| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / អង្គុត្តរនិកាយ (អដ្ឋកថា) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) |
។ នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស។
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
អង្គុត្តរនិកាយេ
Aṅguttaranikāye
ឯកកនិបាត-អដ្ឋកថា
Ekakanipāta-aṭṭhakathā
គន្ថារម្ភកថា
Ganthārambhakathā
‘‘ករុណាសីតលហទយំ , បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតមំ;
‘‘Karuṇāsītalahadayaṃ , paññāpajjotavihatamohatamaṃ;
សនរាមរលោកគរុំ, វន្ទេ សុគតំ គតិវិមុត្តំ។
Sanarāmaralokagaruṃ, vande sugataṃ gativimuttaṃ.
‘‘ពុទ្ធោបិ ពុទ្ធភាវំ, ភាវេត្វា ចេវ សច្ឆិកត្វា ច;
‘‘Buddhopi buddhabhāvaṃ, bhāvetvā ceva sacchikatvā ca;
យំ ឧបគតោ គតមលំ, វន្ទេ តមនុត្តរំ ធម្មំ។
Yaṃ upagato gatamalaṃ, vande tamanuttaraṃ dhammaṃ.
‘‘សុគតស្ស ឱរសានំ, បុត្តានំ មារសេនមថនានំ;
‘‘Sugatassa orasānaṃ, puttānaṃ mārasenamathanānaṃ;
អដ្ឋន្នម្បិ សមូហំ, សិរសា វន្ទេ អរិយសង្ឃំ។
Aṭṭhannampi samūhaṃ, sirasā vande ariyasaṅghaṃ.
‘‘ឥតិ មេ បសន្នមតិនោ, រតនត្តយវន្ទនាមយំ បុញ្ញំ;
‘‘Iti me pasannamatino, ratanattayavandanāmayaṃ puññaṃ;
យំ សុវិហតន្តរាយោ, ហុត្វា តស្សានុភាវេន។
Yaṃ suvihatantarāyo, hutvā tassānubhāvena.
‘‘ឯកកទុកាទិបដិមណ្ឌិតស្ស អង្គុត្តរាគមវរស្ស;
‘‘Ekakadukādipaṭimaṇḍitassa aṅguttarāgamavarassa;
ធម្មកថិកបុង្គវានំ, វិចិត្តបដិភានជននស្ស។
Dhammakathikapuṅgavānaṃ, vicittapaṭibhānajananassa.
‘‘អត្ថប្បកាសនត្ថំ, អដ្ឋកថា អាទិតោ វសិសតេហិ;
‘‘Atthappakāsanatthaṃ, aṭṭhakathā ādito vasisatehi;
បញ្ចហិ យា សង្គីតា, អនុសង្គីតា ច បច្ឆាបិ។
Pañcahi yā saṅgītā, anusaṅgītā ca pacchāpi.
‘‘សីហឡទីបំ បន អាភតាថ វសិនា មហាមហិន្ទេន;
‘‘Sīhaḷadīpaṃ pana ābhatātha vasinā mahāmahindena;
ឋបិតា សីហឡភាសាយ, ទីបវាសីនមត្ថាយ។
Ṭhapitā sīhaḷabhāsāya, dīpavāsīnamatthāya.
‘‘អបនេត្វាន តតោហំ, សីហឡភាសំ មនោរមំ ភាសំ;
‘‘Apanetvāna tatohaṃ, sīhaḷabhāsaṃ manoramaṃ bhāsaṃ;
តន្តិនយានុច្ឆវិកំ, អារោបេន្តោ វិគតទោសំ។
Tantinayānucchavikaṃ, āropento vigatadosaṃ.
‘‘សមយំ អវិលោមេន្តោ, ថេរានំ ថេរវំសទីបានំ;
‘‘Samayaṃ avilomento, therānaṃ theravaṃsadīpānaṃ;
សុនិបុណវិនិច្ឆយានំ, មហាវិហារេ និវាសីនំ។
Sunipuṇavinicchayānaṃ, mahāvihāre nivāsīnaṃ.
‘‘ហិត្វា បុនប្បុនាគតមត្ថំ, អត្ថំ បកាសយិស្សាមិ;
‘‘Hitvā punappunāgatamatthaṃ, atthaṃ pakāsayissāmi;
សុជនស្ស ច តុដ្ឋត្ថំ, ចិរដ្ឋិតត្ថញ្ច ធម្មស្ស។
Sujanassa ca tuṭṭhatthaṃ, ciraṭṭhitatthañca dhammassa.
‘‘សាវត្ថិបភូតីនំ, នគរានំ វណ្ណនា កតា ហេដ្ឋា;
‘‘Sāvatthipabhūtīnaṃ, nagarānaṃ vaṇṇanā katā heṭṭhā;
ទីឃស្ស មជ្ឈិមស្ស ច, យា មេ អត្ថំ វទន្តេន។
Dīghassa majjhimassa ca, yā me atthaṃ vadantena.
‘‘វិត្ថារវសេន សុទំ, វត្ថូនិ ច តត្ថ យានិ វុត្តានិ;
‘‘Vitthāravasena sudaṃ, vatthūni ca tattha yāni vuttāni;
តេសម្បិ ន ឥធ ភិយ្យោ, វិត្ថារកថំ ករិស្សាមិ។
Tesampi na idha bhiyyo, vitthārakathaṃ karissāmi.
‘‘សុត្តានំ បន អត្ថា, ន វិនា វត្ថូហិ យេ បកាសន្តិ;
‘‘Suttānaṃ pana atthā, na vinā vatthūhi ye pakāsanti;
តេសំ បកាសនត្ថំ, វត្ថូនិបិ ទស្សយិស្សាមិ។
Tesaṃ pakāsanatthaṃ, vatthūnipi dassayissāmi.
‘‘សីលកថា ធុតធម្មា, កម្មដ្ឋានានិ ចេវ សព្ពានិ;
‘‘Sīlakathā dhutadhammā, kammaṭṭhānāni ceva sabbāni;
ចរិយាវិធានសហិតោ, ឈានសមាបត្តិវិត្ថារោ។
Cariyāvidhānasahito, jhānasamāpattivitthāro.
‘‘សព្ពា ច អភិញ្ញាយោ, បញ្ញាសង្កលននិច្ឆយោ ចេវ;
‘‘Sabbā ca abhiññāyo, paññāsaṅkalananicchayo ceva;
ខន្ធាធាតាយតនិន្ទ្រិយានិ, អរិយានិ ចេវ ចត្តារិ។
Khandhādhātāyatanindriyāni, ariyāni ceva cattāri.
‘‘សច្ចានិ បច្ចយាការទេសនា សុបរិសុទ្ធនិបុណនយា;
‘‘Saccāni paccayākāradesanā suparisuddhanipuṇanayā;
អវិមុត្តតន្តិមគ្គា, វិបស្សនាភាវនា ចេវ។
Avimuttatantimaggā, vipassanābhāvanā ceva.
‘‘ឥតិ បន សព្ពំ យស្មា, វិសុទ្ធិមគ្គេ មយា សុបរិសុទ្ធំ;
‘‘Iti pana sabbaṃ yasmā, visuddhimagge mayā suparisuddhaṃ;
វុត្តំ តស្មា ភិយ្យោ, ន តំ ឥធ វិចារយិស្សាមិ។
Vuttaṃ tasmā bhiyyo, na taṃ idha vicārayissāmi.
‘‘មជ្ឈេ វិសុទ្ធិមគ្គោ, ឯស ចតុន្នម្បិ អាគមានញ្ហិ;
‘‘Majjhe visuddhimaggo, esa catunnampi āgamānañhi;
ឋត្វា បកាសយិស្សតិ, តត្ថ យថាភាសិតមត្ថំ។
Ṭhatvā pakāsayissati, tattha yathābhāsitamatthaṃ.
‘‘ឥច្ចេវ កតោ តស្មា, តម្បិ គហេត្វាន សទ្ធិមេតាយ;
‘‘Icceva kato tasmā, tampi gahetvāna saddhimetāya;
អដ្ឋកថាយ វិជានថ, អង្គុត្តរនិស្សិតំ អត្ថ’’ន្តិ។
Aṭṭhakathāya vijānatha, aṅguttaranissitaṃ attha’’nti.
សំខេបកថា
Saṃkhepakathā
១. រូបាទិវគ្គវណ្ណនា
1. Rūpādivaggavaṇṇanā
តត្ថ អង្គុត្តរាគមោ នាម ឯកកនិបាតោ ទុកនិបាតោ តិកនិបាតោ ចតុក្កនិបាតោ បញ្ចកនិបាតោ ឆក្កនិបាតោ សត្តកនិបាតោ អដ្ឋកនិបាតោ នវកនិបាតោ ទសកនិបាតោ ឯកាទសកនិបាតោតិ ឯកាទស និបាតា ហោន្តិ។ សុត្តតោ –
Tattha aṅguttarāgamo nāma ekakanipāto dukanipāto tikanipāto catukkanipāto pañcakanipāto chakkanipāto sattakanipāto aṭṭhakanipāto navakanipāto dasakanipāto ekādasakanipātoti ekādasa nipātā honti. Suttato –
‘‘នវ សុត្តសហស្សានិ, បញ្ច សុត្តសតានិ ច;
‘‘Nava suttasahassāni, pañca suttasatāni ca;
សត្តបញ្ញាស សុត្តានិ, ហោន្តិ អង្គុត្តរាគមេ’’។
Sattapaññāsa suttāni, honti aṅguttarāgame’’.
តស្ស និបាតេសុ ឯកកនិបាតោ អាទិ, សុត្តេសុ ចិត្តបរិយាទានសុត្តំ។ តស្សាបិ ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិអាទិកំ អាយស្មតា អានន្ទេន បឋមមហាសង្គីតិកាលេ វុត្តំ និទានមាទិ។ សា បនេសា បឋមមហាសង្គីតិ សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយ អាទិម្ហិ វិត្ថារិតា, តស្មា សា តត្ថ វិត្ថារិតនយេនេវ វេទិតព្ពា។
Tassa nipātesu ekakanipāto ādi, suttesu cittapariyādānasuttaṃ. Tassāpi ‘‘evaṃ me suta’’ntiādikaṃ āyasmatā ānandena paṭhamamahāsaṅgītikāle vuttaṃ nidānamādi. Sā panesā paṭhamamahāsaṅgīti sumaṅgalavilāsiniyā dīghanikāyaṭṭhakathāya ādimhi vitthāritā, tasmā sā tattha vitthāritanayeneva veditabbā.
និទានវណ្ណនា
Nidānavaṇṇanā
១. យំ បនេតំ ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិអាទិកំ និទានំ, តត្ថ ឯវន្តិ និបាតបទំ, មេតិអាទីនិ នាមបទានិ។ សាវត្ថិយំ វិហរតីតិ ឯត្ថ វីតិ ឧបសគ្គបទំ, ហរតីតិ អាខ្យាតបទន្តិ ឥមិនា តាវ នយេន បទវិភាគោ វេទិតព្ពោ។
1. Yaṃ panetaṃ ‘‘evaṃ me suta’’ntiādikaṃ nidānaṃ, tattha evanti nipātapadaṃ, metiādīni nāmapadāni. Sāvatthiyaṃ viharatīti ettha vīti upasaggapadaṃ, haratīti ākhyātapadanti iminā tāva nayena padavibhāgo veditabbo.
អត្ថតោ បន ឯវំសទ្ទោ តាវ ឧបមូបទេស-សម្បហំសន-គរហណវចន-សម្បដិគ្គហាការនិទស្សនាវធារណាទិ-អនេកត្ថប្បភេទោ។ តថា ហេស ‘‘ឯវំ ជាតេន មច្ចេន, កត្តព្ពំ កុសលំ ពហុ’’ន្តិ ឯវមាទីសុ (ធ. ប. ៥៣) ឧបមាយំ អាគតោ។ ‘‘ឯវំ តេ អភិក្កមិតព្ពំ, ឯវំ តេ បដិក្កមិតព្ព’’ន្តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.១២២) ឧបទេសេ។ ‘‘ឯវមេតំ ភគវា, ឯវមេតំ សុគតា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៣.៦៦) សម្បហំសនេ។ ‘‘ឯវមេវំ បនាយំ វសលី យស្មិំ វា តស្មិំ វា តស្ស មុណ្ឌកស្ស សមណកស្ស វណ្ណំ ភាសតី’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.១៨៧) គរហណេ។ ‘‘ឯវំ, ភន្តេតិ ខោ តេ ភិក្ខូ ភគវតោ បច្ចស្សោសុ’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ១.១) វចនសម្បដិគ្គហេ។ ‘‘ឯវំ ព្យាខោ អហំ, ភន្តេ, ភគវតា ធម្មំ ទេសិតំ អាជានាមី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣៩៨) អាការេ។ ‘‘ឯហិ ត្វំ, មាណវក, យេន សមណោ អានន្ទោ តេនុបសង្កម; ឧបសង្កមិត្វា មម វចនេន សមណំ អានន្ទំ អប្បាពាធំ អប្បាតង្កំ លហុដ្ឋានំ ពលំ ផាសុវិហារំ បុច្ឆ – ‘សុភោ មាណវោ តោទេយ្យបុត្តោ ភវន្តំ អានន្ទំ អប្បាពាធំ…បេ.… ផាសុវិហារំ បុច្ឆតី’តិ, ឯវញ្ច វទេហិ ‘‘សាធុ កិរ ភវំ អានន្ទោ យេន សុភស្ស មាណវស្ស តោទេយ្យបុត្តស្ស និវេសនំ, តេនុបសង្កមតុ អនុកម្បំ ឧបាទាយា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.៤៤៥) និទស្សនេ។ ‘‘តំ កិំ មញ្ញថ, កាលាមា, ឥមេ ធម្មា កុសលា វា អកុសលា វាតិ? អកុសលា, ភន្តេ។ សាវជ្ជា វា អនវជ្ជា វាតិ? សាវជ្ជា, ភន្តេ។ វិញ្ញុគរហិតា វា វិញ្ញុប្បសត្ថា វាតិ? វិញ្ញុគរហិតា, ភន្តេ។ សមត្តា សមាទិន្នា អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តន្តិ នោ វា, កថំ វោ ឯត្ថ ហោតីតិ? សមត្តា, ភន្តេ, សមាទិន្នា អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តន្តិ, ឯវំ នោ ឯត្ថ ហោតី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៣.៦៦) អវធារណេ។ ស្វាយមិធ អាការនិទស្សនាវធារណេសុ ទដ្ឋព្ពោ។
Atthato pana evaṃsaddo tāva upamūpadesa-sampahaṃsana-garahaṇavacana-sampaṭiggahākāranidassanāvadhāraṇādi-anekatthappabhedo. Tathā hesa ‘‘evaṃ jātena maccena, kattabbaṃ kusalaṃ bahu’’nti evamādīsu (dha. pa. 53) upamāyaṃ āgato. ‘‘Evaṃ te abhikkamitabbaṃ, evaṃ te paṭikkamitabba’’ntiādīsu (a. ni. 4.122) upadese. ‘‘Evametaṃ bhagavā, evametaṃ sugatā’’tiādīsu (a. ni. 3.66) sampahaṃsane. ‘‘Evamevaṃ panāyaṃ vasalī yasmiṃ vā tasmiṃ vā tassa muṇḍakassa samaṇakassa vaṇṇaṃ bhāsatī’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.187) garahaṇe. ‘‘Evaṃ, bhanteti kho te bhikkhū bhagavato paccassosu’’ntiādīsu (ma. ni. 1.1) vacanasampaṭiggahe. ‘‘Evaṃ byākho ahaṃ, bhante, bhagavatā dhammaṃ desitaṃ ājānāmī’’tiādīsu (ma. ni. 1.398) ākāre. ‘‘Ehi tvaṃ, māṇavaka, yena samaṇo ānando tenupasaṅkama; upasaṅkamitvā mama vacanena samaṇaṃ ānandaṃ appābādhaṃ appātaṅkaṃ lahuṭṭhānaṃ balaṃ phāsuvihāraṃ puccha – ‘subho māṇavo todeyyaputto bhavantaṃ ānandaṃ appābādhaṃ…pe… phāsuvihāraṃ pucchatī’ti, evañca vadehi ‘‘sādhu kira bhavaṃ ānando yena subhassa māṇavassa todeyyaputtassa nivesanaṃ, tenupasaṅkamatu anukampaṃ upādāyā’’tiādīsu (dī. ni. 1.445) nidassane. ‘‘Taṃ kiṃ maññatha, kālāmā, ime dhammā kusalā vā akusalā vāti? Akusalā, bhante. Sāvajjā vā anavajjā vāti? Sāvajjā, bhante. Viññugarahitā vā viññuppasatthā vāti? Viññugarahitā, bhante. Samattā samādinnā ahitāya dukkhāya saṃvattanti no vā, kathaṃ vo ettha hotīti? Samattā, bhante, samādinnā ahitāya dukkhāya saṃvattanti, evaṃ no ettha hotī’’tiādīsu (a. ni. 3.66) avadhāraṇe. Svāyamidha ākāranidassanāvadhāraṇesu daṭṭhabbo.
តត្ថ អាការត្ថេន ឯវំសទ្ទេន ឯតមត្ថំ ទីបេតិ – នានានយនិបុណំ អនេកជ្ឈាសយសមុដ្ឋានំ អត្ថព្យញ្ជនសម្បន្នំ វិវិធបាដិហារិយំ ធម្មត្ថទេសនាបដិវេធគម្ភីរំ សព្ពសត្តានំ សកសកភាសានុរូបតោ សោតបថមាគច្ឆន្តំ តស្ស ភគវតោ វចនំ សព្ពប្បការេន កោ សមត្ថោ វិញ្ញាតុំ, សព្ពថាមេន បន សោតុកាមតំ ជនេត្វាបិ ឯវំ មេ សុតំ, មយាបិ ឯកេនាការេន សុតន្តិ។
Tattha ākāratthena evaṃsaddena etamatthaṃ dīpeti – nānānayanipuṇaṃ anekajjhāsayasamuṭṭhānaṃ atthabyañjanasampannaṃ vividhapāṭihāriyaṃ dhammatthadesanāpaṭivedhagambhīraṃ sabbasattānaṃ sakasakabhāsānurūpato sotapathamāgacchantaṃ tassa bhagavato vacanaṃ sabbappakārena ko samattho viññātuṃ, sabbathāmena pana sotukāmataṃ janetvāpi evaṃ me sutaṃ, mayāpi ekenākārena sutanti.
