्वा अत्तनो गोचरभूमियं पुप्फफलादीनं अत्थाय नानप्पकाराय एसनाय चरतीति।

    Evaṃ bodhisatto imāya gāthāya sūriyaṃ namassitvā dutiyagāthāya atīte parinibbute buddhe ceva buddhaguṇe ca namassati ‘‘ye brāhmaṇā’’tiādinā. Tattha ye brāhmaṇāti ye bāhitapāpā parisuddhā brāhmaṇā. Vedagūti vedānaṃ pāraṃ gatā, vedehi pāraṃ gatāti vā vedagū. Idha pana sabbe saṅkhatadhamme vidite pākaṭe katvā katāti vedagū. Tenevāha – ‘‘sabbadhamme’’ti. Sabbe khandhāyatanadhātudhamme salakkhaṇasāmaññalakkhaṇavasena attano ñāṇassa vidite pākaṭe katvā tiṇṇaṃ mārānaṃ matthakaṃ madditvā sammāsambodhiṃ pattā, saṃsāraṃ vā atikkantāti attho. Te me namoti te mama imaṃ namakkāraṃ paṭicchantu. Te ca maṃ pālayantūti evaṃ mayā namassitā ca te bhagavanto maṃ pālayantu rakkhantu. Namattu buddhānaṃ…pe… vimuttiyāti ayaṃ mama namakkāro atītānaṃ parinibbutānaṃ buddhānaṃ atthu, tesaṃyeva catūsu phalesu ñāṇasaṅkhātāya bodhiyā atthu, tathā tesaññeva arahattaphalavimuttiyā vimuttānaṃ atthu, yā ca nesaṃ tadaṅgavikkhambhanasamucchedappaṭippassaddhinissaraṇasaṅkhātā pañcavidhā vimutti, tāya vimuttiyāpi ayaṃ mayhaṃ namakkāro atthūti attho. Imaṃ so parittaṃ katvā, moro carati esanāti idaṃ pana padadvayaṃ satthā abhisambuddho hutvā āha. Tassattho – bhikkhave, so moro imaṃ parittaṃ imaṃ rakkhaṃ katvā attano gocarabhūmiyaṃ pupphaphalādīnaṃ atthāya nānappakārāya esanāya caratīti.

    एवं दिवसं चरित्वा सायं पब्बतमत्थके निसीदित्वा अत्थं गच्छन्तं सूरियं ओलोकेन्तो बुद्धगुणे आवज्‍जेत्वा निवासट्ठाने रक्खावरणत्थाय पुन ब्रह्ममन्तं वदन्तो ‘‘अपेतय’’न्तिआदिमाह। तेनेवाह – ‘‘दिवसं गोचरं गहेत्वा’’तिआदि। तत्थ अपेतीति अपयाति अत्थं गच्छति। इमं सो परित्तं कत्वा मोरो वासमकप्पयीति इदम्पि अभिसम्बुद्धो हुत्वा आह। तस्सत्थो – भिक्खवे, सो मोरो इमं परित्तं इमं रक्खं कत्वा अत्तनो निवासट्ठाने वासं संकप्पयित्थाति। परित्तकम्मतो पुरेतरमेवाति परित्तकम्मकरणतो पुरेतरमेव। मोरकुक्‍कुटिकायाति कुक्‍कुटिकासदिसाय मोरच्छापिकाय।

    Evaṃ divasaṃ caritvā sāyaṃ pabbatamatthake nisīditvā atthaṃ gacchantaṃ sūriyaṃ olokento buddhaguṇe āvajjetvā nivāsaṭṭhāne rakkhāvaraṇatthāya puna brahmamantaṃ vadanto ‘‘apetaya’’ntiādimāha. Tenevāha – ‘‘divasaṃ gocaraṃ gahetvā’’tiādi. Tattha apetīti apayāti atthaṃ gacchati. Imaṃ so parittaṃ katvā moro vāsamakappayīti idampi abhisambuddho hutvā āha. Tassattho – bhikkhave, so moro imaṃ parittaṃ imaṃ rakkhaṃ katvā attano nivāsaṭṭhāne vāsaṃ saṃkappayitthāti. Parittakammato puretaramevāti parittakammakaraṇato puretarameva. Morakukkuṭikāyāti kukkuṭikāsadisāya moracchāpikāya.