និទស្សនត្ថេន ‘‘នាហំ សយម្ភូ, ន មយា ឥទំ សច្ឆិកត’’ន្តិ អត្តានំ បរិមោចេន្តោ ‘‘ឯវំ មេ សុតំ, មយាបិ ឯវំ សុត’’ន្តិ ឥទានិ វត្តព្ពំ សកលំ សុត្តំ និទស្សេតិ។
Nidassanatthena ‘‘nāhaṃ sayambhū, na mayā idaṃ sacchikata’’nti attānaṃ parimocento ‘‘evaṃ me sutaṃ, mayāpi evaṃ suta’’nti idāni vattabbaṃ sakalaṃ suttaṃ nidasseti.
អវធារណត្ថេន ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ពហុស្សុតានំ យទិទំ អានន្ទោ, សតិមន្តានំ, គតិមន្តានំ, ធិតិមន្តានំ, ឧបដ្ឋាកានំ យទិទំ អានន្ទោ’’តិ (អ. និ. ១.២១៩, ២២៣) ឯវំ ភគវតា , ‘‘អាយស្មា អានន្ទោ អត្ថកុសលោ ធម្មកុសលោ ព្យញ្ជនកុសលោ និរុត្តិកុសលោ បុព្ពាបរកុសលោ’’តិ (អ. និ. ៥.១៦៩) ឯវំ ធម្មសេនាបតិនា ច បសត្ថភាវានុរូបំ អត្តនោ ធារណពលំ ទស្សេន្តោ សត្តានំ សោតុកាមតំ ជនេតិ ‘‘ឯវំ មេ សុតំ, តញ្ច ខោ អត្ថតោ វា ព្យញ្ជនតោ វា អនូនមនធិកំ, ឯវមេវ, ន អញ្ញថា ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ។
Avadhāraṇatthena ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ bahussutānaṃ yadidaṃ ānando, satimantānaṃ, gatimantānaṃ, dhitimantānaṃ, upaṭṭhākānaṃ yadidaṃ ānando’’ti (a. ni. 1.219, 223) evaṃ bhagavatā , ‘‘āyasmā ānando atthakusalo dhammakusalo byañjanakusalo niruttikusalo pubbāparakusalo’’ti (a. ni. 5.169) evaṃ dhammasenāpatinā ca pasatthabhāvānurūpaṃ attano dhāraṇabalaṃ dassento sattānaṃ sotukāmataṃ janeti ‘‘evaṃ me sutaṃ, tañca kho atthato vā byañjanato vā anūnamanadhikaṃ, evameva, na aññathā daṭṭhabba’’nti.
មេសទ្ទោ តីសុ អត្ថេសុ ទិស្សតិ។ តថា ហិស្ស ‘‘គាថាភិគីតំ មេ អភោជនេយ្យ’’ន្តិអាទីសុ (សុ. និ. ៨១; សំ. និ. ១.១៩៤) មយាតិ អត្ថោ។ ‘‘សាធុ មេ, ភន្តេ, ភគវា សំខិត្តេន ធម្មំ ទេសេតូ’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៤.៨៨) មយ្ហន្តិ អត្ថោ។ ‘‘ធម្មទាយាទា មេ, ភិក្ខវេ, ភវថា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២៩) មមាតិ អត្ថោ។ ឥធ បន ‘‘មយា សុត’’ន្តិ ច, ‘‘មម សុត’’ន្តិ ច អត្ថទ្វយេ យុជ្ជតិ។
Mesaddo tīsu atthesu dissati. Tathā hissa ‘‘gāthābhigītaṃ me abhojaneyya’’ntiādīsu (su. ni. 81; saṃ. ni. 1.194) mayāti attho. ‘‘Sādhu me, bhante, bhagavā saṃkhittena dhammaṃ desetū’’tiādīsu (saṃ. ni. 4.88) mayhanti attho. ‘‘Dhammadāyādā me, bhikkhave, bhavathā’’tiādīsu (ma. ni. 1.29) mamāti attho. Idha pana ‘‘mayā suta’’nti ca, ‘‘mama suta’’nti ca atthadvaye yujjati.
សុតន្តិ អយំ សុតសទ្ទោ សឧបសគ្គោ ច អនុបសគ្គោ ច គមន-វិស្សុត-កិលិន្នឧបចិតានុយោគ-សោតវិញ្ញេយ្យ-សោតទ្វារានុសារវិញ្ញាតាទិអនេកត្ថប្បភេទោ។ តថា ហិស្ស – ‘‘សេនាយ បសុតោ’’តិអាទីសុ គច្ឆន្តោតិ អត្ថោ។ ‘‘សុតធម្មស្ស បស្សតោ’’តិអាទីសុ (ឧទា. ១១) វិស្សុតធម្មស្សាតិ អត្ថោ។ ‘‘អវស្សុតា អវស្សុតស្សា’’តិអាទីសុ (បាចិ. ៦៥៧) កិលិន្នាកិលិន្នស្សាតិ អត្ថោ។ ‘‘តុម្ហេហិ បុញ្ញំ បសុតំ អនប្បក’’ន្តិអាទីសុ (ខុ. បា. ៧-១២) ឧបចិតន្តិ អត្ថោ។ ‘‘យេ ឈានប្បសុតា ធីរា’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ១៨១) ឈានានុយុត្តាតិ អត្ថោ។ ‘‘ទិដ្ឋំ សុតំ មុត’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២៤១) សោតវិញ្ញេយ្យន្តិ អត្ថោ។ ‘‘សុតធរោ សុតសន្និចយោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣៣៩) សោតទ្វារានុសារវិញ្ញាតធរោតិ អត្ថោ។ ឥធ បនស្ស សោតទ្វារានុសារេន ឧបធារិតន្តិ វា ឧបធារណន្តិ វាតិ អត្ថោ។ មេ-សទ្ទស្ស ហិ មយាតិ អត្ថេ សតិ ‘‘ឯវំ មយា សុតំ សោតទ្វារានុសារេន ឧបធារិត’’ន្តិ យុជ្ជតិ។ មមាតិ អត្ថេ សតិ ‘‘ឯវំ មម សុតំ សោតទ្វារានុសារេន ឧបធារណ’’ន្តិ យុជ្ជតិ។
Sutanti ayaṃ sutasaddo saupasaggo ca anupasaggo ca gamana-vissuta-kilinnaupacitānuyoga-sotaviññeyya-sotadvārānusāraviññātādianekatthappabhedo. Tathā hissa – ‘‘senāya pasuto’’tiādīsu gacchantoti attho. ‘‘Sutadhammassa passato’’tiādīsu (udā. 11) vissutadhammassāti attho. ‘‘Avassutā avassutassā’’tiādīsu (pāci. 657) kilinnākilinnassāti attho. ‘‘Tumhehi puññaṃ pasutaṃ anappaka’’ntiādīsu (khu. pā. 7-12) upacitanti attho. ‘‘Ye jhānappasutā dhīrā’’tiādīsu (dha. pa. 181) jhānānuyuttāti attho. ‘‘Diṭṭhaṃ sutaṃ muta’’ntiādīsu (ma. ni. 1.241) sotaviññeyyanti attho. ‘‘Sutadharo sutasannicayo’’tiādīsu (ma. ni. 1.339) sotadvārānusāraviññātadharoti attho. Idha panassa sotadvārānusārena upadhāritanti vā upadhāraṇanti vāti attho. Me-saddassa hi mayāti atthe sati ‘‘evaṃ mayā sutaṃ sotadvārānusārena upadhārita’’nti yujjati. Mamāti atthe sati ‘‘evaṃ mama sutaṃ sotadvārānusārena upadhāraṇa’’nti yujjati.
ឯវមេតេសុ តីសុ បទេសុ ឯវន្តិ សោតវិញ្ញាណាទិវិញ្ញាណកិច្ចនិទស្សនំ។ មេតិ វុត្តវិញ្ញាណសមង្គិបុគ្គលនិទស្សនំ។ សុតន្តិ អស្សវនភាវបដិក្ខេបតោ អនូនាធិកាវិបរីតគ្គហណនិទស្សនំ។ តថា ឯវន្តិ តស្សា សោតទ្វារានុសារេន បវត្តាយ វិញ្ញាណវីថិយា នានប្បការេន អារម្មណេ បវត្តភាវប្បកាសនំ។ មេតិ អត្តប្បកាសនំ។ សុតន្តិ ធម្មប្បកាសនំ។ អយញ្ហេត្ថ សង្ខេបោ – ‘‘នានប្បការេន អារម្មណេ បវត្តាយ វិញ្ញាណវីថិយា មយា ន អញ្ញំ កតំ, ឥទំ បន កតំ, អយំ ធម្មោ សុតោ’’តិ។
Evametesu tīsu padesu evanti sotaviññāṇādiviññāṇakiccanidassanaṃ. Meti vuttaviññāṇasamaṅgipuggalanidassanaṃ. Sutanti assavanabhāvapaṭikkhepato anūnādhikāviparītaggahaṇanidassanaṃ. Tathā evanti tassā sotadvārānusārena pavattāya viññāṇavīthiyā nānappakārena ārammaṇe pavattabhāvappakāsanaṃ. Meti attappakāsanaṃ. Sutanti dhammappakāsanaṃ. Ayañhettha saṅkhepo – ‘‘nānappakārena ārammaṇe pavattāya viññāṇavīthiyā mayā na aññaṃ kataṃ, idaṃ pana kataṃ, ayaṃ dhammo suto’’ti.
តថា ឯវន្តិ និទ្ទិសិតព្ពប្បកាសនំ។ មេតិ បុគ្គលប្បកាសនំ។ សុតន្តិ បុគ្គលកិច្ចប្បកាសនំ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យំ សុត្តំ និទ្ទិសិស្សាមិ, តំ មយា ឯវំ សុតន្តិ។
Tathā evanti niddisitabbappakāsanaṃ. Meti puggalappakāsanaṃ. Sutanti puggalakiccappakāsanaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – yaṃ suttaṃ niddisissāmi, taṃ mayā evaṃ sutanti.
តថា ឯវន្តិ យស្ស ចិត្តសន្តានស្ស នានាការប្បវត្តិយា នានត្ថព្យញ្ជនគ្គហណំ ហោតិ, តស្ស នានាការនិទ្ទេសោ។ ឯវន្តិ ហិ អយំ អាការបញ្ញត្តិ។ មេតិ កត្តុនិទ្ទេសោ។ សុតន្តិ វិសយនិទ្ទេសោ។ ឯត្តាវតា នានាការប្បវត្តេន ចិត្តសន្តានេន តំសមង្គិនោ កត្តុ វិសយេ គហណសន្និដ្ឋានំ កតំ ហោតិ។
Tathā evanti yassa cittasantānassa nānākārappavattiyā nānatthabyañjanaggahaṇaṃ hoti, tassa nānākāraniddeso. Evanti hi ayaṃ ākārapaññatti. Meti kattuniddeso. Sutanti visayaniddeso. Ettāvatā nānākārappavattena cittasantānena taṃsamaṅgino kattu visaye gahaṇasanniṭṭhānaṃ kataṃ hoti.
អថ វា ឯវន្តិ បុគ្គលកិច្ចនិទ្ទេសោ។ សុតន្តិ វិញ្ញាណកិច្ចនិទ្ទេសោ។ មេតិ ឧភយកិច្ចយុត្តបុគ្គលនិទ្ទេសោ។ អយំ បនេត្ថ សង្ខេបោ – មយា សវនកិច្ចវិញ្ញាណសមង្គិនា បុគ្គលេន វិញ្ញាណវសេន លទ្ធសវនកិច្ចវោហារេន សុតន្តិ។
Atha vā evanti puggalakiccaniddeso. Sutanti viññāṇakiccaniddeso. Meti ubhayakiccayuttapuggalaniddeso. Ayaṃ panettha saṅkhepo – mayā savanakiccaviññāṇasamaṅginā puggalena viññāṇavasena laddhasavanakiccavohārena sutanti.
តត្ថ ឯវន្តិ ច មេតិ ច សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថវសេន អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ។ កិញ្ហេត្ថ តំ បរមត្ថតោ អត្ថិ, យំ ឯវន្តិ វា មេតិ វា និទ្ទេសំ លភេថ។ សុតន្តិ វិជ្ជមានបញ្ញត្តិ។ យញ្ហិ តំ ឯត្ថ សោតេន ឧបលទ្ធំ, តំ បរមត្ថតោ វិជ្ជមានន្តិ។ តថា ឯវន្តិ ច មេតិ ច តំ តំ ឧបាទាយ វត្តព្ពតោ ឧបាទាបញ្ញត្តិ។ សុតន្តិ ទិដ្ឋាទីនិ ឧបនិធាយ វត្តព្ពតោ ឧបនិធាបញ្ញត្តិ។
Tattha evanti ca meti ca saccikaṭṭhaparamatthavasena avijjamānapaññatti. Kiñhettha taṃ paramatthato atthi, yaṃ evanti vā meti vā niddesaṃ labhetha. Sutanti vijjamānapaññatti. Yañhi taṃ ettha sotena upaladdhaṃ, taṃ paramatthato vijjamānanti. Tathā evanti ca meti ca taṃ taṃ upādāya vattabbato upādāpaññatti. Sutanti diṭṭhādīni upanidhāya vattabbato upanidhāpaññatti.
ឯត្ថ ច ឯវន្តិ វចនេន អសម្មោហំ ទីបេតិ។ ន ហិ សម្មូឡ្ហោ នានប្បការបដិវេធសមត្ថោ ហោតិ។ សុតន្តិ វចនេន សុតស្ស អសម្មោសំ ទីបេតិ។ យស្ស ហិ សុតំ សម្មុដ្ឋំ ហោតិ, ន សោ កាលន្តរេន មយា សុតន្តិ បដិជានាតិ។ ឥច្ចស្ស អសម្មោហេន បញ្ញាសិទ្ធិ, អសម្មោសេន បន សតិសិទ្ធិ។ តត្ថ បញ្ញាបុព្ពង្គមាយ សតិយា ព្យញ្ជនាវធារណសមត្ថតា, សតិបុព្ពង្គមាយ បញ្ញាយ អត្ថបដិវេធសមត្ថតា។ តទុភយសមត្ថតាយោគេន អត្ថព្យញ្ជនសម្បន្នស្ស ធម្មកោសស្ស អនុបាលនសមត្ថតោ ធម្មភណ្ឌាគារិកត្តសិទ្ធិ។
Ettha ca evanti vacanena asammohaṃ dīpeti. Na hi sammūḷho nānappakārapaṭivedhasamattho hoti. Sutanti vacanena sutassa asammosaṃ dīpeti. Yassa hi sutaṃ sammuṭṭhaṃ hoti, na so kālantarena mayā sutanti paṭijānāti. Iccassa asammohena paññāsiddhi, asammosena pana satisiddhi. Tattha paññāpubbaṅgamāya satiyā byañjanāvadhāraṇasamatthatā, satipubbaṅgamāya paññāya atthapaṭivedhasamatthatā. Tadubhayasamatthatāyogena atthabyañjanasampannassa dhammakosassa anupālanasamatthato dhammabhaṇḍāgārikattasiddhi.
អបរោ នយោ – ឯវន្តិ វចនេន យោនិសោ មនសិការំ ទីបេតិ, អយោនិសោ មនសិករោតោ ហិ នានប្បការបដិវេធាភាវតោ។ សុតន្តិ វចនេន អវិក្ខេបំ ទីបេតិ, វិក្ខិត្តចិត្តស្ស សវនាភាវតោ។ តថា ហិ វិក្ខិត្តចិត្តោ បុគ្គលោ សព្ពសម្បត្តិយា វុច្ចមានោបិ ‘‘ន មយា សុតំ , បុន ភណថា’’តិ ភណតិ។ យោនិសោ មនសិការេន ចេត្ថ អត្តសម្មាបណិធិំ បុព្ពេ ច កតបុញ្ញតំ សាធេតិ សម្មា អប្បណិហិតត្តស្ស បុព្ពេ អកតបុញ្ញស្ស វា តទភាវតោ។ តថា អវិក្ខេបេន សទ្ធម្មស្សវនំ សប្បុរិសូបនិស្សយញ្ច សាធេតិ។ ន ហិ វិក្ខិត្តចិត្តោ សោតុំ សក្កោតិ, ន ច សប្បុរិសេ អនុបស្សយមានស្ស សវនំ អត្ថីតិ។
Aparo nayo – evanti vacanena yoniso manasikāraṃ dīpeti, ayoniso manasikaroto hi nānappakārapaṭivedhābhāvato. Sutanti vacanena avikkhepaṃ dīpeti, vikkhittacittassa savanābhāvato. Tathā hi vikkhittacitto puggalo sabbasampattiyā vuccamānopi ‘‘na mayā sutaṃ , puna bhaṇathā’’ti bhaṇati. Yoniso manasikārena cettha attasammāpaṇidhiṃ pubbe ca katapuññataṃ sādheti sammā appaṇihitattassa pubbe akatapuññassa vā tadabhāvato. Tathā avikkhepena saddhammassavanaṃ sappurisūpanissayañca sādheti. Na hi vikkhittacitto sotuṃ sakkoti, na ca sappurise anupassayamānassa savanaṃ atthīti.