    ३. ततिये रूपायतनस्स विय गन्धायतनस्सपि समुट्ठापकपच्‍चयवसेन विसेसो नत्थीति आह – ‘‘चतुसमुट्ठानिक’’न्ति। इत्थिया सरीरगन्धस्स कायारुळ्हअनुलेपनादिगन्धस्स च तप्पटिबद्धभावतो अविसेसेन गहणप्पसङ्गे इधाधिप्पेतगन्धं निद्धारेन्तो ‘‘स्वाय’’न्तिआदिमाह। तत्थ इत्थियाति पाकतिकाय इत्थिया। दुग्गन्धोति पाकतिकाय इत्थिया सरीरगन्धभावतो दुग्गन्धो होति। इधाधिप्पेतोति इट्ठभावतो अस्सादेतब्बत्ता वुत्तं। कथं पन इत्थिया सरीरगन्धस्स दुग्गन्धभावोति आह – ‘‘एकच्‍चा ही’’तिआदि। तत्थ अस्सस्स विय गन्धो अस्सा अत्थीति अस्सगन्धिनी। मेण्डकस्स विय गन्धो अस्सा अत्थीति मेण्डकगन्धिनी। सेदस्स विय गन्धो अस्सा अत्थीति सेदगन्धिनी। सोणितस्स विय गन्धो अस्सा अत्थीति सोणितगन्धिनी। रज्‍जतेवाति अनादिमति संसारे अविज्‍जादिकिलेसवासनाय परिकड्ढितहदयत्ता फोट्ठब्बस्सादगधितचित्तताय च अन्धबालो एवरूपायपि दुग्गन्धसरीराय इत्थिया रज्‍जतियेव। पाकतिकाय इत्थिया सरीरगन्धस्स दुग्गन्धभावं दस्सेत्वा इदानि विसिट्ठाय एकच्‍चाय इत्थिया तदभावं दस्सेतुं – ‘‘चक्‍कवत्तिनो पना’’तिआदिमाह। यदि एवं ईदिसाय इत्थिया सरीरगन्धोपि इध कस्मा नाधिप्पेतोति आह – ‘‘अयं न सब्बासं होती’’तिआदि। तिरच्छानगताय इत्थिया एकच्‍चाय च मनुस्सित्थिया सरीरगन्धस्स अतिविय अस्सादेतब्बभावदस्सनतो पुन तम्पि अविसेसेन अनुजानन्तो ‘‘इत्थिकाये गन्धो वा होतू’’तिआदिमाह। इत्थिगन्धोत्वेव वेदितब्बोति तप्पटिबद्धभावतो वुत्तं।

    3. Tatiye rūpāyatanassa viya gandhāyatanassapi samuṭṭhāpakapaccayavasena viseso natthīti āha – ‘‘catusamuṭṭhānika’’nti. Itthiyā sarīragandhassa kāyāruḷhaanulepanādigandhassa ca tappaṭibaddhabhāvato avisesena gahaṇappasaṅge idhādhippetagandhaṃ niddhārento ‘‘svāya’’ntiādimāha. Tattha itthiyāti pākatikāya itthiyā. Duggandhoti pākatikāya itthiyā sarīragandhabhāvato duggandho hoti. Idhādhippetoti iṭṭhabhāvato assādetabbattā vuttaṃ. Kathaṃ pana itthiyā sarīragandhassa duggandhabhāvoti āha – ‘‘ekaccā hī’’tiādi. Tattha assassa viya gandho assā atthīti assagandhinī. Meṇḍakassa viya gandho assā atthīti meṇḍakagandhinī. Sedassa viya gandho assā atthīti sedagandhinī. Soṇitassa viya gandho assā atthīti soṇitagandhinī. Rajjatevāti anādimati saṃsāre avijjādikilesavāsanāya parikaḍḍhitahadayattā phoṭṭhabbassādagadhitacittatāya ca andhabālo evarūpāyapi duggandhasarīrāya itthiyā rajjatiyeva. Pākatikāya itthiyā sarīragandhassa duggandhabhāvaṃ dassetvā idāni visiṭṭhāya ekaccāya itthiyā tadabhāvaṃ dassetuṃ – ‘‘cakkavattinopanā’’tiādimāha. Yadi evaṃ īdisāya itthiyā sarīragandhopi idha kasmā nādhippetoti āha – ‘‘ayaṃ na sabbāsaṃ hotī’’tiādi. Tiracchānagatāya itthiyā ekaccāya ca manussitthiyā sarīragandhassa ativiya assādetabbabhāvadassanato puna tampi avisesena anujānanto ‘‘itthikāye gandho vā hotū’’tiādimāha. Itthigandhotveva veditabboti tappaṭibaddhabhāvato vuttaṃ.

    ४. चतुत्थादीसु किं तेनाति जिव्हाविञ्‍ञेय्यरसे इधाधिप्पेते किं तेन अवयवरसादिना वुत्तेन पयोजनं। ओट्ठमंसं सम्मक्खेतीति ओट्ठमंससम्मक्खनो, खेळादीनि। आदिसद्देन ओट्ठमंसमक्खनो तम्बुलमुखवासादिरसो गय्हति। सब्बो सो इत्थिरसोति इत्थियावस्स गहेतब्बत्ता।

    4. Catutthādīsu kiṃ tenāti jivhāviññeyyarase idhādhippete kiṃ tena avayavarasādinā vuttena payojanaṃ. Oṭṭhamaṃsaṃ sammakkhetīti oṭṭhamaṃsasammakkhano, kheḷādīni. Ādisaddena oṭṭhamaṃsamakkhano tambulamukhavāsādiraso gayhati. Sabbo so itthirasoti itthiyāvassa gahetabbattā.

    ५. इत्थिफोट्ठब्बोति एत्थापि एसेव नयो। यदि पनेत्थ इत्थिगतानि रूपारम्मणादीनि अविसेसतो पुरिसस्स चित्तं परियादाय तिट्ठन्ति, अथ कस्मा भगवता तानि विसुं विसुं गहेत्वा देसितानीति आह – ‘‘इति सत्था’’तिआदि। यथा हीतिआदिना तमेवत्थं समत्थेति। गमेतीति विक्खेपं गमेति, अयमेव वा पाठो। गमेतीति च सङ्गमेति। न तथा सेसा सद्दादयो, न तथा रूपादीनि आरम्मणानीति एतेन सत्तेसु रूपादिगरुकता असंकिण्णा विय दस्सिता, न खो पनेतं एवं दट्ठब्बं अनेकविधत्ता सत्तानं अज्झासयस्साति दस्सेतुं – ‘‘एकच्‍चस्स चा’’तिआदि वुत्तं। पञ्‍चगरुकवसेनाति पञ्‍चारम्मणगरुकवसेन। एकच्‍चस्स हि पुरिसस्स यथावुत्तेसु पञ्‍चसुपि आरम्मणेसु गरुकता होति, एकच्‍चस्स तत्थ कतिपयेसु, एकस्मिं एव वा, ते सब्बेपि पञ्‍चगरुकात्वेव वेदितब्बा यथा ‘‘सत्तिसयो अट्ठविमोक्खा’’ति। न पञ्‍चगरुकजातकवसेन एकेकारम्मणे गरुकस्सेव नाधिप्पेतत्ता। एकेकारम्मणगरुकानञ्हि पञ्‍चन्‍नं पुग्गलानं तत्थ आगतत्ता तं जातकं ‘‘पञ्‍चगरुकजातक’’न्ति वुत्तं। यदि एवं तेन इध पयोजनं नत्थीति आह – ‘‘सक्खिभावत्थाया’’ति। आहरित्वा कथेतब्बन्ति रूपादिगरुकताय एते अनयब्यसनं पत्ताति दस्सेतुं कथेतब्बं।

    5.Itthiphoṭṭhabboti etthāpi eseva nayo. Yadi panettha itthigatāni rūpārammaṇādīni avisesato purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhanti, atha kasmā bhagavatā tāni visuṃ visuṃ gahetvā desitānīti āha – ‘‘iti satthā’’tiādi. Yathā hītiādinā tamevatthaṃ samattheti. Gametīti vikkhepaṃ gameti, ayameva vā pāṭho. Gametīti ca saṅgameti. Na tathā sesā saddādayo, na tathā rūpādīni ārammaṇānīti etena sattesu rūpādigarukatā asaṃkiṇṇā viya dassitā, na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ anekavidhattā sattānaṃ ajjhāsayassāti dassetuṃ – ‘‘ekaccassa cā’’tiādi vuttaṃ. Pañcagarukavasenāti pañcārammaṇagarukavasena. Ekaccassa hi purisassa yathāvuttesu pañcasupi ārammaṇesu garukatā hoti, ekaccassa tattha katipayesu, ekasmiṃ eva vā, te sabbepi pañcagarukātveva veditabbā yathā ‘‘sattisayo aṭṭhavimokkhā’’ti. Na pañcagarukajātakavasena ekekārammaṇe garukasseva nādhippetattā. Ekekārammaṇagarukānañhi pañcannaṃ puggalānaṃ tattha āgatattā taṃ jātakaṃ ‘‘pañcagarukajātaka’’nti vuttaṃ. Yadi evaṃ tena idha payojanaṃ natthīti āha – ‘‘sakkhibhāvatthāyā’’ti. Āharitvā kathetabbanti rūpādigarukatāya ete anayabyasanaṃ pattāti dassetuṃ kathetabbaṃ.