អបរោ នយោ – យស្មា ‘‘ឯវន្តិ យស្ស ចិត្តសន្តានស្ស នានាការប្បវត្តិយា នានត្ថព្យញ្ជនគ្គហណំ ហោតិ, តស្ស នានាការនិទ្ទេសោ’’តិ វុត្តំ។ សោ ច ឯវំ ភទ្ទកោ អាការោ ន សម្មា អប្បណិហិតត្តនោ បុព្ពេ អកតបុញ្ញស្ស វា ហោតិ, តស្មា ឯវន្តិ ឥមិនា ភទ្ទកេនាការេន បច្ឆិមចក្កទ្វយសម្បត្តិមត្តនោ ទីបេតិ។ សុតន្តិ សវនយោគេន បុរិមចក្កទ្វយសម្បត្តិំ។ ន ហិ អប្បតិរូបទេសេ វសតោ សប្បុរិសូបនិស្សយវិរហិតស្ស វា សវនំ អត្ថិ។ ឥច្ចស្ស បច្ឆិមចក្កទ្វយសិទ្ធិយា អាសយសុទ្ធិ សិទ្ធា ហោតិ, បុរិមចក្កទ្វយសិទ្ធិយា បយោគសុទ្ធិ។ តាយ ច អាសយសុទ្ធិយា អធិគមព្យត្តិសិទ្ធិ, បយោគសុទ្ធិយា អាគមព្យត្តិសិទ្ធិ។ ឥតិ បយោគាសយសុទ្ធស្ស អាគមាធិគមសម្បន្នស្ស វចនំ អរុណុគ្គំ វិយ សូរិយស្ស ឧទយតោ, យោនិសោ មនសិការោ វិយ ច កុសលកម្មស្ស, អរហតិ ភគវតោ វចនស្ស បុព្ពង្គមំ ភវិតុន្តិ ឋានេ និទានំ ឋបេន្តោ ឯវំ មេ សុតន្តិអាទិមាហ។
Aparo nayo – yasmā ‘‘evanti yassa cittasantānassa nānākārappavattiyā nānatthabyañjanaggahaṇaṃ hoti, tassa nānākāraniddeso’’ti vuttaṃ. So ca evaṃ bhaddako ākāro na sammā appaṇihitattano pubbe akatapuññassa vā hoti, tasmā evanti iminā bhaddakenākārena pacchimacakkadvayasampattimattano dīpeti. Sutanti savanayogena purimacakkadvayasampattiṃ. Na hi appatirūpadese vasato sappurisūpanissayavirahitassa vā savanaṃ atthi. Iccassa pacchimacakkadvayasiddhiyā āsayasuddhi siddhā hoti, purimacakkadvayasiddhiyā payogasuddhi. Tāya ca āsayasuddhiyā adhigamabyattisiddhi, payogasuddhiyā āgamabyattisiddhi. Iti payogāsayasuddhassa āgamādhigamasampannassa vacanaṃ aruṇuggaṃ viya sūriyassa udayato, yoniso manasikāro viya ca kusalakammassa, arahati bhagavato vacanassa pubbaṅgamaṃ bhavitunti ṭhāne nidānaṃ ṭhapento evaṃ me sutantiādimāha.
អបរោ នយោ – ឯវន្តិ ឥមិនា នានប្បការបដិវេធទីបកេន វចនេន អត្តនោ អត្ថបដិភានបដិសម្ភិទាសម្បត្តិសព្ភាវំ ទីបេតិ។ សុតន្តិ ឥមិនា សោតព្ពភេទបដិវេធទីបកេន វចនេន ធម្មនិរុត្តិបដិសម្ភិទាសម្បត្តិសព្ភាវំ។ ឯវន្តិ ច ឥទំ យោនិសោ មនសិការទីបកវចនំ ភាសមានោ ‘‘ឯតេ មយា ធម្មា មនសា អនុបេក្ខិតា ទិដ្ឋិយា សុប្បដិវិទ្ធា’’តិ ទីបេតិ។ សុតន្តិ ឥទំ សវនយោគទីបកវចនំ ភាសមានោ ‘‘ពហូ មយា ធម្មា សុតា ធាតា វចសា បរិចិតា’’តិ ទីបេតិ។ តទុភយេនបិ អត្ថព្យញ្ជនបារិបូរិំ ទីបេន្តោ សវនេ អាទរំ ជនេតិ។ អត្ថព្យញ្ជនបរិបុណ្ណំ ហិ ធម្មំ អាទរេន អស្សុណន្តោ មហតា ហិតា បរិពាហិរោ ហោតីតិ អាទរំ ជនេត្វា សក្កច្ចំ ធម្មោ សោតព្ពោតិ។
Aparo nayo – evanti iminā nānappakārapaṭivedhadīpakena vacanena attano atthapaṭibhānapaṭisambhidāsampattisabbhāvaṃ dīpeti. Sutanti iminā sotabbabhedapaṭivedhadīpakena vacanena dhammaniruttipaṭisambhidāsampattisabbhāvaṃ. Evanti ca idaṃ yoniso manasikāradīpakavacanaṃ bhāsamāno ‘‘ete mayā dhammā manasā anupekkhitā diṭṭhiyā suppaṭividdhā’’ti dīpeti. Sutanti idaṃ savanayogadīpakavacanaṃ bhāsamāno ‘‘bahū mayā dhammā sutā dhātā vacasā paricitā’’ti dīpeti. Tadubhayenapi atthabyañjanapāripūriṃ dīpento savane ādaraṃ janeti. Atthabyañjanaparipuṇṇaṃ hi dhammaṃ ādarena assuṇanto mahatā hitā paribāhiro hotīti ādaraṃ janetvā sakkaccaṃ dhammo sotabboti.
ឯវំ មេ សុតន្តិ ឥមិនា បន សកលេន វចនេន អាយស្មា អានន្ទោ តថាគតប្បវេទិតំ ធម្មំ អត្តនោ អទហន្តោ អសប្បុរិសភូមិំ អតិក្កមតិ, សាវកត្តំ បដិជានន្តោ សប្បុរិសភូមិំ ឱក្កមតិ។ តថា អសទ្ធម្មា ចិត្តំ វុដ្ឋាបេតិ, សទ្ធម្មេ ចិត្តំ បតិដ្ឋាបេតិ។ ‘‘កេវលំ សុតមេវេតំ មយា , តស្សេវ បន ភគវតោ វចន’’ន្តិ ទីបេន្តោ អត្តានំ បរិមោចេតិ , សត្ថារំ អបទិសតិ, ជិនវចនំ អប្បេតិ, ធម្មនេត្តិំ បតិដ្ឋាបេតិ។
Evaṃ me sutanti iminā pana sakalena vacanena āyasmā ānando tathāgatappaveditaṃ dhammaṃ attano adahanto asappurisabhūmiṃ atikkamati, sāvakattaṃ paṭijānanto sappurisabhūmiṃ okkamati. Tathā asaddhammā cittaṃ vuṭṭhāpeti, saddhamme cittaṃ patiṭṭhāpeti. ‘‘Kevalaṃ sutamevetaṃ mayā , tasseva pana bhagavato vacana’’nti dīpento attānaṃ parimoceti , satthāraṃ apadisati, jinavacanaṃ appeti, dhammanettiṃ patiṭṭhāpeti.
អបិច ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិ អត្តនា ឧប្បាទិតភាវំ អប្បដិជានន្តោ បុរិមវចនំ វិវរន្តោ ‘‘សម្មុខា បដិគ្គហិតមិទំ មយា តស្ស ភគវតោ ចតុវេសារជ្ជវិសារទស្ស ទសពលធរស្ស អាសភដ្ឋានដ្ឋាយិនោ សីហនាទនាទិនោ សព្ពសត្តុត្តមស្ស ធម្មិស្សរស្ស ធម្មរាជស្ស ធម្មាធិបតិនោ ធម្មទីបស្ស ធម្មសរណស្ស សទ្ធម្មវរចក្កវត្តិនោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស វចនំ, ន ឯត្ថ អត្ថេ វា ធម្មេ វា បទេ វា ព្យញ្ជនេ វា កង្ខា វា វិមតិ វា កត្តព្ពា’’តិ សព្ពទេវមនុស្សានំ ឥមស្មិំ ធម្មេ អស្សទ្ធិយំ វិនាសេតិ, សទ្ធាសម្បទំ ឧប្បាទេតិ។ តេនេតំ វុច្ចតិ –
Apica ‘‘evaṃ me suta’’nti attanā uppāditabhāvaṃ appaṭijānanto purimavacanaṃ vivaranto ‘‘sammukhā paṭiggahitamidaṃ mayā tassa bhagavato catuvesārajjavisāradassa dasabaladharassa āsabhaṭṭhānaṭṭhāyino sīhanādanādino sabbasattuttamassa dhammissarassa dhammarājassa dhammādhipatino dhammadīpassa dhammasaraṇassa saddhammavaracakkavattino sammāsambuddhassa vacanaṃ, na ettha atthe vā dhamme vā pade vā byañjane vā kaṅkhā vā vimati vā kattabbā’’ti sabbadevamanussānaṃ imasmiṃ dhamme assaddhiyaṃ vināseti, saddhāsampadaṃ uppādeti. Tenetaṃ vuccati –
‘‘វិនាសយតិ អស្សទ្ធំ, សទ្ធំ វឌ្ឍេតិ សាសនេ;
‘‘Vināsayati assaddhaṃ, saddhaṃ vaḍḍheti sāsane;
ឯវំ មេ សុតមិច្ចេវំ, វទំ គោតមសាវកោ’’តិ។
Evaṃ me sutamiccevaṃ, vadaṃ gotamasāvako’’ti.
ឯកន្តិ គណនបរិច្ឆេទនិទ្ទេសោ។ សមយន្តិ បរិច្ឆិន្ននិទ្ទេសោ។ ឯកំ សមយន្តិ អនិយមិតបរិទីបនំ។ តត្ថ សមយសទ្ទោ –
Ekanti gaṇanaparicchedaniddeso. Samayanti paricchinnaniddeso. Ekaṃ samayanti aniyamitaparidīpanaṃ. Tattha samayasaddo –
‘‘សមវាយេ ខណេ កាលេ, សមូហេ ហេតុទិដ្ឋិសុ;
‘‘Samavāye khaṇe kāle, samūhe hetudiṭṭhisu;
បដិលាភេ បហានេ ច, បដិវេធេ ច ទិស្សតិ’’។
Paṭilābhe pahāne ca, paṭivedhe ca dissati’’.
តថា ហិស្ស ‘‘អប្បេវ នាម ស្វេបិ ឧបសង្កមេយ្យាម កាលញ្ច សមយញ្ច ឧបាទាយា’’តិ ឯវមាទីសុ (ទី. និ. ១.៤៤៧) សមវាយោ អត្ថោ។ ‘‘ឯកោវ ខោ, ភិក្ខវេ, ខណោ ច សមយោ ច ព្រហ្មចរិយវាសាយា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៨.២៩) ខណោ។ ‘‘ឧណ្ហសមយោ បរិឡាហសមយោ’’តិអាទីសុ (បាចិ. ៣៥៨) កាលោ។ ‘‘មហាសមយោ បវនស្មិ’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៣៣២) សមូហោ។ ‘‘សមយោបិ ខោ តេ ភទ្ទាលិ អប្បដិវិទ្ធោ អហោសិ, ភគវា ខោ សាវត្ថិយំ វិហរតិ, ភគវាបិ មំ ជានិស្សតិ ‘ភទ្ទាលិ នាម ភិក្ខុ សត្ថុ សាសនេ សិក្ខាយ អបរិបូរការី’តិ, អយម្បិ ខោ តេ, ភទ្ទាលិ, សមយោ អប្បដិវិទ្ធោ អហោសី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.១៣៥) ហេតុ។ ‘‘តេន ខោ បន សមយេន ឧគ្គាហមានោ បរិព្ពាជកោ សមណមុណ្ឌិកាបុត្តោ សមយប្បវាទកេ តិន្ទុកាចីរេ ឯកសាលកេ មល្លិកាយ អារាមេ បដិវសតី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.២៦០) ទិដ្ឋិ។
Tathā hissa ‘‘appeva nāma svepi upasaṅkameyyāma kālañca samayañca upādāyā’’ti evamādīsu (dī. ni. 1.447) samavāyo attho. ‘‘Ekova kho, bhikkhave, khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’tiādīsu (a. ni. 8.29) khaṇo. ‘‘Uṇhasamayo pariḷāhasamayo’’tiādīsu (pāci. 358) kālo. ‘‘Mahāsamayo pavanasmi’’ntiādīsu (dī. ni. 2.332) samūho. ‘‘Samayopi kho te bhaddāli appaṭividdho ahosi, bhagavā kho sāvatthiyaṃ viharati, bhagavāpi maṃ jānissati ‘bhaddāli nāma bhikkhu satthu sāsane sikkhāya aparipūrakārī’ti, ayampi kho te, bhaddāli, samayo appaṭividdho ahosī’’tiādīsu (ma. ni. 2.135) hetu. ‘‘Tena kho pana samayena uggāhamāno paribbājako samaṇamuṇḍikāputto samayappavādake tindukācīre ekasālake mallikāya ārāme paṭivasatī’’tiādīsu (ma. ni. 2.260) diṭṭhi.
‘‘ទិដ្ឋេ ធម្មេ ច យោ អត្ថោ, យោ ចត្ថោ សម្បរាយិកោ;
‘‘Diṭṭhe dhamme ca yo attho, yo cattho samparāyiko;
អត្ថាភិសមយា ធីរោ, បណ្ឌិតោតិ បវុច្ចតី’’តិ។ –
Atthābhisamayā dhīro, paṇḍitoti pavuccatī’’ti. –
អាទីសុ (សំ. និ. ១.១២៩) បដិលាភោ។ ‘‘សម្មា មានាភិសមយា អន្តមកាសិ ទុក្ខស្សា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២៨) បហានំ។ ‘‘ទុក្ខស្ស បីឡនដ្ឋោ សង្ខតដ្ឋោ សន្តាបដ្ឋោ វិបរិណាមដ្ឋោ អភិសមយដ្ឋោ’’តិអាទីសុ (បដិ. ម. ២.៨) បដិវេធោ។ ឥធ បនស្ស កាលោ អត្ថោ។ តេន សំវច្ឆរ-ឧតុ-មាស-អឌ្ឍមាស-រត្តិ-ទិវ-បុព្ពណ្ហ-មជ្ឈន្ហិក-សាយន្ហ-បឋម-មជ្ឈិម- បច្ឆិមយាម-មុហុត្តាទីសុ កាលប្បភេទភូតេសុ សមយេសុ ឯកំ សមយន្តិ ទីបេតិ។
Ādīsu (saṃ. ni. 1.129) paṭilābho. ‘‘Sammā mānābhisamayā antamakāsi dukkhassā’’tiādīsu (ma. ni. 1.28) pahānaṃ. ‘‘Dukkhassa pīḷanaṭṭho saṅkhataṭṭho santāpaṭṭho vipariṇāmaṭṭho abhisamayaṭṭho’’tiādīsu (paṭi. ma. 2.8) paṭivedho. Idha panassa kālo attho. Tena saṃvacchara-utu-māsa-aḍḍhamāsa-ratti-diva-pubbaṇha-majjhanhika-sāyanha-paṭhama-majjhima- pacchimayāma-muhuttādīsu kālappabhedabhūtesu samayesu ekaṃ samayanti dīpeti.
តត្ថ កិញ្ចាបិ ឯតេសុ សំវច្ឆរាទីសុ យំ យំ សុត្តំ យម្ហិ យម្ហិ សំវច្ឆរេ ឧតុម្ហិ មាសេ បក្ខេ រត្តិភាគេ ទិវសភាគេ វា វុត្តំ, សព្ពំ តំ ថេរស្ស សុវិទិតំ សុវវត្ថាបិតំ បញ្ញាយ។ យស្មា បន ‘‘ឯវំ មេ សុតំ អសុកសំវច្ឆរេ អសុកឧតុម្ហិ អសុកមាសេ អសុកបក្ខេ អសុករត្តិភាគេ អសុកទិវសភាគេ វា’’តិ ឯវំ វុត្តេ ន សក្កា សុខេន ធារេតុំ វា ឧទ្ទិសិតុំ វា ឧទ្ទិសាបេតុំ វា, ពហុ ច វត្តព្ពំ ហោតិ, តស្មា ឯកេនេវ បទេន តមត្ថំ សមោធានេត្វា ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ អាហ។
Tattha kiñcāpi etesu saṃvaccharādīsu yaṃ yaṃ suttaṃ yamhi yamhi saṃvacchare utumhi māse pakkhe rattibhāge divasabhāge vā vuttaṃ, sabbaṃ taṃ therassa suviditaṃ suvavatthāpitaṃ paññāya. Yasmā pana ‘‘evaṃ me sutaṃ asukasaṃvacchare asukautumhi asukamāse asukapakkhe asukarattibhāge asukadivasabhāge vā’’ti evaṃ vutte na sakkā sukhena dhāretuṃ vā uddisituṃ vā uddisāpetuṃ vā, bahu ca vattabbaṃ hoti, tasmā ekeneva padena tamatthaṃ samodhānetvā ‘‘ekaṃ samaya’’nti āha.
យេ វា ឥមេ គព្ភោក្កន្តិសមយោ ជាតិសមយោ សំវេគសមយោ អភិនិក្ខមនសមយោ ទុក្ករការិកសមយោ មារវិជយសមយោ អភិសម្ពោធិសមយោ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារសមយោ ទេសនាសមយោ បរិនិព្ពានសមយោតិ ឯវមាទយោ ភគវតោ ទេវមនុស្សេសុ អតិវិយ សុប្បកាសា អនេកកាលប្បភេទា ឯវ សមយា, តេសុ សមយេសុ ទេសនាសមយសង្ខាតំ ឯកំ សមយន្តិ ទីបេតិ។ យោ ចាយំ ញាណករុណាកិច្ចសមយេសុ ករុណាកិច្ចសមយោ, អត្តហិតបរហិត-បដិបត្តិសមយេសុ បរហិត-បដិបត្តិសមយោ, សន្និបតិតានំ ករណីយទ្វយសមយេសុ ធម្មិកថាសមយោ, ទេសនាបដិបត្តិសមយេសុ ទេសនាសមយោ, តេសុបិ សមយេសុ អញ្ញតរំ សន្ធាយ ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ អាហ។
Ye vā ime gabbhokkantisamayo jātisamayo saṃvegasamayo abhinikkhamanasamayo dukkarakārikasamayo māravijayasamayo abhisambodhisamayo diṭṭhadhammasukhavihārasamayo desanāsamayo parinibbānasamayoti evamādayo bhagavato devamanussesu ativiya suppakāsā anekakālappabhedā eva samayā, tesu samayesu desanāsamayasaṅkhātaṃ ekaṃ samayanti dīpeti. Yo cāyaṃ ñāṇakaruṇākiccasamayesu karuṇākiccasamayo, attahitaparahita-paṭipattisamayesu parahita-paṭipattisamayo, sannipatitānaṃ karaṇīyadvayasamayesu dhammikathāsamayo, desanāpaṭipattisamayesu desanāsamayo, tesupi samayesu aññataraṃ sandhāya ‘‘ekaṃ samaya’’nti āha.
កស្មា បនេត្ថ យថា អភិធម្មេ ‘‘យស្មិំ សមយេ កាមាវចរ’’ន្តិ ច, ឥតោ អញ្ញេសុ ច សុត្តបទេសុ ‘‘យស្មិំ សមយេ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ វិវិច្ចេវ កាមេហី’’តិ ច ភុម្មវចនេន និទ្ទេសោ កតោ, វិនយេ ច ‘‘តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា’’តិ ករណវចនេន និទ្ទេសោ កតោ, តថា អកត្វា ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ ឧបយោគវចនេន និទ្ទេសោ កតោតិ។ តត្ថ តថា, ឥធ ច អញ្ញថា អត្ថសម្ភវតោ។ តត្ថ ហិ អភិធម្មេ ឥតោ អញ្ញេសុ សុត្តបទេសុ ច អធិករណត្ថោ ភាវេនភាវលក្ខណត្ថោ ច សម្ភវតិ។ អធិករណំ ហិ កាលត្ថោ សមូហត្ថោ ច សមយោ, តត្ថ វុត្តានំ ផស្សាទិធម្មានំ ខណសមវាយហេតុសង្ខាតស្ស ច សមយស្ស ភាវេន តេសំ ភាវោ លក្ខីយតិ, តស្មា តទត្ថជោតនត្ថំ តត្ថ ភុម្មវចនេន និទ្ទេសោ កតោ។
Kasmā panettha yathā abhidhamme ‘‘yasmiṃ samaye kāmāvacara’’nti ca, ito aññesu ca suttapadesu ‘‘yasmiṃ samaye, bhikkhave, bhikkhu vivicceva kāmehī’’ti ca bhummavacanena niddeso kato, vinaye ca ‘‘tena samayena buddho bhagavā’’ti karaṇavacanena niddeso kato, tathā akatvā ‘‘ekaṃ samaya’’nti upayogavacanena niddeso katoti. Tattha tathā, idha ca aññathā atthasambhavato. Tattha hi abhidhamme ito aññesu suttapadesu ca adhikaraṇattho bhāvenabhāvalakkhaṇattho ca sambhavati. Adhikaraṇaṃ hi kālattho samūhattho ca samayo, tattha vuttānaṃ phassādidhammānaṃ khaṇasamavāyahetusaṅkhātassa ca samayassa bhāvena tesaṃ bhāvo lakkhīyati, tasmā tadatthajotanatthaṃ tattha bhummavacanena niddeso kato.
វិនយេ ច ហេតុអត្ថោ ករណត្ថោ ច សម្ភវតិ។ យោ ហិ សោ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិសមយោ សារិបុត្តាទីហិបិ ទុព្ពិញ្ញេយ្យោ, តេន សមយេន ហេតុភូតេន ករណភូតេន ច សិក្ខាបទានិ បញ្ញាបយន្តោ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិហេតុញ្ច អបេក្ខមានោ ភគវា តត្ថ តត្ថ វិហាសិ។ តស្មា តទត្ថជោតនត្ថំ តត្ថ ករណវចនេន និទ្ទេសោ កតោ។
Vinaye ca hetuattho karaṇattho ca sambhavati. Yo hi so sikkhāpadapaññattisamayo sāriputtādīhipi dubbiññeyyo, tena samayena hetubhūtena karaṇabhūtena ca sikkhāpadāni paññāpayanto sikkhāpadapaññattihetuñca apekkhamāno bhagavā tattha tattha vihāsi. Tasmā tadatthajotanatthaṃ tattha karaṇavacanena niddeso kato.
ឥធ បន អញ្ញស្មិញ្ច ឯវំជាតិកេ អច្ចន្តសំយោគត្ថោ សម្ភវតិ។ យញ្ហិ សមយំ ភគវា ឥមំ អញ្ញំ វា សុត្តន្តំ ទេសេសិ, អច្ចន្តមេវ តំ សមយំ ករុណាវិហារេន វិហាសិ។ តស្មា តទត្ថជោតនត្ថំ ឥធ ឧបយោគវចននិទ្ទេសោ កតោតិ។ តេនេតំ វុច្ចតិ –
Idha pana aññasmiñca evaṃjātike accantasaṃyogattho sambhavati. Yañhi samayaṃ bhagavā imaṃ aññaṃ vā suttantaṃ desesi, accantameva taṃ samayaṃ karuṇāvihārena vihāsi. Tasmā tadatthajotanatthaṃ idha upayogavacananiddeso katoti. Tenetaṃ vuccati –
‘‘តំ តំ អត្ថមបេក្ខិត្វា, ភុម្មេន ករណេន ច;
‘‘Taṃ taṃ atthamapekkhitvā, bhummena karaṇena ca;
អញ្ញត្រ សមយោ វុត្តោ, ឧបយោគេន សោ ឥធា’’តិ។
Aññatra samayo vutto, upayogena so idhā’’ti.
បោរាណា បន វណ្ណយន្តិ – ‘‘តស្មិំ សមយេ’’តិ វា ‘‘តេន សមយេនា’’តិ វា ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ វា អភិលាបមត្តភេទោ ឯស, សព្ពត្ថ ភុម្មមេវត្ថោតិ។ តស្មា ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ វុត្តេបិ ‘‘ឯកស្មិំ សមយេ’’តិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
Porāṇā pana vaṇṇayanti – ‘‘tasmiṃ samaye’’ti vā ‘‘tena samayenā’’ti vā ‘‘ekaṃ samaya’’nti vā abhilāpamattabhedo esa, sabbattha bhummamevatthoti. Tasmā ‘‘ekaṃ samaya’’nti vuttepi ‘‘ekasmiṃ samaye’’ti attho veditabbo.
ភគវាតិ គរុ។ គរុញ្ហិ លោកេ ‘‘ភគវា’’តិ វទន្តិ។ អយញ្ច សព្ពគុណវិសិដ្ឋតាយ សព្ពសត្តានំ គរុ, តស្មា ‘‘ភគវា’’តិ វេទិតព្ពោ។ បោរាណេហិបិ វុត្តំ –
Bhagavāti garu. Garuñhi loke ‘‘bhagavā’’ti vadanti. Ayañca sabbaguṇavisiṭṭhatāya sabbasattānaṃ garu, tasmā ‘‘bhagavā’’ti veditabbo. Porāṇehipi vuttaṃ –
‘‘ភគវាតិ វចនំ សេដ្ឋំ, ភគវាតិ វចនមុត្តមំ;
‘‘Bhagavāti vacanaṃ seṭṭhaṃ, bhagavāti vacanamuttamaṃ;
គរុ គារវយុត្តោ សោ, ភគវា តេន វុច្ចតី’’តិ។
Garu gāravayutto so, bhagavā tena vuccatī’’ti.
អបិច –
Apica –
‘‘ភាគ្យវា ភគ្គវា យុត្តោ, ភគេហិ ច វិភត្តវា;
‘‘Bhāgyavā bhaggavā yutto, bhagehi ca vibhattavā;
ភត្តវា វន្តគមនោ, ភវេសុ ភគវា តតោ’’តិ។ –
Bhattavā vantagamano, bhavesu bhagavā tato’’ti. –
ឥមិស្សាបិ គាថាយ វសេនស្ស បទស្ស វិត្ថារតោ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ សោ ច វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.១៤២, ១៤៤) ពុទ្ធានុស្សតិនិទ្ទេសេ វុត្តោយេវ។
Imissāpi gāthāya vasenassa padassa vitthārato attho veditabbo. So ca visuddhimagge (visuddhi. 1.142, 144) buddhānussatiniddese vuttoyeva.
ឯត្តាវតា ចេត្ថ ឯវំ មេ សុតន្តិ វចនេន យថាសុតំ ធម្មំ ទស្សេន្តោ ភគវតោ ធម្មសរីរំ បច្ចក្ខំ ករោតិ។ តេន ‘‘ន ឥទំ អតិក្កន្តសត្ថុកំ បាវចនំ, អយំ វោ សត្ថា’’តិ សត្ថុ អទស្សនេន ឧក្កណ្ឋិតំ ជនំ សមស្សាសេតិ។ ឯកំ សមយំ ភគវាតិ វចនេន តស្មិំ សមយេ ភគវតោ អវិជ្ជមានភាវំ ទស្សេន្តោ រូបកាយបរិនិព្ពានំ សាធេតិ។ តេន ‘‘ឯវំវិធស្ស នាម អរិយធម្មស្ស ទេសកោ ទសពលធរោ វជិរសង្ឃាតសមានកាយោ សោបិ ភគវា បរិនិព្ពុតោ, កេន អញ្ញេន ជីវិតេ អាសា ជនេតព្ពា’’តិ ជីវិតមទមត្តំ ជនំ សំវេជេតិ, សទ្ធម្មេ ចស្ស ឧស្សាហំ ជនេតិ។ ឯវន្តិ ច ភណន្តោ ទេសនាសម្បត្តិំ និទ្ទិសតិ។ មេ សុតន្តិ សាវកសម្បត្តិំ។ ឯកំ សមយន្តិ កាលសម្បត្តិំ។ ភគវាតិ ទេសកសម្បត្តិំ។
Ettāvatā cettha evaṃ me sutanti vacanena yathāsutaṃ dhammaṃ dassento bhagavato dhammasarīraṃ paccakkhaṃ karoti. Tena ‘‘na idaṃ atikkantasatthukaṃ pāvacanaṃ, ayaṃ vo satthā’’ti satthu adassanena ukkaṇṭhitaṃ janaṃ samassāseti. Ekaṃ samayaṃ bhagavāti vacanena tasmiṃ samaye bhagavato avijjamānabhāvaṃ dassento rūpakāyaparinibbānaṃ sādheti. Tena ‘‘evaṃvidhassa nāma ariyadhammassa desako dasabaladharo vajirasaṅghātasamānakāyo sopi bhagavā parinibbuto, kena aññena jīvite āsā janetabbā’’ti jīvitamadamattaṃ janaṃ saṃvejeti, saddhamme cassa ussāhaṃ janeti. Evanti ca bhaṇanto desanāsampattiṃ niddisati. Me sutanti sāvakasampattiṃ. Ekaṃ samayanti kālasampattiṃ. Bhagavāti desakasampattiṃ.
សាវត្ថិយន្តិ ឯវំនាមកេ នគរេ។ សមីបត្ថេ ចេតំ ភុម្មវចនំ។ វិហរតីតិ អវិសេសេន ឥរិយាបថទិព្ពព្រហ្មអរិយវិហារេសុ អញ្ញតរវិហារសមង្គិបរិទីបនមេតំ។ ឥធ បន ឋានគមននិសជ្ជាសយនប្បភេទេសុ ឥរិយាបថេសុ អញ្ញតរឥរិយាបថសមាយោគបរិទីបនំ, តេន ឋិតោបិ គច្ឆន្តោបិ និសិន្នោបិ សយានោបិ ភគវា វិហរតិច្ចេវ វេទិតព្ពោ។ សោ ហិ ឯកំ ឥរិយាបថពាធនំ អញ្ញេន ឥរិយាបថេន វិច្ឆិន្ទិត្វា អបរិបតន្តំ អត្តភាវំ ហរតិ បវត្តេតិ, តស្មា ‘‘វិហរតី’’តិ វុច្ចតិ។
Sāvatthiyanti evaṃnāmake nagare. Samīpatthe cetaṃ bhummavacanaṃ. Viharatīti avisesena iriyāpathadibbabrahmaariyavihāresu aññataravihārasamaṅgiparidīpanametaṃ. Idha pana ṭhānagamananisajjāsayanappabhedesu iriyāpathesu aññatarairiyāpathasamāyogaparidīpanaṃ, tena ṭhitopi gacchantopi nisinnopi sayānopi bhagavā viharaticceva veditabbo. So hi ekaṃ iriyāpathabādhanaṃ aññena iriyāpathena vicchinditvā aparipatantaṃ attabhāvaṃ harati pavatteti, tasmā ‘‘viharatī’’ti vuccati.
ជេតវនេតិ ជេតស្ស រាជកុមារស្ស វនេ។ តញ្ហិ តេន រោបិតំ សំវឌ្ឍិតំ បរិបាលិតំ, សោ ចស្ស សាមី អហោសិ, តស្មា ជេតវនន្តិ សង្ខំ គតំ, តស្មិំ ជេតវនេ។ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេតិ អនាថបិណ្ឌិកេន គហបតិនា ចតុបញ្ញាសហិរញ្ញកោដិបរិច្ចាគេន ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស និយ្យាតិតត្តា អនាថបិណ្ឌិកស្សាតិ សង្ខំ គតេ អារាមេ ។ អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមដ្ឋកថាយ សព្ពាសវសុត្តវណ្ណនាយំ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.១៤ អាទយោ) វុត្តោ។
Jetavaneti jetassa rājakumārassa vane. Tañhi tena ropitaṃ saṃvaḍḍhitaṃ paripālitaṃ, so cassa sāmī ahosi, tasmā jetavananti saṅkhaṃ gataṃ, tasmiṃ jetavane. Anāthapiṇḍikassa ārāmeti anāthapiṇḍikena gahapatinā catupaññāsahiraññakoṭipariccāgena buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa niyyātitattā anāthapiṇḍikassāti saṅkhaṃ gate ārāme . Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana papañcasūdaniyā majjhimaṭṭhakathāya sabbāsavasuttavaṇṇanāyaṃ (ma. ni. aṭṭha. 1.14 ādayo) vutto.
តត្ថ សិយា – យទិ តាវ ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ, ‘‘ជេតវនេ’’តិ ន វត្តព្ពំ។ អថ តត្ថ វិហរតិ, ‘‘សាវត្ថិយ’’ន្តិ ន វត្តព្ពំ។ ន ហិ សក្កា ឧភយត្ថ ឯកំ សមយំ វិហរិតុន្តិ។ ន ខោ បនេតំ ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ។ ននុ អវោចុម្ហ ‘‘សមីបត្ថេ ភុម្មវចន’’ន្តិ។ តស្មា យថា គង្គាយមុនាទីនំ សមីបេ គោយូថានិ ចរន្តានិ ‘‘គង្គាយ ចរន្តិ, យមុនាយ ចរន្តី’’តិ វុច្ចន្តិ, ឯវមិធាបិ យទិទំ សាវត្ថិយា សមីបេ ជេតវនំ, តត្ថ វិហរន្តោ វុច្ចតិ ‘‘សាវត្ថិយំ វិហរតិ ជេតវនេ’’តិ។ គោចរគាមនិទស្សនត្ថំ ហិស្ស សាវត្ថិវចនំ, បព្ពជិតានុរូបនិវាសនដ្ឋាននិទស្សនត្ថំ សេសវចនំ។
Tattha siyā – yadi tāva bhagavā sāvatthiyaṃ viharati, ‘‘jetavane’’ti na vattabbaṃ. Atha tattha viharati, ‘‘sāvatthiya’’nti na vattabbaṃ. Na hi sakkā ubhayattha ekaṃ samayaṃ viharitunti. Na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ. Nanu avocumha ‘‘samīpatthe bhummavacana’’nti. Tasmā yathā gaṅgāyamunādīnaṃ samīpe goyūthāni carantāni ‘‘gaṅgāya caranti, yamunāya carantī’’ti vuccanti, evamidhāpi yadidaṃ sāvatthiyā samīpe jetavanaṃ, tattha viharanto vuccati ‘‘sāvatthiyaṃ viharati jetavane’’ti. Gocaragāmanidassanatthaṃ hissa sāvatthivacanaṃ, pabbajitānurūpanivāsanaṭṭhānanidassanatthaṃ sesavacanaṃ.
តត្ថ សាវត្ថិវចនេន អាយស្មា អានន្ទោ ភគវតោ គហដ្ឋានុគ្គហករណំ ទស្សេតិ, ជេតវនាទិកិត្តនេន បព្ពជិតានុគ្គហករណំ។ តថា បុរិមេន បច្ចយគ្គហណតោ អត្តកិលមថានុយោគវិវជ្ជនំ, បច្ឆិមេន វត្ថុកាមប្បហានតោ កាមសុខល្លិកានុយោគវិវជ្ជនូបាយទស្សនំ។ បុរិមេន ច ធម្មទេសនាភិយោគំ, បច្ឆិមេន វិវេកាធិមុត្តិំ។ បុរិមេន ករុណាយ ឧបគមនំ, បច្ឆិមេន បញ្ញាយ អបគមនំ។ បុរិមេន សត្តានំ ហិតសុខនិប្ផាទនាធិមុត្តិតំ, បច្ឆិមេន បរហិតសុខករណេ និរុបលេបតំ។ បុរិមេន ធម្មិកសុខាបរិច្ចាគនិមិត្តផាសុវិហារំ, បច្ឆិមេន ឧត្តរិមនុស្សធម្មានុយោគនិមិត្តំ។ បុរិមេន មនុស្សានំ ឧបការពហុលតំ, បច្ឆិមេន ទេវតានំ។ បុរិមេន លោកេ ជាតស្ស លោកេ សំវឌ្ឍភាវំ, បច្ឆិមេន លោកេន អនុបលិត្តតំ។ បុរិមេន ‘‘ឯកបុគ្គលោ, ភិក្ខវេ, លោកេ ឧប្បជ្ជមានោ ឧប្បជ្ជតិ ពហុជនហិតាយ ពហុជនសុខាយ លោកានុកម្បាយ អត្ថាយ ហិតាយ សុខាយ ទេវមនុស្សានំ។ កតមោ ឯកបុគ្គលោ? តថាគតោ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ (អ. និ. ១.១៧០) វចនតោ យទត្ថំ ភគវា ឧប្បន្នោ, តទត្ថបរិនិប្ផាទនំ, បច្ឆិមេន យត្ថ ឧប្បន្នោ, តទនុរូបវិហារំ។ ភគវា ហិ បឋមំ លុម្ពិនិវនេ, ទុតិយំ ពោធិមណ្ឌេតិ លោកិយលោកុត្តរាយ ឧប្បត្តិយា វនេយេវ ឧប្បន្នោ។ តេនស្ស វនេយេវ វិហារំ ទស្សេតីតិ ឯវមាទិនា នយេនេត្ថ អត្ថយោជនា វេទិតព្ពា។
Tattha sāvatthivacanena āyasmā ānando bhagavato gahaṭṭhānuggahakaraṇaṃ dasseti, jetavanādikittanena pabbajitānuggahakaraṇaṃ. Tathā purimena paccayaggahaṇato attakilamathānuyogavivajjanaṃ, pacchimena vatthukāmappahānato kāmasukhallikānuyogavivajjanūpāyadassanaṃ. Purimena ca dhammadesanābhiyogaṃ, pacchimena vivekādhimuttiṃ. Purimena karuṇāya upagamanaṃ, pacchimena paññāya apagamanaṃ. Purimena sattānaṃ hitasukhanipphādanādhimuttitaṃ, pacchimena parahitasukhakaraṇe nirupalepataṃ. Purimena dhammikasukhāpariccāganimittaphāsuvihāraṃ, pacchimena uttarimanussadhammānuyoganimittaṃ. Purimena manussānaṃ upakārabahulataṃ, pacchimena devatānaṃ. Purimena loke jātassa loke saṃvaḍḍhabhāvaṃ, pacchimena lokena anupalittataṃ. Purimena ‘‘ekapuggalo, bhikkhave, loke uppajjamāno uppajjati bahujanahitāya bahujanasukhāya lokānukampāya atthāya hitāya sukhāya devamanussānaṃ. Katamo ekapuggalo? Tathāgato arahaṃ sammāsambuddho’’ti (a. ni. 1.170) vacanato yadatthaṃ bhagavā uppanno, tadatthaparinipphādanaṃ, pacchimena yattha uppanno, tadanurūpavihāraṃ. Bhagavā hi paṭhamaṃ lumbinivane, dutiyaṃ bodhimaṇḍeti lokiyalokuttarāya uppattiyā vaneyeva uppanno. Tenassa vaneyeva vihāraṃ dassetīti evamādinā nayenettha atthayojanā veditabbā.
តត្រាតិ ទេសកាលបរិទីបនំ។ តញ្ហិ យំ សមយំ វិហរតិ, តត្រ សមយេ។ យស្មិញ្ច អារាមេ វិហរតិ, តត្រ អារាមេតិ ទីបេតិ។ ភាសិតព្ពយុត្តេ វា ទេសកាលេ ទីបេតិ។ ន ហិ ភគវា អយុត្តេ ទេសេ វា កាលេ វា ធម្មំ ភាសតិ។ ‘‘អកាលោ ខោ តាវ, ពាហិយា’’តិអាទិ (ឧទា. ១០) ចេត្ថ សាធកំ។ ខោតិ បទបូរណមត្តេ អវធារណេ អាទិកាលត្ថេ វា និបាតោ។ ភគវាតិ លោកគរុទីបនំ។ ភិក្ខូតិ កថាសវនយុត្តបុគ្គលវចនំ។ អបិ ចេត្ថ ‘‘ភិក្ខកោតិ ភិក្ខុ, ភិក្ខាចរិយំ អជ្ឈុបគតោតិ ភិក្ខូ’’តិអាទិនា (បារា. ៤៥; វិភ. ៥១១) នយេន វចនត្ថោ វេទិតព្ពោ។ អាមន្តេសីតិ អាលបិ អភាសិ សម្ពោធេសីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ។ អញ្ញត្រ បន ញាបនេបិ ហោតិ។ យថាហ – ‘‘អាមន្តយាមិ វោ, ភិក្ខវេ, បដិវេទយាមិ វោ, ភិក្ខវេ’’តិ។ បក្កោសនេបិ។ យថាហ – ‘‘ឯហិ ត្វំ, ភិក្ខុ, មម វចនេន សារិបុត្តំ អាមន្តេហី’’តិ (អ. និ. ៩.១១; សំ. និ. ២.៣២)។
Tatrāti desakālaparidīpanaṃ. Tañhi yaṃ samayaṃ viharati, tatra samaye. Yasmiñca ārāme viharati, tatra ārāmeti dīpeti. Bhāsitabbayutte vā desakāle dīpeti. Na hi bhagavā ayutte dese vā kāle vā dhammaṃ bhāsati. ‘‘Akālo kho tāva, bāhiyā’’tiādi (udā. 10) cettha sādhakaṃ. Khoti padapūraṇamatte avadhāraṇe ādikālatthe vā nipāto. Bhagavāti lokagarudīpanaṃ. Bhikkhūti kathāsavanayuttapuggalavacanaṃ. Api cettha ‘‘bhikkhakoti bhikkhu, bhikkhācariyaṃ ajjhupagatoti bhikkhū’’tiādinā (pārā. 45; vibha. 511) nayena vacanattho veditabbo. Āmantesīti ālapi abhāsi sambodhesīti ayamettha attho. Aññatra pana ñāpanepi hoti. Yathāha – ‘‘āmantayāmi vo, bhikkhave, paṭivedayāmi vo, bhikkhave’’ti. Pakkosanepi. Yathāha – ‘‘ehi tvaṃ, bhikkhu, mama vacanena sāriputtaṃ āmantehī’’ti (a. ni. 9.11; saṃ. ni. 2.32).
ភិក្ខវោតិ អាមន្តនាការបរិទីបនំ។ តញ្ច ភិក្ខនសីលតាទិគុណយោគសិទ្ធត្តា វុត្តំ។ ភិក្ខនសីលតាគុណយុត្តោបិ ហិ ភិក្ខុ, ភិក្ខនធម្មតាគុណយុត្តោបិ ភិក្ខុ, ភិក្ខនេ សាធុការិតាគុណយុត្តោបីតិ សទ្ទវិទូ មញ្ញន្តិ។ តេន ច នេសំ ភិក្ខនសីលតាទិគុណយោគសិទ្ធេន វចនេន ហីនាធិកជនសេវិតំ វុត្តិំ បកាសេន្តោ ឧទ្ធតទីនភាវនិគ្គហំ ករោតិ។ ភិក្ខវោតិ ឥមិនា ករុណាវិប្ផារសោម្មហទយនយននិបាតបុព្ពង្គមេន វចនេន តេ អត្តនោ មុខាភិមុខេ ករោតិ។ តេនេវ ច កថេតុកម្យតាទីបកេន វចនេន តេសំ សោតុកម្យតំ ជនេតិ។ តេនេវ ច សម្ពោធនត្ថេន សាធុកំ សវនមនសិការេបិ តេ និយោជេតិ។ សាធុកំ សវនមនសិការាយត្តា ហិ សាសនសម្បត្តិ។
Bhikkhavoti āmantanākāraparidīpanaṃ. Tañca bhikkhanasīlatādiguṇayogasiddhattā vuttaṃ. Bhikkhanasīlatāguṇayuttopi hi bhikkhu, bhikkhanadhammatāguṇayuttopi bhikkhu, bhikkhane sādhukāritāguṇayuttopīti saddavidū maññanti. Tena ca nesaṃ bhikkhanasīlatādiguṇayogasiddhena vacanena hīnādhikajanasevitaṃ vuttiṃ pakāsento uddhatadīnabhāvaniggahaṃ karoti. Bhikkhavoti iminā karuṇāvipphārasommahadayanayananipātapubbaṅgamena vacanena te attano mukhābhimukhe karoti. Teneva ca kathetukamyatādīpakena vacanena tesaṃ sotukamyataṃ janeti. Teneva ca sambodhanatthena sādhukaṃ savanamanasikārepi te niyojeti. Sādhukaṃ savanamanasikārāyattā hi sāsanasampatti.
អបរេសុបិ ទេវមនុស្សេសុ វិជ្ជមានេសុ កស្មា ភិក្ខូយេវ អាមន្តេសីតិ ចេ? ជេដ្ឋសេដ្ឋាសន្នសទាសន្និហិតភាវតោ។ សព្ពបរិសសាធារណា ហិ ភគវតោ ធម្មទេសនា។ បរិសាយ ច ជេដ្ឋា ភិក្ខូ បឋមុប្បន្នត្តា, សេដ្ឋា អនគារិយភាវំ អាទិំ កត្វា សត្ថុចរិយានុវិធាយកត្តា សកលសាសនបដិគ្គាហកត្តា ច។ អាសន្នា តេ តត្ថ និសិន្នេសុ សត្ថុសន្តិកត្តា។ សទាសន្និហិតា សត្ថុសន្តិកាវចរត្តាតិ។ អបិច តេ ធម្មទេសនាយ ភាជនំ យថានុសិដ្ឋំ បដិបត្តិសព្ភាវតោតិបិ តេ ឯវ អាមន្តេសិ។
Aparesupi devamanussesu vijjamānesu kasmā bhikkhūyeva āmantesīti ce? Jeṭṭhaseṭṭhāsannasadāsannihitabhāvato. Sabbaparisasādhāraṇā hi bhagavato dhammadesanā. Parisāya ca jeṭṭhā bhikkhū paṭhamuppannattā, seṭṭhā anagāriyabhāvaṃ ādiṃ katvā satthucariyānuvidhāyakattā sakalasāsanapaṭiggāhakattā ca. Āsannā te tattha nisinnesu satthusantikattā. Sadāsannihitā satthusantikāvacarattāti. Apica te dhammadesanāya bhājanaṃ yathānusiṭṭhaṃ paṭipattisabbhāvatotipi te eva āmantesi.
កិមត្ថំ បន ភគវា ធម្មំ ទេសេន្តោ បឋមំ ភិក្ខូ អាមន្តេសិ, ន ធម្មមេវ ទេសេសីតិ? សតិជននត្ថំ។ ភិក្ខូ ហិ អញ្ញំ ចិន្តេន្តាបិ វិក្ខិត្តចិត្តាបិ ធម្មំ បច្ចវេក្ខន្តាបិ កម្មដ្ឋានំ មនសិករោន្តាបិ និសិន្នា ហោន្តិ, តេ អនាមន្តេត្វា ធម្មេ ទេសិយមានេ ‘‘អយំ ទេសនា កិំនិទានា កិំបច្ចយា កតមាយ អដ្ឋុប្បត្តិយា ទេសិតា’’តិ សល្លក្ខេតុំ អសក្កោន្តា ទុគ្គហិតំ វា គណ្ហេយ្យុំ, ន វា គណ្ហេយ្យុំ។ តេន នេសំ សតិជននត្ថំ ភគវា បឋមំ អាមន្តេត្វា បច្ឆា ធម្មំ ទេសេតិ។
Kimatthaṃ pana bhagavā dhammaṃ desento paṭhamaṃ bhikkhū āmantesi, na dhammameva desesīti? Satijananatthaṃ. Bhikkhū hi aññaṃ cintentāpi vikkhittacittāpi dhammaṃ paccavekkhantāpi kammaṭṭhānaṃ manasikarontāpi nisinnā honti, te anāmantetvā dhamme desiyamāne ‘‘ayaṃ desanā kiṃnidānā kiṃpaccayā katamāya aṭṭhuppattiyā desitā’’ti sallakkhetuṃ asakkontā duggahitaṃ vā gaṇheyyuṃ, na vā gaṇheyyuṃ. Tena nesaṃ satijananatthaṃ bhagavā paṭhamaṃ āmantetvā pacchā dhammaṃ deseti.
ភទន្តេតិ គារវវចនមេតំ, សត្ថុ បដិវចនទានំ វា។ អបិ ចេត្ថ ‘‘ភិក្ខវោ’’តិ វទមានោ ភគវា តេ ភិក្ខូ អាលបតិ។ ‘‘ភទន្តេ’’តិ វទមានា តេ ភគវន្តំ បច្ចាលបន្តិ។ តថា ‘‘ភិក្ខវោ’’តិ ភគវា អាទិម្ហិ ភាសតិ, ‘‘ភទន្តេ’’តិ តេ បច្ចាភាសន្តិ។ ‘‘ភិក្ខវោ’’តិ បដិវចនំ ទាបេតិ, ‘‘ភទន្តេ’’តិ បដិវចនំ ទេន្តិ។ តេ ភិក្ខូតិ យេ ភគវា អាមន្តេសិ, តេ។ ភគវតោ បច្ចស្សោសុន្តិ ភគវតោ អាមន្តនំ បដិអស្សោសុំ, អភិមុខា ហុត្វា សុណិំសុ សម្បដិច្ឆិំសុ បដិគ្គហេសុន្តិ អត្ថោ។ ភគវា ឯតទវោចាតិ ភគវា ឯតំ ឥទានិ វត្តព្ពំ សកលំ សុត្តំ អវោច។ ឯត្តាវតា ច យំ អាយស្មតា អានន្ទេន ឥមស្ស សុត្តស្ស សុខាវគាហណត្ថំ កាលទេសទេសកបរិសាបទេសបដិមណ្ឌិតំ និទានំ ភាសិតំ, តស្ស អត្ថវណ្ណនា សមត្តាតិ។
Bhadanteti gāravavacanametaṃ, satthu paṭivacanadānaṃ vā. Api cettha ‘‘bhikkhavo’’ti vadamāno bhagavā te bhikkhū ālapati. ‘‘Bhadante’’ti vadamānā te bhagavantaṃ paccālapanti. Tathā ‘‘bhikkhavo’’ti bhagavā ādimhi bhāsati, ‘‘bhadante’’ti te paccābhāsanti. ‘‘Bhikkhavo’’ti paṭivacanaṃ dāpeti, ‘‘bhadante’’ti paṭivacanaṃ denti. Te bhikkhūti ye bhagavā āmantesi, te. Bhagavato paccassosunti bhagavato āmantanaṃ paṭiassosuṃ, abhimukhā hutvā suṇiṃsu sampaṭicchiṃsu paṭiggahesunti attho. Bhagavāetadavocāti bhagavā etaṃ idāni vattabbaṃ sakalaṃ suttaṃ avoca. Ettāvatā ca yaṃ āyasmatā ānandena imassa suttassa sukhāvagāhaṇatthaṃ kāladesadesakaparisāpadesapaṭimaṇḍitaṃ nidānaṃ bhāsitaṃ, tassa atthavaṇṇanā samattāti.
រូបាទិវណ្ណនា
Rūpādivaṇṇanā
ឥទានិ នាហំ, ភិក្ខវេ, អញ្ញំ ឯករូបម្បិ សមនុបស្សាមីតិអាទិនា នយេន ភគវតា និក្ខិត្តស្ស សុត្តស្ស វណ្ណនាយ ឱកាសោ អនុប្បត្តោ, សា បនេសា សុត្តវណ្ណនា យស្មា សុត្តនិក្ខេបំ វិចារេត្វាវ វុច្ចមានា បាកដា ហោតិ, តស្មា សុត្តនិក្ខេបវិចារណា តាវ វេទិតព្ពា។ ចត្តារោ ហិ សុត្តនិក្ខេបា អត្តជ្ឈាសយោ បរជ្ឈាសយោ បុច្ឆាវសិកោ អដ្ឋុប្បត្តិកោតិ។ តត្ថ យានិ សុត្តានិ ភគវា បរេហិ អនជ្ឈិដ្ឋោ កេវលំ អត្តនោ អជ្ឈាសយេនេវ កថេសិ, សេយ្យថិទំ – អាកង្ខេយ្យសុត្តំ វត្ថសុត្តន្តិ ឯវមាទីនិ, តេសំ អត្តជ្ឈាសយោ និក្ខេបោ។ យានិ បន ‘‘បរិបក្កា ខោ រាហុលស្ស វិមុត្តិបរិបាចនីយា ធម្មា, យំនូនាហំ រាហុលំ ឧត្តរិ អាសវានំ ខយេ វិនេយ្យ’’ន្តិ (សំ. និ. ៤.១២១; ម. និ. ៣.៤១៦) ឯវំ បរេសំ អជ្ឈាសយំ ខន្តិំ មនំ អភិនីហារំ ពុជ្ឈនភាវញ្ច ឱលោកេត្វា បរជ្ឈាសយវសេន កថិតានិ, សេយ្យថិទំ – រាហុលោវាទសុត្តំ ធម្មចក្កប្បវត្តនន្តិ ឯវមាទីនិ, តេសំ បរជ្ឈាសយោ និក្ខេបោ។ ភគវន្តំ បន ឧបសង្កមិត្វា តេ តេ ទេវមនុស្សា តថា តថា បញ្ហំ បុច្ឆន្តិ។ ឯវំ បុដ្ឋេន ភគវតា យានិ កថិតានិ ទេវតាសំយុត្តពោជ្ឈង្គសំយុត្តាទីនិ, តេសំ បុច្ឆាវសិកោ និក្ខេបោ។ យានិ បន ឧប្បន្នំ ការណំ បដិច្ច កថិតានិ ធម្មទាយាទសុត្តបុត្តមំសូបមាទីនិ, តេសំ អដ្ឋុប្បត្តិកោ និក្ខេបោ។ ឯវមិមេសុ ចតូសុ និក្ខេបេសុ ឥមស្ស សុត្តស្ស បរជ្ឈាសយោ និក្ខេបោ។ បរជ្ឈាសយវសេន ហេតំ និក្ខិត្តំ។ កេសំ អជ្ឈាសយេនាតិ? រូបគរុកានំ បុរិសានំ។
Idāni nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ ekarūpampi samanupassāmītiādinā nayena bhagavatā nikkhittassa suttassa vaṇṇanāya okāso anuppatto, sā panesā suttavaṇṇanā yasmā suttanikkhepaṃ vicāretvāva vuccamānā pākaṭā hoti, tasmā suttanikkhepavicāraṇā tāva veditabbā. Cattāro hi suttanikkhepā attajjhāsayo parajjhāsayo pucchāvasiko aṭṭhuppattikoti. Tattha yāni suttāni bhagavā parehi anajjhiṭṭho kevalaṃ attano ajjhāsayeneva kathesi, seyyathidaṃ – ākaṅkheyyasuttaṃ vatthasuttanti evamādīni, tesaṃ attajjhāsayo nikkhepo. Yāni pana ‘‘paripakkā kho rāhulassa vimuttiparipācanīyā dhammā, yaṃnūnāhaṃ rāhulaṃ uttari āsavānaṃ khaye vineyya’’nti (saṃ. ni. 4.121; ma. ni. 3.416) evaṃ paresaṃ ajjhāsayaṃ khantiṃ manaṃ abhinīhāraṃ bujjhanabhāvañca oloketvā parajjhāsayavasena kathitāni, seyyathidaṃ – rāhulovādasuttaṃ dhammacakkappavattananti evamādīni, tesaṃ parajjhāsayo nikkhepo. Bhagavantaṃ pana upasaṅkamitvā te te devamanussā tathā tathā pañhaṃ pucchanti. Evaṃ puṭṭhena bhagavatā yāni kathitāni devatāsaṃyuttabojjhaṅgasaṃyuttādīni, tesaṃ pucchāvasiko nikkhepo. Yāni pana uppannaṃ kāraṇaṃ paṭicca kathitāni dhammadāyādasuttaputtamaṃsūpamādīni, tesaṃ aṭṭhuppattiko nikkhepo. Evamimesu catūsu nikkhepesu imassa suttassa parajjhāsayo nikkhepo. Parajjhāsayavasena hetaṃ nikkhittaṃ. Kesaṃ ajjhāsayenāti? Rūpagarukānaṃ purisānaṃ.
តត្ថ នាហំ, ភិក្ខវេតិអាទីសុ នការោ បដិសេធត្ថោ។ អហន្តិ អត្តានំ និទ្ទិសតិ។ ភិក្ខវេតិ ភិក្ខូ អាលបតិ។ អញ្ញន្តិ ឥទានិ វត្តព្ពា ឥត្ថិរូបតោ អញ្ញំ។ ឯករូបម្បីតិ ឯកម្បិ រូបំ។ សមនុបស្សាមីតិ ទ្វេ សមនុបស្សនា ញាណសមនុបស្សនា ច ទិដ្ឋិសមនុបស្សនា ច។ តត្ថ ‘‘អនិច្ចតោ សមនុបស្សតិ, នោ និច្ចតោ’’តិ (បដិ. ម. ៣.៣៥) អយំ ញាណសមនុបស្សនា នាម។ ‘‘រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតី’’តិអាទិកា (បដិ. ម. ១.១៣០) បន ទិដ្ឋិសមនុបស្សនា នាម។ តាសុ ឥធ ញាណសមនុបស្សនា អធិប្បេតា។ ឥមស្ស បន បទស្ស នការេន សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ។ ឥទំ ហិ វុត្តំ ហោតិ – អហំ, ភិក្ខវេ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន ឱលោកេន្តោបិ អញ្ញំ ឯករូបម្បិ ន សមនុបស្សាមីតិ។ យំ ឯវំ បុរិសស្ស ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋតីតិ យំ រូបំ រូបគរុកស្ស បុរិសស្ស ចតុភូមកកុសលចិត្តំ បរិយាទិយិត្វា គណ្ហិត្វា ខេបេត្វា តិដ្ឋតិ។ ‘‘សព្ពំ ហត្ថិកាយំ បរិយាទិយិត្វា’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.១២៦) ហិ គហណំ បរិយាទានំ នាម។ ‘‘អនិច្ចសញ្ញា, ភិក្ខវេ, ភាវិតា ពហុលីកតា សព្ពំ កាមរាគំ បរិយាទិយតី’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៣.១០២) ខេបនំ។ ឥធ ឧភយម្បិ វដ្ដតិ។ តត្ថ ឥទំ រូបំ ចតុភូមកកុសលចិត្តំ គណ្ហន្តំ ន នីលុប្បលកលាបំ បុរិសោ វិយ ហត្ថេន គណ្ហាតិ, នាបិ ខេបយមានំ អគ្គិ វិយ ឧទ្ធនេ ឧទកំ សន្តាបេត្វា ខេបេតិ។ ឧប្បត្តិញ្ចស្ស និវារយមានមេវ ចតុភូមកម្បិ កុសលចិត្តំ គណ្ហាតិ ចេវ ខេបេតិ ចាតិ វេទិតព្ពំ។ តេន វុត្តំ – ‘‘បុរិសស្ស ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋតី’’តិ។
Tattha nāhaṃ, bhikkhavetiādīsu nakāro paṭisedhattho. Ahanti attānaṃ niddisati. Bhikkhaveti bhikkhū ālapati. Aññanti idāni vattabbā itthirūpato aññaṃ. Ekarūpampīti ekampi rūpaṃ. Samanupassāmīti dve samanupassanā ñāṇasamanupassanā ca diṭṭhisamanupassanā ca. Tattha ‘‘aniccato samanupassati, no niccato’’ti (paṭi. ma. 3.35) ayaṃ ñāṇasamanupassanā nāma. ‘‘Rūpaṃ attato samanupassatī’’tiādikā (paṭi. ma. 1.130) pana diṭṭhisamanupassanā nāma. Tāsu idha ñāṇasamanupassanā adhippetā. Imassa pana padassa nakārena sambandho veditabbo. Idaṃ hi vuttaṃ hoti – ahaṃ, bhikkhave, sabbaññutaññāṇena olokentopi aññaṃ ekarūpampi na samanupassāmīti. Yaṃ evaṃ purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatīti yaṃ rūpaṃ rūpagarukassa purisassa catubhūmakakusalacittaṃ pariyādiyitvā gaṇhitvā khepetvā tiṭṭhati. ‘‘Sabbaṃ hatthikāyaṃ pariyādiyitvā’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.126) hi gahaṇaṃ pariyādānaṃ nāma. ‘‘Aniccasaññā, bhikkhave, bhāvitā bahulīkatā sabbaṃ kāmarāgaṃ pariyādiyatī’’tiādīsu (saṃ. ni. 3.102) khepanaṃ. Idha ubhayampi vaṭṭati. Tattha idaṃ rūpaṃ catubhūmakakusalacittaṃ gaṇhantaṃ na nīluppalakalāpaṃ puriso viya hatthena gaṇhāti, nāpi khepayamānaṃ aggi viya uddhane udakaṃ santāpetvā khepeti. Uppattiñcassa nivārayamānameva catubhūmakampi kusalacittaṃ gaṇhāti ceva khepeti cāti veditabbaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatī’’ti.
យថយិទន្តិ យថា ឥទំ។ ឥត្ថិរូបន្តិ ឥត្ថិយា រូបំ។ តត្ថ ‘‘កិញ្ច, ភិក្ខវេ, រូបំ វទេថ? រុប្បតីតិ ខោ, ភិក្ខវេ, តស្មា រូបន្តិ វុច្ចតិ។ កេន រុប្បតិ? សីតេនបិ រុប្បតិ ឧណ្ហេនបិ រុប្បតី’’តិ (សំ. និ. ៣.៧៩) សុត្តានុសារេន រូបស្ស វចនត្ថោ ចេវ សាមញ្ញលក្ខណញ្ច វេទិតព្ពំ។ អយំ បន រូបសទ្ទោ ខន្ធភវនិមិត្តបច្ចយសរីរវណ្ណសណ្ឋានាទីសុ អនេកេសុ អត្ថេសុ វត្តតិ។ អយញ្ហិ ‘‘យំ កិញ្ចិ រូបំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្ន’’ន្តិ (វិភ. ២; មហាវ. ២២) ឯត្ថ រូបក្ខន្ធេ វត្តតិ។ ‘‘រូបូបបត្តិយា មគ្គំ ភាវេតី’’តិ (ធ. ស. ១៦១; វិភ. ៦២៤) ឯត្ថ រូបភវេ។ ‘‘អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញី ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតី’’តិ (ធ. ស. ២០៤-២៣២ អាទយោ) ឯត្ថ កសិណនិមិត្តេ។ ‘‘សរូបា, ភិក្ខវេ, ឧប្បជ្ជន្តិ បាបកា អកុសលា ធម្មា នោ អរូបា’’តិ (អ. និ. ២.៨៣) ឯត្ថ បច្ចយេ។ ‘‘អាកាសោ បរិវារិតោ រូបន្តេវ សង្ខំ គច្ឆតី’’តិ (ម. និ. ១.៣០៦) ឯត្ថ សរីរេ។ ‘‘ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ច ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុវិញ្ញាណ’’ន្តិ (ម. និ. ១.៤០០; ៣.៤២១) ឯត្ថ វណ្ណេ។ ‘‘រូបប្បមាណោ រូបប្បសន្នោ’’តិ (អ. និ. ៤.៦៥) ឯត្ថ សណ្ឋានេ។ អាទិសទ្ទេន ‘‘បិយរូបំ សាតរូបំ, អរសរូបោ’’តិអាទីនិបិ សង្គណ្ហិតព្ពានិ។ ឥធ បនេស ឥត្ថិយា ចតុសមុដ្ឋានេ រូបាយតនសង្ខាតេ វណ្ណេ វត្តតិ។ អបិច យោ កោចិ ឥត្ថិយា និវត្ថនិវាសនស្ស វា អលង្ការស្ស វា គន្ធវណ្ណកាទីនំ វា បិឡន្ធនមាលាទីនំ វាតិ កាយប្បដិពទ្ធោ ច វណ្ណោ បុរិសស្ស ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស អារម្មណំ ហុត្វា ឧបកប្បតិ, សព្ពមេតំ ឥត្ថិរូបន្តេវ វេទិតព្ពំ។ ឥត្ថិរូបំ, ភិក្ខវេ, បុរិសស្ស ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋតីតិ ឥទំ បុរិមស្សេវ ទឡ្ហីករណត្ថំ វុត្តំ។ បុរិមំ វា ‘‘យថយិទំ, ភិក្ខវេ, ឥត្ថិរូប’’ន្តិ ឯវំ ឱបម្មវសេន វុត្តំ, ឥទំ បរិយាទានានុភាវទស្សនវសេន។
Yathayidanti yathā idaṃ. Itthirūpanti itthiyā rūpaṃ. Tattha ‘‘kiñca, bhikkhave, rūpaṃ vadetha? Ruppatīti kho, bhikkhave, tasmā rūpanti vuccati. Kena ruppati? Sītenapi ruppati uṇhenapi ruppatī’’ti (saṃ. ni. 3.79) suttānusārena rūpassa vacanattho ceva sāmaññalakkhaṇañca veditabbaṃ. Ayaṃ pana rūpasaddo khandhabhavanimittapaccayasarīravaṇṇasaṇṭhānādīsu anekesu atthesu vattati. Ayañhi ‘‘yaṃ kiñci rūpaṃ atītānāgatapaccuppanna’’nti (vibha. 2; mahāva. 22) ettha rūpakkhandhe vattati. ‘‘Rūpūpapattiyā maggaṃ bhāvetī’’ti (dha. sa. 161; vibha. 624) ettha rūpabhave. ‘‘Ajjhattaṃ arūpasaññī bahiddhā rūpāni passatī’’ti (dha. sa. 204-232 ādayo) ettha kasiṇanimitte. ‘‘Sarūpā, bhikkhave, uppajjanti pāpakā akusalā dhammā no arūpā’’ti (a. ni. 2.83) ettha paccaye. ‘‘Ākāso parivārito rūpanteva saṅkhaṃ gacchatī’’ti (ma. ni. 1.306) ettha sarīre. ‘‘Cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇa’’nti (ma. ni. 1.400; 3.421) ettha vaṇṇe. ‘‘Rūpappamāṇo rūpappasanno’’ti (a. ni. 4.65) ettha saṇṭhāne. Ādisaddena ‘‘piyarūpaṃ sātarūpaṃ, arasarūpo’’tiādīnipi saṅgaṇhitabbāni. Idha panesa itthiyā catusamuṭṭhāne rūpāyatanasaṅkhāte vaṇṇe vattati. Apica yo koci itthiyā nivatthanivāsanassa vā alaṅkārassa vā gandhavaṇṇakādīnaṃ vā piḷandhanamālādīnaṃ vāti kāyappaṭibaddho ca vaṇṇo purisassa cakkhuviññāṇassa ārammaṇaṃ hutvā upakappati, sabbametaṃ itthirūpanteva veditabbaṃ. Itthirūpaṃ, bhikkhave, purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatīti idaṃ purimasseva daḷhīkaraṇatthaṃ vuttaṃ. Purimaṃ vā ‘‘yathayidaṃ, bhikkhave, itthirūpa’’nti evaṃ opammavasena vuttaṃ, idaṃ pariyādānānubhāvadassanavasena.
តត្រិទំ ឥត្ថិរូបស្ស បរិយាទានានុភាវេ វត្ថុ – មហាទាឋិកនាគរាជា កិរ ចេតិយគិរិម្ហិ អម្ពត្ថលេ មហាថូបំ ការាបេត្វា គិរិភណ្ឌបូជំ នាម កត្វា កាលេន កាលំ ឱរោធគណបរិវុតោ ចេតិយគិរិំ គន្ត្វា ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ ទេតិ។ ពហូនំ សន្និបាតដ្ឋានេ នាម ន សព្ពេសំ សតិ សូបដ្ឋិតា ហោតិ, រញ្ញោ ច ទមិឡទេវី នាម មហេសី បឋមវយេ ឋិតា ទស្សនីយា បាសាទិកា។ អថេកោ ចិត្តត្ថេរោ នាម វុឌ្ឍបព្ពជិតោ អសំវរនិយាមេន ឱលោកេន្តោ តស្សា រូបារម្មណេ និមិត្តំ គហេត្វា ឧម្មាទប្បត្តោ វិយ ឋិតនិសិន្នដ្ឋានេសុ ‘‘ហន្ទ ទមិឡទេវី, ហន្ទ ទមិឡទេវី’’តិ វទន្តោ វិចរតិ។ តតោ បដ្ឋាយ ចស្ស ទហរសាមណេរា ឧម្មត្តកចិត្តត្ថេរោត្វេវ នាមំ កត្វា វោហរិំសុ។ អថ សា ទេវី នចិរស្សេវ កាលមកាសិ។ ភិក្ខុសង្ឃេ សិវថិកទស្សនំ គន្ត្វា អាគតេ ទហរសាមណេរា តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ឯវមាហំសុ – ‘‘ភន្តេ ចិត្តត្ថេរ, យស្សត្ថាយ ត្វំ វិលបសិ, មយំ តស្សា ទេវិយា សិវថិកទស្សនំ គន្ត្វា អាគតា’’តិ។ ឯវំ វុត្តេបិ អស្សទ្ទហន្តោ ‘‘យស្សា វា តស្សា វា តុម្ហេ សិវថិកទស្សនត្ថាយ គតា, មុខំ តុម្ហាកំ ធូមណ្ណ’’ន្តិ ។ ឧម្មត្តកវចនមេវ អវោច។ ឯវំ ឧម្មត្តកចិត្តត្ថេរស្ស ចិត្តំ បរិយាទាយ អដ្ឋាសិ ឥទំ ឥត្ថិរូបំ។
Tatridaṃ itthirūpassa pariyādānānubhāve vatthu – mahādāṭhikanāgarājā kira cetiyagirimhi ambatthale mahāthūpaṃ kārāpetvā giribhaṇḍapūjaṃ nāma katvā kālena kālaṃ orodhagaṇaparivuto cetiyagiriṃ gantvā bhikkhusaṅghassa mahādānaṃ deti. Bahūnaṃ sannipātaṭṭhāne nāma na sabbesaṃ sati sūpaṭṭhitā hoti, rañño ca damiḷadevī nāma mahesī paṭhamavaye ṭhitā dassanīyā pāsādikā. Atheko cittatthero nāma vuḍḍhapabbajito asaṃvaraniyāmena olokento tassā rūpārammaṇe nimittaṃ gahetvā ummādappatto viya ṭhitanisinnaṭṭhānesu ‘‘handa damiḷadevī, handa damiḷadevī’’ti vadanto vicarati. Tato paṭṭhāya cassa daharasāmaṇerā ummattakacittattherotveva nāmaṃ katvā vohariṃsu. Atha sā devī nacirasseva kālamakāsi. Bhikkhusaṅghe sivathikadassanaṃ gantvā āgate daharasāmaṇerā tassa santikaṃ gantvā evamāhaṃsu – ‘‘bhante cittatthera, yassatthāya tvaṃ vilapasi, mayaṃ tassā deviyā sivathikadassanaṃ gantvā āgatā’’ti. Evaṃ vuttepi assaddahanto ‘‘yassā vā tassā vā tumhe sivathikadassanatthāya gatā, mukhaṃ tumhākaṃ dhūmaṇṇa’’nti . Ummattakavacanameva avoca. Evaṃ ummattakacittattherassa cittaṃ pariyādāya aṭṭhāsi idaṃ itthirūpaṃ.
អបរម្បិ វត្ថុ – សទ្ធាតិស្សមហារាជា កិរ ឯកទិវសំ ឱរោធគណបរិវុតោ វិហារំ អាគតោ ។ ឯកោ ទហរោ លោហបាសាទទ្វារកោដ្ឋកេ ឋត្វា អសំវរេ ឋិតោ ឯកំ ឥត្ថិំ ឱលោកេសិ។ សាបិ គមនំ បច្ឆិន្ទិត្វា តំ ឱលោកេសិ។ ឧភោបិ អព្ភន្តរេ ឧដ្ឋិតេន រាគគ្គិនា ឌយ្ហិត្វា កាលមកំសុ។ ឯវំ ឥត្ថិរូបំ ទហរស្ស ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋតិ។
Aparampi vatthu – saddhātissamahārājā kira ekadivasaṃ orodhagaṇaparivuto vihāraṃ āgato . Eko daharo lohapāsādadvārakoṭṭhake ṭhatvā asaṃvare ṭhito ekaṃ itthiṃ olokesi. Sāpi gamanaṃ pacchinditvā taṃ olokesi. Ubhopi abbhantare uṭṭhitena rāgagginā ḍayhitvā kālamakaṃsu. Evaṃ itthirūpaṃ daharassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhati.
អបរម្បិ វត្ថុ – កល្យាណិយមហាវិហារតោ កិរេកោ ទហរោ ឧទ្ទេសត្ថាយ កាឡទីឃវាបិគាមទ្វារវិហារំ គន្ត្វា និដ្ឋិតុទ្ទេសកិច្ចោ អត្ថកាមានំ វចនំ អគ្គហេត្វា ‘‘គតដ្ឋានេ ទហរសាមណេរេហិ បុដ្ឋេន គាមស្ស និវិដ្ឋាការោ កថេតព្ពោ ភវិស្សតី’’តិ គាមេ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ វិសភាគារម្មណេ និមិត្តំ គហេត្វា អត្តនោ វសនដ្ឋានំ គតោ តាយ និវត្ថវត្ថំ សញ្ជានិត្វា ‘‘កហំ, ភន្តេ, ឥទំ លទ្ធ’’ន្តិ បុច្ឆន្តោ តស្សា មតភាវំ ញត្វា ‘‘ឯវរូបា នាម ឥត្ថី មំ និស្សាយ មតា’’តិ ចិន្តេន្តោ អន្តោឧដ្ឋិតេន រាគគ្គិនា ឌយ្ហិត្វា ជីវិតក្ខយំ បាបុណិ។ ឯវម្បិ ឥទំ ឥត្ថិរូបំ បុរិសស្ស ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋតីតិ វេទិតព្ពំ។
Aparampi vatthu – kalyāṇiyamahāvihārato kireko daharo uddesatthāya kāḷadīghavāpigāmadvāravihāraṃ gantvā niṭṭhituddesakicco atthakāmānaṃ vacanaṃ aggahetvā ‘‘gataṭṭhāne daharasāmaṇerehi puṭṭhena gāmassa niviṭṭhākāro kathetabbo bhavissatī’’ti gāme piṇḍāya caranto visabhāgārammaṇe nimittaṃ gahetvā attano vasanaṭṭhānaṃ gato tāya nivatthavatthaṃ sañjānitvā ‘‘kahaṃ, bhante, idaṃ laddha’’nti pucchanto tassā matabhāvaṃ ñatvā ‘‘evarūpā nāma itthī maṃ nissāya matā’’ti cintento antouṭṭhitena rāgagginā ḍayhitvā jīvitakkhayaṃ pāpuṇi. Evampi idaṃ itthirūpaṃ purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatīti veditabbaṃ.
២. ទុតិយាទីនិ សទ្ទគរុកាទីនំ អាសយវសេន វុត្តានិ។ តេសុ ឥត្ថិសទ្ទោតិ ឥត្ថិយា ចិត្តសមុដ្ឋានោ កថិតគីតវាទិតសទ្ទោ។ អបិច ឥត្ថិយា និវត្ថនិវាសនស្សាបិ អលង្កតាលង្ការស្សាបិ ឥត្ថិបយោគនិប្ផាទិតោ វីណាសង្ខបណវាទិសទ្ទោបិ ឥត្ថិសទ្ទោត្វេវ វេទិតព្ពោ។ សព្ពោបិ ហេសោ បុរិសស្ស ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋតិ។
2. Dutiyādīni saddagarukādīnaṃ āsayavasena vuttāni. Tesu itthisaddoti itthiyā cittasamuṭṭhāno kathitagītavāditasaddo. Apica itthiyā nivatthanivāsanassāpi alaṅkatālaṅkārassāpi itthipayoganipphādito vīṇāsaṅkhapaṇavādisaddopi itthisaddotveva veditabbo. Sabbopi heso purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhati.
តត្ថ សុវណ្ណកក្កដកសុវណ្ណមោរទហរភិក្ខុអាទីនំ វត្ថូនិ វេទិតព្ពានិ។ បព្ពតន្តរំ កិរ និស្សាយ មហន្តំ ហត្ថិនាគកុលំ វសតិ។ អវិទូរដ្ឋានេ ចស្ស មហាបរិភោគសរោ អត្ថិ, តស្មិំ កាយូបបន្នោ សុវណ្ណកក្កដកោ អត្ថិ។ សោ តំ សរំ ឱតិណ្ណោតិណ្ណេ សណ្ឌាសេន វិយ អឡេហិ បាទេ គហេត្វា អត្តនោ វសំ នេត្វា មារេតិ។ តស្ស ឱតារាបេក្ខា ហត្ថិនាគា ឯកំ មហាហត្ថិំ ជេដ្ឋកំ កត្វា វិចរន្តិ។ សោ ឯកទិវសំ តំ ហត្ថិនាគំ គណ្ហិ។ ថាមសតិសម្បន្នោ ហត្ថិនាគោ ចិន្តេសិ – ‘‘សចាហំ ភីតរវំ រវិស្សាមិ, សព្ពេ យថារុចិយា អកីឡិត្វា បលាយិស្សន្តី’’តិ និច្ចលោវ អដ្ឋាសិ។ អថ សព្ពេសំ ឧត្តិណ្ណភាវំ ញត្វា តេន គហិតភាវំ អត្តនោ ភរិយំ ជានាបេតុំ វិរវិត្វា ឯវមាហ –
Tattha suvaṇṇakakkaṭakasuvaṇṇamoradaharabhikkhuādīnaṃ vatthūni veditabbāni. Pabbatantaraṃ kira nissāya mahantaṃ hatthināgakulaṃ vasati. Avidūraṭṭhāne cassa mahāparibhogasaro atthi, tasmiṃ kāyūpapanno suvaṇṇakakkaṭako atthi. So taṃ saraṃ otiṇṇotiṇṇe saṇḍāsena viya aḷehi pāde gahetvā attano vasaṃ netvā māreti. Tassa otārāpekkhā hatthināgā ekaṃ mahāhatthiṃ jeṭṭhakaṃ katvā vicaranti. So ekadivasaṃ taṃ hatthināgaṃ gaṇhi. Thāmasatisampanno hatthināgo cintesi – ‘‘sacāhaṃ bhītaravaṃ ravissāmi, sabbe yathāruciyā akīḷitvā palāyissantī’’ti niccalova aṭṭhāsi. Atha sabbesaṃ uttiṇṇabhāvaṃ ñatvā tena gahitabhāvaṃ attano bhariyaṃ jānāpetuṃ viravitvā evamāha –
‘‘សិង្គីមិគោ អាយតចក្ខុនេត្តោ,
‘‘Siṅgīmigo āyatacakkhunetto,
អដ្ឋិត្តចោ វារិសយោ អលោមោ;
Aṭṭhittaco vārisayo alomo;
តេនាភិភូតោ កបណំ រុទាមិ,
Tenābhibhūto kapaṇaṃ rudāmi,
មា ហេវ មំ បាណសមំ ជហេយ្យា’’តិ។ (ជា. ១.៣.៤៩);
Mā heva maṃ pāṇasamaṃ jaheyyā’’ti. (jā. 1.3.49);
សា តំ សុត្វា សាមិកស្ស គហិតភាវំ ញត្វា តំ តម្ហា ភយា មោចេតុំ ហត្ថិនា ច កុឡីរេន ច សទ្ធិំ សល្លបន្តី ឯវមាហ –
Sā taṃ sutvā sāmikassa gahitabhāvaṃ ñatvā taṃ tamhā bhayā mocetuṃ hatthinā ca kuḷīrena ca saddhiṃ sallapantī evamāha –
‘‘អយ្យ ន តំ ជហិស្សាមិ, កុញ្ជរំ សដ្ឋិហាយនំ;
‘‘Ayya na taṃ jahissāmi, kuñjaraṃ saṭṭhihāyanaṃ;
បថព្យា ចាតុរន្តាយ, សុប្បិយោ ហោសិ មេ តុវំ។
Pathabyā cāturantāya, suppiyo hosi me tuvaṃ.
‘‘យេ កុឡីរា សមុទ្ទស្មិំ, គង្គាយ យមុនាយ ច;
‘‘Ye kuḷīrā samuddasmiṃ, gaṅgāya yamunāya ca;
តេសំ ត្វំ វារិជោ សេដ្ឋោ, មុញ្ច រោទន្តិយា បតិ’’ន្តិ។ (ជា. ១.៣.៥០-៥១);
Tesaṃ tvaṃ vārijo seṭṭho, muñca rodantiyā pati’’nti. (jā. 1.3.50-51);
កុឡីរោ សហ ឥត្ថិសទ្ទស្សវនេន គហណំ សិថិលមកាសិ។ អថ ហត្ថិនាគោ ‘‘អយមេវេតស្ស ឱកាសោ’’តិ ឯកំ បាទំ គហិតាការេនេវ ឋបេត្វា ទុតិយំ ឧក្ខិបិត្វា តំ បិដ្ឋិកបាលេ អក្កមិត្វា វិចុណ្ណិកំ កត្វា ថោកំ អាកឌ្ឍិត្វា តីរេ ខិបិ។ អថ នំ សព្ពហត្ថិនោ សន្និបតិត្វា ‘‘អម្ហាកំ វេរី’’តិ វិចុណ្ណយិំសុ។ ឯវំ តាវ ឥត្ថិសទ្ទោ សុវណ្ណកក្កដកស្ស ចិត្តំ បរិយាទិយិត្វា តិដ្ឋតិ។
Kuḷīro saha itthisaddassavanena gahaṇaṃ sithilamakāsi. Atha hatthināgo ‘‘ayamevetassa okāso’’ti ekaṃ pādaṃ gahitākāreneva ṭhapetvā dutiyaṃ ukkhipitvā taṃ piṭṭhikapāle akkamitvā vicuṇṇikaṃ katvā thokaṃ ākaḍḍhitvā tīre khipi. Atha naṃ sabbahatthino sannipatitvā ‘‘amhākaṃ verī’’ti vicuṇṇayiṃsu. Evaṃ tāva itthisaddo suvaṇṇakakkaṭakassa cittaṃ pariyādiyitvā tiṭṭhati.
សុវណ្ណមោរោបិ ហិមវន្តំ អនុបវិសិត្វា មហន្តំ បព្ពតគហនំ និស្សាយ វសន្តោ និច្ចកាលំ សូរិយស្ស ឧទយកាលេ សូរិយមណ្ឌលំ ឧល្លោកេត្វា អត្តនោ រក្ខំ ករោន្តោ ឯវំ វទតិ –
Suvaṇṇamoropi himavantaṃ anupavisitvā mahantaṃ pabbatagahanaṃ nissāya vasanto niccakālaṃ sūriyassa udayakāle sūriyamaṇḍalaṃ ulloketvā attano rakkhaṃ karonto evaṃ vadati –
‘‘ឧទេតយំ ចក្ខុមា ឯករាជា,
‘‘Udetayaṃ cakkhumā ekarājā,
ហរិស្សវណ្ណោ បថវិប្បភាសោ;
Harissavaṇṇo pathavippabhāso;
តំ តំ នមស្សាមិ ហរិស្សវណ្ណំ បថវិប្បភាសំ,
Taṃ taṃ namassāmi harissavaṇṇaṃ pathavippabhāsaṃ,
តយាជ្ជ គុត្តា វិហរេមុ ទិវសំ។
Tayājja guttā viharemu divasaṃ.
‘‘យេ ព្រាហ្មណា វេទគូ សព្ពធម្មេ,
‘‘Ye brāhmaṇā vedagū sabbadhamme,
តេ មេ នមោ តេ ច មំ បាលយន្តុ;
Te me namo te ca maṃ pālayantu;
នមត្ថុ ពុទ្ធានំ នមត្ថុ ពោធិយា,
Namatthu buddhānaṃ namatthu bodhiyā,
នមោ វិមុត្តានំ នមោ វិមុត្តិយា;
Namo vimuttānaṃ namo vimuttiyā;
ឥមំ សោ បរិត្តំ កត្វា,
Imaṃ so parittaṃ katvā,
មោរោ ចរតិ ឯសនា’’តិ។ (ជា. ១.២.១៧);
Moro carati esanā’’ti. (jā. 1.2.17);
សោ ទិវសំ គោចរំ គហេត្វា សាយន្ហសមយេ វសនដ្ឋានំ បវិសន្តោ អត្ថង្គតំ សូរិយមណ្ឌលំ ឱលោកេត្វាបិ ឥមំ គាថំ វទតិ –
So divasaṃ gocaraṃ gahetvā sāyanhasamaye vasanaṭṭhānaṃ pavisanto atthaṅgataṃ sūriyamaṇḍalaṃ oloketvāpi imaṃ gāthaṃ vadati –
‘‘អបេតយំ ចក្ខុមា ឯករាជា,
‘‘Apetayaṃ cakkhumā ekarājā,
ហរិស្សវណ្ណោ បថវិប្បភាសោ;
Harissavaṇṇo pathavippabhāso;
តំ តំ នមស្សាមិ ហរិស្សវណ្ណំ បថវិប្បភាសំ,
Taṃ taṃ namassāmi harissavaṇṇaṃ pathavippabhāsaṃ,
តយាជ្ជ គុត្តា វិហរេមុ រត្តិំ។
Tayājja guttā viharemu rattiṃ.
‘‘យេ ព្រាហ្មណា វេទគូ សព្ពធម្មេ,
‘‘Ye brāhmaṇā vedagū sabbadhamme,
តេ មេ នមោ តេ ច មំ បាលយន្តុ;
Te me namo te ca maṃ pālayantu;
នមត្ថុ ពុទ្ធានំ នមត្ថុ ពោធិយា,
Namatthu buddhānaṃ namatthu bodhiyā,
នមោ វិមុត្តានំ នមោ វិមុត្តិយា;
Namo vimuttānaṃ namo vimuttiyā;
ឥមំ សោ បរិត្តំ កត្វា,
Imaṃ so parittaṃ katvā,
មោរោ វាសមកប្បយី’’តិ។ (ជា. ១.២.១៨);
Moro vāsamakappayī’’ti. (jā. 1.2.18);
ឥមិនា និយាមេន សត្ត វស្សសតានិ វីតិនាមេត្វា ឯកទិវសំ បរិត្តកម្មតោ បុរេតរមេវ មោរកុក្កុដិកាយ សទ្ទំ សុត្វា បរិត្តកម្មំ អសរិត្វា រញ្ញា បេសិតស្ស លុទ្ទកស្ស វសំ ឧបគតោ។ ឯវំ ឥត្ថិសទ្ទោ សុវណ្ណមោរស្ស ចិត្តំ បរិយាទិយិត្វា តិដ្ឋតីតិ។ ឆាតបព្ពតវាសី ទហរោ បន សុធាមុណ្ឌកវាសី ទហរោ ច ឥត្ថិសទ្ទំ សុត្វា អនយព្យសនំ បត្តាតិ។
Iminā niyāmena satta vassasatāni vītināmetvā ekadivasaṃ parittakammato puretarameva morakukkuṭikāya saddaṃ sutvā parittakammaṃ asaritvā raññā pesitassa luddakassa vasaṃ upagato. Evaṃ itthisaddo suvaṇṇamorassa cittaṃ pariyādiyitvā tiṭṭhatīti. Chātapabbatavāsī daharo pana sudhāmuṇḍakavāsī daharo ca itthisaddaṃ sutvā anayabyasanaṃ pattāti.
៣. តតិយេ ឥត្ថិគន្ធោតិ ឥត្ថិយា ចតុសមុដ្ឋានិកំ គន្ធាយតនំ។ ស្វាយំ ឥត្ថិយា សរីរគន្ធោ ទុគ្គន្ធោ ហោតិ, កាយារុឡ្ហោ បន អាគន្តុកអនុលេបនាទិគន្ធោ ឥធ អធិប្បេតោ។ ឯកច្ចា ហិ ឥត្ថី អស្សគន្ធិនី ហោតិ, ឯកច្ចា មេណ្ឌកគន្ធិនី, ឯកច្ចា សេទគន្ធិនី, ឯកច្ចា សោណិតគន្ធិនី ។ ឯកច្ចោ អន្ធពាលោ ឯវរូបាយបិ ឥត្ថិយា រជ្ជតេវ។ ចក្កវត្តិនោ បន ឥត្ថិរតនស្ស កាយតោ ចន្ទនគន្ធោ វាយតិ, មុខតោ ច ឧប្បលគន្ធោ។ អយំ ន សព្ពាសំ ហោតិ, អាគន្តុកអនុលេបនាទិគន្ធោវ ឥធ អធិប្បេតោ។ តិរច្ឆានគតា បន ហត្ថិអស្សគោណាទយោ តិរច្ឆានគតានំ សជាតិឥត្ថីនំ ឧតុគន្ធេន យោជនទ្វិយោជនតិយោជនចតុយោជនម្បិ គច្ឆន្តិ។ ឥត្ថិកាយេ គន្ធោ វា ហោតុ ឥត្ថិយា និវត្ថនិវាសនអនុលិត្តាលេបនបិឡន្ធមាលាទិគន្ធោ វា, សព្ពោបិ ឥត្ថិគន្ធោត្វេវ វេទិតព្ពោ។
3. Tatiye itthigandhoti itthiyā catusamuṭṭhānikaṃ gandhāyatanaṃ. Svāyaṃ itthiyā sarīragandho duggandho hoti, kāyāruḷho pana āgantukaanulepanādigandho idha adhippeto. Ekaccā hi itthī assagandhinī hoti, ekaccā meṇḍakagandhinī, ekaccā sedagandhinī, ekaccā soṇitagandhinī . Ekacco andhabālo evarūpāyapi itthiyā rajjateva. Cakkavattino pana itthiratanassa kāyato candanagandho vāyati, mukhato ca uppalagandho. Ayaṃ na sabbāsaṃ hoti, āgantukaanulepanādigandhova idha adhippeto. Tiracchānagatā pana hatthiassagoṇādayo tiracchānagatānaṃ sajātiitthīnaṃ utugandhena yojanadviyojanatiyojanacatuyojanampi gacchanti. Itthikāye gandho vā hotu itthiyā nivatthanivāsanaanulittālepanapiḷandhamālādigandho vā, sabbopi itthigandhotveva veditabbo.
៤. ចតុត្ថេ ឥត្ថិរសោតិ ឥត្ថិយា ចតុសមុដ្ឋានិកំ រសាយតនំ។ តិបិដកចូឡនាគចូឡាភយត្ថេរា បន ‘‘ស្វាយំ ឥត្ថិយា កិំការបដិស្សាវិតាទិវសេន សវនរសោ ចេវ បរិភោគរសោ ច, អយំ ឥត្ថិរសោ’’តិ វទន្តិ។ កិំ តេន? យោ បនាយំ ឥត្ថិយា ឱដ្ឋមំសសម្មក្ខនខេឡាទិរសោបិ , សាមិកស្ស ទិន្នយាគុភត្តាទីនំ រសោបិ, សព្ពោ សោ ឥត្ថិរសោត្វេវ វេទិតព្ពោ។ អនេកេ ហិ សត្តា អត្តនោ មាតុគាមេន យំកិញ្ចិ សហត្ថា ទិន្នមេវ មធុរន្តិ គហេត្វា អនយព្យសនំ បត្តាតិ។
4. Catutthe itthirasoti itthiyā catusamuṭṭhānikaṃ rasāyatanaṃ. Tipiṭakacūḷanāgacūḷābhayattherā pana ‘‘svāyaṃ itthiyā kiṃkārapaṭissāvitādivasena savanaraso ceva paribhogaraso ca, ayaṃ itthiraso’’ti vadanti. Kiṃ tena? Yo panāyaṃ itthiyā oṭṭhamaṃsasammakkhanakheḷādirasopi , sāmikassa dinnayāgubhattādīnaṃ rasopi, sabbo so itthirasotveva veditabbo. Aneke hi sattā attano mātugāmena yaṃkiñci sahatthā dinnameva madhuranti gahetvā anayabyasanaṃ pattāti.
៥. បញ្ចមេ ឥត្ថិផោដ្ឋព្ពោតិ ឥត្ថិយា កាយសម្ផស្សោ, ឥត្ថិសរីរារុឡ្ហានំ វត្ថាលង្ការមាលាទីនម្បិ ផស្សោ ឥត្ថិផោដ្ឋព្ពោត្វេវ វេទិតព្ពោ។ សព្ពោបេស បុរិសស្ស ចិត្តំ បរិយាទិយតិ មហាចេតិយង្គណេ គណសជ្ឈាយំ គណ្ហន្តស្ស ទហរភិក្ខុនោ វិសភាគារម្មណផស្សោ វិយាតិ។
5. Pañcame itthiphoṭṭhabboti itthiyā kāyasamphasso, itthisarīrāruḷhānaṃ vatthālaṅkāramālādīnampi phasso itthiphoṭṭhabbotveva veditabbo. Sabbopesa purisassa cittaṃ pariyādiyati mahācetiyaṅgaṇe gaṇasajjhāyaṃ gaṇhantassa daharabhikkhuno visabhāgārammaṇaphasso viyāti.
ឥតិ សត្ថា សត្តានំ អាសយានុសយវសេន រូបាទីសុ ឯកេកំ គហេត្វា អញ្ញំ ឦទិសំ ន បស្សាមីតិ អាហ។ យថា ហិ រូបគរុកស្ស បុរិសស្ស ឥត្ថិរូបំ ចិត្តុប្បាទំ គមេតិ បលិពុន្ធតិ ពជ្ឈាបេតិ ពទ្ធាបេតិ មោហេតិ សំមោហេតិ, ន តថា សេសា សទ្ទាទយោ។ យថា ច សទ្ទាទិគរុកានំ សទ្ទាទយោ, ន តថា រូបាទីនិ អារម្មណានិ។ ឯកច្ចស្ស ច រូបាទីសុ ឯកមេវារម្មណំ ចិត្តំ បរិយាទិយតិ, ឯកច្ចស្ស ទ្វេបិ តីណិបិ ចត្តារិបិ បញ្ចបិ។ ឥតិ ឥមេ បញ្ច សុត្តន្តា បញ្ចគរុកវសេន កថិតា, ន បញ្ចគរុកជាតកវសេន។ បញ្ចគរុកជាតកំ បន សក្ខិភាវត្ថាយ អាហរិត្វា កថេតព្ពំ។ តត្រ ហិ អមនុស្សេហិ កន្តារមជ្ឈេ កតាយ អាបណាទិវិចារណាយ មហាបុរិសស្ស បញ្ចសុ សហាយេសុ រូបគរុកោ រូបារម្មណេ ពជ្ឈិត្វា អនយព្យសនំ បត្តោ, សទ្ទាទិគរុកា សទ្ទារម្មណាទីសុ។ ឥតិ តំ សក្ខិភាវត្ថាយ អាហរិត្វា កថេតព្ពំ។ ឥមេ បន បញ្ច សុត្តន្តា បញ្ចគរុកវសេនេវ កថិតា។
Iti satthā sattānaṃ āsayānusayavasena rūpādīsu ekekaṃ gahetvā aññaṃ īdisaṃ na passāmīti āha. Yathā hi rūpagarukassa purisassa itthirūpaṃ cittuppādaṃ gameti palibundhati bajjhāpeti baddhāpeti moheti saṃmoheti, na tathā sesā saddādayo. Yathā ca saddādigarukānaṃ saddādayo, na tathā rūpādīni ārammaṇāni. Ekaccassa ca rūpādīsu ekamevārammaṇaṃ cittaṃ pariyādiyati, ekaccassa dvepi tīṇipi cattāripi pañcapi. Iti ime pañca suttantā pañcagarukavasena kathitā, na pañcagarukajātakavasena. Pañcagarukajātakaṃ pana sakkhibhāvatthāya āharitvā kathetabbaṃ. Tatra hi amanussehi kantāramajjhe katāya āpaṇādivicāraṇāya mahāpurisassa pañcasu sahāyesu rūpagaruko rūpārammaṇe bajjhitvā anayabyasanaṃ patto, saddādigarukā saddārammaṇādīsu. Iti taṃ sakkhibhāvatthāya āharitvā kathetabbaṃ. Ime pana pañca suttantā pañcagarukavaseneva kathitā.
៦. យស្មា ច ន កេវលំ បុរិសាយេវ បញ្ចគរុកា ហោន្តិ, ឥត្ថិយោបិ ហោន្តិយេវ, តស្មា តាសម្បិ វសេន បុន បញ្ច សុត្តន្តេ កថេសិ។ តេសម្បិ អត្ថោ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។ វត្ថូសុបិ បឋមសុត្តេ លោហបាសាទទ្វារេ ឋិតំ ទហរំ ឱលោកេត្វា មតាយ រាជោរោធាយ វត្ថុ វេទិតព្ពំ។ តំ ហេដ្ឋា វិត្ថារិតមេវ។
6. Yasmā ca na kevalaṃ purisāyeva pañcagarukā honti, itthiyopi hontiyeva, tasmā tāsampi vasena puna pañca suttante kathesi. Tesampi attho vuttanayeneva veditabbo. Vatthūsupi paṭhamasutte lohapāsādadvāre ṭhitaṃ daharaṃ oloketvā matāya rājorodhāya vatthu veditabbaṃ. Taṃ heṭṭhā vitthāritameva.
៧. ទុតិយសុត្តេ ពារាណសិយំ រូបូបជីវិនោ មាតុគាមស្ស វត្ថុ វេទិតព្ពំ។ គុត្តិលវីណាវាទកោ កិរេកិស្សា ឥត្ថិយា សហស្សំ បហិណិ, សា តំ ឧប្បណ្ឌេត្វា គណ្ហិតុំ ន ឥច្ឆិ។ សោ ‘‘ករិស្សាមេត្ថ កត្តព្ព’’ន្តិ សាយន្ហកាលសមនន្តរេ អលង្កតបដិយត្តោ តស្សា គេហស្ស អភិមុខដ្ឋានេ អញ្ញស្មិំ គេហទ្វារេ និសិន្នោ វីណាយ តន្តិយោ សមេ គុណេ បតិដ្ឋាបេត្វា តន្តិស្សរេន គីតស្សរំ អនតិក្កមន្តោ គាយិ។ សា ឥត្ថី តស្ស គីតសទ្ទំ សុត្វា ទ្វារន្តិ សញ្ញាយ ‘‘វិវដវាតបានេន តស្ស សន្តិកំ គមិស្សាមី’’តិ អាកាសេយេវ ជីវិតក្ខយំ បត្តា។
7. Dutiyasutte bārāṇasiyaṃ rūpūpajīvino mātugāmassa vatthu veditabbaṃ. Guttilavīṇāvādako kirekissā itthiyā sahassaṃ pahiṇi, sā taṃ uppaṇḍetvā gaṇhituṃ na icchi. So ‘‘karissāmettha kattabba’’nti sāyanhakālasamanantare alaṅkatapaṭiyatto tassā gehassa abhimukhaṭṭhāne aññasmiṃ gehadvāre nisinno vīṇāya tantiyo same guṇe patiṭṭhāpetvā tantissarena gītassaraṃ anatikkamanto gāyi. Sā itthī tassa gītasaddaṃ sutvā dvāranti saññāya ‘‘vivaṭavātapānena tassa santikaṃ gamissāmī’’ti ākāseyeva jīvitakkhayaṃ pattā.
៨. តតិយសុត្តេ ចក្កវត្តិរញ្ញោ កាយតោ ចន្ទនគន្ធោ វាយតិ, មុខតោ ច ឧប្បលគន្ធោតិ ឥទំ អាហរិតព្ពំ។ ឥទំ ចេត្ថ វត្ថុ វេទិតព្ពំ។ សាវត្ថិយំ កិរេកិស្សា កុដុម្ពិកធីតាយ សាមិកោ សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា, ‘‘ន សក្កា មយា អយំ ធម្មោ គិហិភូតេន បូរេតុ’’ន្តិ អញ្ញតរស្ស បិណ្ឌបាតិកត្ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពជិ។ អថស្ស ភរិយំ ‘‘អស្សាមិកា អយ’’ន្តិ ញត្វា រាជា បសេនទិកោសលោ អន្តេបុរំ អាហរាបេត្វា ឯកទិវសំ ឯកំ នីលុប្បលកលាបំ អាទាយ អន្តេបុរំ បវិដ្ឋោ ឯកេកិស្សា ឯកេកំ នីលុប្បលំ ទាបេសិ។ បុប្ផេសុ ភាជិយមានេសុ តស្សា ឥត្ថិយា ទ្វេ ហត្ថំ បត្តានិ។ សា បហដ្ឋាការំ ទស្សេត្វា ឧបសិង្ឃិត្វា បរោទិ។ រាជា តស្សា ឧភយាការំ ទិស្វា តំ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆិ។ សា អត្តនោ បហដ្ឋការណញ្ច រោទនការណញ្ច កថេសិ។ យាវតតិយំ កថិតេបិ រាជា អស្សទ្ទហន្តោ បុនទិវសេ សកលរាជនិវេសនេ សព្ពមាលាវិលេបនាទិសុគន្ធគន្ធំ ហរាបេត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស អាសនានិ បញ្ញាបេត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ ទត្វា ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ តំ ឥត្ថិំ ‘‘កតរោ តេ ថេរោ’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘អយ’’ន្តិ វុត្តេ ញត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេហិ សទ្ធិំ ភិក្ខុសង្ឃោ គច្ឆតុ, អម្ហាកំ អសុកត្ថេរោ អនុមោទនំ ករិស្សតី’’តិ អាហ។ សត្ថា តំ ភិក្ខុំ ឋបេត្វា វិហារំ គតោ។ ថេរេ អនុមោទនំ វត្តុំ អារទ្ធមត្តេ សកលំ រាជនិវេសនំ គន្ធបូរំ វិយ ជាតំ។ រាជា ‘‘សច្ចមេវេសា អាហា’’តិ បសីទិត្វា បុនទិវសេ សត្ថារំ តំ ការណំ បុច្ឆិ។ សត្ថា ‘‘អយំ អតីតេ ធម្មកថំ សុណន្តោ ‘សាធុ សាធូ’តិ សាធុការំ បវត្តេន្តោ សក្កច្ចំ អស្សោសិ, តម្មូលកោ តេន មហារាជ អយមានិសំសោ លទ្ធោ’’តិ អាចិក្ខិ។
8. Tatiyasutte cakkavattirañño kāyato candanagandho vāyati, mukhato ca uppalagandhoti idaṃ āharitabbaṃ. Idaṃ cettha vatthu veditabbaṃ. Sāvatthiyaṃ kirekissā kuṭumbikadhītāya sāmiko satthu dhammadesanaṃ sutvā, ‘‘na sakkā mayā ayaṃ dhammo gihibhūtena pūretu’’nti aññatarassa piṇḍapātikattherassa santike pabbaji. Athassa bhariyaṃ ‘‘assāmikā aya’’nti ñatvā rājā pasenadikosalo antepuraṃ āharāpetvā ekadivasaṃ ekaṃ nīluppalakalāpaṃ ādāya antepuraṃ paviṭṭho ekekissā ekekaṃ nīluppalaṃ dāpesi. Pupphesu bhājiyamānesu tassā itthiyā dve hatthaṃ pattāni. Sā pahaṭṭhākāraṃ dassetvā upasiṅghitvā parodi. Rājā tassā ubhayākāraṃ disvā taṃ pakkosāpetvā pucchi. Sā attano pahaṭṭhakāraṇañca rodanakāraṇañca kathesi. Yāvatatiyaṃ kathitepi rājā assaddahanto punadivase sakalarājanivesane sabbamālāvilepanādisugandhagandhaṃ harāpetvā buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa āsanāni paññāpetvā buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa mahādānaṃ datvā bhattakiccapariyosāne taṃ itthiṃ ‘‘kataro te thero’’ti pucchitvā, ‘‘aya’’nti vutte ñatvā satthāraṃ vanditvā, ‘‘bhante, tumhehi saddhiṃ bhikkhusaṅgho gacchatu, amhākaṃ asukatthero anumodanaṃ karissatī’’ti āha. Satthā taṃ bhikkhuṃ ṭhapetvā vihāraṃ gato. There anumodanaṃ vattuṃ āraddhamatte sakalaṃ rājanivesanaṃ gandhapūraṃ viya jātaṃ. Rājā ‘‘saccamevesā āhā’’ti pasīditvā punadivase satthāraṃ taṃ kāraṇaṃ pucchi. Satthā ‘‘ayaṃ atīte dhammakathaṃ suṇanto ‘sādhu sādhū’ti sādhukāraṃ pavattento sakkaccaṃ assosi, tammūlako tena mahārāja ayamānisaṃso laddho’’ti ācikkhi.
‘‘សទ្ធម្មទេសនាកាលេ, សាធុ សាធូតិ ភាសតោ;
‘‘Saddhammadesanākāle, sādhu sādhūti bhāsato;
មុខតោ ជាយតេ គន្ធោ, ឧប្បលំវ យថោទកេ’’តិ។
Mukhato jāyate gandho, uppalaṃva yathodake’’ti.
សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។ ឥមស្មិំ វគ្គេ វដ្ដមេវ កថិតំ។
Sesaṃ sabbattha uttānamevāti. Imasmiṃ vagge vaṭṭameva kathitaṃ.
រូបាទិវគ្គវណ្ណនា។
Rūpādivaggavaṇṇanā.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / សុត្តបិដក • Suttapiṭaka / អង្គុត្តរនិកាយ • Aṅguttaranikāya / ១. រូបាទិវគ្គោ • 1. Rūpādivaggo
ដីកា • Tīkā / សុត្តបិដក (ដីកា) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / អង្គុត្តរនិកាយ (ដីកា) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) / ១. រូបាទិវគ្គវណ្ណនា • 1. Rūpādivaggavaṇṇanā