    ६-८. तेसन्ति सुत्तानं। उप्पण्डेत्वा गण्हितुं न इच्छीति तस्स थोकं विरूपधातुकत्ता न इच्छि। अनतिक्‍कमन्तोति संसन्देन्तो। द्वे हत्थं पत्तानीति द्वे उप्पलानि हत्थं गतानि। पहट्ठाकारं दस्सेत्वाति अपराहि इत्थीहि एकेकं लद्धं, मया द्वे लद्धानीति सन्तुट्ठाकारं दस्सेत्वा। परोदीति तस्सा पुब्बसामिकस्स मुखगन्धं सरित्वा। तस्स हि मुखतो उप्पलगन्धो वायति। हारेत्वाति तस्मा ठाना अपनेत्वा, ‘‘हरापेत्वा’’ति वा पाठो, अयमेवत्थो।

    6-8.Tesanti suttānaṃ. Uppaṇḍetvā gaṇhituṃ na icchīti tassa thokaṃ virūpadhātukattā na icchi. Anatikkamantoti saṃsandento. Dve hatthaṃ pattānīti dve uppalāni hatthaṃ gatāni. Pahaṭṭhākāraṃ dassetvāti aparāhi itthīhi ekekaṃ laddhaṃ, mayā dve laddhānīti santuṭṭhākāraṃ dassetvā. Parodīti tassā pubbasāmikassa mukhagandhaṃ saritvā. Tassa hi mukhato uppalagandho vāyati. Hāretvāti tasmā ṭhānā apanetvā, ‘‘harāpetvā’’ti vā pāṭho, ayamevattho.

    साधु साधूति भासतोति धम्मकथाय अनुमोदनवसेन ‘‘साधु साधू’’ति भासतो। उप्पलंव यथोदकेति यथा उप्पलं उप्पलगन्धो मुखतो निब्बत्तोति। वट्टमेव कथितन्ति यथारुतवसेन वुत्तं। यदिपि एवं वुत्तं, तथापि यथारुतमत्थे अवत्वा विवट्टं नीहरित्वा कथेतब्बं विमुत्तिरसत्ता भगवतो देसनाय।

    Sādhu sādhūti bhāsatoti dhammakathāya anumodanavasena ‘‘sādhu sādhū’’ti bhāsato. Uppalaṃva yathodaketi yathā uppalaṃ uppalagandho mukhato nibbattoti. Vaṭṭameva kathitanti yathārutavasena vuttaṃ. Yadipi evaṃ vuttaṃ, tathāpi yathārutamatthe avatvā vivaṭṭaṃ nīharitvā kathetabbaṃ vimuttirasattā bhagavato desanāya.

    रूपादिवग्गवण्णना निट्ठिता।

    Rūpādivaggavaṇṇanā niṭṭhitā.

    इति मनोरथपूरणिया अङ्गुत्तरनिकाय-अट्ठकथाय

    Iti manorathapūraṇiyā aṅguttaranikāya-aṭṭhakathāya

    पठमवग्गवण्णनाय अनुत्तानत्थदीपना निट्ठिता।

    Paṭhamavaggavaṇṇanāya anuttānatthadīpanā niṭṭhitā.




    Next: २. नीवरणप्पहानवग्गवण्णना • 2. Nīvaraṇappahānavaggavaṇṇanā




    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya
    १. रूपादिवग्गो • 1. Rūpādivaggo
    २. नीवरणप्पहानवग्गो • 2. Nīvaraṇappahānavaggo

    अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā)
    १. रूपादिवग्गवण्णना • 1. Rūpādivaggavaṇṇanā
    २. नीवरणप्पहानवग्गवण्णना • 2. Nīvaraṇappahānavaggavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact