Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / អង្គុត្តរនិកាយ (ដីកា) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā)

    ។ នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស។

    Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa

    អង្គុត្តរនិកាយេ

    Aṅguttaranikāye

    ឯកកនិបាត-ដីកា

    Ekakanipāta-ṭīkā

    គន្ថារម្ភកថា

    Ganthārambhakathā

    អនន្តញាណំ ករុណានិកេតំ,

    Anantañāṇaṃ karuṇāniketaṃ,

    នមាមិ នាថំ ជិតបញ្ចមារំ;

    Namāmi nāthaṃ jitapañcamāraṃ;

    ធម្មំ វិសុទ្ធំ ភវនាសហេតុំ,

    Dhammaṃ visuddhaṃ bhavanāsahetuṃ,

    សង្ឃញ្ច សេដ្ឋំ ហតសព្ពបាបំ។

    Saṅghañca seṭṭhaṃ hatasabbapāpaṃ.

    កស្សបំ តំ មហាថេរំ, សង្ឃស្ស បរិណាយកំ;

    Kassapaṃ taṃ mahātheraṃ, saṅghassa pariṇāyakaṃ;

    ទីបស្មិំ តម្ពបណ្ណិម្ហិ, សាសនោទយការកំ។

    Dīpasmiṃ tambapaṇṇimhi, sāsanodayakārakaṃ.

    បដិបត្តិបរាធីនំ, សទារញ្ញនិវាសិនំ;

    Paṭipattiparādhīnaṃ, sadāraññanivāsinaṃ;

    បាកដំ គគនេ ចន្ទ-មណ្ឌលំ វិយ សាសនេ។

    Pākaṭaṃ gagane canda-maṇḍalaṃ viya sāsane.

    សង្ឃស្ស បិតរំ វន្ទេ, វិនយេ សុវិសារទំ;

    Saṅghassa pitaraṃ vande, vinaye suvisāradaṃ;

    យំ និស្សាយ វសន្តោហំ, វុឌ្ឍិប្បត្តោស្មិ សាសនេ។

    Yaṃ nissāya vasantohaṃ, vuḍḍhippattosmi sāsane.

    អនុថេរំ មហាបញ្ញំ, សុមេធំ សុតិវិស្សុតំ;

    Anutheraṃ mahāpaññaṃ, sumedhaṃ sutivissutaṃ;

    អវិខណ្ឌិតសីលាទិ-បរិសុទ្ធគុណោទយំ។

    Avikhaṇḍitasīlādi-parisuddhaguṇodayaṃ.

    ពហុស្សុតំ សតិមន្តំ, ទន្តំ សន្តំ សមាហិតំ;

    Bahussutaṃ satimantaṃ, dantaṃ santaṃ samāhitaṃ;

    នមាមិ សិរសា ធីរំ, គរុំ មេ គណវាចកំ។

    Namāmi sirasā dhīraṃ, garuṃ me gaṇavācakaṃ.

    អាគតាគមតក្កេសុ , សទ្ទសត្ថនយញ្ញុសុ;

    Āgatāgamatakkesu , saddasatthanayaññusu;

    យស្សន្តេវាសិភិក្ខូសុ, សាសនំ សុប្បតិដ្ឋិតំ។

    Yassantevāsibhikkhūsu, sāsanaṃ suppatiṭṭhitaṃ.

    យោ សីហឡិន្ទោ ធិតិមា យសស្សី,

    Yo sīhaḷindo dhitimā yasassī,

    ឧឡារបញ្ញោ និបុណោ កលាសុ;

    Uḷārapañño nipuṇo kalāsu;

    ជាតោ វិសុទ្ធេ រវិសោមវំសេ,

    Jāto visuddhe ravisomavaṃse,

    មហព្ពលោ អព្ភុតវុត្តិតេជោ។

    Mahabbalo abbhutavuttitejo.

    ជិត្វារិវគ្គំ អតិទុប្បសយ្ហំ,

    Jitvārivaggaṃ atiduppasayhaṃ,

    អនញ្ញសាធារណវិក្កមេន;

    Anaññasādhāraṇavikkamena;

    បត្តាភិសេកោ ជិនធម្មសេវី,

    Pattābhiseko jinadhammasevī,

    អភិប្បសន្នោ រតនត្តយម្ហិ។

    Abhippasanno ratanattayamhi.

    ចិរំ វិភិន្នេ ជិនសាសនស្មិំ,

    Ciraṃ vibhinne jinasāsanasmiṃ,

    បច្ចត្ថិកេ សុដ្ឋុ វិនិគ្គហេត្វា;

    Paccatthike suṭṭhu viniggahetvā;

    សុធំវ សាមគ្គិរសំ បសត្ថំ,

    Sudhaṃva sāmaggirasaṃ pasatthaṃ,

    បាយេសិ ភិក្ខូ បរិសុទ្ធសីលេ។

    Pāyesi bhikkhū parisuddhasīle.

    កត្វា វិហារេ វិបុលេ ច រម្មេ,

    Katvā vihāre vipule ca ramme,

    តត្រប្បិតេនេកសហស្សសង្ខេ;

    Tatrappitenekasahassasaṅkhe;

    ភិក្ខូ អសេសេ ចតុបច្ចយេហិ,

    Bhikkhū asese catupaccayehi,

    សន្តប្បយន្តោ សុចិរំ អខណ្ឌំ។

    Santappayanto suciraṃ akhaṇḍaṃ.

    សទ្ធម្មវុទ្ធិំ អភិកង្ខមានោ,

    Saddhammavuddhiṃ abhikaṅkhamāno,

    សយម្បិ ភិក្ខូ អនុសាសយិត្វា;

    Sayampi bhikkhū anusāsayitvā;

    និយោជយំ គន្ថវិបស្សនាសុ,

    Niyojayaṃ ganthavipassanāsu,

    អកាសិ វុទ្ធិំ ជិនសាសនស្ស។

    Akāsi vuddhiṃ jinasāsanassa.

    តេនាហមច្ចន្តមនុគ្គហីតោ,

    Tenāhamaccantamanuggahīto,

    អនញ្ញសាធារណសង្គហេន;

    Anaññasādhāraṇasaṅgahena;

    យស្មា បរក្កន្តភុជវ្ហយេន,

    Yasmā parakkantabhujavhayena,

    អជ្ឈេសិតោ ភិក្ខុគណស្ស មជ្ឈេ។

    Ajjhesito bhikkhugaṇassa majjhe.

    តស្មា អនុត្តានបទានមត្ថំ,

    Tasmā anuttānapadānamatthaṃ,

    សេដ្ឋាយ អង្គុត្តរវណ្ណនាយ;

    Seṭṭhāya aṅguttaravaṇṇanāya;

    សន្ទស្សយិស្សំ សកលំ សុពោទ្ធុំ,

    Sandassayissaṃ sakalaṃ suboddhuṃ,

    និស្សាយ បុព្ពាចរិយប្បភាវំ។

    Nissāya pubbācariyappabhāvaṃ.

    គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា

    Ganthārambhakathāvaṇṇanā

    ១. សំវណ្ណនារម្ភេ រតនត្តយំ នមស្សិតុកាមោ តស្ស វិសិដ្ឋគុណយោគសន្ទស្សនត្ថំ ‘‘ករុណាសីតលហទយ’’ន្តិអាទិមាហ។ វិសិដ្ឋគុណយោគេន ហិ វន្ទនារហភាវោ, វន្ទនារហេ ច កតា វន្ទនា យថាធិប្បេតមត្ថំ សាធេតិ។ ឯត្ថ ច សំវណ្ណនារម្ភេ រតនត្តយប្បណាមករណប្បយោជនំ តត្ថ តត្ថ ពហុធា បបញ្ចេន្តិ អាចរិយា, មយំ បន ឥធាធិប្បេតមេវ បយោជនំ ទស្សយិស្សាម, តស្មា សំវណ្ណនារម្ភេ រតនត្តយប្បណាមករណំ យថាបដិញ្ញាតសំវណ្ណនាយ អនន្តរាយេន បរិសមាបនត្ថន្តិ វេទិតព្ពំ។ ឥទមេវ ហិ បយោជនំ អាចរិយេន ឥធាធិប្បេតំ។ តថា ហិ វក្ខតិ –

    1. Saṃvaṇṇanārambhe ratanattayaṃ namassitukāmo tassa visiṭṭhaguṇayogasandassanatthaṃ ‘‘karuṇāsītalahadaya’’ntiādimāha. Visiṭṭhaguṇayogena hi vandanārahabhāvo, vandanārahe ca katā vandanā yathādhippetamatthaṃ sādheti. Ettha ca saṃvaṇṇanārambhe ratanattayappaṇāmakaraṇappayojanaṃ tattha tattha bahudhā papañcenti ācariyā, mayaṃ pana idhādhippetameva payojanaṃ dassayissāma, tasmā saṃvaṇṇanārambhe ratanattayappaṇāmakaraṇaṃ yathāpaṭiññātasaṃvaṇṇanāya anantarāyena parisamāpanatthanti veditabbaṃ. Idameva hi payojanaṃ ācariyena idhādhippetaṃ. Tathā hi vakkhati –

    ‘‘ឥតិ មេ បសន្នមតិនោ, រតនត្តយវន្ទនាមយំ បុញ្ញំ;

    ‘‘Iti me pasannamatino, ratanattayavandanāmayaṃ puññaṃ;

    យំ សុវិហតន្តរាយោ, ហុត្វា តស្សានុភាវេនា’’តិ។

    Yaṃ suvihatantarāyo, hutvā tassānubhāvenā’’ti.

    រតនត្តយប្បណាមករណេន ចេត្ថ យថាបដិញ្ញាតសំវណ្ណនាយ អនន្តរាយេន បរិសមាបនំ រតនត្តយបូជាយ បញ្ញាបាដវតោ, តាយ បញ្ញាបាដវញ្ច រាគាទិមលវិធមនតោ។ វុត្តញ្ហេតំ –

    Ratanattayappaṇāmakaraṇena cettha yathāpaṭiññātasaṃvaṇṇanāya anantarāyena parisamāpanaṃ ratanattayapūjāya paññāpāṭavato, tāya paññāpāṭavañca rāgādimalavidhamanato. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘យស្មិំ, មហានាម, សមយេ អរិយសាវកោ តថាគតំ អនុស្សរតិ, នេវស្ស តស្មិំ សមយេ រាគបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតិ, ន ទោសបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតិ, ន មោហបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតិ, ឧជុគតមេវស្ស តស្មិំ សមយេ ចិត្តំ ហោតី’’តិអាទិ (អ. និ. ៦.១០; ១១.១១)។

    ‘‘Yasmiṃ, mahānāma, samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na dosapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na mohapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, ujugatamevassa tasmiṃ samaye cittaṃ hotī’’tiādi (a. ni. 6.10; 11.11).

    តស្មា រតនត្តយបូជនេន វិក្ខាលិតមលាយ បញ្ញាយ បាដវសិទ្ធិ។

    Tasmā ratanattayapūjanena vikkhālitamalāya paññāya pāṭavasiddhi.

    អថ វា រតនត្តយបូជនស្ស បញ្ញាបទដ្ឋានសមាធិហេតុត្តា បញ្ញាបាដវំ។ វុត្តញ្ហិ តស្ស សមាធិហេតុត្តំ –

    Atha vā ratanattayapūjanassa paññāpadaṭṭhānasamādhihetuttā paññāpāṭavaṃ. Vuttañhi tassa samādhihetuttaṃ –

    ‘‘ឧជុគតចិត្តោ ខោ បន, មហានាម, អរិយសាវកោ លភតិ អត្ថវេទំ, លភតិ ធម្មវេទំ, លភតិ ធម្មូបសំហិតំ បាមោជ្ជំ, បមុទិតស្ស បីតិ ជាយតិ, បីតិមនស្ស កាយោ បស្សម្ភតិ, បស្សទ្ធកាយោ សុខំ វេទិយតិ, សុខិនោ ចិត្តំ សមាធិយតី’’តិ (អ. និ. ៦.១០; ១១.១១)។

    ‘‘Ujugatacitto kho pana, mahānāma, ariyasāvako labhati atthavedaṃ, labhati dhammavedaṃ, labhati dhammūpasaṃhitaṃ pāmojjaṃ, pamuditassa pīti jāyati, pītimanassa kāyo passambhati, passaddhakāyo sukhaṃ vediyati, sukhino cittaṃ samādhiyatī’’ti (a. ni. 6.10; 11.11).

    សមាធិស្ស ច បញ្ញាយ បទដ្ឋានភាវោ វុត្តោយេវ – ‘‘សមាហិតោ យថាភូតំ បជានាតី’’តិ (សំ. និ. ៣.៥; ៤.៩៩; ៥.១០៧១)។ តតោ ឯវំ បដុភូតាយ បញ្ញាយ បដិញ្ញាមហត្តកតំ ខេទមភិភុយ្យ អនន្តរាយេន សំវណ្ណនំ សមាបយិស្សតិ។

    Samādhissa ca paññāya padaṭṭhānabhāvo vuttoyeva – ‘‘samāhito yathābhūtaṃ pajānātī’’ti (saṃ. ni. 3.5; 4.99; 5.1071). Tato evaṃ paṭubhūtāya paññāya paṭiññāmahattakataṃ khedamabhibhuyya anantarāyena saṃvaṇṇanaṃ samāpayissati.

    អថ វា រតនត្តយបូជាយ អាយុវណ្ណសុខពលវឌ្ឍនតោ អនន្តរាយេន បរិសមាបនំ វេទិតព្ពំ។ រតនត្តយប្បណាមេន ហិ អាយុវណ្ណសុខពលានិ វឌ្ឍន្តិ។ វុត្តញ្ហេតំ –

    Atha vā ratanattayapūjāya āyuvaṇṇasukhabalavaḍḍhanato anantarāyena parisamāpanaṃ veditabbaṃ. Ratanattayappaṇāmena hi āyuvaṇṇasukhabalāni vaḍḍhanti. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘អភិវាទនសីលិស្ស, និច្ចំ វុឌ្ឍាបចាយិនោ;

    ‘‘Abhivādanasīlissa, niccaṃ vuḍḍhāpacāyino;

    ចត្តារោ ធម្មា វឌ្ឍន្តិ, អាយុ វណ្ណោ សុខំ ពល’’ន្តិ។ (ធ. ប. ១០៩) –

    Cattāro dhammā vaḍḍhanti, āyu vaṇṇo sukhaṃ bala’’nti. (dha. pa. 109) –

    តតោ អាយុវណ្ណសុខពលវុទ្ធិយា ហោតេវ ការិយនិដ្ឋានំ។

    Tato āyuvaṇṇasukhabalavuddhiyā hoteva kāriyaniṭṭhānaṃ.

    អថ វា រតនត្តយគារវស្ស បដិភានាបរិហានាវហត្តា។ អបរិហានាវហញ្ហិ តីសុបិ រតនេសុ គារវំ។ វុត្តញ្ហេតំ –

    Atha vā ratanattayagāravassa paṭibhānāparihānāvahattā. Aparihānāvahañhi tīsupi ratanesu gāravaṃ. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘សត្តិមេ, ភិក្ខវេ, អបរិហានីយា ធម្មា។ កតមេ សត្ត? សត្ថុគារវតា, ធម្មគារវតា, សង្ឃគារវតា, សិក្ខាគារវតា, សមាធិគារវតា, សោវចស្សតា, កល្យាណមិត្តតា’’តិ (អ. និ. ៧.៣៤)។

    ‘‘Sattime, bhikkhave, aparihānīyā dhammā. Katame satta? Satthugāravatā, dhammagāravatā, saṅghagāravatā, sikkhāgāravatā, samādhigāravatā, sovacassatā, kalyāṇamittatā’’ti (a. ni. 7.34).

    ហោតេវ ច តតោ បដិភានាបរិហានេន យថាបដិញ្ញាតបរិសមាបនំ។

    Hoteva ca tato paṭibhānāparihānena yathāpaṭiññātaparisamāpanaṃ.

    អថ វា បសាទវត្ថូសុ បូជាយ បុញ្ញាតិសយភាវតោ។ វុត្តញ្ហិ តស្សា បុញ្ញាតិសយត្តំ –

    Atha vā pasādavatthūsu pūjāya puññātisayabhāvato. Vuttañhi tassā puññātisayattaṃ –

    ‘‘បូជារហេ បូជយតោ, ពុទ្ធេ យទិ វ សាវកេ;

    ‘‘Pūjārahe pūjayato, buddhe yadi va sāvake;

    បបញ្ចសមតិក្កន្តេ, តិណ្ណសោកបរិទ្ទវេ។

    Papañcasamatikkante, tiṇṇasokapariddave.

    តេ តាទិសេ បូជយតោ, និព្ពុតេ អកុតោភយេ;

    Te tādise pūjayato, nibbute akutobhaye;

    ន សក្កា បុញ្ញំ សង្ខាតុំ, ឥមេត្តមបិ កេនចី’’តិ។ (ធ. ប. ១៩៥-១៩៦; អប. ថេរ ១.១០.១-២);

    Na sakkā puññaṃ saṅkhātuṃ, imettamapi kenacī’’ti. (dha. pa. 195-196; apa. thera 1.10.1-2);

    បុញ្ញាតិសយោ ច យថាធិប្បេតបរិសមាបនូបាយោ។ យថាហ –

    Puññātisayo ca yathādhippetaparisamāpanūpāyo. Yathāha –

    ‘‘ឯស ទេវមនុស្សានំ, សព្ពកាមទទោ និធិ;

    ‘‘Esa devamanussānaṃ, sabbakāmadado nidhi;

    យំ យទេវាភិបត្ថេន្តិ, សព្ពមេតេន លព្ភតី’’តិ។ (ខុ. បា. ៨.១០);

    Yaṃ yadevābhipatthenti, sabbametena labbhatī’’ti. (khu. pā. 8.10);

    ឧបាយេសុ ច បដិបន្នស្ស ហោតេវ ការិយនិដ្ឋានំ។ រតនត្តយបូជា ហិ និរតិសយបុញ្ញក្ខេត្តសម្ពុទ្ធិយា អបរិមេយ្យប្បភាវោ បុញ្ញាតិសយោតិ ពហុវិធន្តរាយេបិ លោកសន្និវាសេ អន្តរាយនិពន្ធនសកលសំកិលេសវិទ្ធំសនាយ បហោតិ, ភយាទិឧបទ្ទវញ្ច និវារេតិ។ តស្មា វុត្តំ – ‘‘សំវណ្ណនារម្ភេ រតនត្តយប្បណាមករណំ យថាបដិញ្ញាតសំវណ្ណនាយ អនន្តរាយេន បរិសមាបនត្ថ’’ន្តិ។

    Upāyesu ca paṭipannassa hoteva kāriyaniṭṭhānaṃ. Ratanattayapūjā hi niratisayapuññakkhettasambuddhiyā aparimeyyappabhāvo puññātisayoti bahuvidhantarāyepi lokasannivāse antarāyanibandhanasakalasaṃkilesaviddhaṃsanāya pahoti, bhayādiupaddavañca nivāreti. Tasmā vuttaṃ – ‘‘saṃvaṇṇanārambhe ratanattayappaṇāmakaraṇaṃ yathāpaṭiññātasaṃvaṇṇanāya anantarāyena parisamāpanattha’’nti.

    ឯវញ្ច សប្បយោជនំ រតនត្តយវន្ទនំ កត្តុកាមោ បឋមំ តាវ ភគវតោ វន្ទនំ កាតុំ តម្មូលកត្តា សេសរតនានំ ‘‘ករុណាសីតលហទយំ…បេ.… គតិវិមុត្ត’’ន្តិ អាហ។ តត្ថ យស្សា ទេសនាយ សំវណ្ណនំ កត្តុកាមោ, សា ន វិនយទេសនា វិយ ករុណាបធានា, នាបិ អភិធម្មទេសនា វិយ បញ្ញាបធានា, អថ ខោ ករុណាបញ្ញាបធានាតិ តទុភយប្បធានមេវ តាវ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ថោមនំ កាតុំ ‘‘ករុណាសីតលហទយំ, បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតម’’ន្តិ វុត្តំ។ តត្ថ កិរតីតិ ករុណា, បរទុក្ខំ វិក្ខិបតិ អបនេតីតិ អត្ថោ។ អថ វា កិណាតីតិ ករុណា, បរទុក្ខេ សតិ ការុណិកំ ហិំសតិ វិពាធតីតិ អត្ថោ។ បរទុក្ខេ សតិ សាធូនំ កម្បនំ ហទយខេទំ ករោតីតិ វា ករុណា។ អថ វា កមិតិ សុខំ, តំ រុន្ធតីតិ ករុណា។ ឯសា ហិ បរទុក្ខាបនយនកាមតាលក្ខណា អត្តសុខនិរបេក្ខតាយ ការុណិកានំ សុខំ រុន្ធតិ វិពន្ធតីតិ អត្ថោ។ ករុណាយ សីតលំ ករុណាសីតលំ, ករុណាសីតលំ ហទយំ អស្សាតិ ករុណាសីតលហទយោ, តំ ករុណាសីតលហទយំ។

    Evañca sappayojanaṃ ratanattayavandanaṃ kattukāmo paṭhamaṃ tāva bhagavato vandanaṃ kātuṃ tammūlakattā sesaratanānaṃ ‘‘karuṇāsītalahadayaṃ…pe… gativimutta’’nti āha. Tattha yassā desanāya saṃvaṇṇanaṃ kattukāmo, sā na vinayadesanā viya karuṇāpadhānā, nāpi abhidhammadesanā viya paññāpadhānā, atha kho karuṇāpaññāpadhānāti tadubhayappadhānameva tāva sammāsambuddhassa thomanaṃ kātuṃ ‘‘karuṇāsītalahadayaṃ, paññāpajjotavihatamohatama’’nti vuttaṃ. Tattha kiratīti karuṇā, paradukkhaṃ vikkhipati apanetīti attho. Atha vā kiṇātīti karuṇā, paradukkhe sati kāruṇikaṃ hiṃsati vibādhatīti attho. Paradukkhe sati sādhūnaṃ kampanaṃ hadayakhedaṃ karotīti vā karuṇā. Atha vā kamiti sukhaṃ, taṃ rundhatīti karuṇā. Esā hi paradukkhāpanayanakāmatālakkhaṇā attasukhanirapekkhatāya kāruṇikānaṃ sukhaṃ rundhati vibandhatīti attho. Karuṇāya sītalaṃ karuṇāsītalaṃ, karuṇāsītalaṃ hadayaṃ assāti karuṇāsītalahadayo, taṃ karuṇāsītalahadayaṃ.

    តត្ថ កិញ្ចាបិ បរេសំ ហិតោបសំហារសុខាទិអបរិហានិច្ឆនសភាវតាយ, ព្យាបាទារតីនំ ឧជុវិបច្ចនីកតាយ ច សត្តសន្តានគតសន្តាបវិច្ឆេទនាការប្បវត្តិយា មេត្តាមុទិតានម្បិ ចិត្តសីតលភាវការណតា ឧបលព្ភតិ, តថាបិ ទុក្ខាបនយនាការប្បវត្តិយា បរូបតាបាសហនរសា អវិហិំសភូតា ករុណា វិសេសេន ភគវតោ ចិត្តស្ស ចិត្តប្បស្សទ្ធិ វិយ សីតិភាវនិមិត្តន្តិ វុត្តំ – ‘‘ករុណាសីតលហទយ’’ន្តិ។ ករុណាមុខេន វា មេត្តាមុទិតានម្បិ ហទយសីតលភាវការណតា វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ។ អថ វា អសាធារណញាណវិសេសនិពន្ធនភូតា សាតិសយំ និរវសេសញ្ច សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ វិយ សវិសយព្យាបិតាយ មហាករុណាភាវំ ឧបគតា ករុណាវ ភគវតោ អតិសយេន ហទយសីតលភាវហេតូតិ អាហ – ‘‘ករុណាសីតលហទយ’’ន្តិ។ អថ វា សតិបិ មេត្តាមុទិតានំ សាតិសយេ ហទយសីតិភាវនិពន្ធនត្តេ សកលពុទ្ធគុណវិសេសការណតាយ តាសម្បិ ការណន្តិ ករុណាវ ភគវតោ ‘‘ហទយសីតលភាវការណ’’ន្តិ វុត្តា។ ករុណានិទានា ហិ សព្ពេបិ ពុទ្ធគុណា។ ករុណានុភាវនិព្ពាបិយមានសំសារទុក្ខសន្តាបស្ស ហិ ភគវតោ បរទុក្ខាបនយនកាមតាយ អនេកានិបិ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បានំ អកិលន្តរូបស្សេវ និរវសេសពុទ្ធករធម្មសម្ភរណនិរតស្ស សមធិគតធម្មាធិបតេយ្យស្ស ច សន្និហិតេសុបិ សត្តសង្ខារសមុបនីតហទយូបតាបនិមិត្តេសុ ន ឦសកម្បិ ចិត្តសីតិភាវស្ស អញ្ញថត្តមហោសីតិ។ ឯតស្មិញ្ច អត្ថវិកប្បេ តីសុបិ អវត្ថាសុ ភគវតោ ករុណា សង្គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ។

    Tattha kiñcāpi paresaṃ hitopasaṃhārasukhādiaparihānicchanasabhāvatāya, byāpādāratīnaṃ ujuvipaccanīkatāya ca sattasantānagatasantāpavicchedanākārappavattiyā mettāmuditānampi cittasītalabhāvakāraṇatā upalabbhati, tathāpi dukkhāpanayanākārappavattiyā parūpatāpāsahanarasā avihiṃsabhūtā karuṇā visesena bhagavato cittassa cittappassaddhi viya sītibhāvanimittanti vuttaṃ – ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti. Karuṇāmukhena vā mettāmuditānampi hadayasītalabhāvakāraṇatā vuttāti daṭṭhabbaṃ. Atha vā asādhāraṇañāṇavisesanibandhanabhūtā sātisayaṃ niravasesañca sabbaññutaññāṇaṃ viya savisayabyāpitāya mahākaruṇābhāvaṃ upagatā karuṇāva bhagavato atisayena hadayasītalabhāvahetūti āha – ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti. Atha vā satipi mettāmuditānaṃ sātisaye hadayasītibhāvanibandhanatte sakalabuddhaguṇavisesakāraṇatāya tāsampi kāraṇanti karuṇāva bhagavato ‘‘hadayasītalabhāvakāraṇa’’nti vuttā. Karuṇānidānā hi sabbepi buddhaguṇā. Karuṇānubhāvanibbāpiyamānasaṃsāradukkhasantāpassa hi bhagavato paradukkhāpanayanakāmatāya anekānipi asaṅkhyeyyāni kappānaṃ akilantarūpasseva niravasesabuddhakaradhammasambharaṇaniratassa samadhigatadhammādhipateyyassa ca sannihitesupi sattasaṅkhārasamupanītahadayūpatāpanimittesu na īsakampi cittasītibhāvassa aññathattamahosīti. Etasmiñca atthavikappe tīsupi avatthāsu bhagavato karuṇā saṅgahitāti daṭṭhabbaṃ.

    បជានាតីតិ បញ្ញា, យថាសភាវំ បការេហិ បដិវិជ្ឈតីតិ អត្ថោ។ បញ្ញាវ ញេយ្យាវរណប្បហានតោ បការេហិ ធម្មសភាវាវជោតនដ្ឋេន បជ្ជោតោតិ បញ្ញាបជ្ជោតោ។ សវាសនប្បហានតោ វិសេសេន ហតំ សមុគ្ឃាតិតំ វិហតំ។ បញ្ញាបជ្ជោតេន វិហតំ បញ្ញាបជ្ជោតវិហតំ , មុយ្ហន្តិ តេន, សយំ វា មុយ្ហតិ, មោហនមត្តមេវ វា តន្តិ មោហោ, អវិជ្ជា។ ស្វេវ វិសយសភាវប្បដិច្ឆាទនតោ អន្ធការសរិក្ខតាយ តមោ វិយាតិ មោហតមោ, បញ្ញាបជ្ជោតវិហតោ មោហតមោ ឯតស្សាតិ បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតមោ, តំ បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតមំ។ សព្ពេសម្បិ ហិ ខីណាសវានំ សតិបិ បញ្ញាបជ្ជោតេន អវិជ្ជន្ធការស្ស វិហតភាវេ សទ្ធាធិមុត្តេហិ វិយ ទិដ្ឋិប្បត្តានំ សាវកេហិ បច្ចេកសម្ពុទ្ធេហិ ច សវាសនប្បហានេន សម្មាសម្ពុទ្ធានំ កិលេសប្បហានស្ស វិសេសោ វិជ្ជតីតិ សាតិសយេន អវិជ្ជាបហានេន ភគវន្តំ ថោមេន្តោ អាហ – ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតម’’ន្តិ។

    Pajānātīti paññā, yathāsabhāvaṃ pakārehi paṭivijjhatīti attho. Paññāva ñeyyāvaraṇappahānato pakārehi dhammasabhāvāvajotanaṭṭhena pajjototi paññāpajjoto. Savāsanappahānato visesena hataṃ samugghātitaṃ vihataṃ. Paññāpajjotena vihataṃ paññāpajjotavihataṃ , muyhanti tena, sayaṃ vā muyhati, mohanamattameva vā tanti moho, avijjā. Sveva visayasabhāvappaṭicchādanato andhakārasarikkhatāya tamo viyāti mohatamo, paññāpajjotavihato mohatamo etassāti paññāpajjotavihatamohatamo, taṃ paññāpajjotavihatamohatamaṃ. Sabbesampi hi khīṇāsavānaṃ satipi paññāpajjotena avijjandhakārassa vihatabhāve saddhādhimuttehi viya diṭṭhippattānaṃ sāvakehi paccekasambuddhehi ca savāsanappahānena sammāsambuddhānaṃ kilesappahānassa viseso vijjatīti sātisayena avijjāpahānena bhagavantaṃ thomento āha – ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti.

    អថ វា អន្តរេន បរោបទេសំ អត្តនោ សន្តានេ អច្ចន្តំ អវិជ្ជន្ធការវិគមស្ស និព្ពត្តិតត្តា, តត្ថ ច សព្ពញ្ញុតាយ ពលេសុ ច វសីភាវស្ស សមធិគតត្តា, បរសន្តតិយញ្ច ធម្មទេសនាតិសយានុភាវេន សម្មទេវ តស្ស បវត្តិតត្តា ភគវាវ វិសេសតោ មោហតមវិគមេន ថោមេតព្ពោតិ អាហ – ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតម’’ន្តិ។ ឥមស្មិញ្ច អត្ថវិកប្បេ ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតោ’’តិ បទេន ភគវតោ បដិវេធបញ្ញា វិយ ទេសនាបញ្ញាបិ សាមញ្ញនិទ្ទេសេន, ឯកសេសនយេន វា សង្គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ។

    Atha vā antarena paropadesaṃ attano santāne accantaṃ avijjandhakāravigamassa nibbattitattā, tattha ca sabbaññutāya balesu ca vasībhāvassa samadhigatattā, parasantatiyañca dhammadesanātisayānubhāvena sammadeva tassa pavattitattā bhagavāva visesato mohatamavigamena thometabboti āha – ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti. Imasmiñca atthavikappe ‘‘paññāpajjoto’’ti padena bhagavato paṭivedhapaññā viya desanāpaññāpi sāmaññaniddesena, ekasesanayena vā saṅgahitāti daṭṭhabbaṃ.

    អថ វា ភគវតោ ញាណស្ស ញេយ្យបរិយន្តិកត្តា សកលញេយ្យធម្មសភាវាវពោធនសមត្ថេន អនាវរណញាណសង្ខាតេន បញ្ញាបជ្ជោតេន សព្ពញេយ្យធម្មសភាវច្ឆាទកស្ស មោហន្ធការស្ស វិធមិតត្តា អនញ្ញសាធារណោ ភគវតោ មោហតមវិនាសោតិ កត្វា វុត្តំ – ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតម’’ន្តិ។ ឯត្ថ ច មោហតមវិធមនន្តេ អធិគតត្តា អនាវរណញាណំ ការណោបចារេន សសន្តានមោហតមវិធមនំ ទដ្ឋព្ពំ។ អភិនីហារសម្បត្តិយា សវាសនប្បហានមេវ ហិ កិលេសានំ ញេយ្យាវរណប្បហានន្តិ, បរសន្តានេ បន មោហតមវិធមនស្ស ការណភាវតោ អនាវរណញាណំ ‘‘មោហតមវិធមន’’ន្តិ វុច្ចតីតិ។

    Atha vā bhagavato ñāṇassa ñeyyapariyantikattā sakalañeyyadhammasabhāvāvabodhanasamatthena anāvaraṇañāṇasaṅkhātena paññāpajjotena sabbañeyyadhammasabhāvacchādakassa mohandhakārassa vidhamitattā anaññasādhāraṇo bhagavato mohatamavināsoti katvā vuttaṃ – ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti. Ettha ca mohatamavidhamanante adhigatattā anāvaraṇañāṇaṃ kāraṇopacārena sasantānamohatamavidhamanaṃ daṭṭhabbaṃ. Abhinīhārasampattiyā savāsanappahānameva hi kilesānaṃ ñeyyāvaraṇappahānanti, parasantāne pana mohatamavidhamanassa kāraṇabhāvato anāvaraṇañāṇaṃ ‘‘mohatamavidhamana’’nti vuccatīti.

    កិំ បន ការណំ អវិជ្ជាសមុគ្ឃាតោយេវេកោ បហានសម្បត្តិវសេន ភគវតោ ថោមនានិមិត្តំ គយ្ហតិ, ន បន សាតិសយនិរវសេសកិលេសប្បហានន្តិ? តប្បហានវចនេនេវ តទេកដ្ឋតាយ សកលសំកិលេសគណសមុគ្ឃាតស្ស វុត្តត្តា។ ន ហិ សោ តាទិសោ កិលេសោ អត្ថិ, យោ និរវសេសអវិជ្ជាបហានេន ន បហីយតីតិ។

    Kiṃ pana kāraṇaṃ avijjāsamugghātoyeveko pahānasampattivasena bhagavato thomanānimittaṃ gayhati, na pana sātisayaniravasesakilesappahānanti? Tappahānavacaneneva tadekaṭṭhatāya sakalasaṃkilesagaṇasamugghātassa vuttattā. Na hi so tādiso kileso atthi, yo niravasesaavijjāpahānena na pahīyatīti.

    អថ វា វិជ្ជា វិយ សកលកុសលធម្មសមុប្បត្តិយា, និរវសេសាកុសលធម្មនិព្ពត្តិយា សំសារប្បវត្តិយា ច អវិជ្ជា បធានការណន្តិ តព្ពិឃាតវចនេន សកលសំកិលេសគណសមុគ្ឃាតោ វុត្តោ ឯវ ហោតីតិ វុត្តំ – ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតម’’ន្តិ។

    Atha vā vijjā viya sakalakusaladhammasamuppattiyā, niravasesākusaladhammanibbattiyā saṃsārappavattiyā ca avijjā padhānakāraṇanti tabbighātavacanena sakalasaṃkilesagaṇasamugghāto vutto eva hotīti vuttaṃ – ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti.

    នរា ច អមរា ច នរាមរា, សហ នរាមរេហីតិ សនរាមរោ, សនរាមរោ ច សោ លោកោ ចាតិ សនរាមរលោកោ, តស្ស គរូតិ សនរាមរលោកគរុ, តំ សនរាមរលោកគរុំ។ ឯតេន ទេវមនុស្សានំ វិយ តទវសិដ្ឋសត្តានម្បិ យថារហំ គុណវិសេសាវហតាយ ភគវតោ ឧបការតំ ទស្សេតិ។ ន ចេត្ថ បធានប្បធានភាវោ ចោទេតព្ពោ។ អញ្ញោ ហិ សទ្ទក្កមោ, អញ្ញោ អត្ថក្កមោ។ ឦទិសេសុ ហិ សមាសបទេសុ បធានម្បិ អប្បធានំ វិយ និទ្ទិសីយតិ យថា ‘‘សរាជិកាយ បរិសាយា’’តិ (ចូឡវ. ៣៣៦)។ កាមញ្ចេត្ថ សត្តសង្ខារភាជនវសេន តិវិធោ លោកោ, គរុភាវស្ស បន អធិប្បេតត្តា គរុករណសមត្ថស្សេវ យុជ្ជនតោ សត្តលោកស្ស វសេន អត្ថោ គហេតព្ពោ។ សោ ហិ លោកីយន្តិ ឯត្ថ បុញ្ញបាបានិ តព្ពិបាកោ ចាតិ ‘‘លោកោ’’តិ វុច្ចតិ។ អមរគ្គហណេន ចេត្ថ ឧបបត្តិទេវា អធិប្បេតា។

    Narā ca amarā ca narāmarā, saha narāmarehīti sanarāmaro, sanarāmaro ca so loko cāti sanarāmaraloko, tassa garūti sanarāmaralokagaru, taṃ sanarāmaralokagaruṃ. Etena devamanussānaṃ viya tadavasiṭṭhasattānampi yathārahaṃ guṇavisesāvahatāya bhagavato upakārataṃ dasseti. Na cettha padhānappadhānabhāvo codetabbo. Añño hi saddakkamo, añño atthakkamo. Īdisesu hi samāsapadesu padhānampi appadhānaṃ viya niddisīyati yathā ‘‘sarājikāya parisāyā’’ti (cūḷava. 336). Kāmañcettha sattasaṅkhārabhājanavasena tividho loko, garubhāvassa pana adhippetattā garukaraṇasamatthasseva yujjanato sattalokassa vasena attho gahetabbo. So hi lokīyanti ettha puññapāpāni tabbipāko cāti ‘‘loko’’ti vuccati. Amaraggahaṇena cettha upapattidevā adhippetā.

    អថ វា សមូហត្ថោ លោកសទ្ទោ សមុទាយវសេន លោកីយតិ បញ្ញាបីយតីតិ។ សហ នរេហីតិ សនរា, សនរា ច តេ អមរា ចាតិ សនរាមរា, តេសំ លោកោតិ សនរាមរលោកោតិ បុរិមនយេនេវ យោជេតព្ពំ។ អមរសទ្ទេន ចេត្ថ វិសុទ្ធិទេវាបិ សង្គយ្ហន្តិ។ តេបិ ហិ មរណាភាវតោ បរមត្ថតោ អមរា។ នរាមរានំយេវ ច គហណំ ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសវសេន យថា ‘‘សត្ថា ទេវមនុស្សាន’’ន្តិ (ទី. និ. ១.១៥៧)។ តថា ហិ សព្ពានត្ថបរិហរណបុព្ពង្គមាយ និរវសេសហិតសុខវិធានតប្បរាយ និរតិសយាយ បយោគសម្បត្តិយា សទេវមនុស្សាយ បជាយ អច្ចន្តូបការិតាយ អបរិមិតនិរុបមប្បភាវគុណវិសេសសមង្គិតាយ ច សព្ពសត្តុត្តមោ ភគវា អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ អបរិមាណានំ សត្តានំ ឧត្តមគារវដ្ឋានំ។ តេន វុត្តំ – ‘‘សនរាមរលោកគរុ’’ន្តិ។

    Atha vā samūhattho lokasaddo samudāyavasena lokīyati paññāpīyatīti. Saha narehīti sanarā, sanarā ca te amarā cāti sanarāmarā, tesaṃ lokoti sanarāmaralokoti purimanayeneva yojetabbaṃ. Amarasaddena cettha visuddhidevāpi saṅgayhanti. Tepi hi maraṇābhāvato paramatthato amarā. Narāmarānaṃyeva ca gahaṇaṃ ukkaṭṭhaniddesavasena yathā ‘‘satthā devamanussāna’’nti (dī. ni. 1.157). Tathā hi sabbānatthapariharaṇapubbaṅgamāya niravasesahitasukhavidhānatapparāya niratisayāya payogasampattiyā sadevamanussāya pajāya accantūpakāritāya aparimitanirupamappabhāvaguṇavisesasamaṅgitāya ca sabbasattuttamo bhagavā aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ uttamagāravaṭṭhānaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘sanarāmaralokagaru’’nti.

    សោភនំ គតំ គមនំ ឯតស្សាតិ សុគតោ។ ភគវតោ ហិ វេនេយ្យជនូបសង្កមនំ ឯកន្តេន តេសំ ហិតសុខនិប្ផាទនតោ សោភនំ, តថា លក្ខណានុព្យញ្ជនប្បដិមណ្ឌិតរូបកាយតាយ ទុតវិលម្ពិតខលិតានុកឌ្ឍននិប្បីឡនុក្កុដិកកុដិលាកុដិលតាទិ- ទោសរហិតមវហសិតរាជហំសវសភវារណមិគរាជគមនំ កាយគមនំ ញាណគមនញ្ច វិបុលនិម្មលករុណាសតិវីរិយាទិគុណវិសេសសហិតមភិនីហារតោ យាវ មហាពោធិ អនវជ្ជតាយ សោភនមេវាតិ។ អថ វា សយម្ភុញាណេន សកលម្បិ លោកំ បរិញ្ញាភិសមយវសេន បរិជានន្តោ ញាណេន សម្មា គតោ អវគតោតិ សុគតោ, តថា លោកសមុទយំ បហានាភិសមយវសេន បជហន្តោ អនុប្បត្តិធម្មតំ អាបាទេន្តោ សម្មា គតោ អតីតោតិ សុគតោ, លោកនិរោធំ និព្ពានំ សច្ឆិកិរិយាភិសមយវសេន សម្មា គតោ អធិគតោតិ សុគតោ, លោកនិរោធគាមិនិបដិបទំ ភាវនាភិសមយវសេន សម្មា គតោ បដិបន្នោតិ សុគតោ។ ‘‘សោតាបត្តិមគ្គេន យេ កិលេសា បហីនា, តេ កិលេសេ ន បុនេតិ ន បច្ចេតិ ន បច្ចាគច្ឆតីតិ សុគតោ’’តិអាទិនា (ចូឡនិ. មេត្តគូមាណវបុច្ឆានិទ្ទេសោ ២៧) នយេន អយមត្ថោ វិភាវេតព្ពោ។ អថ វា សុន្ទរំ ឋានំ សម្មាសម្ពោធិំ, និព្ពានមេវ វា គតោ អធិគតោតិ សុគតោ, យស្មា វា ភូតំ តច្ឆំ អត្ថសំហិតំ វេនេយ្យានំ យថារហំ កាលយុត្តមេវ ច ធម្មំ ភាសតិ, តស្មា សម្មា គទតីតិ សុគតោ, ទ-ការស្ស ត-ការំ កត្វា។ ឥតិ សោភនគមនតាទីហិ សុគតោ, តំ សុគតំ។

    Sobhanaṃ gataṃ gamanaṃ etassāti sugato. Bhagavato hi veneyyajanūpasaṅkamanaṃ ekantena tesaṃ hitasukhanipphādanato sobhanaṃ, tathā lakkhaṇānubyañjanappaṭimaṇḍitarūpakāyatāya dutavilambitakhalitānukaḍḍhananippīḷanukkuṭikakuṭilākuṭilatādi- dosarahitamavahasitarājahaṃsavasabhavāraṇamigarājagamanaṃ kāyagamanaṃ ñāṇagamanañca vipulanimmalakaruṇāsativīriyādiguṇavisesasahitamabhinīhārato yāva mahābodhi anavajjatāya sobhanamevāti. Atha vā sayambhuñāṇena sakalampi lokaṃ pariññābhisamayavasena parijānanto ñāṇena sammā gato avagatoti sugato, tathā lokasamudayaṃ pahānābhisamayavasena pajahanto anuppattidhammataṃ āpādento sammā gato atītoti sugato, lokanirodhaṃ nibbānaṃ sacchikiriyābhisamayavasena sammā gato adhigatoti sugato, lokanirodhagāminipaṭipadaṃ bhāvanābhisamayavasena sammā gato paṭipannoti sugato. ‘‘Sotāpattimaggena ye kilesā pahīnā, te kilese na puneti na pacceti na paccāgacchatīti sugato’’tiādinā (cūḷani. mettagūmāṇavapucchāniddeso 27) nayena ayamattho vibhāvetabbo. Atha vā sundaraṃ ṭhānaṃ sammāsambodhiṃ, nibbānameva vā gato adhigatoti sugato, yasmā vā bhūtaṃ tacchaṃ atthasaṃhitaṃ veneyyānaṃ yathārahaṃ kālayuttameva ca dhammaṃ bhāsati, tasmā sammā gadatīti sugato, da-kārassa ta-kāraṃ katvā. Iti sobhanagamanatādīhi sugato, taṃ sugataṃ.

    បុញ្ញបាបកម្មេហិ ឧបបជ្ជនវសេន គន្តព្ពតោ គតិយោ, ឧបបត្តិភវវិសេសា។ តា បន និរយាទិវសេន បញ្ចវិធា។ តាហិ សកលស្សបិ ភវគាមិកម្មស្ស អរិយមគ្គាធិគមេន អវិបាការហភាវករណេន និវត្តិតត្តា ភគវា បញ្ចហិបិ គតីហិ សុដ្ឋុ មុត្តោ វិសំយុត្តោតិ អាហ – ‘‘គតិវិមុត្ត’’ន្តិ។ ឯតេន ភគវតោ កត្ថចិបិ គតិយា អបរិយាបន្នតំ ទស្សេតិ, យតោ ភគវា ‘‘ទេវាតិទេវោ’’តិ វុច្ចតិ។ តេនេវាហ –

    Puññapāpakammehi upapajjanavasena gantabbato gatiyo, upapattibhavavisesā. Tā pana nirayādivasena pañcavidhā. Tāhi sakalassapi bhavagāmikammassa ariyamaggādhigamena avipākārahabhāvakaraṇena nivattitattā bhagavā pañcahipi gatīhi suṭṭhu mutto visaṃyuttoti āha – ‘‘gativimutta’’nti. Etena bhagavato katthacipi gatiyā apariyāpannataṃ dasseti, yato bhagavā ‘‘devātidevo’’ti vuccati. Tenevāha –

    ‘‘យេន ទេវូបបត្យស្ស, គន្ធព្ពោ វា វិហង្គមោ;

    ‘‘Yena devūpapatyassa, gandhabbo vā vihaṅgamo;

    យក្ខត្តំ យេន គច្ឆេយ្យំ, មនុស្សត្តញ្ច អព្ពជេ;

    Yakkhattaṃ yena gaccheyyaṃ, manussattañca abbaje;

    តេ មយ្ហំ អាសវា ខីណា, វិទ្ធស្តា វិនឡីកតា’’តិ។ (អ. និ. ៤.៣៦);

    Te mayhaṃ āsavā khīṇā, viddhastā vinaḷīkatā’’ti. (a. ni. 4.36);

    តំតំគតិសំវត្តនិកានញ្ហិ កម្មកិលេសានំ អគ្គមគ្គេន ពោធិមូលេយេវ សុប្បហីនត្តា នត្ថិ ភគវតោ គតិបរិយាបន្នតាតិ អច្ចន្តមេវ ភគវា សព្ពភវយោនិគតិវិញ្ញាណដ្ឋិតិសត្តាវាសសត្តនិកាយេហិ សុបរិមុត្តោ, តំ គតិវិមុត្តំ។ វន្ទេតិ នមាមិ, ថោមេមីតិ វា អត្ថោ។

    Taṃtaṃgatisaṃvattanikānañhi kammakilesānaṃ aggamaggena bodhimūleyeva suppahīnattā natthi bhagavato gatipariyāpannatāti accantameva bhagavā sabbabhavayonigativiññāṇaṭṭhitisattāvāsasattanikāyehi suparimutto, taṃ gativimuttaṃ. Vandeti namāmi, thomemīti vā attho.

    អថ វា គតិវិមុត្តន្តិ អនុបាទិសេសនិព្ពានធាតុប្បត្តិយា ភគវន្តំ ថោមេតិ។ ឯត្ថ ហិ ទ្វីហិ អាការេហិ ភគវតោ ថោមនា វេទិតព្ពា អត្តហិតសម្បត្តិតោ បរហិតប្បដិបត្តិតោ ច។ តេសុ អត្តហិតសម្បត្តិ អនាវរណញាណាធិគមតោ សវាសនានំ សព្ពេសំ កិលេសានំ អច្ចន្តប្បហានតោ អនុបាទិសេសនិព្ពានប្បត្តិតោ ច វេទិតព្ពា, បរហិតប្បដិបត្តិ លាភសក្ការាទិនិរបេក្ខចិត្តស្ស សព្ពទុក្ខនិយ្យានិកធម្មទេសនតោ វិរុទ្ធេសុបិ និច្ចំ ហិតជ្ឈាសយតោ ញាណបរិបាកកាលាគមនតោ ច។ សា បនេត្ថ អាសយតោ បយោគតោ ច ទុវិធា, បរហិតប្បដិបត្តិ តិវិធា ច, អត្តហិតសម្បត្តិ បកាសិតា ហោតិ។ កថំ? ‘‘ករុណាសីតលហទយ’’ន្តិ ឯតេន អាសយតោ បរហិតប្បដិបត្តិ , សម្មាគទនត្ថេន សុគតសទ្ទេន បយោគតោ បរហិតប្បដិបត្តិ, ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតមំ គតិវិមុត្ត’’ន្តិ ឯតេហិ ចតុសច្ចសម្បដិវេធនត្ថេន ច សុគតសទ្ទេន តិវិធាបិ អត្តហិតសម្បត្តិ, អវសិដ្ឋេន ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតម’’ន្តិ ឯតេន ចាបិ អត្តហិតសម្បត្តិ បរហិតប្បដិបត្តិ បកាសិតា ហោតីតិ។

    Atha vā gativimuttanti anupādisesanibbānadhātuppattiyā bhagavantaṃ thometi. Ettha hi dvīhi ākārehi bhagavato thomanā veditabbā attahitasampattito parahitappaṭipattito ca. Tesu attahitasampatti anāvaraṇañāṇādhigamato savāsanānaṃ sabbesaṃ kilesānaṃ accantappahānato anupādisesanibbānappattito ca veditabbā, parahitappaṭipatti lābhasakkārādinirapekkhacittassa sabbadukkhaniyyānikadhammadesanato viruddhesupi niccaṃ hitajjhāsayato ñāṇaparipākakālāgamanato ca. Sā panettha āsayato payogato ca duvidhā, parahitappaṭipatti tividhā ca, attahitasampatti pakāsitā hoti. Kathaṃ? ‘‘Karuṇāsītalahadaya’’nti etena āsayato parahitappaṭipatti , sammāgadanatthena sugatasaddena payogato parahitappaṭipatti, ‘‘paññāpajjotavihatamohatamaṃ gativimutta’’nti etehi catusaccasampaṭivedhanatthena ca sugatasaddena tividhāpi attahitasampatti, avasiṭṭhena ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti etena cāpi attahitasampatti parahitappaṭipatti pakāsitā hotīti.

    អថ វា តីហិ អាការេហិ ភគវតោ ថោមនា វេទិតព្ពា ហេតុតោ, ផលតោ, ឧបការតោ ច។ តត្ថ ហេតុ មហាករុណា, សា បឋមបទេន ទស្សិតា។ ផលំ ចតុព្ពិធំ ញាណសម្បទា, បហានសម្បទា, អានុភាវសម្បទា, រូបកាយសម្បទា ចាតិ។ តាសុ ញាណប្បហានសម្បទា ទុតិយបទេន សច្ចប្បដិវេធនត្ថេន ច សុគតសទ្ទេន បកាសិតា ហោន្តិ, អានុភាវសម្បទា តតិយបទេន, រូបកាយសម្បទា យថាវុត្តកាយគមនសោភនត្ថេន សុគតសទ្ទេន លក្ខណានុព្យញ្ជនបារិបូរិយា វិនា តទភាវតោ។ ឧបការោ អនន្តរំ អពាហិរំ ករិត្វា តិវិធយានមុខេន វិមុត្តិធម្មទេសនា។ សោ សម្មាគទនត្ថេន សុគតសទ្ទេន បកាសិតោ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ។

    Atha vā tīhi ākārehi bhagavato thomanā veditabbā hetuto, phalato, upakārato ca. Tattha hetu mahākaruṇā, sā paṭhamapadena dassitā. Phalaṃ catubbidhaṃ ñāṇasampadā, pahānasampadā, ānubhāvasampadā, rūpakāyasampadā cāti. Tāsu ñāṇappahānasampadā dutiyapadena saccappaṭivedhanatthena ca sugatasaddena pakāsitā honti, ānubhāvasampadā tatiyapadena, rūpakāyasampadā yathāvuttakāyagamanasobhanatthena sugatasaddena lakkhaṇānubyañjanapāripūriyā vinā tadabhāvato. Upakāro anantaraṃ abāhiraṃ karitvā tividhayānamukhena vimuttidhammadesanā. So sammāgadanatthena sugatasaddena pakāsito hotīti veditabbaṃ.

    តត្ថ ‘‘ករុណាសីតលហទយ’’ន្តិ ឯតេន សម្មាសម្ពោធិយា មូលំ ទស្សេតិ។ មហាករុណាសញ្ចោទិតមានសោ ហិ ភគវា សំសារបង្កតោ សត្តានំ សមុទ្ធរណត្ថំ កតាភិនីហារោ អនុបុព្ពេន បារមិយោ បូរេត្វា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អធិគតោតិ ករុណា សម្មាសម្ពោធិយា មូលំ។ ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតម’’ន្តិ ឯតេន សម្មាសម្ពោធិំ ទស្សេតិ។ អនាវរណញាណបទដ្ឋានញ្ហិ មគ្គញាណំ, មគ្គញាណបទដ្ឋានញ្ច អនាវរណញាណំ ‘‘សម្មាសម្ពោធី’’តិ វុច្ចតីតិ។ សម្មាគមនត្ថេន សុគតសទ្ទេន សម្មាសម្ពោធិយា បដិបត្តិំ ទស្សេតិ លីនុទ្ធច្ចបតិដ្ឋានាយូហនកាមសុខល្លិកត្តកិលមថានុយោគសស្សតុច្ឆេទាភិនិវេសាទិអន្តទ្វយរហិតាយ ករុណាបញ្ញាបរិគ្គហិតាយ មជ្ឈិមាយ បដិបត្តិយា បកាសនតោ សុគតសទ្ទស្ស។ ឥតរេហិ សម្មាសម្ពោធិយា បធានប្បធានភេទំ បយោជនំ ទស្សេតិ។ សំសារមហោឃតោ សត្តសន្តារណញ្ហេត្ថ បធានំ បយោជនំ, តទញ្ញមប្បធានំ។ តេសុ បធានេន បរហិតប្បដិបត្តិំ ទស្សេតិ, ឥតរេន អត្តហិតសម្បត្តិំ។ តទុភយេន អត្តហិតាយ បដិបន្នាទីសុ ចតូសុ បុគ្គលេសុ ភគវតោ ចតុត្ថបុគ្គលភាវំ ទស្សេតិ។ តេន ច អនុត្តរទក្ខិណេយ្យភាវំ ឧត្តមវន្ទនេយ្យភាវំ អត្តនោ ច វន្ទនកិរិយាយ ខេត្តង្គតភាវំ ទស្សេតិ។

    Tattha ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti etena sammāsambodhiyā mūlaṃ dasseti. Mahākaruṇāsañcoditamānaso hi bhagavā saṃsārapaṅkato sattānaṃ samuddharaṇatthaṃ katābhinīhāro anupubbena pāramiyo pūretvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ adhigatoti karuṇā sammāsambodhiyā mūlaṃ. ‘‘Paññāpajjotavihatamohatama’’nti etena sammāsambodhiṃ dasseti. Anāvaraṇañāṇapadaṭṭhānañhi maggañāṇaṃ, maggañāṇapadaṭṭhānañca anāvaraṇañāṇaṃ ‘‘sammāsambodhī’’ti vuccatīti. Sammāgamanatthena sugatasaddena sammāsambodhiyā paṭipattiṃ dasseti līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhallikattakilamathānuyogasassatucchedābhinivesādiantadvayarahitāya karuṇāpaññāpariggahitāya majjhimāya paṭipattiyā pakāsanato sugatasaddassa. Itarehi sammāsambodhiyā padhānappadhānabhedaṃ payojanaṃ dasseti. Saṃsāramahoghato sattasantāraṇañhettha padhānaṃ payojanaṃ, tadaññamappadhānaṃ. Tesu padhānena parahitappaṭipattiṃ dasseti, itarena attahitasampattiṃ. Tadubhayena attahitāya paṭipannādīsu catūsu puggalesu bhagavato catutthapuggalabhāvaṃ dasseti. Tena ca anuttaradakkhiṇeyyabhāvaṃ uttamavandaneyyabhāvaṃ attano ca vandanakiriyāya khettaṅgatabhāvaṃ dasseti.

    ឯត្ថ ច ករុណាគហណេន លោកិយេសុ មហគ្គតភាវប្បត្តាសាធារណគុណទីបនតោ ភគវតោ សព្ពលោកិយគុណសម្បត្តិ ទស្សិតា ហោតិ, បញ្ញាគហណេន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណបទដ្ឋានមគ្គញាណទីបនតោ សព្ពលោកុត្តរគុណសម្បត្តិ។ តទុភយគ្គហណសិទ្ធោ ហិ អត្ថោ ‘‘សនរាមរលោកគរុ’’ន្តិអាទិនា បបញ្ចីយតីតិ ។ ករុណាគហណេន ច ឧបគមនំ និរុបក្កិលេសំ ទស្សេតិ, បញ្ញាគហណេន អបគមនំ។ តថា ករុណាគហណេន លោកសមញ្ញានុរូបំ ភគវតោ បវត្តិំ ទស្សេតិ លោកវោហារវិសយត្តា ករុណាយ, បញ្ញាគហណេន សមញ្ញាយ អនតិធាវនំ។ សភាវានវពោធេន ហិ ធម្មានំ សមញ្ញំ អតិធាវិត្វា សត្តាទិបរាមសនំ ហោតីតិ។ តថា ករុណាគហណេន មហាករុណាសមាបត្តិវិហារំ ទស្សេតិ, បញ្ញាគហណេន តីសុ កាលេសុ អប្បដិហតញាណំ ចតុសច្ចញាណំ, ចតុបដិសម្ភិទាញាណំ, ចតុវេសារជ្ជញាណំ។ ករុណាគហណេន មហាករុណាសមាបត្តិញាណស្ស គហិតត្តា សេសាសាធារណញាណានិ, ឆ អភិញ្ញា, អដ្ឋសុ បរិសាសុ អកម្បនញាណានិ, ទស ពលានិ, ចុទ្ទស ពុទ្ធញាណានិ, សោឡស ញាណចរិយា, អដ្ឋារស ពុទ្ធធម្មា, ចតុចត្តាលីស ញាណវត្ថូនិ, សត្តសត្តតិ ញាណវត្ថូនីតិ ឯវមាទីនំ អនេកេសំ បញ្ញាបភេទានំ វសេន ញាណចារំ ទស្សេតិ។ តថា ករុណាគហណេន ចរណសម្បត្តិំ, បញ្ញាគហណេន វិជ្ជាសម្បត្តិំ។ ករុណាគហណេន អត្តាធិបតិតា, បញ្ញាគហណេន ធម្មាធិបតិតា។ ករុណាគហណេន លោកនាថភាវោ, បញ្ញាគហណេន អត្តនាថភាវោ។ តថា ករុណាគហណេន បុព្ពការិភាវោ, បញ្ញាគហណេន កតញ្ញុតា។ តថា ករុណាគហណេន អបរន្តបតា, បញ្ញាគហណេន អនត្តន្តបតា។ ករុណាគហណេន វា ពុទ្ធករធម្មសិទ្ធិ, បញ្ញាគហណេន ពុទ្ធភាវសិទ្ធិ។ តថា ករុណាគហណេន បរេសំ តារណំ, បញ្ញាគហណេន សយំតរណំ។ តថា ករុណាគហណេន សព្ពសត្តេសុ អនុគ្គហចិត្តតា, បញ្ញាគហណេន សព្ពធម្មេសុ វិរត្តចិត្តតា ទស្សិតា ហោតិ។

    Ettha ca karuṇāgahaṇena lokiyesu mahaggatabhāvappattāsādhāraṇaguṇadīpanato bhagavato sabbalokiyaguṇasampatti dassitā hoti, paññāgahaṇena sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānamaggañāṇadīpanato sabbalokuttaraguṇasampatti. Tadubhayaggahaṇasiddho hi attho ‘‘sanarāmaralokagaru’’ntiādinā papañcīyatīti . Karuṇāgahaṇena ca upagamanaṃ nirupakkilesaṃ dasseti, paññāgahaṇena apagamanaṃ. Tathā karuṇāgahaṇena lokasamaññānurūpaṃ bhagavato pavattiṃ dasseti lokavohāravisayattā karuṇāya, paññāgahaṇena samaññāya anatidhāvanaṃ. Sabhāvānavabodhena hi dhammānaṃ samaññaṃ atidhāvitvā sattādiparāmasanaṃ hotīti. Tathā karuṇāgahaṇena mahākaruṇāsamāpattivihāraṃ dasseti, paññāgahaṇena tīsu kālesu appaṭihatañāṇaṃ catusaccañāṇaṃ, catupaṭisambhidāñāṇaṃ, catuvesārajjañāṇaṃ. Karuṇāgahaṇena mahākaruṇāsamāpattiñāṇassa gahitattā sesāsādhāraṇañāṇāni, cha abhiññā, aṭṭhasu parisāsu akampanañāṇāni, dasa balāni, cuddasa buddhañāṇāni, soḷasa ñāṇacariyā, aṭṭhārasa buddhadhammā, catucattālīsa ñāṇavatthūni, sattasattati ñāṇavatthūnīti evamādīnaṃ anekesaṃ paññāpabhedānaṃ vasena ñāṇacāraṃ dasseti. Tathā karuṇāgahaṇena caraṇasampattiṃ, paññāgahaṇena vijjāsampattiṃ. Karuṇāgahaṇena attādhipatitā, paññāgahaṇena dhammādhipatitā. Karuṇāgahaṇena lokanāthabhāvo, paññāgahaṇena attanāthabhāvo. Tathā karuṇāgahaṇena pubbakāribhāvo, paññāgahaṇena kataññutā. Tathā karuṇāgahaṇena aparantapatā, paññāgahaṇena anattantapatā. Karuṇāgahaṇena vā buddhakaradhammasiddhi, paññāgahaṇena buddhabhāvasiddhi. Tathā karuṇāgahaṇena paresaṃ tāraṇaṃ, paññāgahaṇena sayaṃtaraṇaṃ. Tathā karuṇāgahaṇena sabbasattesu anuggahacittatā, paññāgahaṇena sabbadhammesu virattacittatā dassitā hoti.

    សព្ពេសញ្ច ពុទ្ធគុណានំ ករុណា អាទិ តន្និទានភាវតោ, បញ្ញា បរិយោសានំ តតោ ឧត្តរិករណីយាភាវតោ។ ឥតិ អាទិបរិយោសានទស្សនេន សព្ពេ ពុទ្ធគុណា ទស្សិតា ហោន្តិ។ តថា ករុណាគហណេន សីលក្ខន្ធបុព្ពង្គមោ សមាធិក្ខន្ធោ ទស្សិតោ ហោតិ។ ករុណានិទានញ្ហិ សីលំ តតោ បាណាតិបាតាទិវិរតិប្បវត្តិតោ, សា ច ឈានត្តយសម្បយោគិនីតិ។ បញ្ញាវចនេន បញ្ញាក្ខន្ធោ។ សីលញ្ច សព្ពេសំ ពុទ្ធគុណានំ អាទិ, សមាធិ មជ្ឈេ, បញ្ញា បរិយោសានន្តិ ឯវម្បិ អាទិមជ្ឈបរិយោសានកល្យាណា សព្ពេ ពុទ្ធគុណា ទស្សិតា ហោន្តិ នយតោ ទស្សិតត្តា។ ឯសោ ឯវ ហិ និរវសេសតោ ពុទ្ធគុណានំ ទស្សនុបាយោ, យទិទំ នយគ្គហណំ, អញ្ញថា កោ នាម សមត្ថោ ភគវតោ គុណេ អនុបទំ និរវសេសតោ ទស្សេតុំ? តេនេវាហ –

    Sabbesañca buddhaguṇānaṃ karuṇā ādi tannidānabhāvato, paññā pariyosānaṃ tato uttarikaraṇīyābhāvato. Iti ādipariyosānadassanena sabbe buddhaguṇā dassitā honti. Tathā karuṇāgahaṇena sīlakkhandhapubbaṅgamo samādhikkhandho dassito hoti. Karuṇānidānañhi sīlaṃ tato pāṇātipātādiviratippavattito, sā ca jhānattayasampayoginīti. Paññāvacanena paññākkhandho. Sīlañca sabbesaṃ buddhaguṇānaṃ ādi, samādhi majjhe, paññā pariyosānanti evampi ādimajjhapariyosānakalyāṇā sabbe buddhaguṇā dassitā honti nayato dassitattā. Eso eva hi niravasesato buddhaguṇānaṃ dassanupāyo, yadidaṃ nayaggahaṇaṃ, aññathā ko nāma samattho bhagavato guṇe anupadaṃ niravasesato dassetuṃ? Tenevāha –

    ‘‘ពុទ្ធោបិ ពុទ្ធស្ស ភណេយ្យ វណ្ណំ,

    ‘‘Buddhopi buddhassa bhaṇeyya vaṇṇaṃ,

    កប្បម្បិ ចេ អញ្ញមភាសមានោ;

    Kappampi ce aññamabhāsamāno;

    ខីយេថ កប្បោ ចិរទីឃមន្តរេ,

    Khīyetha kappo ciradīghamantare,

    វណ្ណោ ន ខីយេថ តថាគតស្សា’’តិ។ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៣០៤; ៣.១៤១; ម. និ. អដ្ឋ. ២.៤២៥; ឧទា. អដ្ឋ. ៥៣; ពុ. វំ. អដ្ឋ. ៤.៤; អប. អដ្ឋ. ២.៧.បរប្បសាទកត្ថេរអបទានវណ្ណនា);

    Vaṇṇo na khīyetha tathāgatassā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.304; 3.141; ma. ni. aṭṭha. 2.425; udā. aṭṭha. 53; bu. vaṃ. aṭṭha. 4.4; apa. aṭṭha. 2.7.parappasādakattheraapadānavaṇṇanā);

    តេនេវ ច អាយស្មតា សារិបុត្តត្ថេរេនបិ ពុទ្ធគុណបរិច្ឆេទនំ បតិ អនុយុត្តេន ‘‘នោ ហេតំ, ភន្តេ’’តិ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘អបិច មេ, ភន្តេ, ធម្មន្វយោ វិទិតោ’’តិ វុត្តំ។

    Teneva ca āyasmatā sāriputtattherenapi buddhaguṇaparicchedanaṃ pati anuyuttena ‘‘no hetaṃ, bhante’’ti paṭikkhipitvā ‘‘apica me, bhante, dhammanvayo vidito’’ti vuttaṃ.

    ២. ឯវំ សង្ខេបេន សកលសព្ពញ្ញុគុណេហិ ភគវន្តំ អភិត្ថវិត្វា ឥទានិ សទ្ធម្មំ ថោមេតុំ ‘‘ពុទ្ធោបី’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ពុទ្ធោតិ កត្តុនិទ្ទេសោ។ ពុទ្ធភាវន្តិ កម្មនិទ្ទេសោ។ ភាវេត្វា សច្ឆិកត្វាតិ ច បុព្ពកាលកិរិយានិទ្ទេសោ។ យន្តិ អនិយមតោ កម្មនិទ្ទេសោ។ ឧបគតោតិ អបរកាលកិរិយានិទ្ទេសោ។ វន្ទេតិ កិរិយានិទ្ទេសោ។ តន្តិ និយមនំ។ ធម្មន្តិ វន្ទនកិរិយាយ កម្មនិទ្ទេសោ។ គតមលំ អនុត្តរន្តិ ច តព្ពិសេសនំ។

    2. Evaṃ saṅkhepena sakalasabbaññuguṇehi bhagavantaṃ abhitthavitvā idāni saddhammaṃ thometuṃ ‘‘buddhopī’’tiādimāha. Tattha buddhoti kattuniddeso. Buddhabhāvanti kammaniddeso. Bhāvetvā sacchikatvāti ca pubbakālakiriyāniddeso. Yanti aniyamato kammaniddeso. Upagatoti aparakālakiriyāniddeso. Vandeti kiriyāniddeso. Tanti niyamanaṃ. Dhammanti vandanakiriyāya kammaniddeso. Gatamalaṃ anuttaranti ca tabbisesanaṃ.

    តត្ថ ពុទ្ធសទ្ទស្ស តាវ ‘‘ពុជ្ឈិតា សច្ចានីតិ ពុទ្ធោ, ពោធេតា បជាយាតិ ពុទ្ធោ’’តិអាទិនា (មហានិ. ១៩២; ចូឡនិ. បារាយនត្ថុតិគាថានិទ្ទេសោ ៩៧; បដិ. ម. ១.១៦២) និទ្ទេសនយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ អថ វា សវាសនាយ អញ្ញាណនិទ្ទាយ អច្ចន្តវិគមតោ, ពុទ្ធិយា វា វិកសិតភាវតោ ពុទ្ធវាតិ ពុទ្ធោ ជាគរណវិកសនត្ថវសេន។ អថ វា កស្សចិបិ ញេយ្យធម្មស្ស អនវពុទ្ធស្ស អភាវេន ញេយ្យវិសេសស្ស កម្មភាវេន អគ្គហណតោ កម្មវចនិច្ឆាយ អភាវេន អវគមនត្ថវសេនេវ កត្តុនិទ្ទេសោ លព្ភតីតិ ពុទ្ធវាតិ ពុទ្ធោ យថា ‘‘ទិក្ខិតោ ន ទទាតី’’តិ។ អត្ថតោ បន បារមិតាបរិភាវិតោ សយម្ភុញាណេន សហ វាសនាយ វិហតវិទ្ធំសិតនិរវសេសកិលេសោ មហាករុណាសព្ពញ្ញុតញ្ញាណាទិអបរិមេយ្យគុណគណាធារោ ខន្ធសន្តានោ ពុទ្ធោ។ យថាហ –

    Tattha buddhasaddassa tāva ‘‘bujjhitā saccānīti buddho, bodhetā pajāyāti buddho’’tiādinā (mahāni. 192; cūḷani. pārāyanatthutigāthāniddeso 97; paṭi. ma. 1.162) niddesanayena attho veditabbo. Atha vā savāsanāya aññāṇaniddāya accantavigamato, buddhiyā vā vikasitabhāvato buddhavāti buddho jāgaraṇavikasanatthavasena. Atha vā kassacipi ñeyyadhammassa anavabuddhassa abhāvena ñeyyavisesassa kammabhāvena aggahaṇato kammavacanicchāya abhāvena avagamanatthavaseneva kattuniddeso labbhatīti buddhavāti buddho yathā ‘‘dikkhito na dadātī’’ti. Atthato pana pāramitāparibhāvito sayambhuñāṇena saha vāsanāya vihataviddhaṃsitaniravasesakileso mahākaruṇāsabbaññutaññāṇādiaparimeyyaguṇagaṇādhāro khandhasantāno buddho. Yathāha –

    ‘‘ពុទ្ធោតិ យោ សោ ភគវា សយម្ភូ អនាចរិយកោ បុព្ពេ អននុស្សុតេសុ ធម្មេសុ សាមំ សច្ចានិ អភិសម្ពុជ្ឈិ, តត្ថ ច សព្ពញ្ញុតំ បត្តោ ពលេសុ ច វសីភាវ’’ន្តិ (មហានិ. ១៩២; ចូឡនិ. បារាយនត្ថុតិគាថានិទ្ទេសោ ៩៧; បដិ. ម. ១.១៦១)។

    ‘‘Buddhoti yo so bhagavā sayambhū anācariyako pubbe ananussutesu dhammesu sāmaṃ saccāni abhisambujjhi, tattha ca sabbaññutaṃ patto balesu ca vasībhāva’’nti (mahāni. 192; cūḷani. pārāyanatthutigāthāniddeso 97; paṭi. ma. 1.161).

    អបិ-សទ្ទោ សម្ភាវនេ។ តេន ‘‘ឯវំ គុណវិសេសយុត្តោ សោបិ នាម ភគវា’’តិ វក្ខមានគុណធម្មេ សម្ភាវនំ ទីបេតិ។ ពុទ្ធភាវន្តិ សម្មាសម្ពោធិំ។ ភាវេត្វាតិ ឧប្បាទេត្វា វឌ្ឍេត្វា ច។ សច្ឆិកត្វាតិ បច្ចក្ខំ កត្វា។ ឧបគតោតិ បត្តោ, អធិគតោតិ អត្ថោ។ ឯតស្ស ពុទ្ធភាវន្តិ ឯតេន សម្ពន្ធោ។ គតមលន្តិ វិគតមលំ, និទ្ទោសន្តិ អត្ថោ។ វន្ទេតិ បណមាមិ, ថោមេមិ វា។ អនុត្តរន្តិ ឧត្តររហិតំ, លោកុត្តរន្តិ អត្ថោ។ ធម្មន្តិ យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេ អបាយតោ ច សំសារតោ ច អបតមានេ កត្វា ធារេតីតិ ធម្មោ។ អយញ្ហេត្ថ សង្ខេបត្ថោ – ឯវំ វិវិធគុណគណសមន្នាគតោ ពុទ្ធោបិ ភគវា យំ អរិយមគ្គសង្ខាតំ ធម្មំ ភាវេត្វា, ផលនិព្ពានំ បន សច្ឆិកត្វា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អធិគតោ, តមេវំ ពុទ្ធានម្បិ ពុទ្ធភាវហេតុភូតំ សព្ពទោសមលរហិតំ អត្តនោ ឧត្តរិតរាភាវេន អនុត្តរំ បដិវេធសទ្ធម្មំ នមាមីតិ។ បរិយត្តិសទ្ធម្មស្សបិ តប្បកាសនត្តា ឥធ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ។

    Api-saddo sambhāvane. Tena ‘‘evaṃ guṇavisesayutto sopi nāma bhagavā’’ti vakkhamānaguṇadhamme sambhāvanaṃ dīpeti. Buddhabhāvanti sammāsambodhiṃ. Bhāvetvāti uppādetvā vaḍḍhetvā ca. Sacchikatvāti paccakkhaṃ katvā. Upagatoti patto, adhigatoti attho. Etassa buddhabhāvanti etena sambandho. Gatamalanti vigatamalaṃ, niddosanti attho. Vandeti paṇamāmi, thomemi vā. Anuttaranti uttararahitaṃ, lokuttaranti attho. Dhammanti yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne apāyato ca saṃsārato ca apatamāne katvā dhāretīti dhammo. Ayañhettha saṅkhepattho – evaṃ vividhaguṇagaṇasamannāgato buddhopi bhagavā yaṃ ariyamaggasaṅkhātaṃ dhammaṃ bhāvetvā, phalanibbānaṃ pana sacchikatvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ adhigato, tamevaṃ buddhānampi buddhabhāvahetubhūtaṃ sabbadosamalarahitaṃ attano uttaritarābhāvena anuttaraṃ paṭivedhasaddhammaṃ namāmīti. Pariyattisaddhammassapi tappakāsanattā idha saṅgaho daṭṭhabbo.

    អថ វា ‘‘អភិធម្មនយសមុទ្ទំ អធិគញ្ឆិ, តីណិ បិដកានិ សម្មសី’’តិ ច អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា បរិយត្តិធម្មស្សបិ សច្ឆិកិរិយាសម្មសនបរិយាយោ លព្ភតីតិ សោបិ ឥធ វុត្តោ ឯវាតិ ទដ្ឋព្ពំ។ តថា ‘‘យំ ធម្មំ ភាវេត្វា សច្ឆិកត្វា’’តិ ច វុត្តត្តា ពុទ្ធករធម្មភូតាហិ បារមិតាហិ សហ បុព្ពភាគេ អធិសីលសិក្ខាទយោបិ ឥធ ធម្មសទ្ទេន សង្គហិតាតិ វេទិតព្ពា។ តាបិ ហិ វិគតប្បដិបក្ខតាយ គតមលា, អនញ្ញសាធារណតាយ អនុត្តរា ចាតិ។ តថា ហិ សត្តានំ សកលវដ្ដទុក្ខនិស្សរណាយ កតមហាភិនីហារោ មហាករុណាធិវាសនបេសលជ្ឈាសយោ បញ្ញាវិសេសបរិយោទាតនិម្មលានំ ទានទមសញ្ញមាទីនំ ឧត្តមធម្មានំ សតសហស្សាធិកានិ កប្បានំ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ សក្កច្ចំ និរន្តរំ និរវសេសានំ ភាវនាបច្ចក្ខករណេហិ កម្មាទីសុ អធិគតវសីភាវោ អច្ឆរិយាចិន្តេយ្យមហានុភាវោ អធិសីលអធិចិត្តានំ បរមុក្កំសបារមិប្បត្តោ ភគវា បច្ចយាការេ ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សមុខេន មហាវជិរញាណំ បេសេត្វា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោតិ។

    Atha vā ‘‘abhidhammanayasamuddaṃ adhigañchi, tīṇi piṭakāni sammasī’’ti ca aṭṭhakathāyaṃ vuttattā pariyattidhammassapi sacchikiriyāsammasanapariyāyo labbhatīti sopi idha vutto evāti daṭṭhabbaṃ. Tathā ‘‘yaṃ dhammaṃ bhāvetvā sacchikatvā’’ti ca vuttattā buddhakaradhammabhūtāhi pāramitāhi saha pubbabhāge adhisīlasikkhādayopi idha dhammasaddena saṅgahitāti veditabbā. Tāpi hi vigatappaṭipakkhatāya gatamalā, anaññasādhāraṇatāya anuttarā cāti. Tathā hi sattānaṃ sakalavaṭṭadukkhanissaraṇāya katamahābhinīhāro mahākaruṇādhivāsanapesalajjhāsayo paññāvisesapariyodātanimmalānaṃ dānadamasaññamādīnaṃ uttamadhammānaṃ satasahassādhikāni kappānaṃ cattāri asaṅkhyeyyāni sakkaccaṃ nirantaraṃ niravasesānaṃ bhāvanāpaccakkhakaraṇehi kammādīsu adhigatavasībhāvo acchariyācinteyyamahānubhāvo adhisīlaadhicittānaṃ paramukkaṃsapāramippatto bhagavā paccayākāre catuvīsatikoṭisatasahassamukhena mahāvajirañāṇaṃ pesetvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti.

    ឯត្ថ ច ‘‘ភាវេត្វា’’តិ ឯតេន វិជ្ជាសម្បទាយ ធម្មំ ថោមេតិ, ‘‘សច្ឆិកត្វា’’តិ ឯតេន វិមុត្តិសម្បទាយ។ តថា បឋមេន ឈានសម្បទាយ, ទុតិយេន វិមោក្ខសម្បទាយ។ បឋមេន វា សមាធិសម្បទាយ, ទុតិយេន សមាបត្តិសម្បទាយ។ អថ វា បឋមេន ខយញាណភាវេន, ទុតិយេន អនុប្បាទញាណភាវេន។ បឋមេន វា វិជ្ជូបមតាយ, ទុតិយេន វជិរូបមតាយ។ បុរិមេន វា វិរាគសម្បត្តិយា, ទុតិយេន និរោធសម្បត្តិយា។ តថា បឋមេន និយ្យានភាវេន, ទុតិយេន និស្សរណភាវេន។ បឋមេន វា ហេតុភាវេន, ទុតិយេន អសង្ខតភាវេន។ បឋមេន វា ទស្សនភាវេន, ទុតិយេន វិវេកភាវេន។ បឋមេន វា អធិបតិភាវេន, ទុតិយេន អមតភាវេន ធម្មំ ថោមេតិ។ អថ វា ‘‘យំ ធម្មំ ភាវេត្វា ពុទ្ធភាវំ ឧបគតោ’’តិ ឯតេន ស្វាក្ខាតតាយ ធម្មំ ថោមេតិ, ‘‘សច្ឆិកត្វា’’តិ ឯតេន សន្ទិដ្ឋិកតាយ។ តថា បុរិមេន អកាលិកតាយ, បច្ឆិមេន ឯហិបស្សិកតាយ។ បុរិមេន វា ឱបនេយ្យិកតាយ, បច្ឆិមេន បច្ចត្តំ វេទិតព្ពតាយ ធម្មំ ថោមេតិ។ ‘‘គតមល’’ន្តិ ឥមិនា សំកិលេសាភាវទីបនេន ធម្មស្ស បរិសុទ្ធតំ ទស្សេតិ, ‘‘អនុត្តរ’’ន្តិ ឯតេន អញ្ញស្ស វិសិដ្ឋស្ស អភាវទីបនេន វិបុលបរិបុណ្ណតំ។ បឋមេន វា បហានសម្បទំ ធម្មស្ស ទស្សេតិ, ទុតិយេន បភវសម្បទំ។ ភាវេតព្ពតាយ វា ធម្មស្ស គតមលភាវោ យោជេតព្ពោ។ ភាវនាគុណេន ហិ សោ ទោសានំ សមុគ្ឃាតកោ ហោតីតិ។ សច្ឆិកាតព្ពភាវេន អនុត្តរភាវោ យោជេតព្ពោ។ សច្ឆិកិរិយានិព្ពត្តិតោ ហិ តទុត្តរិករណីយាភាវតោ អនញ្ញសាធារណតាយ អនុត្តរោតិ។ តថា ‘‘ភាវេត្វា’’តិ ឯតេន សហ បុព្ពភាគសីលាទីហិ សេក្ខា សីលសមាធិបញ្ញាក្ខន្ធា ទស្សិតា ហោន្តិ។ ‘‘សច្ឆិកត្វា’’តិ ឯតេន សហ អសង្ខតាយ ធាតុយា អសេក្ខា សីលសមាធិបញ្ញាក្ខន្ធា ទស្សិតា ហោន្តីតិ។

    Ettha ca ‘‘bhāvetvā’’ti etena vijjāsampadāya dhammaṃ thometi, ‘‘sacchikatvā’’ti etena vimuttisampadāya. Tathā paṭhamena jhānasampadāya, dutiyena vimokkhasampadāya. Paṭhamena vā samādhisampadāya, dutiyena samāpattisampadāya. Atha vā paṭhamena khayañāṇabhāvena, dutiyena anuppādañāṇabhāvena. Paṭhamena vā vijjūpamatāya, dutiyena vajirūpamatāya. Purimena vā virāgasampattiyā, dutiyena nirodhasampattiyā. Tathā paṭhamena niyyānabhāvena, dutiyena nissaraṇabhāvena. Paṭhamena vā hetubhāvena, dutiyena asaṅkhatabhāvena. Paṭhamena vā dassanabhāvena, dutiyena vivekabhāvena. Paṭhamena vā adhipatibhāvena, dutiyena amatabhāvena dhammaṃ thometi. Atha vā ‘‘yaṃ dhammaṃ bhāvetvā buddhabhāvaṃ upagato’’ti etena svākkhātatāya dhammaṃ thometi, ‘‘sacchikatvā’’ti etena sandiṭṭhikatāya. Tathā purimena akālikatāya, pacchimena ehipassikatāya. Purimena vā opaneyyikatāya, pacchimena paccattaṃ veditabbatāya dhammaṃ thometi. ‘‘Gatamala’’nti iminā saṃkilesābhāvadīpanena dhammassa parisuddhataṃ dasseti, ‘‘anuttara’’nti etena aññassa visiṭṭhassa abhāvadīpanena vipulaparipuṇṇataṃ. Paṭhamena vā pahānasampadaṃ dhammassa dasseti, dutiyena pabhavasampadaṃ. Bhāvetabbatāya vā dhammassa gatamalabhāvo yojetabbo. Bhāvanāguṇena hi so dosānaṃ samugghātako hotīti. Sacchikātabbabhāvena anuttarabhāvo yojetabbo. Sacchikiriyānibbattito hi taduttarikaraṇīyābhāvato anaññasādhāraṇatāya anuttaroti. Tathā ‘‘bhāvetvā’’ti etena saha pubbabhāgasīlādīhi sekkhā sīlasamādhipaññākkhandhā dassitā honti. ‘‘Sacchikatvā’’ti etena saha asaṅkhatāya dhātuyā asekkhā sīlasamādhipaññākkhandhā dassitā hontīti.

    ៣. ឯវំ សង្ខេបេនេវ សព្ពធម្មគុណេហិ សទ្ធម្មំ អភិត្ថវិត្វា ឥទានិ អរិយសង្ឃំ ថោមេតុំ ‘‘សុគតស្សា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ សុគតស្សាតិ សម្ពន្ធនិទ្ទេសោ។ ‘‘តស្ស បុត្តាន’’ន្តិ ឯតេន សម្ពន្ធោ។ ឱរសានន្តិ បុត្តវិសេសនំ។ មារសេនមថនានន្តិ ឱរសបុត្តភាវេ ការណនិទ្ទេសោ តេន កិលេសប្បហានមេវ ភគវតោ ឱរសបុត្តភាវេ ការណំ អនុជានាតីតិ ទស្សេតិ។ អដ្ឋន្នន្តិ គណនបរិច្ឆេទនិទ្ទេសោ។ តេន ច សតិបិ តេសំ សត្តវិសេសភាវេន អនេកសតសហស្សភាវេ ឥមំ គណនបរិច្ឆេទំ នាតិវត្តន្តីតិ ទស្សេតិ មគ្គដ្ឋផលដ្ឋភាវានតិវត្តនតោ។ សមូហន្តិ សមុទាយនិទ្ទេសោ។ អរិយសង្ឃន្តិ គុណវិសិដ្ឋសំហតភាវនិទ្ទេសោ។ តេន អសតិបិ អរិយបុគ្គលានំ កាយសាមគ្គិយំ អរិយសង្ឃភាវំ ទស្សេតិ ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញេន សំហតភាវតោ។

    3. Evaṃ saṅkhepeneva sabbadhammaguṇehi saddhammaṃ abhitthavitvā idāni ariyasaṅghaṃ thometuṃ ‘‘sugatassā’’tiādimāha. Tattha sugatassāti sambandhaniddeso. ‘‘Tassa puttāna’’nti etena sambandho. Orasānanti puttavisesanaṃ. Mārasenamathanānanti orasaputtabhāve kāraṇaniddeso tena kilesappahānameva bhagavato orasaputtabhāve kāraṇaṃ anujānātīti dasseti. Aṭṭhannanti gaṇanaparicchedaniddeso. Tena ca satipi tesaṃ sattavisesabhāvena anekasatasahassabhāve imaṃ gaṇanaparicchedaṃ nātivattantīti dasseti maggaṭṭhaphalaṭṭhabhāvānativattanato. Samūhanti samudāyaniddeso. Ariyasaṅghanti guṇavisiṭṭhasaṃhatabhāvaniddeso. Tena asatipi ariyapuggalānaṃ kāyasāmaggiyaṃ ariyasaṅghabhāvaṃ dasseti diṭṭhisīlasāmaññena saṃhatabhāvato.

    តត្ថ ឧរសិ ភវា ជាតា សំពទ្ធា ច ឱរសា។ យថា ហិ សត្តានំ ឱរសបុត្តា អត្តជតាយ បិតុ សន្តកស្ស ទាយជ្ជស្ស វិសេសេន ភាគិនោ ហោន្តិ, ឯវមេតេបិ អរិយបុគ្គលា សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សវនន្តេ អរិយាយ ជាតិយា ជាតតាយ ភគវតោ សន្តកស្ស វិមុត្តិសុខស្ស អរិយធម្មរតនស្ស ឯកន្តេន ភាគិនោតិ ឱរសា វិយ ឱរសា។ អថ វា ភគវតោ ធម្មទេសនានុភាវេន អរិយភូមិំ ឱក្កមមានា ឱក្កន្តា ច អរិយសាវកា ភគវតោ ឧរេ វាយាមជនិតាភិជាតិតាយ និប្បរិយាយេន ឱរសបុត្តាតិ វត្តព្ពតំ អរហន្តិ។ សាវកេហិ បវត្តិយមានាបិ ហិ ធម្មទេសនា ‘‘ភគវតោ ធម្មទេសនា’’ឥច្ចេវ វុច្ចតិ តំមូលកត្តា លក្ខណាទិវិសេសាភាវតោ ច។

    Tattha urasi bhavā jātā saṃbaddhā ca orasā. Yathā hi sattānaṃ orasaputtā attajatāya pitu santakassa dāyajjassa visesena bhāgino honti, evametepi ariyapuggalā sammāsambuddhassa savanante ariyāya jātiyā jātatāya bhagavato santakassa vimuttisukhassa ariyadhammaratanassa ekantena bhāginoti orasā viya orasā. Atha vā bhagavato dhammadesanānubhāvena ariyabhūmiṃ okkamamānā okkantā ca ariyasāvakā bhagavato ure vāyāmajanitābhijātitāya nippariyāyena orasaputtāti vattabbataṃ arahanti. Sāvakehi pavattiyamānāpi hi dhammadesanā ‘‘bhagavato dhammadesanā’’icceva vuccati taṃmūlakattā lakkhaṇādivisesābhāvato ca.

    យទិបិ អរិយសាវកានំ អរិយមគ្គាធិគមសមយេ ភគវតោ វិយ តទន្តរាយករណត្ថំ ទេវបុត្តមារោ , មារវាហិនី វា ន ឯកន្តេន អបសាទេតិ, តេហិ បន អបសាទេតព្ពតាយ ការណេ វិមថិតេ តេបិ វិមថិតា ឯវ នាម ហោន្តីតិ អាហ – ‘‘មារសេនមថនាន’’ន្តិ។ ឥមស្មិំ បនត្ថេ ‘‘មារមារសេនមថនាន’’ន្តិ វត្តព្ពេ ‘‘មារសេនមថនាន’’ន្តិ ឯកទេសសរូបេកសេសោ កតោតិ ទដ្ឋព្ពំ។ អថ វា ខន្ធាភិសង្ខារមារានំ វិយ ទេវបុត្តមារស្សបិ គុណមារណេ សហាយភាវូបគមនតោ កិលេសពលកាយោ ‘‘សេនា’’តិ វុច្ចតិ។ យថាហ – ‘‘កាមា តេ បឋមា សេនា’’តិអាទិ (សុ. និ. ៤៣៨; មហានិ. ២៨, ៦៨, ១៤៩)។ សា ច តេហិ ទិយឌ្ឍសហស្សភេទា, អនន្តភេទា វា កិលេសវាហិនី សតិធម្មវិចយវីរិយសមថាទិគុណប្បហរណេហិ ឱធិសោ វិមថិតា វិហតា វិទ្ធស្តា ចាតិ មារសេនមថនា, អរិយសាវកា។ ឯតេន តេសំ ភគវតោ អនុជាតបុត្តតំ ទស្សេតិ។

    Yadipi ariyasāvakānaṃ ariyamaggādhigamasamaye bhagavato viya tadantarāyakaraṇatthaṃ devaputtamāro , māravāhinī vā na ekantena apasādeti, tehi pana apasādetabbatāya kāraṇe vimathite tepi vimathitā eva nāma hontīti āha – ‘‘mārasenamathanāna’’nti. Imasmiṃ panatthe ‘‘māramārasenamathanāna’’nti vattabbe ‘‘mārasenamathanāna’’nti ekadesasarūpekaseso katoti daṭṭhabbaṃ. Atha vā khandhābhisaṅkhāramārānaṃ viya devaputtamārassapi guṇamāraṇe sahāyabhāvūpagamanato kilesabalakāyo ‘‘senā’’ti vuccati. Yathāha – ‘‘kāmā te paṭhamā senā’’tiādi (su. ni. 438; mahāni. 28, 68, 149). Sā ca tehi diyaḍḍhasahassabhedā, anantabhedā vā kilesavāhinī satidhammavicayavīriyasamathādiguṇappaharaṇehi odhiso vimathitā vihatā viddhastā cāti mārasenamathanā, ariyasāvakā. Etena tesaṃ bhagavato anujātaputtataṃ dasseti.

    អារកត្តា កិលេសេហិ, អនយេ ន ឥរិយនតោ, អយេ ច ឥរិយនតោ អរិយា និរុត្តិនយេន។ អថ វា សទេវកេន លោកេន សរណន្តិ អរណីយតោ ឧបគន្តព្ពតោ, ឧបគតានញ្ច តទត្ថសិទ្ធិតោ អរិយា, អរិយានំ សង្ឃោតិ អរិយសង្ឃោ, អរិយោ ច សោ សង្ឃោ ចាតិ វា អរិយសង្ឃោ, តំ អរិយសង្ឃំ។ ភគវតោ អបរភាគេ ពុទ្ធធម្មរតនានម្បិ សមធិគមោ សង្ឃរតនាធីនោតិ អស្ស អរិយសង្ឃស្ស ពហូបការតំ ទស្សេតុំ ឥធេវ ‘‘សិរសា វន្ទេ’’តិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។

    Ārakattā kilesehi, anaye na iriyanato, aye ca iriyanato ariyā niruttinayena. Atha vā sadevakena lokena saraṇanti araṇīyato upagantabbato, upagatānañca tadatthasiddhito ariyā, ariyānaṃ saṅghoti ariyasaṅgho, ariyo ca so saṅgho cāti vā ariyasaṅgho, taṃ ariyasaṅghaṃ. Bhagavato aparabhāge buddhadhammaratanānampi samadhigamo saṅgharatanādhīnoti assa ariyasaṅghassa bahūpakārataṃ dassetuṃ idheva ‘‘sirasā vande’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ.

    ឯត្ថ ច ‘‘សុគតស្ស ឱរសានំ បុត្តាន’’ន្តិ ឯតេន អរិយសង្ឃស្ស បភវសម្បទំ ទស្សេតិ, ‘‘មារសេនមថនាន’’ន្តិ ឯតេន បហានសម្បទំ សកលសំកិលេសប្បហានទីបនតោ។ ‘‘អដ្ឋន្នម្បិ សមូហ’’ន្តិ ឯតេន ញាណសម្បទំ មគ្គដ្ឋផលដ្ឋភាវទីបនតោ។ ‘‘អរិយសង្ឃ’’ន្តិ ឯតេន បភវសម្បទំ ទស្សេតិ សព្ពសង្ឃានំ អគ្គភាវទីបនតោ។ អថ វា ‘‘សុគតស្ស ឱរសានំ បុត្តាន’’ន្តិ អរិយសង្ឃស្ស វិសុទ្ធនិស្សយភាវទីបនំ, ‘‘មារសេនមថនាន’’ន្តិ សម្មាឧជុញាយសាមីចិប្បដិបន្នភាវទីបនំ, ‘‘អដ្ឋន្នម្បិ សមូហ’’ន្តិ អាហុនេយ្យាទិភាវទីបនំ, ‘‘អរិយសង្ឃ’’ន្តិ អនុត្តរបុញ្ញក្ខេត្តភាវទីបនំ។ តថា ‘‘សុគតស្ស ឱរសានំ បុត្តាន’’ន្តិ ឯតេន អរិយសង្ឃស្ស លោកុត្តរសរណគមនសព្ភាវំ ទីបេតិ។ លោកុត្តរសរណគមនេន ហិ តេ ភគវតោ ឱរសបុត្តា ជាតា។ ‘‘មារសេនមថនាន’’ន្តិ ឯតេន អភិនីហារសម្បទាសិទ្ធំ បុព្ពភាគេ សម្មាបដិបត្តិំ ទស្សេតិ។ កតាភិនីហារា ហិ សម្មាបដិបន្នា មារំ មារបរិសំ វា អភិវិជិនន្តិ។ ‘‘អដ្ឋន្នម្បិ សមូហ’’ន្តិ ឯតេន វិទ្ធស្តវិបក្ខេ សេក្ខាសេក្ខធម្មេ ទស្សេតិ បុគ្គលាធិដ្ឋានេន មគ្គផលធម្មានំ បកាសិតត្តា។ ‘‘អរិយសង្ឃ’’ន្តិ អគ្គទក្ខិណេយ្យភាវំ ទស្សេតិ។ សរណគមនញ្ច សាវកានំ សព្ពគុណានំ អាទិ, សបុព្ពភាគប្បដិបទា សេក្ខា សីលក្ខន្ធាទយោ មជ្ឈេ, អសេក្ខា សីលក្ខន្ធាទយោ បរិយោសានន្តិ អាទិមជ្ឈបរិយោសានកល្យាណា សង្ខេបតោ សព្ពេ អរិយសង្ឃគុណា បកាសិតា ហោន្តិ។

    Ettha ca ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti etena ariyasaṅghassa pabhavasampadaṃ dasseti, ‘‘mārasenamathanāna’’nti etena pahānasampadaṃ sakalasaṃkilesappahānadīpanato. ‘‘Aṭṭhannampi samūha’’nti etena ñāṇasampadaṃ maggaṭṭhaphalaṭṭhabhāvadīpanato. ‘‘Ariyasaṅgha’’nti etena pabhavasampadaṃ dasseti sabbasaṅghānaṃ aggabhāvadīpanato. Atha vā ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti ariyasaṅghassa visuddhanissayabhāvadīpanaṃ, ‘‘mārasenamathanāna’’nti sammāujuñāyasāmīcippaṭipannabhāvadīpanaṃ, ‘‘aṭṭhannampi samūha’’nti āhuneyyādibhāvadīpanaṃ, ‘‘ariyasaṅgha’’nti anuttarapuññakkhettabhāvadīpanaṃ. Tathā ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti etena ariyasaṅghassa lokuttarasaraṇagamanasabbhāvaṃ dīpeti. Lokuttarasaraṇagamanena hi te bhagavato orasaputtā jātā. ‘‘Mārasenamathanāna’’nti etena abhinīhārasampadāsiddhaṃ pubbabhāge sammāpaṭipattiṃ dasseti. Katābhinīhārā hi sammāpaṭipannā māraṃ māraparisaṃ vā abhivijinanti. ‘‘Aṭṭhannampi samūha’’nti etena viddhastavipakkhe sekkhāsekkhadhamme dasseti puggalādhiṭṭhānena maggaphaladhammānaṃ pakāsitattā. ‘‘Ariyasaṅgha’’nti aggadakkhiṇeyyabhāvaṃ dasseti. Saraṇagamanañca sāvakānaṃ sabbaguṇānaṃ ādi, sapubbabhāgappaṭipadā sekkhā sīlakkhandhādayo majjhe, asekkhā sīlakkhandhādayo pariyosānanti ādimajjhapariyosānakalyāṇā saṅkhepato sabbe ariyasaṅghaguṇā pakāsitā honti.

    ៤. ឯវំ គាថាត្តយេន សង្ខេបតោ សកលគុណសំកិត្តនមុខេន រតនត្តយស្ស បណាមំ កត្វា ឥទានិ តំនិបច្ចការំ យថាធិប្បេតេ បយោជនេ បរិណាមេន្តោ ‘‘ឥតិ មេ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ រតិជននដ្ឋេន រតនំ, ពុទ្ធធម្មសង្ឃា។ តេសញ្ហិ ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា’’តិអាទិនា យថាភូតគុណេ អាវជ្ជេន្តស្ស អមតាធិគមហេតុភូតំ អនប្បកំ បីតិបាមោជ្ជំ ឧប្បជ្ជតិ។ យថាហ –

    4. Evaṃ gāthāttayena saṅkhepato sakalaguṇasaṃkittanamukhena ratanattayassa paṇāmaṃ katvā idāni taṃnipaccakāraṃ yathādhippete payojane pariṇāmento ‘‘iti me’’tiādimāha. Tattha ratijananaṭṭhena ratanaṃ, buddhadhammasaṅghā. Tesañhi ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinā yathābhūtaguṇe āvajjentassa amatādhigamahetubhūtaṃ anappakaṃ pītipāmojjaṃ uppajjati. Yathāha –

    ‘‘យស្មិំ, មហានាម, សមយេ អរិយសាវកោ តថាគតំ អនុស្សរតិ, នេវស្ស តស្មិំ សមយេ រាគបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតិ, ន ទោស…បេ.… ន មោហបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតិ, ឧជុគតមេវស្ស តស្មិំ សមយេ ចិត្តំ ហោតិ តថាគតំ អារព្ភ។ ឧជុគតចិត្តោ ខោ បន, មហានាម, អរិយសាវកោ លភតិ អត្ថវេទំ, លភតិ ធម្មវេទំ, លភតិ ធម្មូបសំហិតំ បាមោជ្ជំ, បមុទិតស្ស បីតិ ជាយតី’’តិអាទិ (អ. និ. ៦.១០; ១១.១១)។

    ‘‘Yasmiṃ, mahānāma, samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na dosa…pe… na mohapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, ujugatamevassa tasmiṃ samaye cittaṃ hoti tathāgataṃ ārabbha. Ujugatacitto kho pana, mahānāma, ariyasāvako labhati atthavedaṃ, labhati dhammavedaṃ, labhati dhammūpasaṃhitaṃ pāmojjaṃ, pamuditassa pīti jāyatī’’tiādi (a. ni. 6.10; 11.11).

    ចិត្តីកតាទិភាវោ វា រតនដ្ឋោ។ វុត្តញ្ហេតំ –

    Cittīkatādibhāvo vā ratanaṭṭho. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ចិត្តីកតំ មហគ្ឃញ្ច, អតុលំ ទុល្លភទស្សនំ;

    ‘‘Cittīkataṃ mahagghañca, atulaṃ dullabhadassanaṃ;

    អនោមសត្តបរិភោគំ, រតនំ តេន វុច្ចតី’’តិ។ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៣; សំ. និ. អដ្ឋ. ៣.៥.២២៣; ខុ. បា. អដ្ឋ. ៦.៣; សុ. និ. អដ្ឋ. ១.២២៦);

    Anomasattaparibhogaṃ, ratanaṃ tena vuccatī’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 2.33; saṃ. ni. aṭṭha. 3.5.223; khu. pā. aṭṭha. 6.3; su. ni. aṭṭha. 1.226);

    ចិត្តីកតភាវាទយោ ច អនញ្ញសាធារណា ពុទ្ធាទីសុ ឯវ លព្ភន្តីតិ។

    Cittīkatabhāvādayo ca anaññasādhāraṇā buddhādīsu eva labbhantīti.

    វន្ទនាវ វន្ទនាមយំ យថា ‘‘ទានមយំ, សីលមយ’’ន្តិ (ទី. និ. ៣.៣០៥; ឥតិវុ. ៦០)។ វន្ទនា ចេត្ថ កាយវាចាចិត្តេហិ តិណ្ណំ រតនានំ គុណនិន្នតា, ថោមនា វា។ បុជ្ជភាវផលនិព្ពត្តនតោ បុញ្ញំ, អត្តនោ សន្តានំ បុនាតីតិ វា។ សុវិហតន្តរាយោតិ សុដ្ឋុ វិហតន្តរាយោ។ ឯតេន អត្តនោ បសាទសម្បត្តិយា, រតនត្តយស្ស ច ខេត្តភាវសម្បត្តិយា តំ បុញ្ញំ អត្ថប្បកាសនស្ស ឧបឃាតកឧបទ្ទវានំ វិហននេ សមត្ថន្តិ ទស្សេតិ។ ហុត្វាតិ បុព្ពកាលកិរិយា។ តស្ស ‘‘អត្ថំ បកាសយិស្សាមី’’តិ ឯតេន សម្ពន្ធោ។ តស្សាតិ យំ រតនត្តយវន្ទនាមយំ បុញ្ញំ, តស្ស។ អានុភាវេនាតិ ពលេន។

    Vandanāva vandanāmayaṃ yathā ‘‘dānamayaṃ, sīlamaya’’nti (dī. ni. 3.305; itivu. 60). Vandanā cettha kāyavācācittehi tiṇṇaṃ ratanānaṃ guṇaninnatā, thomanā vā. Pujjabhāvaphalanibbattanato puññaṃ, attano santānaṃ punātīti vā. Suvihatantarāyoti suṭṭhu vihatantarāyo. Etena attano pasādasampattiyā, ratanattayassa ca khettabhāvasampattiyā taṃ puññaṃ atthappakāsanassa upaghātakaupaddavānaṃ vihanane samatthanti dasseti. Hutvāti pubbakālakiriyā. Tassa ‘‘atthaṃ pakāsayissāmī’’ti etena sambandho. Tassāti yaṃ ratanattayavandanāmayaṃ puññaṃ, tassa. Ānubhāvenāti balena.

    ៥. ឯវំ រតនត្តយស្ស និបច្ចការករណេ បយោជនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ យស្សា ធម្មទេសនាយ អត្ថំ សំវណ្ណេតុកាមោ, តស្សា តាវ គុណាភិត្ថវនវសេន ឧបញ្ញាបនត្ថំ ‘‘ឯកកទុកាទិបដិមណ្ឌិតស្សា’’តិអាទិមាហ, ឯកកាទីនិ អង្គានិ ឧបរូបរិ វឌ្ឍេត្វា ទេសិតេហិ សុត្តន្តេហិ បដិមណ្ឌិតស្ស វិសិដ្ឋស្សាតិ អត្ថោ។ ឯតេន ‘‘អង្គុត្តរោ’’តិ អយំ ឥមស្ស អាគមស្ស អត្ថានុគតា សមញ្ញាតិ ទស្សេតិ។ ននុ ច ឯកកាទិវសេន ទេសិតានិ សុត្តានិយេវ អាគមោ។ កស្ស បន ឯកកទុកាទីហិ បដិមណ្ឌិតភាវោតិ? សច្ចមេតំ បរមត្ថតោ, សុត្តានិ បន ឧបាទាយ បញ្ញត្តោ អាគមោ។ យថេវ ហិ អត្ថព្យញ្ជនសមុទាយេ សុត្តន្តិ វោហារោ, ឯវំ សុត្តសមុទាយេ អាគមោតិ វោហារោ។ ឯកកាទីហិ អង្គេហិ ឧបរូបរិ ឧត្តរោ អធិកោតិ អង្គុត្តរោ, អាគមិស្សន្តិ ឯត្ថ, ឯតេន, ឯតស្មា វា អត្តត្ថបរត្ថាទយោតិ អាគមោ, អាទិកល្យាណាទិគុណសម្បត្តិយា ឧត្តមដ្ឋេន តំតំអភិបត្ថិតសមិទ្ធិហេតុតាយ បណ្ឌិតេហិ វរិតព្ពតោ វរោ, អាគមោ ច សោ វរោ ច សេដ្ឋដ្ឋេនាតិ អាគមវរោ, អាគមសម្មតេហិ វា វរោតិ អាគមវរោ។ អង្គុត្តរោ ច សោ អាគមវរោ ចាតិ អង្គុត្តរាគមវរោ, តស្ស។

    5. Evaṃ ratanattayassa nipaccakārakaraṇe payojanaṃ dassetvā idāni yassā dhammadesanāya atthaṃ saṃvaṇṇetukāmo, tassā tāva guṇābhitthavanavasena upaññāpanatthaṃ ‘‘ekakadukādipaṭimaṇḍitassā’’tiādimāha, ekakādīni aṅgāni uparūpari vaḍḍhetvā desitehi suttantehi paṭimaṇḍitassa visiṭṭhassāti attho. Etena ‘‘aṅguttaro’’ti ayaṃ imassa āgamassa atthānugatā samaññāti dasseti. Nanu ca ekakādivasena desitāni suttāniyeva āgamo. Kassa pana ekakadukādīhi paṭimaṇḍitabhāvoti? Saccametaṃ paramatthato, suttāni pana upādāya paññatto āgamo. Yatheva hi atthabyañjanasamudāye suttanti vohāro, evaṃ suttasamudāye āgamoti vohāro. Ekakādīhi aṅgehi uparūpari uttaro adhikoti aṅguttaro, āgamissanti ettha, etena, etasmā vā attatthaparatthādayoti āgamo, ādikalyāṇādiguṇasampattiyā uttamaṭṭhena taṃtaṃabhipatthitasamiddhihetutāya paṇḍitehi varitabbato varo, āgamo ca so varo ca seṭṭhaṭṭhenāti āgamavaro, āgamasammatehi vā varoti āgamavaro. Aṅguttaro ca so āgamavaro cāti aṅguttarāgamavaro, tassa.

    បុង្គវា វុច្ចន្តិ ឧសភា, អសន្តសនបរិស្សយសហនស្ស បរិបាលនាទិគុណេហិ តំសទិសតាយ ធម្មកថិកា ឯវ បុង្គវាតិ ធម្មកថិកបុង្គវា, តេសំ។ ហេតូបមាទិប្បដិមណ្ឌិតនានាវិធទេសនានយវិចិត្តតាយ វិចិត្តបដិភានជននស្ស។ សុមង្គលវិលាសិនីអាទីសុ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.គន្ថារម្ភកថា; ម. និ. អដ្ឋ. ១.គន្ថារម្ភកថា; សំ. និ. អដ្ឋ. ១.១.គន្ថារម្ភកថា) បន ‘‘ពុទ្ធានុពុទ្ធសំវណ្ណិតស្សា’’តិ វុត្តំ។ ពុទ្ធានញ្ហិ សច្ចប្បដិវេធំ អនុគម្ម បដិវិទ្ធសច្ចា អគ្គសាវកាទយោ អរិយា ពុទ្ធានុពុទ្ធា។ អយម្បិ អាគមោ តេហិ អត្ថសំវណ្ណនាវសេន គុណសំវណ្ណនាវសេន ច សំវណ្ណិតោ ឯវ។ អថ វា ពុទ្ធា ច អនុពុទ្ធា ច ពុទ្ធានុពុទ្ធាតិ យោជេតព្ពំ។ សម្មាសម្ពុទ្ធេនេវ ហិ តិណ្ណំ បិដកានំ អត្ថវណ្ណនាក្កមោ ភាសិតោ, យា ‘‘បកិណ្ណកទេសនា’’តិ វុច្ចតិ។ តតោ សង្គាយនាទិវសេនេវ សាវកេហីតិ អាចរិយា វទន្តិ។ ឥធ បន ‘‘ធម្មកថិកបុង្គវានំ វិចិត្តបដិភានជននស្ស’’ឥច្ចេវ ថោមនា កតា។ សំវណ្ណនាសុ ចាយំ អាចរិយស្ស បកតិ, យា តំតំសំវណ្ណនាសុ អាទិតោ តស្ស តស្ស សំវណ្ណេតព្ពស្ស ធម្មស្ស វិសេសគុណកិត្តនេន ថោមនា។ តថា ហិ សុមង្គលវិលាសិនីបបញ្ចសូទនីសារត្ថប្បកាសនីសុ អដ្ឋសាលិនីអាទីសុ ច យថាក្កមំ ‘‘សទ្ធាវហគុណស្ស, បរវាទមថនស្ស, ញាណប្បភេទជននស្ស, តស្ស គម្ភីរញាណេហិ ឱគាឡ្ហស្ស អភិណ្ហសោ នានានយវិចិត្តស្សា’’តិអាទិនា ថោមនា កតា។

    Puṅgavā vuccanti usabhā, asantasanaparissayasahanassa paripālanādiguṇehi taṃsadisatāya dhammakathikā eva puṅgavāti dhammakathikapuṅgavā, tesaṃ. Hetūpamādippaṭimaṇḍitanānāvidhadesanānayavicittatāya vicittapaṭibhānajananassa. Sumaṅgalavilāsinīādīsu (dī. ni. aṭṭha. 1.ganthārambhakathā; ma. ni. aṭṭha. 1.ganthārambhakathā; saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.ganthārambhakathā) pana ‘‘buddhānubuddhasaṃvaṇṇitassā’’ti vuttaṃ. Buddhānañhi saccappaṭivedhaṃ anugamma paṭividdhasaccā aggasāvakādayo ariyā buddhānubuddhā. Ayampi āgamo tehi atthasaṃvaṇṇanāvasena guṇasaṃvaṇṇanāvasena ca saṃvaṇṇito eva. Atha vā buddhā ca anubuddhā ca buddhānubuddhāti yojetabbaṃ. Sammāsambuddheneva hi tiṇṇaṃ piṭakānaṃ atthavaṇṇanākkamo bhāsito, yā ‘‘pakiṇṇakadesanā’’ti vuccati. Tato saṅgāyanādivaseneva sāvakehīti ācariyā vadanti. Idha pana ‘‘dhammakathikapuṅgavānaṃ vicittapaṭibhānajananassa’’icceva thomanā katā. Saṃvaṇṇanāsu cāyaṃ ācariyassa pakati, yā taṃtaṃsaṃvaṇṇanāsu ādito tassa tassa saṃvaṇṇetabbassa dhammassa visesaguṇakittanena thomanā. Tathā hi sumaṅgalavilāsinīpapañcasūdanīsāratthappakāsanīsu aṭṭhasālinīādīsu ca yathākkamaṃ ‘‘saddhāvahaguṇassa, paravādamathanassa, ñāṇappabhedajananassa, tassa gambhīrañāṇehi ogāḷhassa abhiṇhaso nānānayavicittassā’’tiādinā thomanā katā.

    ៦. អត្ថោ កថីយតិ ឯតាយាតិ អត្ថកថា, សា ឯវ អដ្ឋកថា, ត្ថ-ការស្ស ដ្ឋ-ការំ កត្វា យថា ‘‘ទុក្ខស្ស បីឡនដ្ឋោ’’តិ (បដិ. ម. ១.១៧; ២.៨)។ អាទិតោតិអាទិម្ហិ បឋមសង្គីតិយំ ។ ឆឡភិញ្ញតាយ បរមេន ចិត្តវសីភាវេន សមន្នាគតត្តា ឈានាទីសុ បញ្ចវិធវសិតាសព្ភាវតោ ច វសិនោ, ថេរា មហាកស្សបាទយោ, តេសំ សតេហិ បញ្ចហិ។ យាតិ យា អដ្ឋកថា។ សង្គីតាតិ អត្ថំ បកាសេតុំ យុត្តដ្ឋានេ ‘‘អយំ ឯតស្ស អត្ថោ, អយំ ឯតស្ស អត្ថោ’’តិ សង្គហេត្វា វុត្តា។ អនុសង្គីតា ច យសត្ថេរាទីហិ បច្ឆាបិ ទុតិយតតិយសង្គីតីសុ។ ឥមិនា អត្តនោ សំវណ្ណនាយ អាគមនវិសុទ្ធិំ ទស្សេតិ។

    6. Attho kathīyati etāyāti atthakathā, sā eva aṭṭhakathā, ttha-kārassa ṭṭha-kāraṃ katvā yathā ‘‘dukkhassa pīḷanaṭṭho’’ti (paṭi. ma. 1.17; 2.8). Āditotiādimhi paṭhamasaṅgītiyaṃ . Chaḷabhiññatāya paramena cittavasībhāvena samannāgatattā jhānādīsu pañcavidhavasitāsabbhāvato ca vasino, therā mahākassapādayo, tesaṃ satehi pañcahi. Yāti yā aṭṭhakathā. Saṅgītāti atthaṃ pakāsetuṃ yuttaṭṭhāne ‘‘ayaṃ etassa attho, ayaṃ etassa attho’’ti saṅgahetvā vuttā. Anusaṅgītā ca yasattherādīhi pacchāpi dutiyatatiyasaṅgītīsu. Iminā attano saṃvaṇṇanāya āgamanavisuddhiṃ dasseti.

    ៧. សីហស្ស លានតោ គហណតោ សីហឡោ, សីហកុមារោ។ តំវំសជាតតាយ តម្ពបណ្ណិទីបេ ខត្តិយានំ, តេសំ និវាសតាយ តម្ពបណ្ណិទីបស្ស ច សីហឡភាវោ វេទិតព្ពោ។ អាភតាតិ ជម្ពុទីបតោ អានីតា។ អថាតិ បច្ឆា។ អបរភាគេ ហិ អសង្ករត្ថំ សីហឡភាសាយ អដ្ឋកថា ឋបិតាតិ។ តេន សា មូលដ្ឋកថា សព្ពសាធារណា ន ហោតីតិ ឥទំ អត្ថប្បកាសនំ ឯកន្តេន ករណីយន្តិ ទស្សេតិ។ តេនេវាហ – ‘‘ទីបវាសីនមត្ថាយា’’តិ។ តត្ថ ទីបវាសីនន្តិ ជម្ពុទីបវាសីនំ, ទីបវាសីនន្តិ វា សីហឡទីបវាសីនំ អត្ថាយ សីហឡភាសាយ ឋបិតាតិ យោជនា។

    7. Sīhassa lānato gahaṇato sīhaḷo, sīhakumāro. Taṃvaṃsajātatāya tambapaṇṇidīpe khattiyānaṃ, tesaṃ nivāsatāya tambapaṇṇidīpassa ca sīhaḷabhāvo veditabbo. Ābhatāti jambudīpato ānītā. Athāti pacchā. Aparabhāge hi asaṅkaratthaṃ sīhaḷabhāsāya aṭṭhakathā ṭhapitāti. Tena sā mūlaṭṭhakathā sabbasādhāraṇā na hotīti idaṃ atthappakāsanaṃ ekantena karaṇīyanti dasseti. Tenevāha – ‘‘dīpavāsīnamatthāyā’’ti. Tattha dīpavāsīnanti jambudīpavāsīnaṃ, dīpavāsīnanti vā sīhaḷadīpavāsīnaṃ atthāya sīhaḷabhāsāya ṭhapitāti yojanā.

    ៨. អបនេត្វានាតិ កញ្ចុកសទិសំ សីហឡភាសំអបនេត្វាន។ តតោតិ អដ្ឋកថាតោ។ អហន្តិ អត្តានំ និទ្ទិសតិ។ មនោរមំ ភាសន្តិ មាគធភាសំ។ សា ហិ សភាវនិរុត្តិភូតា បណ្ឌិតានំ មនំ រមយតីតិ។ តេនេវាហ – ‘‘តន្តិនយានុច្ឆវិក’’ន្តិ, បាឡិគតិយា អនុលោមិកំ បាឡិច្ឆាយានុវិធាយិនិន្តិ អត្ថោ។ វិគតទោសន្តិ អសភាវនិរុត្តិភាសន្តររហិតំ។

    8.Apanetvānāti kañcukasadisaṃ sīhaḷabhāsaṃapanetvāna. Tatoti aṭṭhakathāto. Ahanti attānaṃ niddisati. Manoramaṃ bhāsanti māgadhabhāsaṃ. Sā hi sabhāvaniruttibhūtā paṇḍitānaṃ manaṃ ramayatīti. Tenevāha – ‘‘tantinayānucchavika’’nti, pāḷigatiyā anulomikaṃ pāḷicchāyānuvidhāyininti attho. Vigatadosanti asabhāvaniruttibhāsantararahitaṃ.

    ៩. សមយំ អវិលោមេន្តោតិ សិទ្ធន្តំ អវិរោធេន្តោ។ ឯតេន អត្ថទោសាភាវមាហ។ អវិរុទ្ធត្តា ឯវ ហិ ថេរវាទាបិ ឥធ បកាសីយិស្សន្តិ។ ថេរវំសទីបានន្តិ ថិរេហិ សីលក្ខន្ធាទីហិ សមន្នាគតត្តា ថេរា , មហាកស្សបាទយោ, តេហិ អាគតា អាចរិយបរម្បរា ថេរវំសោ។ តប្បរិយាបន្នា ហុត្វា អាគមាធិគមសម្បន្នត្តា បញ្ញាបជ្ជោតេន តស្ស សមុជ្ជលនតោ ថេរវំសទីបា, មហាវិហារវាសិនោ ថេរា, តេសំ។ វិវិធេហិ អាការេហិ និច្ឆីយតីតិ វិនិច្ឆយោ, គណ្ឋិដ្ឋានេសុ ខីលមទ្ទនាការេន បវត្តា វិមតិច្ឆេទកថា។ សុដ្ឋុ និបុណោ សណ្ហោ វិនិច្ឆយោ ឯតេសន្តិ សុនិបុណវិនិច្ឆយា។ អថ វា វិនិច្ឆិនោតីតិ វិនិច្ឆយោ, យថាវុត្តត្ថវិសយំ ញាណំ។ សុដ្ឋុ និបុណោ ឆេកោ វិនិច្ឆយោ ឯតេសន្តិ សុនិបុណវិនិច្ឆយា។ ឯតេន មហាកស្សបាទិត្ថេរបរម្បរាភតោ, តតោយេវ ច អវិបរីតោ សណ្ហសុខុមោ មហាវិហារវាសីនំ វិនិច្ឆយោតិ តស្ស បមាណភូតតំ ទស្សេតិ។

    9.Samayaṃ avilomentoti siddhantaṃ avirodhento. Etena atthadosābhāvamāha. Aviruddhattā eva hi theravādāpi idha pakāsīyissanti. Theravaṃsadīpānanti thirehi sīlakkhandhādīhi samannāgatattā therā , mahākassapādayo, tehi āgatā ācariyaparamparā theravaṃso. Tappariyāpannā hutvā āgamādhigamasampannattā paññāpajjotena tassa samujjalanato theravaṃsadīpā, mahāvihāravāsino therā, tesaṃ. Vividhehi ākārehi nicchīyatīti vinicchayo, gaṇṭhiṭṭhānesu khīlamaddanākārena pavattā vimaticchedakathā. Suṭṭhu nipuṇo saṇho vinicchayo etesanti sunipuṇavinicchayā. Atha vā vinicchinotīti vinicchayo, yathāvuttatthavisayaṃ ñāṇaṃ. Suṭṭhu nipuṇo cheko vinicchayo etesanti sunipuṇavinicchayā. Etena mahākassapādittheraparamparābhato, tatoyeva ca aviparīto saṇhasukhumo mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayoti tassa pamāṇabhūtataṃ dasseti.

    ១០. សុជនស្ស ចាតិ ច-សទ្ទោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ។ តេន ‘‘ន កេវលំ ជម្ពុទីបវាសីនំយេវ អត្ថាយ, អថ ខោ សាធុជនានំ តោសនត្ថញ្ចា’’តិ ទស្សេតិ។ តេន ច ‘‘តម្ពបណ្ណិទីបវាសីនម្បិ អត្ថាយា’’តិ អយមត្ថោ សិទ្ធោ ហោតិ ឧគ្គហណាទិសុករតាយ តេសម្បិ ពហូបការត្តា។ ចិរដ្ឋិតត្ថន្តិ ចិរដ្ឋិតិអត្ថំ, ចិរកាលាវដ្ឋានាយាតិ អត្ថោ។ ឥទញ្ហិ អត្ថប្បកាសនំ អវិបរីតព្យញ្ជនសុនិក្ខេបស្ស អត្ថសុនីតស្ស ច ឧបាយភាវតោ សទ្ធម្មស្ស ចិរដ្ឋិតិយា សំវត្តតិ។ វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

    10.Sujanassacāti ca-saddo sampiṇḍanattho. Tena ‘‘na kevalaṃ jambudīpavāsīnaṃyeva atthāya, atha kho sādhujanānaṃ tosanatthañcā’’ti dasseti. Tena ca ‘‘tambapaṇṇidīpavāsīnampi atthāyā’’ti ayamattho siddho hoti uggahaṇādisukaratāya tesampi bahūpakārattā. Ciraṭṭhitatthanti ciraṭṭhitiatthaṃ, cirakālāvaṭṭhānāyāti attho. Idañhi atthappakāsanaṃ aviparītabyañjanasunikkhepassa atthasunītassa ca upāyabhāvato saddhammassa ciraṭṭhitiyā saṃvattati. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘ទ្វេមេ, ភិក្ខវេ, ធម្មា សទ្ធម្មស្ស ឋិតិយា អសម្មោសាយ អនន្តរធានាយ សំវត្តន្តិ។ កតមេ ទ្វេ? សុនិក្ខិត្តញ្ច បទព្យញ្ជនំ, អត្ថោ ច សុនីតោ’’តិ (អ. និ. ២.២១)។

    ‘‘Dveme, bhikkhave, dhammā saddhammassa ṭhitiyā asammosāya anantaradhānāya saṃvattanti. Katame dve? Sunikkhittañca padabyañjanaṃ, attho ca sunīto’’ti (a. ni. 2.21).

    ១១-១២. យំ អត្ថវណ្ណនំ កត្ថុកាមោ, តស្សា មហន្តត្តំ បរិហរិតុំ ‘‘សាវត្ថិបភូតីន’’ន្តិអាទិមាហ។ តេនាហ – ‘‘ន ឥធ វិត្ថារកថំ ករិស្សាមិ, ន តំ ឥធ វិចារយិស្សាមី’’តិ ច។ តត្ថ ទីឃស្សាតិ ទីឃនិកាយស្ស។ មជ្ឈិមស្សាតិ មជ្ឈិមនិកាយស្ស។ ‘‘សង្គីតីនំ ទ្វិន្នំ យា មេ អត្ថំ វទន្តេនា’’តិបិ បាឋោ។ តត្ថបិ សង្គីតីនំ ទ្វិន្នន្តិ ទីឃមជ្ឈិមនិកាយានន្តិ អត្ថោ គហេតព្ពោ។ មេតិ ករណត្ថេ សាមិវចនំ, មយាតិ អត្ថោ។ សុទន្តិ និបាតមត្តំ។ ហេដ្ឋា ទីឃស្ស មជ្ឈិមស្ស ច អត្ថំ វទន្តេន សាវត្ថិបភុតីនំ នគរានំ យា វណ្ណនា កតា, តស្សា វិត្ថារកថំ ន ឥធ ភិយ្យោ ករិស្សាមីតិ យោជេតព្ពំ។ យានិ ច តត្ថ វត្ថូនិ វិត្ថារវសេន វុត្តានិ, តេសម្បិ វិត្ថារកថំ ន ឥធ ភិយ្យោ ករិស្សាមីតិ សម្ពន្ធោ។

    11-12. Yaṃ atthavaṇṇanaṃ katthukāmo, tassā mahantattaṃ pariharituṃ ‘‘sāvatthipabhūtīna’’ntiādimāha. Tenāha – ‘‘na idha vitthārakathaṃ karissāmi, na taṃ idha vicārayissāmī’’ti ca. Tattha dīghassāti dīghanikāyassa. Majjhimassāti majjhimanikāyassa. ‘‘Saṅgītīnaṃ dvinnaṃ yā me atthaṃ vadantenā’’tipi pāṭho. Tatthapi saṅgītīnaṃ dvinnanti dīghamajjhimanikāyānanti attho gahetabbo. Meti karaṇatthe sāmivacanaṃ, mayāti attho. Sudanti nipātamattaṃ. Heṭṭhā dīghassa majjhimassa ca atthaṃ vadantena sāvatthipabhutīnaṃ nagarānaṃ yā vaṇṇanā katā, tassā vitthārakathaṃ na idha bhiyyo karissāmīti yojetabbaṃ. Yāni ca tattha vatthūni vitthāravasena vuttāni, tesampi vitthārakathaṃ na idha bhiyyo karissāmīti sambandho.

    ១៣. ឥទានិ ‘‘ន ឥធ វិត្ថារកថំ ករិស្សាមី’’តិ សាមញ្ញតោ វុត្តស្ស អត្ថស្ស បវរំ ទស្សេតុំ – ‘‘សុត្តានំ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ។ សុត្តានំ យេ អត្ថា វត្ថូហិ វិនា ន បកាសន្តីតិ យោជេតព្ពំ។

    13. Idāni ‘‘na idha vitthārakathaṃ karissāmī’’ti sāmaññato vuttassa atthassa pavaraṃ dassetuṃ – ‘‘suttānaṃ panā’’tiādi vuttaṃ. Suttānaṃ ye atthā vatthūhi vinā na pakāsantīti yojetabbaṃ.

    ១៤. យំ អដ្ឋកថំ កត្តុកាមោ, តទេកទេសភាវេន វិសុទ្ធិមគ្គោ ច គហេតព្ពោតិ កថិកានំ ឧបទេសំ ករោន្តោ តត្ថ វិចារិតធម្មេ ឧទ្ទេសវសេន ទស្សេតិ – ‘‘សីលកថា’’តិអាទិនា។ តត្ថ សីលកថាតិ ចារិត្តវារិត្តាទិវសេន សីលស្ស វិត្ថារកថា។ ធុតធម្មាតិ បិណ្ឌបាតិកង្គាទយោ តេរស កិលេសធុននកធម្មា។ កម្មដ្ឋានានិ សព្ពានីតិ បាឡិយំ អាគតានិ អដ្ឋតិំស, អដ្ឋកថាយំ ទ្វេតិ និរវសេសានិ យោគកម្មស្ស ភាវនាយ បវត្តិដ្ឋានានិ។ ចរិយាវិធានសហិតោតិ រាគចរិតាទីនំ សភាវាទិវិធានេន សហិតោ។ ឈានានិ ចត្តារិ រូបាវចរជ្ឈានានិ, សមាបត្តិយោ ចតស្សោ អារុប្បសមាបត្តិយោ ។ អដ្ឋបិ វា បដិលទ្ធមត្តានិ ឈានានិ សមាបជ្ជនវសីភាវប្បត្តិយា សមាបត្តិយោ។ ឈានានិ វា រូបារូបាវចរជ្ឈានានិ, សមាបត្តិយោ ផលសមាបត្តិនិរោធសមាបត្តិយោ។

    14. Yaṃ aṭṭhakathaṃ kattukāmo, tadekadesabhāvena visuddhimaggo ca gahetabboti kathikānaṃ upadesaṃ karonto tattha vicāritadhamme uddesavasena dasseti – ‘‘sīlakathā’’tiādinā. Tattha sīlakathāti cārittavārittādivasena sīlassa vitthārakathā. Dhutadhammāti piṇḍapātikaṅgādayo terasa kilesadhunanakadhammā. Kammaṭṭhānāni sabbānīti pāḷiyaṃ āgatāni aṭṭhatiṃsa, aṭṭhakathāyaṃ dveti niravasesāni yogakammassa bhāvanāya pavattiṭṭhānāni. Cariyāvidhānasahitoti rāgacaritādīnaṃ sabhāvādividhānena sahito. Jhānāni cattāri rūpāvacarajjhānāni, samāpattiyo catasso āruppasamāpattiyo . Aṭṭhapi vā paṭiladdhamattāni jhānāni samāpajjanavasībhāvappattiyā samāpattiyo. Jhānāni vā rūpārūpāvacarajjhānāni, samāpattiyo phalasamāpattinirodhasamāpattiyo.

    ១៥. លោកិយលោកុត្តរភេទា ឆ អភិញ្ញាយោ សព្ពា អភិញ្ញាយោ។ ញាណវិភង្គាទីសុ អាគតនយេន ឯកវិធាទិនា បញ្ញាយ សំកលេត្វា សម្បិណ្ឌេត្វា និច្ឆយោ បញ្ញាសង្កលននិច្ឆយោ។

    15. Lokiyalokuttarabhedā cha abhiññāyo sabbā abhiññāyo. Ñāṇavibhaṅgādīsu āgatanayena ekavidhādinā paññāya saṃkaletvā sampiṇḍetvā nicchayo paññāsaṅkalananicchayo.

    ១៦. បច្ចយធម្មានំ ហេតុអាទីនំ បច្ចយុប្បន្នធម្មានំ ហេតុបច្ចយាទិភាវោ បច្ចយាការោ, តស្ស ទេសនា បច្ចយាការទេសនា, បដិច្ចសមុប្បាទកថាតិ អត្ថោ។ សា បន ឃនវិនិព្ភោគស្ស សុទុក្ករតាយ សណ្ហសុខុមា, និកាយន្តរលទ្ធិសង្កររហិតា, ឯកត្តនយាទិសហិតា ច តត្ថ វិចារិតាតិ អាហ – ‘‘សុបរិសុទ្ធនិបុណនយា’’តិ។ បដិសម្ភិទាទីសុ អាគតនយំ អវិស្សជ្ជេត្វាវ វិចារិតត្តា អវិមុត្តតន្តិមគ្គា។

    16. Paccayadhammānaṃ hetuādīnaṃ paccayuppannadhammānaṃ hetupaccayādibhāvo paccayākāro, tassa desanā paccayākāradesanā, paṭiccasamuppādakathāti attho. Sā pana ghanavinibbhogassa sudukkaratāya saṇhasukhumā, nikāyantaraladdhisaṅkararahitā, ekattanayādisahitā ca tattha vicāritāti āha – ‘‘suparisuddhanipuṇanayā’’ti. Paṭisambhidādīsu āgatanayaṃ avissajjetvāva vicāritattā avimuttatantimaggā.

    ១៧. ឥតិ បន សព្ពន្តិ ឥតិ-សទ្ទោ បរិសមាបនេ, បន-សទ្ទោ វចនាលង្ការេ, ឯតំ សព្ពន្តិ អត្ថោ។ ឥធាតិ ឥមិស្សា អដ្ឋកថាយ ន វិចារយិស្សាមិ បុនរុត្តិភាវតោតិ អធិប្បាយោ។

    17.Iti pana sabbanti iti-saddo parisamāpane, pana-saddo vacanālaṅkāre, etaṃ sabbanti attho. Idhāti imissā aṭṭhakathāya na vicārayissāmi punaruttibhāvatoti adhippāyo.

    ១៨. ឥទានិ តស្សេវ អវិចារណស្ស ឯកន្តការណំ និទ្ធារេន្តោ ‘‘មជ្ឈេ វិសុទ្ធិមគ្គោ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ‘‘មជ្ឈេ ឋត្វា’’តិ ឯតេន មជ្ឈភាវទីបនេន វិសេសតោ ចតុន្នំ អាគមានំ សាធារណដ្ឋកថា វិសុទ្ធិមគ្គោ, ន សុមង្គលវិលាសិនីអាទយោ វិយ អសាធារណដ្ឋកថាតិ ទស្សេតិ។ ‘‘វិសេសតោ’’តិ ច ឥទំ វិនយាភិធម្មានម្បិ វិសុទ្ធិមគ្គោ យថារហំ អត្ថវណ្ណនា ហោតិ ឯវាតិ កត្វា វុត្តំ។

    18. Idāni tasseva avicāraṇassa ekantakāraṇaṃ niddhārento ‘‘majjhe visuddhimaggo’’tiādimāha. Tattha ‘‘majjhe ṭhatvā’’ti etena majjhabhāvadīpanena visesato catunnaṃ āgamānaṃ sādhāraṇaṭṭhakathā visuddhimaggo, na sumaṅgalavilāsinīādayo viya asādhāraṇaṭṭhakathāti dasseti. ‘‘Visesato’’ti ca idaṃ vinayābhidhammānampi visuddhimaggo yathārahaṃ atthavaṇṇanā hoti evāti katvā vuttaṃ.

    ១៩. ឥច្ចេវាតិ ឥតិ ឯវ។ តម្បីតិ វិសុទ្ធិមគ្គម្បិ។ ឯតាយាតិ មនោរថបូរណិយា។ ឯត្ថ ច ‘‘សីហឡទីបំ អាភតា’’តិអាទិនា អត្ថប្បកាសនស្ស និមិត្តំ ទស្សេតិ, ‘‘ទីបវាសីនមត្ថាយ សុជនស្ស ច តុដ្ឋត្ថំ ចិរដ្ឋិតត្ថញ្ច ធម្មស្សា’’តិ ឯតេន បយោជនំ, អបនេត្វាន តតោហំ, សីហឡភាស’’ន្តិអាទិនា។ ‘‘សាវត្ថិបភុតីន’’ន្តិអាទិនា ច ករណប្បការំ។ ហេដ្ឋិមនិកាយេសុ វិសុទ្ធិមគ្គេ ច វិចារិតានំ អត្ថានំ អវិចារណម្បិ ហិ ឥធ ករណប្បការោ ឯវាតិ។

    19.Iccevāti iti eva. Tampīti visuddhimaggampi. Etāyāti manorathapūraṇiyā. Ettha ca ‘‘sīhaḷadīpaṃ ābhatā’’tiādinā atthappakāsanassa nimittaṃ dasseti, ‘‘dīpavāsīnamatthāya sujanassa ca tuṭṭhatthaṃ ciraṭṭhitatthañca dhammassā’’ti etena payojanaṃ, apanetvāna tatohaṃ, sīhaḷabhāsa’’ntiādinā. ‘‘Sāvatthipabhutīna’’ntiādinā ca karaṇappakāraṃ. Heṭṭhimanikāyesu visuddhimagge ca vicāritānaṃ atthānaṃ avicāraṇampi hi idha karaṇappakāro evāti.

    គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Ganthārambhakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.

    ១. រូបាទិវគ្គវណ្ណនា

    1. Rūpādivaggavaṇṇanā

    និទានវណ្ណនា

    Nidānavaṇṇanā

    វិភាគវន្តានំ សភាវវិភាវនំ វិភាគទស្សនវសេនេវ ហោតីតិ បឋមំ តាវ និបាតសុត្តវសេន វិភាគំ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថ អង្គុត្តរាគមោ នាមា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ តត្ថាតិ ‘‘អង្គុត្តរាគមស្ស អត្ថំ បកាសយិស្សាមី’’តិ យទិទំ វុត្តំ, តស្មិំ វចនេ, ‘‘យស្ស អត្ថំ បកាសយិស្សាមី’’តិ បដិញ្ញាតំ, សោ អង្គុត្តរាគមោ នាម និបាតសុត្តវសេន ឯវំ វិភាគោតិ អត្ថោ។ អថ វា តត្ថាតិ ‘‘អង្គុត្តរនិស្សិតំ អត្ថ’’ន្តិ ឯតស្មិំ វចនេ យោ អង្គុត្តរាគមោ វុត្តោ, សោ និបាតសុត្តាទិវសេន ឯទិសោតិ អត្ថោ។

    Vibhāgavantānaṃ sabhāvavibhāvanaṃ vibhāgadassanavaseneva hotīti paṭhamaṃ tāva nipātasuttavasena vibhāgaṃ dassetuṃ ‘‘tattha aṅguttarāgamo nāmā’’tiādimāha. Tattha tatthāti ‘‘aṅguttarāgamassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti yadidaṃ vuttaṃ, tasmiṃ vacane, ‘‘yassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti paṭiññātaṃ, so aṅguttarāgamo nāma nipātasuttavasena evaṃ vibhāgoti attho. Atha vā tatthāti ‘‘aṅguttaranissitaṃ attha’’nti etasmiṃ vacane yo aṅguttarāgamo vutto, so nipātasuttādivasena edisoti attho.

    ឥទានិ តំ អាទិតោ បដ្ឋាយ សំវណ្ណិតុកាមោ អត្តនោ សំវណ្ណនាយ បឋមមហាសង្គីតិយំ និក្ខិត្តានុក្កមេន បវត្តភាវទស្សនត្ថំ ‘‘តស្ស និបាតេសុ…បេ.… វុត្តំ និទានមាទី’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ យថាបច្ចយំ តត្ថ តត្ថ ទេសិតត្តា បញ្ញត្តត្តា ច វិប្បកិណ្ណានំ ធម្មវិនយានំ សង្គហេត្វា គាយនំ កថនំ សង្គីតិ។ ឯតេន តំតំសិក្ខាបទានំ សុត្តានញ្ច អាទិបរិយោសានេសុ អន្តរន្តរា ច សម្ពន្ធវសេន ឋបិតំ សង្គីតិការវចនំ សង្គហិតំ ហោតិ។ សង្គីយមានស្ស អត្ថស្ស មហន្តតាយ បូជនីយតាយ ច មហតី សង្គីតិ មហាសង្គីតិ, បឋមា មហាសង្គីតិ បឋមមហាសង្គីតិ, តស្សា បវត្តិកាលោ បឋមមហាសង្គីតិកាលោ, តស្មិំ បឋមមហាសង្គីតិកាលេ។ និទទាតិ ទេសនំ ទេសកាលាទិវសេន អវិទិតំ វិទិតំ កត្វា និទស្សេតីតិ និទានំ។ យោ លោកិយេហិ ឧបោគ្ឃាតោតិ វុច្ចតិ, ស្វាយមេត្ថ ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិអាទិកោ គន្ថោ វេទិតព្ពោ។ ន ‘‘សនិទានាហំ, ភិក្ខវេ, ធម្មំ ទេសេមី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៣.១២៦) វិយ អជ្ឈាសយាទិទេសនុប្បត្តិហេតុ។ តេនេវាហ – ‘‘ឯវំ មេ សុតន្តិអាទិកំ អាយស្មតា អានន្ទេន បឋមមហាសង្គីតិកាលេ វុត្តំ និទានមាទី’’តិ។

    Idāni taṃ ādito paṭṭhāya saṃvaṇṇitukāmo attano saṃvaṇṇanāya paṭhamamahāsaṅgītiyaṃ nikkhittānukkamena pavattabhāvadassanatthaṃ ‘‘tassa nipātesu…pe… vuttaṃ nidānamādī’’tiādimāha. Tattha yathāpaccayaṃ tattha tattha desitattā paññattattā ca vippakiṇṇānaṃ dhammavinayānaṃ saṅgahetvā gāyanaṃ kathanaṃ saṅgīti. Etena taṃtaṃsikkhāpadānaṃ suttānañca ādipariyosānesu antarantarā ca sambandhavasena ṭhapitaṃ saṅgītikāravacanaṃ saṅgahitaṃ hoti. Saṅgīyamānassa atthassa mahantatāya pūjanīyatāya ca mahatī saṅgīti mahāsaṅgīti, paṭhamā mahāsaṅgīti paṭhamamahāsaṅgīti, tassā pavattikālo paṭhamamahāsaṅgītikālo, tasmiṃ paṭhamamahāsaṅgītikāle. Nidadāti desanaṃ desakālādivasena aviditaṃ viditaṃ katvā nidassetīti nidānaṃ. Yo lokiyehi upogghātoti vuccati, svāyamettha ‘‘evaṃ me suta’’ntiādiko gantho veditabbo. Na ‘‘sanidānāhaṃ, bhikkhave, dhammaṃ desemī’’tiādīsu (a. ni. 3.126) viya ajjhāsayādidesanuppattihetu. Tenevāha – ‘‘evaṃ me sutantiādikaṃ āyasmatā ānandena paṭhamamahāsaṅgītikāle vuttaṃ nidānamādī’’ti.

    ១. ‘‘សា បនេសា’’តិអាទិនា ពាហិរនិទានេ វត្តព្ពំ អតិទិសិត្វា ឥទានិ អព្ភន្តរនិទានំ អាទិតោ បដ្ឋាយ សំវណ្ណិតុំ ‘‘យំ បនេត’’ន្តិ វុត្តំ។ តត្ថ យស្មា សំវណ្ណនំ ករោន្តេន សំវណ្ណេតព្ពេ ធម្មេ បទានិ បទវិភាគំ តទត្ថញ្ច ទស្សេត្វា តតោ បរំ បិណ្ឌត្ថាទិនិទស្សនវសេន ច សំវណ្ណនា កាតព្ពា, តស្មា បទានិ តាវ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯវន្តិ និបាតបទ’’ន្តិអាទិមាហ ។ តត្ថ បទវិភាគោតិ បទានំ វិសេសោ, ន បទវិគ្គហោ។ អថ វា បទានិ ច បទវិភាគោ ច បទវិភាគោ, បទវិគ្គហោ ច បទវិភាគោ ច បទវិភាគោតិ វា ឯកសេសវសេន បទបទវិគ្គហា បទវិភាគសទ្ទេន វុត្តាតិ វេទិតព្ពំ។ តត្ថ បទវិគ្គហោ ‘‘ជេតស្ស វនំ ជេតវន’’ន្តិអាទិនា សមាសបទេសុ ទដ្ឋព្ពោ។

    1. ‘‘Sā panesā’’tiādinā bāhiranidāne vattabbaṃ atidisitvā idāni abbhantaranidānaṃ ādito paṭṭhāya saṃvaṇṇituṃ ‘‘yaṃ paneta’’nti vuttaṃ. Tattha yasmā saṃvaṇṇanaṃ karontena saṃvaṇṇetabbe dhamme padāni padavibhāgaṃ tadatthañca dassetvā tato paraṃ piṇḍatthādinidassanavasena ca saṃvaṇṇanā kātabbā, tasmā padāni tāva dassento ‘‘evanti nipātapada’’ntiādimāha . Tattha padavibhāgoti padānaṃ viseso, na padaviggaho. Atha vā padāni ca padavibhāgo ca padavibhāgo, padaviggaho ca padavibhāgo ca padavibhāgoti vā ekasesavasena padapadaviggahā padavibhāgasaddena vuttāti veditabbaṃ. Tattha padaviggaho ‘‘jetassa vanaṃ jetavana’’ntiādinā samāsapadesu daṭṭhabbo.

    អត្ថតោតិ បទត្ថតោ។ តំ បន បទត្ថំ អត្ថុទ្ធារក្កមេន បឋមំ ឯវំ-សទ្ទស្ស ទស្សេន្តោ ‘‘ឯវំ-សទ្ទោ តាវា’’តិអាទិមាហ។ អវធារណាទីតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន ឥទមត្ថបុច្ឆាបរិមាណាទិអត្ថានំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ។ តថា ហិ ‘‘ឯវំគតានិ បុថុសិប្បាយតនានិ, ឯវមាទីនី’’តិអាទីសុ ឥទំ-សទ្ទស្ស អត្ថេ ឯវំ-សទ្ទោ។ គត-សទ្ទោ ហិ បការបរិយាយោ, តថា វិធាការ-សទ្ទា ច។ តថា ហិ វិធយុត្តគតសទ្ទេ លោកិយា បការត្ថេ វទន្តិ។ ‘‘ឯវំ សុ តេ សុន្ហាតា សុវិលិត្តា កប្បិតកេសមស្សូ អាមុក្កមណិកុណ្ឌលាភរណា ឱទាតវត្ថវសនា បញ្ចហិ កាមគុណេហិ សមប្បិតា សមង្គីភូតា បរិចារេន្តិ សេយ្យថាបិ ត្វំ ឯតរហិ សាចរិយកោតិ។ នោ ហិទំ, ភោ គោតមា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២៨៦) បុច្ឆាយំ។ ‘‘ឯវំ លហុបរិវត្តំ (អ. និ. ១.៤៨), ឯវមាយុបរិយន្តោ’’តិ (ទី. និ. ១.២៤៤; បារា. ១២) ច អាទីសុ បរិមាណេ។

    Atthatoti padatthato. Taṃ pana padatthaṃ atthuddhārakkamena paṭhamaṃ evaṃ-saddassa dassento ‘‘evaṃ-saddo tāvā’’tiādimāha. Avadhāraṇādīti ettha ādi-saddena idamatthapucchāparimāṇādiatthānaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Tathā hi ‘‘evaṃgatāni puthusippāyatanāni, evamādīnī’’tiādīsu idaṃ-saddassa atthe evaṃ-saddo. Gata-saddo hi pakārapariyāyo, tathā vidhākāra-saddā ca. Tathā hi vidhayuttagatasadde lokiyā pakāratthe vadanti. ‘‘Evaṃ su te sunhātā suvilittā kappitakesamassū āmukkamaṇikuṇḍalābharaṇā odātavatthavasanā pañcahi kāmaguṇehi samappitā samaṅgībhūtā paricārenti seyyathāpi tvaṃ etarahi sācariyakoti. No hidaṃ, bho gotamā’’tiādīsu (dī. ni. 1.286) pucchāyaṃ. ‘‘Evaṃ lahuparivattaṃ (a. ni. 1.48), evamāyupariyanto’’ti (dī. ni. 1.244; pārā. 12) ca ādīsu parimāṇe.

    ននុ ច ‘‘ឯវំ សុ តេ សុន្ហាតា សុវិលិត្តា ឯវមាយុបរិយន្តោ’’តិ ឯត្ថ ឯវំ-សទ្ទេន បុច្ឆនាការបរិមាណាការានំ វុត្តត្តា អាការត្ថោ ឯវ ឯវំ-សទ្ទោតិ? ន, វិសេសសព្ភាវតោ។ អាការមត្តវាចកោ ហិ ឯវំ-សទ្ទោ អាការត្ថោតិ អធិប្បេតោ យថា ‘‘ឯវំ ព្យាខោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២៣៤; បាចិ. ៤១៧; ចូឡវ. ៦៥), ន បន អាការវិសេសវាចកោ។ ឯវញ្ច កត្វា ‘‘ឯវំ ជាតេន មច្ចេនា’’តិអាទីនិ (ធ. ប. ៥៣) ឧបមាទិឧទាហរណានិ ឧបបន្នានិ ហោន្តិ។ តថា ហិ ‘‘យថា ហិ…បេ.… ពហុ’’ន្តិ (ធ. ប. ៥៣) ឯត្ថ បុប្ផរាសិដ្ឋានិយតោ មនុស្សូបបត្តិសប្បុរិសូបនិស្សយសទ្ធម្មស្សវនយោនិសោមនសិការភោគសម្បត្តិ- អាទិទានាទិបុញ្ញកិរិយាហេតុសមុទាយតោ សោភាសុគន្ធតាទិគុណយោគតោ មាលាគុណសទិសិយោ បហូតា បុញ្ញកិរិយា មរិតព្ពសភាវតាយ មច្ចេន សត្តេន កត្តព្ពាតិ ជោតិតត្តា បុប្ផរាសិមាលាគុណាវ ឧបមា។ តេសំ ឧបមាការោ យថា-សទ្ទេន អនិយមតោ វុត្តោតិ ‘‘ឯវំ-សទ្ទោ ឧបមាការនិគមនត្ថោ’’តិ វត្តុំ យុត្តំ, សោ បន ឧបមាការោ និយមិយមានោ អត្ថតោ ឧបមាវ ហោតីតិ អាហ – ‘‘ឧបមាយំ អាគតោ’’តិ។ តថា ‘‘ឯវំ ឥមិនា អាការេន អភិក្កមិតព្ព’’ន្តិអាទិនា ឧបទិសិយមានាយ សមណសារុប្បាយ អាកប្បសម្បត្តិយា យោ តត្ថ ឧបទិសនាការោ, សោ អត្ថតោ ឧបទេសោ ឯវាតិ វុត្តំ – ‘‘ឯវំ តេ…បេ.… ឧបទេសេ’’តិ។ តថា ឯវមេតំ ភគវា, ឯវមេតំ សុគតាតិ ឯត្ថ ភគវតា យថាវុត្តមត្ថំ អវិបរីតតោ ជានន្តេហិ កតំ តត្ថ សំវិជ្ជមានគុណានំ បការេហិ ហំសនំ ឧទគ្គតាករណំ សម្បហំសនំ, យោ តត្ថ សម្បហំសនាការោតិ យោជេតព្ពំ។

    Nanu ca ‘‘evaṃ su te sunhātā suvilittā evamāyupariyanto’’ti ettha evaṃ-saddena pucchanākāraparimāṇākārānaṃ vuttattā ākārattho eva evaṃ-saddoti? Na, visesasabbhāvato. Ākāramattavācako hi evaṃ-saddo ākāratthoti adhippeto yathā ‘‘evaṃ byākho’’tiādīsu (ma. ni. 1.234; pāci. 417; cūḷava. 65), na pana ākāravisesavācako. Evañca katvā ‘‘evaṃ jātena maccenā’’tiādīni (dha. pa. 53) upamādiudāharaṇāni upapannāni honti. Tathā hi ‘‘yathā hi…pe… bahu’’nti (dha. pa. 53) ettha puppharāsiṭṭhāniyato manussūpapattisappurisūpanissayasaddhammassavanayonisomanasikārabhogasampatti- ādidānādipuññakiriyāhetusamudāyato sobhāsugandhatādiguṇayogato mālāguṇasadisiyo pahūtā puññakiriyā maritabbasabhāvatāya maccena sattena kattabbāti jotitattā puppharāsimālāguṇāva upamā. Tesaṃ upamākāro yathā-saddena aniyamato vuttoti ‘‘evaṃ-saddo upamākāranigamanattho’’ti vattuṃ yuttaṃ, so pana upamākāro niyamiyamāno atthato upamāva hotīti āha – ‘‘upamāyaṃ āgato’’ti. Tathā ‘‘evaṃ iminā ākārena abhikkamitabba’’ntiādinā upadisiyamānāya samaṇasāruppāya ākappasampattiyā yo tattha upadisanākāro, so atthato upadeso evāti vuttaṃ – ‘‘evaṃ te…pe… upadese’’ti. Tathā evametaṃbhagavā, evametaṃ sugatāti ettha bhagavatā yathāvuttamatthaṃ aviparītato jānantehi kataṃ tattha saṃvijjamānaguṇānaṃ pakārehi haṃsanaṃ udaggatākaraṇaṃ sampahaṃsanaṃ, yo tattha sampahaṃsanākāroti yojetabbaṃ.

    ឯវមេវំ បនាយន្តិ ឯត្ថ គរហណាការោតិ យោជេតព្ពំ, សោ ច គរហណាការោ ‘‘វសលី’’តិអាទិខុំសនសទ្ទសន្និធានតោ ឥធ ឯវំ-សទ្ទេន បកាសិតោតិ វិញ្ញាយតិ។ យថា ចេត្ថ, ឯវំ ឧបមាការាទយោបិ ឧបមាទិវសេន វុត្តានំ បុប្ផរាសិអាទិសទ្ទានំ សន្និធានតោតិ ទដ្ឋព្ពំ។ ឯវំ, ភន្តេតិ ខោតិអាទីសុ បន ធម្មស្ស សាធុកំ សវនមនសិការេន និយោជិតេហិ ភិក្ខូហិ អត្តនោ តត្ថ ឋិតភាវស្ស បដិជាននវសេន វុត្តត្តា ឯត្ថ ឯវំ-សទ្ទោ វចនសម្បដិច្ឆនត្ថោ វុត្តោ, តេន ‘‘ឯវំ, ភន្តេ, សាធុ ភន្តេ, សុដ្ឋុ ភន្តេ’’តិ វុត្តំ ហោតិ។ ឯវញ្ច វទេហីតិ ‘‘យថាហំ វទាមិ, ឯវំ សមណំ អានន្ទំ វទេហី’’តិ វទនាការោ ឥទានិ វត្តព្ពោ ឯវំ-សទ្ទេន និទស្សីយតីតិ និទស្សនត្ថោ វុត្តោ។ ឯវំ នោតិ ឯត្ថាបិ តេសំ យថាវុត្តធម្មានំ អហិតទុក្ខាវហភាវេ សន្និដ្ឋានជននត្ថំ អនុមតិគ្គហណវសេន ‘‘នោ វា, កថំ វោ ឯត្ថ ហោតី’’តិ បុច្ឆាយ កតាយ ‘‘ឯវំ នោ ឯត្ថ ហោតី’’តិ វុត្តត្តា តទាការសន្និដ្ឋានំ ឯវំ-សទ្ទេន វិភាវិតន្តិ វិញ្ញាយតិ។ សោ បន តេសំ ធម្មានំ អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តនាការោ និយមិយមានោ អវធារណត្ថោ ហោតីតិ អាហ – ‘‘ឯវំ នោ ឯត្ថ ហោតីតិអាទីសុ អវធារណេ’’តិ។

    Evamevaṃ panāyanti ettha garahaṇākāroti yojetabbaṃ, so ca garahaṇākāro ‘‘vasalī’’tiādikhuṃsanasaddasannidhānato idha evaṃ-saddena pakāsitoti viññāyati. Yathā cettha, evaṃ upamākārādayopi upamādivasena vuttānaṃ puppharāsiādisaddānaṃ sannidhānatoti daṭṭhabbaṃ. Evaṃ, bhanteti khotiādīsu pana dhammassa sādhukaṃ savanamanasikārena niyojitehi bhikkhūhi attano tattha ṭhitabhāvassa paṭijānanavasena vuttattā ettha evaṃ-saddo vacanasampaṭicchanattho vutto, tena ‘‘evaṃ, bhante, sādhu bhante, suṭṭhu bhante’’ti vuttaṃ hoti. Evañca vadehīti ‘‘yathāhaṃ vadāmi, evaṃ samaṇaṃ ānandaṃ vadehī’’ti vadanākāro idāni vattabbo evaṃ-saddena nidassīyatīti nidassanattho vutto. Evaṃ noti etthāpi tesaṃ yathāvuttadhammānaṃ ahitadukkhāvahabhāve sanniṭṭhānajananatthaṃ anumatiggahaṇavasena ‘‘no vā, kathaṃ vo ettha hotī’’ti pucchāya katāya ‘‘evaṃ no ettha hotī’’ti vuttattā tadākārasanniṭṭhānaṃ evaṃ-saddena vibhāvitanti viññāyati. So pana tesaṃ dhammānaṃ ahitāya dukkhāya saṃvattanākāro niyamiyamāno avadhāraṇattho hotīti āha – ‘‘evaṃ no ettha hotītiādīsu avadhāraṇe’’ti.

    នានានយនិបុណន្តិ ឯកត្តនានត្តអព្យាបារឯវំធម្មតាសង្ខាតា, នន្ទិយាវដ្ដតិបុក្ខលសីហវិក្កីឡិតអង្កុសទិសាលោចនសង្ខាតា វា អាធារាទិភេទវសេន នានាវិធា នយា នានានយា។ នយា វា បាឡិគតិយោ, តា ច បញ្ញត្តិអាទិវសេន សំកិលេសភាគិយាទិលោកិយាទិតទុភយវោមិស្សកតាទិវសេន កុសលាទិវសេន ខន្ធាទិវសេន សង្គហាទិវសេន សមយវិមុត្តាទិវសេន បធានាទិវសេន កុសលមូលាទិវសេន តិកបដ្ឋានាទិវសេន ច នានប្បការាតិ នានានយា, តេហិ និបុណំ សណ្ហំ សុខុមន្តិ នានានយនិបុណំ។ អាសយោវ អជ្ឈាសយោ, តេ ច សស្សតាទិភេទេន តត្ថ ច អប្បរជក្ខតាទិភេទេន ច អនេកេ, អត្តជ្ឈាសយាទយោ ឯវ វា សមុដ្ឋានំ ឧប្បត្តិហេតុ ឯតស្សាតិ អនេកជ្ឈាសយសមុដ្ឋានំ។ អត្ថព្យញ្ជនសម្បន្នន្តិ អត្ថព្យញ្ជនបរិបុណ្ណំ ឧបនេតព្ពាភាវតោ។ សង្កាសនបកាសនវិវរណវិភជនឧត្តានីករណបញ្ញត្តិវសេន ឆហិ អត្ថបទេហិ អក្ខរបទព្យញ្ជនាការនិរុត្តិនិទ្ទេសវសេន ឆហិ ព្យញ្ជនបទេហិ ច សមន្នាគតន្តិ វា អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។

    Nānānayanipuṇanti ekattanānattaabyāpāraevaṃdhammatāsaṅkhātā, nandiyāvaṭṭatipukkhalasīhavikkīḷitaaṅkusadisālocanasaṅkhātā vā ādhārādibhedavasena nānāvidhā nayā nānānayā. Nayā vā pāḷigatiyo, tā ca paññattiādivasena saṃkilesabhāgiyādilokiyāditadubhayavomissakatādivasena kusalādivasena khandhādivasena saṅgahādivasena samayavimuttādivasena padhānādivasena kusalamūlādivasena tikapaṭṭhānādivasena ca nānappakārāti nānānayā, tehi nipuṇaṃ saṇhaṃ sukhumanti nānānayanipuṇaṃ. Āsayova ajjhāsayo, te ca sassatādibhedena tattha ca apparajakkhatādibhedena ca aneke, attajjhāsayādayo eva vā samuṭṭhānaṃ uppattihetu etassāti anekajjhāsayasamuṭṭhānaṃ. Atthabyañjanasampannanti atthabyañjanaparipuṇṇaṃ upanetabbābhāvato. Saṅkāsanapakāsanavivaraṇavibhajanauttānīkaraṇapaññattivasena chahi atthapadehi akkharapadabyañjanākāraniruttiniddesavasena chahi byañjanapadehi ca samannāgatanti vā attho daṭṭhabbo.

    វិវិធបាដិហារិយន្តិ ឯត្ថ បាដិហារិយបទស្ស វចនត្ថំ ‘‘បដិបក្ខហរណតោ រាគាទិកិលេសាបនយនតោ ច បាដិហារិយ’’ន្តិ វទន្តិ។ ភគវតោ បន បដិបក្ខា រាគាទយោ ន សន្តិ , យេ ហរិតព្ពា។ បុថុជ្ជនានម្បិ វិគតូបក្កិលេសេ អដ្ឋគុណសមន្នាគតេ ចិត្តេ ហតបដិបក្ខេ ឥទ្ធិវិធំ បវត្តតិ, តស្មា តត្ថ បវត្តវោហារេន ច ន សក្កា ឥធ ‘‘បាដិហារិយ’’ន្តិ វត្ថុំ។ សចេ បន មហាការុណិកស្ស ភគវតោ វេនេយ្យគតា ច កិលេសា បដិបក្ខា, តេសំ ហរណតោ ‘‘បាដិហារិយ’’ន្តិ វុត្តំ, ឯវំ សតិ យុត្តមេតំ។ អថ វា ភគវតោ ច សាសនស្ស ច បដិបក្ខា តិត្ថិយា, តេសំ ហរណតោ បាដិហារិយំ។ តេ ហិ ទិដ្ឋិហរណវសេន ច ទិដ្ឋិប្បកាសនេ អសមត្ថភាវេន ច ឥទ្ធិអាទេសនានុសាសនីហិ ហរិតា អបនីតា ហោន្តីតិ។ ‘‘បដី’’តិ វា អយំ សទ្ទោ ‘‘បច្ឆា’’តិ ឯតស្ស អត្ថំ ពោធេតិ ‘‘តស្មិំ បដិបវិដ្ឋម្ហិ, អញ្ញោ អាគញ្ឆិ ព្រាហ្មណោ’’តិអាទីសុ (សុ. និ. ៩៨៥; ចូឡនិ. បារាយនវគ្គោ, វត្ថុគាថា ៤) វិយ, តស្មា សមាហិតេ ចិត្តេ វិគតូបក្កិលេសេ កតកិច្ចេន បច្ឆា ហរិតព្ពំ បវត្តេតព្ពន្តិ បដិហារិយំ, អត្តនោ វា ឧបក្កិលេសេសុ ចតុត្ថជ្ឈានមគ្គេហិ ហរិតេសុ បច្ឆា ហរណំ បដិហារិយំ, ឥទ្ធិអាទេសនានុសាសនិយោ ច វិគតូបក្កិលេសេន កតកិច្ចេន ច សត្តហិតត្ថំ បុន បវត្តេតព្ពា, ហរិតេសុ ច អត្តនោ ឧបក្កិលេសេសុ បរសត្តានំ ឧបក្កិលេសហរណានិ ហោន្តីតិ បដិហារិយានិ ភវន្តិ។ បដិហារិយមេវ បាដិហារិយំ, បដិហារិយេ វា ឥទ្ធិអាទេសនានុសាសនិសមុទាយេ ភវំ ឯកមេកំ បាដិហារិយន្តិ វុច្ចតិ។ បដិហារិយំ វា ចតុត្ថជ្ឈានំ មគ្គោ ច បដិបក្ខហរណតោ, តត្ថ ជាតំ, តស្មិំ វា និមិត្តភូតេ, តតោ វា អាគតន្តិ បាដិហារិយំ។ តស្ស បន ឥទ្ធិអាទិភេទេន វិសយភេទេន ច ពហុវិធស្ស ភគវតោ ទេសនាយំ លព្ភមានត្តា អាហ – ‘‘វិវិធបាដិហារិយ’’ន្តិ។

    Vividhapāṭihāriyanti ettha pāṭihāriyapadassa vacanatthaṃ ‘‘paṭipakkhaharaṇato rāgādikilesāpanayanato ca pāṭihāriya’’nti vadanti. Bhagavato pana paṭipakkhā rāgādayo na santi , ye haritabbā. Puthujjanānampi vigatūpakkilese aṭṭhaguṇasamannāgate citte hatapaṭipakkhe iddhividhaṃ pavattati, tasmā tattha pavattavohārena ca na sakkā idha ‘‘pāṭihāriya’’nti vatthuṃ. Sace pana mahākāruṇikassa bhagavato veneyyagatā ca kilesā paṭipakkhā, tesaṃ haraṇato ‘‘pāṭihāriya’’nti vuttaṃ, evaṃ sati yuttametaṃ. Atha vā bhagavato ca sāsanassa ca paṭipakkhā titthiyā, tesaṃ haraṇato pāṭihāriyaṃ. Te hi diṭṭhiharaṇavasena ca diṭṭhippakāsane asamatthabhāvena ca iddhiādesanānusāsanīhi haritā apanītā hontīti. ‘‘Paṭī’’ti vā ayaṃ saddo ‘‘pacchā’’ti etassa atthaṃ bodheti ‘‘tasmiṃ paṭipaviṭṭhamhi, añño āgañchi brāhmaṇo’’tiādīsu (su. ni. 985; cūḷani. pārāyanavaggo, vatthugāthā 4) viya, tasmā samāhite citte vigatūpakkilese katakiccena pacchā haritabbaṃ pavattetabbanti paṭihāriyaṃ, attano vā upakkilesesu catutthajjhānamaggehi haritesu pacchā haraṇaṃ paṭihāriyaṃ, iddhiādesanānusāsaniyo ca vigatūpakkilesena katakiccena ca sattahitatthaṃ puna pavattetabbā, haritesu ca attano upakkilesesu parasattānaṃ upakkilesaharaṇāni hontīti paṭihāriyāni bhavanti. Paṭihāriyameva pāṭihāriyaṃ, paṭihāriye vā iddhiādesanānusāsanisamudāye bhavaṃ ekamekaṃ pāṭihāriyanti vuccati. Paṭihāriyaṃ vā catutthajjhānaṃ maggo ca paṭipakkhaharaṇato, tattha jātaṃ, tasmiṃ vā nimittabhūte, tato vā āgatanti pāṭihāriyaṃ. Tassa pana iddhiādibhedena visayabhedena ca bahuvidhassa bhagavato desanāyaṃ labbhamānattā āha – ‘‘vividhapāṭihāriya’’nti.

    ន អញ្ញថាតិ ភគវតោ សម្មុខា សុតាការតោ ន អញ្ញថាតិ អត្ថោ, ន បន ភគវតោ ទេសិតាការតោ។ អចិន្តេយ្យានុភាវា ហិ ភគវតោ ទេសនា។ ឯវញ្ច កត្វា ‘‘សព្ពប្បការេន កោ សមត្ថោ វិញ្ញាតុ’’ន្តិ ឥទំ វចនំ សមត្ថិតំ ភវតិ, ធារណពលទស្សនញ្ច ន វិរុជ្ឈតិ សុតាការាវិរុជ្ឈនស្ស អធិប្បេតត្តា។ ន ហេត្ថ អត្ថន្តរតាបរិហារោ ទ្វិន្នំ អត្ថានំ ឯកវិសយត្តា, ឥតរថា ថេរោ ភគវតោ ទេសនាយ សព្ពថា បដិគ្គហណេ សមត្ថោ អសមត្ថោ ចាតិ អាបជ្ជេយ្យាតិ។

    Na aññathāti bhagavato sammukhā sutākārato na aññathāti attho, na pana bhagavato desitākārato. Acinteyyānubhāvā hi bhagavato desanā. Evañca katvā ‘‘sabbappakārena ko samattho viññātu’’nti idaṃ vacanaṃ samatthitaṃ bhavati, dhāraṇabaladassanañca na virujjhati sutākārāvirujjhanassa adhippetattā. Na hettha atthantaratāparihāro dvinnaṃ atthānaṃ ekavisayattā, itarathā thero bhagavato desanāya sabbathā paṭiggahaṇe samattho asamattho cāti āpajjeyyāti.

    ‘‘យោ បរោ ន ហោតិ, សោ អត្តា’’តិ ឯវំ វុត្តាយ និយកជ្ឈត្តសង្ខាតាយ សសន្តតិយំ វត្តនតោ តិវិធោបិ មេ-សទ្ទោ កិញ្ចាបិ ឯកស្មិំយេវ អត្ថេ ទិស្សតិ, ករណសម្បទានសាមិនិទ្ទេសវសេន បន វិជ្ជមានភេទំ សន្ធាយាហ – ‘‘មេ-សទ្ទោ តីសុ អត្ថេសុ ទិស្សតី’’តិ។

    ‘‘Yo paro na hoti, so attā’’ti evaṃ vuttāya niyakajjhattasaṅkhātāya sasantatiyaṃ vattanato tividhopi me-saddo kiñcāpi ekasmiṃyeva atthe dissati, karaṇasampadānasāminiddesavasena pana vijjamānabhedaṃ sandhāyāha – ‘‘me-saddo tīsu atthesu dissatī’’ti.

    កិញ្ចាបិ ឧបសគ្គោ កិរិយំ វិសេសេតិ, ជោតកភាវតោ បន សតិបិ តស្មិំ សុត-សទ្ទោ ឯវ តំ តមត្ថំ វទតីតិ អនុបសគ្គស្ស សុត-សទ្ទស្ស អត្ថុទ្ធារេ សឧបសគ្គស្ស គហណំ ន វិរុជ្ឈតីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘សឧបសគ្គោ ច អនុបសគ្គោ ចា’’តិ អាហ។ អស្សាតិ សុតសទ្ទស្ស។ កម្មភាវសាធនានិ ឥធ សុតសទ្ទេ សម្ភវន្តីតិ វុត្តំ – ‘‘ឧបធារិតន្តិ វា ឧបធារណន្តិ វា អត្ថោ’’តិ។ មយាតិ អត្ថេ សតីតិ យទា មេ-សទ្ទស្ស កត្តុវសេន ករណនិទ្ទេសោ, តទាតិ អត្ថោ។ មមាតិ អត្ថេ សតីតិ យទា សម្ពន្ធវសេន សាមិនិទ្ទេសោ, តទា។

    Kiñcāpi upasaggo kiriyaṃ viseseti, jotakabhāvato pana satipi tasmiṃ suta-saddo eva taṃ tamatthaṃ vadatīti anupasaggassa suta-saddassa atthuddhāre saupasaggassa gahaṇaṃ na virujjhatīti dassento ‘‘saupasaggo ca anupasaggo cā’’ti āha. Assāti sutasaddassa. Kammabhāvasādhanāni idha sutasadde sambhavantīti vuttaṃ – ‘‘upadhāritanti vā upadhāraṇanti vā attho’’ti. Mayāti atthe satīti yadā me-saddassa kattuvasena karaṇaniddeso, tadāti attho. Mamāti atthe satīti yadā sambandhavasena sāminiddeso, tadā.

    សុតសទ្ទសន្និដ្ឋានេ បយុត្តេន ឯវំ-សទ្ទេន សវនកិរិយាជោតកេន ភវិតព្ពន្តិ វុត្តំ – ‘‘ឯវន្តិ សោតវិញ្ញាណាទិវិញ្ញាណកិច្ចនិទស្សន’’ន្តិ។ អាទិ-សទ្ទេន សម្បដិច្ឆនាទីនំ សោតទ្វារិកវិញ្ញាណានំ តទភិនីហដានញ្ច មនោទ្វារិកវិញ្ញាណានំ គហណំ វេទិតព្ពំ។ សព្ពេសម្បិ វាក្យានំ ឯវការត្ថសហិតត្តា ‘‘សុត’’ន្តិ ឯតស្ស សុតមេវាតិ អយមត្ថោ លព្ភតីតិ អាហ – ‘‘អស្សវនភាវប្បដិក្ខេបតោ’’តិ។ ឯតេន អវធារណេន និយាមតំ ទស្សេតិ។ យថា ច សុតំ សុតមេវាតិ និយាមេតព្ពំ, តំ សម្មា សុតំ ហោតីតិ អាហ – ‘‘អនូនាធិកាវិបរីតគ្គហណនិទស្សន’’ន្តិ។ អថ វា សទ្ទន្តរត្ថាបោហនវសេន សទ្ទោ អត្ថំ វទតីតិ សុតន្តិ អស្សុតំ ន ហោតីតិ អយមេតស្ស អត្ថោតិ វុត្តំ – ‘‘អស្សវនភាវប្បដិក្ខេបតោ’’តិ។ ឥមិនា ទិដ្ឋាទិវិនិវត្តនំ ករោតិ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ន ឥទំ មយា ទិដ្ឋំ, ន សយម្ភុញាណេន សច្ឆិកតំ, អថ ខោ សុតំ, តញ្ច សម្មទេវាតិ។ តេនេវាហ – ‘‘អនូនាធិកាវិបរីតគ្គហណនិទស្សន’’ន្តិ។ អវធារណត្ថេ វា ឯវំ-សទ្ទេ អយមត្ថយោជនា – ‘‘ករីយតី’’តិ តទបេក្ខស្ស សុត-សទ្ទស្ស អយមត្ថោ វុត្តោ ‘‘អស្សវនភាវប្បដិក្ខេបតោ’’តិ។ តេនេវាហ – ‘‘អនូនាធិកាវិបរីតគ្គហណនិទស្សន’’ន្តិ។ សវន-សទ្ទោ ចេត្ថ កម្មត្ថោ វេទិតព្ពោ ‘‘សុយ្យតី’’តិ។

    Sutasaddasanniṭṭhāne payuttena evaṃ-saddena savanakiriyājotakena bhavitabbanti vuttaṃ – ‘‘evanti sotaviññāṇādiviññāṇakiccanidassana’’nti. Ādi-saddena sampaṭicchanādīnaṃ sotadvārikaviññāṇānaṃ tadabhinīhaṭānañca manodvārikaviññāṇānaṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ. Sabbesampi vākyānaṃ evakāratthasahitattā ‘‘suta’’nti etassa sutamevāti ayamattho labbhatīti āha – ‘‘assavanabhāvappaṭikkhepato’’ti. Etena avadhāraṇena niyāmataṃ dasseti. Yathā ca sutaṃ sutamevāti niyāmetabbaṃ, taṃ sammā sutaṃ hotīti āha – ‘‘anūnādhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Atha vā saddantaratthāpohanavasena saddo atthaṃ vadatīti sutanti assutaṃ na hotīti ayametassa atthoti vuttaṃ – ‘‘assavanabhāvappaṭikkhepato’’ti. Iminā diṭṭhādivinivattanaṃ karoti. Idaṃ vuttaṃ hoti – na idaṃ mayā diṭṭhaṃ, na sayambhuñāṇena sacchikataṃ, atha kho sutaṃ, tañca sammadevāti. Tenevāha – ‘‘anūnādhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Avadhāraṇatthe vā evaṃ-sadde ayamatthayojanā – ‘‘karīyatī’’ti tadapekkhassa suta-saddassa ayamattho vutto ‘‘assavanabhāvappaṭikkhepato’’ti. Tenevāha – ‘‘anūnādhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Savana-saddo cettha kammattho veditabbo ‘‘suyyatī’’ti.

    ឯវំ សវនហេតុសវនវិសេសវសេន បទត្តយស្ស ឯកេន បការេន អត្ថយោជនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បការន្តរេហិ តំ ទស្សេតុំ – ‘‘តថា ឯវ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ តស្សាតិ យា សា ភគវតោ សម្មុខា ធម្មស្សវនាការេន បវត្តា មនោទ្វារវិញ្ញាណវីថិ, តស្សា។ សា ហិ នានប្បការេន អារម្មណេ បវត្តិតុំ សមត្ថា។ តថា ច វុត្តំ – ‘‘សោតទ្វារានុសារេនា’’តិ។ នានប្បការេនាតិ វក្ខមានានំ អនេកវិហិតានំ ព្យញ្ជនត្ថគ្គហណានំ នានាការេន។ ឯតេន ឥមិស្សា យោជនាយ អាការត្ថោ ឯវំ-សទ្ទោ គហិតោតិ ទីបេតិ។ បវត្តិភាវប្បកាសនន្តិ បវត្តិយា អត្ថិភាវប្បកាសនំ។ សុតន្តិ ធម្មប្បកាសនន្តិ យស្មិំ អារម្មណេ វុត្តប្បការា វិញ្ញាណវីថិ នានប្បការេន បវត្តា, តស្ស ធម្មត្តា វុត្តំ, ន សុតសទ្ទស្ស ធម្មត្ថត្តា។ វុត្តស្សេវត្ថស្ស បាកដីករណំ ‘‘អយញ្ហេត្ថា’’តិអាទិ។ តត្ថ វិញ្ញាណវីថិយាតិ ករណត្ថេ ករណវចនំ, មយាតិ កត្តុអត្ថេ។

    Evaṃ savanahetusavanavisesavasena padattayassa ekena pakārena atthayojanaṃ dassetvā idāni pakārantarehi taṃ dassetuṃ – ‘‘tathā eva’’ntiādi vuttaṃ. Tattha tassāti yā sā bhagavato sammukhā dhammassavanākārena pavattā manodvāraviññāṇavīthi, tassā. Sā hi nānappakārena ārammaṇe pavattituṃ samatthā. Tathā ca vuttaṃ – ‘‘sotadvārānusārenā’’ti. Nānappakārenāti vakkhamānānaṃ anekavihitānaṃ byañjanatthaggahaṇānaṃ nānākārena. Etena imissā yojanāya ākārattho evaṃ-saddo gahitoti dīpeti. Pavattibhāvappakāsananti pavattiyā atthibhāvappakāsanaṃ. Sutanti dhammappakāsananti yasmiṃ ārammaṇe vuttappakārā viññāṇavīthi nānappakārena pavattā, tassa dhammattā vuttaṃ, na sutasaddassa dhammatthattā. Vuttassevatthassa pākaṭīkaraṇaṃ ‘‘ayañhetthā’’tiādi. Tattha viññāṇavīthiyāti karaṇatthe karaṇavacanaṃ, mayāti kattuatthe.

    ឯវន្តិ និទ្ទិសិតព្ពប្បកាសនន្តិ និទស្សនត្ថំ ឯវំ-សទ្ទំ គហេត្វា វុត្តំ និទស្សេតព្ពស្ស និទស្សិតព្ពត្តាភាវាភាវតោ ។ តេន ឯវំ-សទ្ទេន សកលម្បិ សុត្តំ បច្ចាមដ្ឋន្តិ ទស្សេតិ។ សុតសទ្ទស្ស កិរិយាសទ្ទត្តា សវនកិរិយាយ ច សាធារណវិញ្ញាណប្បពន្ធប្បដិពទ្ធត្តា តត្ថ ច បុគ្គលវោហារោតិ វុត្តំ – ‘‘សុតន្តិ បុគ្គលកិច្ចប្បកាសន’’ន្តិ។ ន ហិ បុគ្គលវោហាររហិតេ ធម្មប្បពន្ធេ សវនកិរិយា លព្ភតីតិ។

    Evanti niddisitabbappakāsananti nidassanatthaṃ evaṃ-saddaṃ gahetvā vuttaṃ nidassetabbassa nidassitabbattābhāvābhāvato . Tena evaṃ-saddena sakalampi suttaṃ paccāmaṭṭhanti dasseti. Sutasaddassa kiriyāsaddattā savanakiriyāya ca sādhāraṇaviññāṇappabandhappaṭibaddhattā tattha ca puggalavohāroti vuttaṃ – ‘‘sutanti puggalakiccappakāsana’’nti. Na hi puggalavohārarahite dhammappabandhe savanakiriyā labbhatīti.

    យស្ស ចិត្តសន្តានស្សាតិអាទិបិ អាការត្ថមេវ ឯវំ-សទ្ទំ គហេត្វា បុរិមយោជនាយ អញ្ញថា អត្ថយោជនំ ទស្សេតុំ វុត្តំ។ តត្ថ អាការបញ្ញត្តីតិ ឧបាទាបញ្ញត្តិ ឯវ ធម្មានំ បវត្តិអាការុបាទានវសេន តថា វុត្តា។ សុតន្តិ វិសយនិទ្ទេសោតិ សោតព្ពភូតោ ធម្មោ សវនកិរិយាកត្តុបុគ្គលស្ស សវនកិរិយាវសេន បវត្តិដ្ឋានន្តិ កត្វា វុត្តំ។ ចិត្តសន្តានវិនិមុត្តស្ស បរមត្ថតោ កស្សចិ កត្តុអភាវេបិ សទ្ទវោហារេន ពុទ្ធិបរិកប្បិតភេទវចនិច្ឆាយ ចិត្តសន្តានតោ អញ្ញំ វិយ តំសមង្គិំ កត្វា វុត្តំ – ‘‘ចិត្តសន្តានេន តំសមង្គីនោ’’តិ។ សវនកិរិយាវិសយោបិ សោតព្ពធម្មោ សវនកិរិយាវសេន បវត្តចិត្តសន្តានស្ស ឥធ បរមត្ថតោ កត្តុភាវតោ, សវនវសេន ចិត្តបវត្តិយា ឯវ វា សវនកិរិយាភាវតោ តំកិរិយាកត្តុ ច វិសយោ ហោតីតិ កត្វា វុត្តំ – ‘‘តំសមង្គីនោ កត្តុវិសយេ’’តិ។ សុតាការស្ស ច ថេរស្ស សម្មានិច្ឆិតភាវតោ អាហ – ‘‘គហណសន្និដ្ឋាន’’ន្តិ។ ឯតេន វា អវធារណត្ថំ ឯវំ-សទ្ទំ គហេត្វា អយមត្ថយោជនា កតាតិ ទដ្ឋព្ពំ។

    Yassa cittasantānassātiādipi ākāratthameva evaṃ-saddaṃ gahetvā purimayojanāya aññathā atthayojanaṃ dassetuṃ vuttaṃ. Tattha ākārapaññattīti upādāpaññatti eva dhammānaṃ pavattiākārupādānavasena tathā vuttā. Sutanti visayaniddesoti sotabbabhūto dhammo savanakiriyākattupuggalassa savanakiriyāvasena pavattiṭṭhānanti katvā vuttaṃ. Cittasantānavinimuttassa paramatthato kassaci kattuabhāvepi saddavohārena buddhiparikappitabhedavacanicchāya cittasantānato aññaṃ viya taṃsamaṅgiṃ katvā vuttaṃ – ‘‘cittasantānena taṃsamaṅgīno’’ti. Savanakiriyāvisayopi sotabbadhammo savanakiriyāvasena pavattacittasantānassa idha paramatthato kattubhāvato, savanavasena cittapavattiyā eva vā savanakiriyābhāvato taṃkiriyākattu ca visayo hotīti katvā vuttaṃ – ‘‘taṃsamaṅgīno kattuvisaye’’ti. Sutākārassa ca therassa sammānicchitabhāvato āha – ‘‘gahaṇasanniṭṭhāna’’nti. Etena vā avadhāraṇatthaṃ evaṃ-saddaṃ gahetvā ayamatthayojanā katāti daṭṭhabbaṃ.

    បុព្ពេ សុតានំ នានាវិហិតានំ សុត្តសង្ខាតានំ អត្ថព្យញ្ជនានំ ឧបធារិតរូបស្ស អាការស្ស និទស្សនស្ស, អវធារណស្ស វា បកាសនសភាវោ ឯវំ-សទ្ទោតិ តទាការាទិឧបធារណស្ស បុគ្គលបញ្ញត្តិយា ឧបាទានភូតធម្មប្បពន្ធព្យាបារតាយ វុត្តំ – ‘‘ឯវន្តិ បុគ្គលកិច្ចនិទ្ទេសោ’’តិ។ សវនកិរិយា បន បុគ្គលវាទិនោបិ វិញ្ញាណនិរបេក្ខា នត្ថីតិ វិសេសតោ វិញ្ញាណព្យាបារោតិ អាហ – ‘‘សុតន្តិ វិញ្ញាណកិច្ចនិទ្ទេសោ’’តិ។ មេតិ សទ្ទប្បវត្តិយា ឯកន្តេនេវ សត្តវិសយត្តា វិញ្ញាណកិច្ចស្ស ច តត្ថេវ សមោទហិតព្ពតោ ‘‘មេតិ ឧភយកិច្ចយុត្តបុគ្គលនិទ្ទេសោ’’តិ វុត្តំ។ អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិវិជ្ជមានបញ្ញត្តិសភាវា យថាក្កមំ ឯវំសទ្ទសុតសទ្ទានំ អត្ថាតិ តេ តថារូបបញ្ញត្តិឧបាទានព្យាបារភាវេន ទស្សេន្តោ អាហ – ‘‘ឯវន្តិ បុគ្គលកិច្ចនិទ្ទេសោ, សុតន្តិ វិញ្ញាណកិច្ចនិទ្ទេសោ’’តិ។ ឯត្ថ ច ករណកិរិយាកត្តុកម្មវិសេសប្បកាសនវសេន បុគ្គលព្យាបារវិសយបុគ្គលព្យាបារនិទស្សនវសេន គហណាការគ្គាហកតព្ពិសយវិសេសនិទ្ទេសវសេន កត្តុករណព្យាបារកត្តុនិទ្ទេសវសេន ច ទុតិយាទយោ ចតស្សោ អត្ថយោជនា ទស្សិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ។

    Pubbe sutānaṃ nānāvihitānaṃ suttasaṅkhātānaṃ atthabyañjanānaṃ upadhāritarūpassa ākārassa nidassanassa, avadhāraṇassa vā pakāsanasabhāvo evaṃ-saddoti tadākārādiupadhāraṇassa puggalapaññattiyā upādānabhūtadhammappabandhabyāpāratāya vuttaṃ – ‘‘evanti puggalakiccaniddeso’’ti. Savanakiriyā pana puggalavādinopi viññāṇanirapekkhā natthīti visesato viññāṇabyāpāroti āha – ‘‘sutanti viññāṇakiccaniddeso’’ti. Meti saddappavattiyā ekanteneva sattavisayattā viññāṇakiccassa ca tattheva samodahitabbato ‘‘meti ubhayakiccayuttapuggalaniddeso’’ti vuttaṃ. Avijjamānapaññattivijjamānapaññattisabhāvā yathākkamaṃ evaṃsaddasutasaddānaṃ atthāti te tathārūpapaññattiupādānabyāpārabhāvena dassento āha – ‘‘evanti puggalakiccaniddeso, sutanti viññāṇakiccaniddeso’’ti. Ettha ca karaṇakiriyākattukammavisesappakāsanavasena puggalabyāpāravisayapuggalabyāpāranidassanavasena gahaṇākāraggāhakatabbisayavisesaniddesavasena kattukaraṇabyāpārakattuniddesavasena ca dutiyādayo catasso atthayojanā dassitāti daṭṭhabbaṃ.

    សព្ពស្សបិ សទ្ទាធិគមនីយស្ស អត្ថស្ស បញ្ញត្តិមុខេនេវ បដិបជ្ជិតព្ពត្តា សព្ពបញ្ញត្តីនញ្ច វិជ្ជមានាទិវសេន ឆសុ បញ្ញត្តិភេទេសុ អន្តោគធត្តា តេសុ ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទីនំ បញ្ញត្តីនំ សរូបំ និទ្ធារេន្តោ អាហ – ‘‘ឯវន្តិ ច មេតិ ចា’’តិអាទិ។ តត្ថ ឯវន្តិ ច មេតិ ច វុច្ចមានស្សត្ថស្ស អាការាទិនោ ធម្មានំ អសល្លក្ខណភាវតោ អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិភាវោតិ អាហ – ‘‘សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថវសេន អវិជ្ជមានបញ្ញត្តី’’តិ។ តត្ថ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថវសេនាតិ ភូតត្ថឧត្តមត្ថវសេន។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យោ មាយាមរីចិអាទយោ វិយ អភូតត្ថោ, អនុស្សវាទីហិ គហេតព្ពោ វិយ អនុត្តមត្ថោ ច ន ហោតិ, សោ រូបសទ្ទាទិសភាវោ, រុប្បនានុភវនាទិសភាវោ វា អត្ថោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ ចាតិ វុច្ចតិ, ន តថា ‘‘ឯវំ មេ’’តិបទានំ អត្ថោតិ។ ឯតមេវត្ថំ បាកដតរំ កាតុំ ‘‘កិញ្ហេត្ថ ត’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ សុតន្តិ បន សទ្ទាយតនំ សន្ធាយាហ – ‘‘វិជ្ជមានបញ្ញត្តី’’តិ។ តេនេវ ហិ ‘‘យញ្ហិ តំ ឯត្ថ សោតេន ឧបលទ្ធ’’ន្តិ វុត្តំ។ ‘‘សោតទ្វារានុសារេន ឧបលទ្ធ’’ន្តិ បន វុត្តេ អត្ថព្យញ្ជនាទិ សព្ពំ លព្ភតិ។ តំ តំ ឧបាទាយ វត្តព្ពតោតិ សោតបថមាគតេ ធម្មេ ឧបាទាយ តេសំ ឧបធារិតាការាទិនោ បច្ចាមសនវសេន ឯវន្តិ, សសន្តតិបរិយាបន្នេ ខន្ធេ ឧបាទាយ មេតិ វត្តព្ពត្តាតិ អត្ថោ។ ទិដ្ឋាទិសភាវរហិតេ សទ្ទាយតនេ បវត្តមានោបិ សុតវោហារោ ‘‘ទុតិយំ តតិយ’’ន្តិអាទិកោ វិយ បឋមាទីនិ ទិដ្ឋមុតវិញ្ញាតេ អបេក្ខិត្វា បវត្តោតិ អាហ – ‘‘ទិដ្ឋាទីនិ ឧបនិធាយ វត្តព្ពតោ’’តិ។ អស្សុតំ ន ហោតីតិ ហិ សុតន្តិ បកាសិតោ អយមត្ថោតិ។

    Sabbassapi saddādhigamanīyassa atthassa paññattimukheneva paṭipajjitabbattā sabbapaññattīnañca vijjamānādivasena chasu paññattibhedesu antogadhattā tesu ‘‘eva’’ntiādīnaṃ paññattīnaṃ sarūpaṃ niddhārento āha – ‘‘evanti ca meti cā’’tiādi. Tattha evanti ca meti ca vuccamānassatthassa ākārādino dhammānaṃ asallakkhaṇabhāvato avijjamānapaññattibhāvoti āha – ‘‘saccikaṭṭhaparamatthavasena avijjamānapaññattī’’ti. Tattha saccikaṭṭhaparamatthavasenāti bhūtatthauttamatthavasena. Idaṃ vuttaṃ hoti – yo māyāmarīciādayo viya abhūtattho, anussavādīhi gahetabbo viya anuttamattho ca na hoti, so rūpasaddādisabhāvo, ruppanānubhavanādisabhāvo vā attho saccikaṭṭho paramattho cāti vuccati, na tathā ‘‘evaṃ me’’tipadānaṃ atthoti. Etamevatthaṃ pākaṭataraṃ kātuṃ ‘‘kiñhettha ta’’ntiādi vuttaṃ. Sutanti pana saddāyatanaṃ sandhāyāha – ‘‘vijjamānapaññattī’’ti. Teneva hi ‘‘yañhi taṃ ettha sotena upaladdha’’nti vuttaṃ. ‘‘Sotadvārānusārena upaladdha’’nti pana vutte atthabyañjanādi sabbaṃ labbhati. Taṃ taṃ upādāya vattabbatoti sotapathamāgate dhamme upādāya tesaṃ upadhāritākārādino paccāmasanavasena evanti, sasantatipariyāpanne khandhe upādāya meti vattabbattāti attho. Diṭṭhādisabhāvarahite saddāyatane pavattamānopi sutavohāro ‘‘dutiyaṃ tatiya’’ntiādiko viya paṭhamādīni diṭṭhamutaviññāte apekkhitvā pavattoti āha – ‘‘diṭṭhādīni upanidhāya vattabbato’’ti. Assutaṃ na hotīti hi sutanti pakāsito ayamatthoti.

    អត្តនា បដិវិទ្ធា សុត្តស្ស បការវិសេសា ឯវន្តិ ថេរេន បច្ចាមដ្ឋាតិ អាហ – ‘‘អសម្មោហំ ទីបេតី’’តិ។ នានប្បការប្បដិវេធសមត្ថោ ហោតីតិ ឯតេន វក្ខមានស្ស សុត្តស្ស នានប្បការតំ ទុប្បដិវិជ្ឈតញ្ច ទស្សេតិ។ សុតស្ស អសម្មោសំ ទីបេតីតិ សុតាការស្ស យាថាវតោ ទស្សិយមានត្តា វុត្តំ។ អសម្មោហេនាតិ សម្មោហាភាវេន, បញ្ញាយ ឯវ វា សវនកាលសម្ភូតាយ តទុត្តរិកាលបញ្ញាសិទ្ធិ។ ឯវំ អសម្មោសេនាតិ ឯត្ថាបិ វត្តព្ពំ។ ព្យញ្ជនានំ បដិវិជ្ឈិតព្ពោ អាការោ នាតិគម្ភីរោ, យថាសុតធារណមេវ តត្ថ ករណីយន្តិ សតិយា ព្យាបារោ អធិកោ, បញ្ញា តត្ថ គុណីភូតាតិ វុត្តំ – ‘‘បញ្ញាបុព្ពង្គមាយា’’តិអាទិ ‘‘បញ្ញាយ បុព្ពង្គមា’’តិ កត្វា។ បុព្ពង្គមតា ចេត្ថ បធានភាវោ ‘‘មនោបុព្ពង្គមា’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ១, ២) វិយ, បុព្ពង្គមតាយ វា ចក្ខុវិញ្ញាណាទីសុ អាវជ្ជនាទីនំ វិយ អប្បធានត្តេ បញ្ញា បុព្ពង្គមា ឯតិស្សាតិ អយម្បិ អត្ថោ យុជ្ជតិ, ឯវំ សតិបុព្ពង្គមាយាតិ ឯត្ថាបិ វុត្តនយានុសារេន យថាសម្ភវមត្ថោ វេទិតព្ពោ។ អត្ថព្យញ្ជនសម្បន្នស្សាតិ អត្ថព្យញ្ជនបរិបុណ្ណស្ស, សង្កាសនប្បកាសនវិវរណវិភជនឧត្តានីករណបញ្ញត្តិវសេន ឆហិ អត្ថបទេហិ អក្ខរបទព្យញ្ជនាការនិរុត្តិនិទ្ទេសវសេន ឆហិ ព្យញ្ជនបទេហិ ច សមន្នាគតស្សាតិ វា អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។

    Attanā paṭividdhā suttassa pakāravisesā evanti therena paccāmaṭṭhāti āha – ‘‘asammohaṃ dīpetī’’ti. Nānappakārappaṭivedhasamattho hotīti etena vakkhamānassa suttassa nānappakārataṃ duppaṭivijjhatañca dasseti. Sutassa asammosaṃ dīpetīti sutākārassa yāthāvato dassiyamānattā vuttaṃ. Asammohenāti sammohābhāvena, paññāya eva vā savanakālasambhūtāya taduttarikālapaññāsiddhi. Evaṃ asammosenāti etthāpi vattabbaṃ. Byañjanānaṃ paṭivijjhitabbo ākāro nātigambhīro, yathāsutadhāraṇameva tattha karaṇīyanti satiyā byāpāro adhiko, paññā tattha guṇībhūtāti vuttaṃ – ‘‘paññāpubbaṅgamāyā’’tiādi ‘‘paññāya pubbaṅgamā’’ti katvā. Pubbaṅgamatā cettha padhānabhāvo ‘‘manopubbaṅgamā’’tiādīsu (dha. pa. 1, 2) viya, pubbaṅgamatāya vā cakkhuviññāṇādīsu āvajjanādīnaṃ viya appadhānatte paññā pubbaṅgamā etissāti ayampi attho yujjati, evaṃ satipubbaṅgamāyāti etthāpi vuttanayānusārena yathāsambhavamattho veditabbo. Atthabyañjanasampannassāti atthabyañjanaparipuṇṇassa, saṅkāsanappakāsanavivaraṇavibhajanauttānīkaraṇapaññattivasena chahi atthapadehi akkharapadabyañjanākāraniruttiniddesavasena chahi byañjanapadehi ca samannāgatassāti vā attho daṭṭhabbo.

    យោនិសោមនសិការំ ទីបេតិ ឯវំ-សទ្ទេន វុច្ចមានានំ អាការនិទស្សនាវធារណត្ថានំ អវិបរីតសទ្ធម្មវិសយត្តាតិ អធិប្បាយោ។ អវិក្ខេបំ ទីបេតីតិ ‘‘ចិត្តបរិយាទានំ កត្ថ ភាសិត’’ន្តិអាទិបុច្ឆាវសេ បករណប្បត្តស្ស វក្ខមានស្ស សុត្តស្ស សវនំ សមាធានមន្តរេន ន សម្ភវតីតិ កត្វា វុត្តំ។ វិក្ខិត្តចិត្តស្សាតិអាទិ តស្សេវត្ថស្ស សមត្ថនវសេន វុត្តំ។ សព្ពសម្បត្តិយាតិ អត្ថព្យញ្ជនទេសកប្បយោជនាទិសម្បត្តិយា។ អវិបរីតសទ្ធម្មវិសយេហិ វិយ អាការនិទស្សនាវធារណត្ថេហិ យោនិសោមនសិការស្ស, សទ្ធម្មស្សវនេន វិយ ច អវិក្ខេបស្ស យថា យោនិសោមនសិការេន ផលភូតេន អត្តសម្មាបណិធិបុព្ពេកតបុញ្ញតានំ សិទ្ធិ វុត្តា តទវិនាភាវតោ។ ឯវំ អវិក្ខេបេន ផលភូតេន ការណភូតានំ សទ្ធម្មស្សវនសប្បុរិសូបនិស្សយានំ សិទ្ធិ ទស្សេតព្ពា សិយា អស្សុតវតោ សប្បុរិសូបនិស្សយរហិតស្ស ច តទភាវតោ។ ន ហិ វិក្ខិត្តចិត្តោតិអាទិនា សមត្ថនវចនេន បន អវិក្ខេបេន ការណភូតេន សប្បុរិសូបនិស្សយេន ច ផលភូតស្ស សទ្ធម្មស្សវនស្ស សិទ្ធិ ទស្សិតា។ អយំ បនេត្ថ អធិប្បាយោ យុត្តោ សិយា, សទ្ធម្មស្សវនសប្បុរិសូបនិស្សយា ន ឯកន្តេន អវិក្ខេបស្ស ការណំ ពាហិរង្គត្តា, អវិក្ខេបោ បន សប្បុរិសូបនិស្សយោ វិយ សទ្ធម្មស្សវនស្ស ឯកន្តការណន្តិ។ ឯវម្បិ អវិក្ខេបេន សប្បុរិសូបនិស្សយសិទ្ធិជោតនា ន សមត្ថិតាវ។ នោ ន សមត្ថិតា វិក្ខិត្តចិត្តានំ សប្បុរិសបយិរុបាសនាភាវស្ស អត្ថសិទ្ធត្តា។ ឯត្ថ ច បុរិមំ ផលេន ការណស្ស សិទ្ធិទស្សនំ នទីបូរេន វិយ ឧបរិ វុដ្ឋិសព្ភាវស្ស, ទុតិយំ ការណេន ផលស្ស សិទ្ធិទស្សនំ ទដ្ឋព្ពំ ឯកន្តវស្សិនា វិយ មេឃវុដ្ឋានេន វុដ្ឋិប្បវត្តិយា។

    Yonisomanasikāraṃdīpeti evaṃ-saddena vuccamānānaṃ ākāranidassanāvadhāraṇatthānaṃ aviparītasaddhammavisayattāti adhippāyo. Avikkhepaṃ dīpetīti ‘‘cittapariyādānaṃ kattha bhāsita’’ntiādipucchāvase pakaraṇappattassa vakkhamānassa suttassa savanaṃ samādhānamantarena na sambhavatīti katvā vuttaṃ. Vikkhittacittassātiādi tassevatthassa samatthanavasena vuttaṃ. Sabbasampattiyāti atthabyañjanadesakappayojanādisampattiyā. Aviparītasaddhammavisayehi viya ākāranidassanāvadhāraṇatthehi yonisomanasikārassa, saddhammassavanena viya ca avikkhepassa yathā yonisomanasikārena phalabhūtena attasammāpaṇidhipubbekatapuññatānaṃ siddhi vuttā tadavinābhāvato. Evaṃ avikkhepena phalabhūtena kāraṇabhūtānaṃ saddhammassavanasappurisūpanissayānaṃ siddhi dassetabbā siyā assutavato sappurisūpanissayarahitassa ca tadabhāvato. Na hi vikkhittacittotiādinā samatthanavacanena pana avikkhepena kāraṇabhūtena sappurisūpanissayena ca phalabhūtassa saddhammassavanassa siddhi dassitā. Ayaṃ panettha adhippāyo yutto siyā, saddhammassavanasappurisūpanissayā na ekantena avikkhepassa kāraṇaṃ bāhiraṅgattā, avikkhepo pana sappurisūpanissayo viya saddhammassavanassa ekantakāraṇanti. Evampi avikkhepena sappurisūpanissayasiddhijotanā na samatthitāva. No na samatthitā vikkhittacittānaṃ sappurisapayirupāsanābhāvassa atthasiddhattā. Ettha ca purimaṃ phalena kāraṇassa siddhidassanaṃ nadīpūrena viya upari vuṭṭhisabbhāvassa, dutiyaṃ kāraṇena phalassa siddhidassanaṃ daṭṭhabbaṃ ekantavassinā viya meghavuṭṭhānena vuṭṭhippavattiyā.

    ភគវតោ វចនស្ស អត្ថព្យញ្ជនប្បភេទបរិច្ឆេទវសេន សកលសាសនសម្បត្តិឱគាហនាការោ និរវសេសបរហិតបារិបូរិតាការណន្តិ វុត្តំ – ‘‘ឯវំ ភទ្ទកោ អាការោ’’តិ។ យស្មា ន ហោតីតិ សម្ពន្ធោ។ បច្ឆិមចក្កទ្វយសម្បត្តិន្តិ អត្តសម្មាបណិធិបុព្ពេកតបុញ្ញតាសង្ខាតគុណទ្វយំ។ អបរាបរំ វុត្តិយា ចេត្ថ ចក្កភាវោ, ចរន្តិ ឯតេហិ សត្តា សម្បត្តិភវេសូតិ វា។ យេ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, ចក្កានិ, យេហិ សមន្នាគតានំ ទេវមនុស្សានំ ចតុចក្កំ វត្តតី’’តិអាទិ (អ. និ. ៤.៣១)។ បុរិមបច្ឆិមភាវោ ចេត្ថ ទេសនាក្កមវសេន ទដ្ឋព្ពោ។ បច្ឆិមចក្កទ្វយសិទ្ធិយាតិ បច្ឆិមចក្កទ្វយស្ស អត្ថិតាយ។ សម្មាបណិហិតត្តោ បុព្ពេ ច កតបុញ្ញោ សុទ្ធាសយោ ហោតិ តទសិទ្ធិហេតូនំ កិលេសានំ ទូរីភាវតោតិ អាហ – ‘‘អាសយសុទ្ធិ សិទ្ធា ហោតី’’តិ។ តថា ហិ វុត្តំ – ‘‘សម្មាបណិហិតំ ចិត្តំ, សេយ្យសោ នំ តតោ ករេ’’តិ (ធ. ប. ៤៣), ‘‘កតបុញ្ញោសិ ត្វំ, អានន្ទ, បធានមនុយុញ្ជ, ខិប្បំ ហោហិសិ អនាសវោ’’តិ (ទី. និ. ២.២០៧) ច។ តេនេវាហ – ‘‘អាសយសុទ្ធិយា អធិគមព្យត្តិសិទ្ធី’’តិ។ បយោគសុទ្ធិយាតិ យោនិសោមនសិការបុព្ពង្គមស្ស ធម្មស្សវនប្បយោគស្ស វិសទភាវេន។ តថា ចាហ – ‘‘អាគមព្យត្តិសិទ្ធី’’តិ , សព្ពស្ស វា កាយវចីបយោគស្ស និទ្ទោសភាវេន។ បរិសុទ្ធកាយវចីបយោគោ ហិ វិប្បដិសារាភាវតោ អវិក្ខិត្តចិត្តោ បរិយត្តិយំ វិសារទោ ហោតីតិ។

    Bhagavato vacanassa atthabyañjanappabhedaparicchedavasena sakalasāsanasampattiogāhanākāro niravasesaparahitapāripūritākāraṇanti vuttaṃ – ‘‘evaṃ bhaddako ākāro’’ti. Yasmā na hotīti sambandho. Pacchimacakkadvayasampattinti attasammāpaṇidhipubbekatapuññatāsaṅkhātaguṇadvayaṃ. Aparāparaṃ vuttiyā cettha cakkabhāvo, caranti etehi sattā sampattibhavesūti vā. Ye sandhāya vuttaṃ – ‘‘cattārimāni, bhikkhave, cakkāni, yehi samannāgatānaṃ devamanussānaṃ catucakkaṃ vattatī’’tiādi (a. ni. 4.31). Purimapacchimabhāvo cettha desanākkamavasena daṭṭhabbo. Pacchimacakkadvayasiddhiyāti pacchimacakkadvayassa atthitāya. Sammāpaṇihitatto pubbe ca katapuñño suddhāsayo hoti tadasiddhihetūnaṃ kilesānaṃ dūrībhāvatoti āha – ‘‘āsayasuddhi siddhā hotī’’ti. Tathā hi vuttaṃ – ‘‘sammāpaṇihitaṃ cittaṃ, seyyaso naṃ tato kare’’ti (dha. pa. 43), ‘‘katapuññosi tvaṃ, ānanda, padhānamanuyuñja, khippaṃ hohisi anāsavo’’ti (dī. ni. 2.207) ca. Tenevāha – ‘‘āsayasuddhiyā adhigamabyattisiddhī’’ti. Payogasuddhiyāti yonisomanasikārapubbaṅgamassa dhammassavanappayogassa visadabhāvena. Tathā cāha – ‘‘āgamabyattisiddhī’’ti , sabbassa vā kāyavacīpayogassa niddosabhāvena. Parisuddhakāyavacīpayogo hi vippaṭisārābhāvato avikkhittacitto pariyattiyaṃ visārado hotīti.

    នានប្បការបដិវេធទីបកេនាតិអាទិនា អត្ថព្យញ្ជនេសុ ថេរស្ស ឯវំ-សទ្ទសុត-សទ្ទានំ អសម្មោហទីបនតោ ចតុប្បដិសម្ភិទាវសេន អត្ថយោជនំ ទស្សេតិ។ តត្ថ សោតប្បភេទបដិវេធទីបកេនាតិ ឯតេន អយំ សុត-សទ្ទោ ឯវំ-សទ្ទសន្និធានតោ, វក្ខមានាបេក្ខាយ វា សាមញ្ញេនេវ សោតព្ពធម្មវិសេសំ អាមសតីតិ ទស្សេតិ។ មនោទិដ្ឋិករណានំ បរិយត្តិធម្មានំ អនុបេក្ខនសុប្បដិវេធា វិសេសតោ មនសិការប្បដិពទ្ធាតិ តេ វុត្តនយេន យោនិសោមនសិការទីបកេន ឯវំ-សទ្ទេន យោជេត្វា, សវនធារណវចីបរិចយា បរិយត្តិធម្មា វិសេសេន សោតាវធានប្បដិពទ្ធាតិ តេ អវិក្ខេបទីបកេន សុត-សទ្ទេន យោជេត្វា ទស្សេន្តោ សាសនសម្បត្តិយា ធម្មស្សវនេ ឧស្សាហំ ជនេតិ។ តត្ថ ធម្មាតិ បរិយត្តិធម្មា។ មនសា អនុបេក្ខិតាតិ ‘‘ឥធ សីលំ កថិតំ, ឥធ សមាធិ, ឥធ បញ្ញា, ឯត្តកា ឯត្ថ អនុសន្ធយោ’’តិអាទិនា នយេន មនសា អនុ អនុ បេក្ខិតា។ ទិដ្ឋិយា សុប្បដិវិទ្ធាតិ និជ្ឈានក្ខន្តិ ភូតាយ, ញាតបរិញ្ញាសង្ខាតាយ វា ទិដ្ឋិយា តត្ថ តត្ថ វុត្តរូបារូបធម្មេ ‘‘ឥតិ រូបំ, ឯត្តកំ រូប’’ន្តិអាទិនា សុដ្ឋុ វវត្ថបេត្វា បដិវិទ្ធា។

    Nānappakārapaṭivedhadīpakenātiādinā atthabyañjanesu therassa evaṃ-saddasuta-saddānaṃ asammohadīpanato catuppaṭisambhidāvasena atthayojanaṃ dasseti. Tattha sotappabhedapaṭivedhadīpakenāti etena ayaṃ suta-saddo evaṃ-saddasannidhānato, vakkhamānāpekkhāya vā sāmaññeneva sotabbadhammavisesaṃ āmasatīti dasseti. Manodiṭṭhikaraṇānaṃ pariyattidhammānaṃ anupekkhanasuppaṭivedhā visesato manasikārappaṭibaddhāti te vuttanayena yonisomanasikāradīpakena evaṃ-saddena yojetvā, savanadhāraṇavacīparicayā pariyattidhammā visesena sotāvadhānappaṭibaddhāti te avikkhepadīpakena suta-saddena yojetvā dassento sāsanasampattiyā dhammassavane ussāhaṃ janeti. Tattha dhammāti pariyattidhammā. Manasā anupekkhitāti ‘‘idha sīlaṃ kathitaṃ, idha samādhi, idha paññā, ettakā ettha anusandhayo’’tiādinā nayena manasā anu anu pekkhitā. Diṭṭhiyā suppaṭividdhāti nijjhānakkhanti bhūtāya, ñātapariññāsaṅkhātāya vā diṭṭhiyā tattha tattha vuttarūpārūpadhamme ‘‘iti rūpaṃ, ettakaṃ rūpa’’ntiādinā suṭṭhu vavatthapetvā paṭividdhā.

    សកលេន វចនេនាតិ បុព្ពេ តីហិ បទេហិ វិសុំ វិសុំ យោជិតត្តា វុត្តំ។ អសប្បុរិសភូមិន្តិ អកតញ្ញុតំ, ‘‘ឥធេកច្ចោ បាបភិក្ខុ តថាគតប្បវេទិតំ ធម្មវិនយំ បរិយាបុណិត្វា អត្តនោ ទហតី’’តិ (បារា. ១៩៥) ឯវំ វុត្តំ អនរិយវោហារាវត្ថំ។ សា ឯវ អនរិយវោហារាវត្ថា អសទ្ធម្មោ។ ននុ ច អានន្ទត្ថេរស្ស ‘‘មមេទំ វចន’’ន្តិ អធិមានស្ស, មហាកស្សបត្ថេរាទីនញ្ច តទាសង្កាយ អភាវតោ អសប្បុរិសភូមិសមតិក្កមាទិវចនំ និរត្ថកន្តិ? នយិទមេវំ, ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិ វទន្តេន អយម្បិ អត្ថោ វិភាវិតោតិ ទស្សនតោ។ កេចិ បន ‘‘ទេវតានំ បរិវិតក្កាបេក្ខំ តថាវចនន្តិ ឯទិសី ចោទនា អនវកាសា’’តិ វទន្តិ។ តស្មិំ កិរ ខណេ ឯកច្ចានំ ទេវតានំ ឯវំ ចេតសោ បរិវិតក្កោ ឧទបាទិ ‘‘ភគវា បរិនិព្ពុតោ, អយញ្ច អាយស្មា ទេសនាកុសលោ ឥទានិ ធម្មំ ទេសេតិ, សក្យកុលប្បសុតោ តថាគតស្ស ភាតា ចូឡបិតុបុត្តោ, កិំ នុ ខោ សយំ សច្ឆិកតំ ធម្មំ ទេសេតិ, ឧទាហុ ភគវតោ ឯវ វចនំ យថាសុត’’ន្តិ, ឯវំ តទាសង្កិតប្បការតោ អសប្បុរិសភូមិសមោក្កមាទិតោ អតិក្កមាទិ វិភាវិតន្តិ។ អត្តនោ អទហន្តោតិ ‘‘មមេទ’’ន្តិ អត្តនិ អដ្ឋបេន្តោ។ អប្បេតីតិ និទស្សេតិ។ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថេសុ យថារហំ សត្តេ នេតីតិ នេត្តិ, ធម្មោយេវ នេត្តិ ធម្មនេត្តិ។

    Sakalena vacanenāti pubbe tīhi padehi visuṃ visuṃ yojitattā vuttaṃ. Asappurisabhūminti akataññutaṃ, ‘‘idhekacco pāpabhikkhu tathāgatappaveditaṃ dhammavinayaṃ pariyāpuṇitvā attano dahatī’’ti (pārā. 195) evaṃ vuttaṃ anariyavohārāvatthaṃ. Sā eva anariyavohārāvatthā asaddhammo. Nanu ca ānandattherassa ‘‘mamedaṃ vacana’’nti adhimānassa, mahākassapattherādīnañca tadāsaṅkāya abhāvato asappurisabhūmisamatikkamādivacanaṃ niratthakanti? Nayidamevaṃ, ‘‘evaṃ me suta’’nti vadantena ayampi attho vibhāvitoti dassanato. Keci pana ‘‘devatānaṃ parivitakkāpekkhaṃ tathāvacananti edisī codanā anavakāsā’’ti vadanti. Tasmiṃ kira khaṇe ekaccānaṃ devatānaṃ evaṃ cetaso parivitakko udapādi ‘‘bhagavā parinibbuto, ayañca āyasmā desanākusalo idāni dhammaṃ deseti, sakyakulappasuto tathāgatassa bhātā cūḷapituputto, kiṃ nu kho sayaṃ sacchikataṃ dhammaṃ deseti, udāhu bhagavato eva vacanaṃ yathāsuta’’nti, evaṃ tadāsaṅkitappakārato asappurisabhūmisamokkamādito atikkamādi vibhāvitanti. Attano adahantoti ‘‘mameda’’nti attani aṭṭhapento. Appetīti nidasseti. Diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthesu yathārahaṃ satte netīti netti, dhammoyeva netti dhammanetti.

    ទឡ្ហតរនិវិដ្ឋា វិចិកិច្ឆា កង្ខា។ នាតិសំសប្បនំ មតិភេទមត្តំ វិមតិ។ អស្សទ្ធិយំ វិនាសេតិ ភគវតា ភាសិតត្តា សម្មុខា ចស្ស បដិគ្គហិតត្តា ខលិតទុរុត្តាទិគ្គហណទោសាភាវតោ ច។ ឯត្ថ ច បញ្ចមាទយោ តិស្សោ អត្ថយោជនា អាការាទិអត្ថេសុ អគ្គហិតវិសេសមេវ ឯវំ-សទ្ទំ គហេត្វា ទស្សិតា, តតោ បរា ចតស្សោ អាការត្ថមេវ ឯវំ-សទ្ទំ គហេត្វា វិភាវិតា, បច្ឆិមា បន តិស្សោ យថាក្កមំ អាការត្ថំ និទស្សនត្ថំ អវធារណត្ថញ្ច ឯវំ-សទ្ទំ គហេត្វា យោជិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ។

    Daḷhataraniviṭṭhā vicikicchā kaṅkhā. Nātisaṃsappanaṃ matibhedamattaṃ vimati. Assaddhiyaṃ vināseti bhagavatā bhāsitattā sammukhā cassa paṭiggahitattā khalitaduruttādiggahaṇadosābhāvato ca. Ettha ca pañcamādayo tisso atthayojanā ākārādiatthesu aggahitavisesameva evaṃ-saddaṃ gahetvā dassitā, tato parā catasso ākāratthameva evaṃ-saddaṃ gahetvā vibhāvitā, pacchimā pana tisso yathākkamaṃ ākāratthaṃ nidassanatthaṃ avadhāraṇatthañca evaṃ-saddaṃ gahetvā yojitāti daṭṭhabbaṃ.

    ឯក-សទ្ទោ អញ្ញសេដ្ឋអសហាយសង្ខាទីសុ ទិស្សតិ។ តថា ហេស ‘‘សស្សតោ អត្តា ច លោកោ ច, ឥទមេវ សច្ចំ មោឃមញ្ញន្តិ ឥត្ថេកេ អភិវទន្តី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.២៧) អញ្ញត្ថេ ទិស្សតិ, ‘‘ចេតសោ ឯកោទិភាវ’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២២៨; បារា. ១១) សេដ្ឋេ, ‘‘ឯកោ វូបកដ្ឋោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.៤០៥; ២.២១៥; ម. និ. ១.៨០; សំ. និ. ៣.៦៣; ចូឡវ. ៤៤៥) អសហាយេ ‘‘ឯកោវ ខោ, ភិក្ខវេ, ខណោ ច សមយោ ច ព្រហ្មចរិយវាសាយា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៨.២៩) សង្ខាយំ។ ឥធាបិ សង្ខាយន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ – ‘‘ឯកន្តិ គណនបរិច្ឆេទនិទ្ទេសោ’’តិ។ កាលញ្ច សមយញ្ចាតិ យុត្តកាលញ្ច បច្ចយសាមគ្គិញ្ច។ ខណោតិ ឱកាសោ។ តថាគតុប្បាទាទិកោ ហិ មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស ឱកាសោ តប្បច្ចយប្បដិលាភហេតុត្តា។ ខណោ ឯវ ច សមយោ។ យោ ខណោតិ ច សមយោតិ ច វុច្ចតិ, សោ ឯកោ ឯវាតិ ហិ អត្ថោ។ មហាសមយោតិ មហាសមូហោ។ សមយោបិ ខោតិ សិក្ខាបទបូរណស្ស ហេតុបិ។ សមយប្បវាទកេតិ ទិដ្ឋិប្បវាទកេ។ តត្ថ ហិ និសិន្នា តិត្ថិយា អត្តនោ អត្តនោ សមយំ បវទន្តីតិ។ អត្ថាភិសមយាតិ ហិតប្បដិលាភា។ អភិសមេតព្ពោតិ អភិសមយោ, អភិសមយោ អត្ថោ អភិសមយដ្ឋោតិ បីឡនាទីនិ អភិសមេតព្ពភាវេន ឯកីភាវំ ឧបនេត្វា វុត្តានិ។ អភិសមយស្ស វា បដិវេធស្ស វិសយភូតោ អត្ថោ អភិសមយដ្ឋោតិ តានេវ តថា ឯកត្តេន វុត្តានិ។ តត្ថ បីឡនំ ទុក្ខសច្ចស្ស តំសមង្គិនោ ហិំសនំ អវិប្ផារិកតាករណំ។ សន្តាបោ ទុក្ខទុក្ខតាទិវសេន សន្តបនំ បរិទហនំ។

    Eka-saddo aññaseṭṭhaasahāyasaṅkhādīsu dissati. Tathā hesa ‘‘sassato attā ca loko ca, idameva saccaṃ moghamaññanti ittheke abhivadantī’’tiādīsu (ma. ni. 3.27) aññatthe dissati, ‘‘cetaso ekodibhāva’’ntiādīsu (dī. ni. 1.228; pārā. 11) seṭṭhe, ‘‘eko vūpakaṭṭho’’tiādīsu (dī. ni. 1.405; 2.215; ma. ni. 1.80; saṃ. ni. 3.63; cūḷava. 445) asahāye ‘‘ekova kho, bhikkhave, khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’tiādīsu (a. ni. 8.29) saṅkhāyaṃ. Idhāpi saṅkhāyanti dassento āha – ‘‘ekanti gaṇanaparicchedaniddeso’’ti. Kālañca samayañcāti yuttakālañca paccayasāmaggiñca. Khaṇoti okāso. Tathāgatuppādādiko hi maggabrahmacariyassa okāso tappaccayappaṭilābhahetuttā. Khaṇo eva ca samayo. Yo khaṇoti ca samayoti ca vuccati, so eko evāti hi attho. Mahāsamayoti mahāsamūho. Samayopi khoti sikkhāpadapūraṇassa hetupi. Samayappavādaketi diṭṭhippavādake. Tattha hi nisinnā titthiyā attano attano samayaṃ pavadantīti. Atthābhisamayāti hitappaṭilābhā. Abhisametabboti abhisamayo, abhisamayo attho abhisamayaṭṭhoti pīḷanādīni abhisametabbabhāvena ekībhāvaṃ upanetvā vuttāni. Abhisamayassa vā paṭivedhassa visayabhūto attho abhisamayaṭṭhoti tāneva tathā ekattena vuttāni. Tattha pīḷanaṃ dukkhasaccassa taṃsamaṅgino hiṃsanaṃ avipphārikatākaraṇaṃ. Santāpo dukkhadukkhatādivasena santapanaṃ paridahanaṃ.

    តត្ថ សហការិការណេ សនិជ្ឈំ សមេតិ សមវេតីតិ សមយោ, សមវាយោ។ សមេតិ សមាគច្ឆតិ ឯត្ថ មគ្គព្រហ្មចរិយំ តទាធារបុគ្គលេហីតិ សមយោ, ខណោ។ សមេតិ ឯត្ថ, ឯតេន វា សំគច្ឆតិ សត្តោ, សភាវធម្មោ វា សហជាតាទីហិ, ឧប្បាទាទីហិ វាតិ សមយោ, កាលោ។ ធម្មប្បវត្តិមត្តតាយ អត្ថតោ អភូតោបិ ហិ កាលោ ធម្មប្បវត្តិយា អធិករណំ ករណំ វិយ ច កប្បនាមត្តសិទ្ធេន រូបេន វោហរីយតីតិ។ សមំ, សហ វា អវយវានំ អយនំ បវត្តិ អវដ្ឋានន្តិ សមយោ, សមូហោ យថា ‘‘សមុទាយោ’’តិ។ អវយវសហាវដ្ឋានមេវ ហិ សមូហោតិ។ អវសេសបច្ចយានំ សមាគមេ ឯតិ ផលំ ឯតស្មា ឧប្បជ្ជតិ បវត្តតិ ចាតិ សមយោ, ហេតុ យថា ‘‘សមុទយោ’’តិ។ សមេតិ សំយោជនភាវតោ សម្ពទ្ធោ ឯតិ អត្តនោ វិសយេ បវត្តតិ, ទឡ្ហគ្គហណភាវតោ វា សំយុត្តា អយន្តិ បវត្តន្តិ សត្តា យថាភិនិវេសំ ឯតេនាតិ សមយោ, ទិដ្ឋិ។ ទិដ្ឋិសំយោជនេន ហិ សត្តា អតិវិយ ពជ្ឈន្តីតិ។ សមិតិ សង្គតិ សមោធានន្តិ សមយោ, បដិលាភោ។ សមស្ស យានំ, សម្មា វា យានំ អបគមោតិ សមយោ, បហានំ។ អភិមុខំ ញាណេន សម្មា ឯតព្ពោ អភិសមេតព្ពោតិ អភិសមយោ, ធម្មានំ អវិបរីតោ សភាវោ។ អភិមុខភាវេន សម្មា ឯតិ គច្ឆតិ ពុជ្ឈតីតិ អភិសមយោ, ធម្មានំ អវិបរីតសភាវាវពោធោ។ ឯវំ តស្មិំ តស្មិំ អត្ថេ សមយសទ្ទស្ស បវត្តិ វេទិតព្ពា។ សមយសទ្ទស្ស អត្ថុទ្ធារេ អភិសមយសទ្ទស្ស ឧទាហរណំ វុត្តនយេន វេទិតព្ពំ។ អស្សាតិ សមយសទ្ទស្ស។ កាលោ អត្ថោ សមវាយាទីនំ អត្ថានំ ឥធ អសម្ភវតោ, ទេសទេសកបរិសានំ វិយ សុត្តស្ស និទានភាវេន កាលស្ស អបទិសិតព្ពតោ ច។

    Tattha sahakārikāraṇe sanijjhaṃ sameti samavetīti samayo, samavāyo. Sameti samāgacchati ettha maggabrahmacariyaṃ tadādhārapuggalehīti samayo, khaṇo. Sameti ettha, etena vā saṃgacchati satto, sabhāvadhammo vā sahajātādīhi, uppādādīhi vāti samayo, kālo. Dhammappavattimattatāya atthato abhūtopi hi kālo dhammappavattiyā adhikaraṇaṃ karaṇaṃ viya ca kappanāmattasiddhena rūpena voharīyatīti. Samaṃ, saha vā avayavānaṃ ayanaṃ pavatti avaṭṭhānanti samayo, samūho yathā ‘‘samudāyo’’ti. Avayavasahāvaṭṭhānameva hi samūhoti. Avasesapaccayānaṃ samāgame eti phalaṃ etasmā uppajjati pavattati cāti samayo, hetu yathā ‘‘samudayo’’ti. Sameti saṃyojanabhāvato sambaddho eti attano visaye pavattati, daḷhaggahaṇabhāvato vā saṃyuttā ayanti pavattanti sattā yathābhinivesaṃ etenāti samayo, diṭṭhi. Diṭṭhisaṃyojanena hi sattā ativiya bajjhantīti. Samiti saṅgati samodhānanti samayo, paṭilābho. Samassa yānaṃ, sammā vā yānaṃ apagamoti samayo, pahānaṃ. Abhimukhaṃ ñāṇena sammā etabbo abhisametabboti abhisamayo, dhammānaṃ aviparīto sabhāvo. Abhimukhabhāvena sammā eti gacchati bujjhatīti abhisamayo, dhammānaṃ aviparītasabhāvāvabodho. Evaṃ tasmiṃ tasmiṃ atthe samayasaddassa pavatti veditabbā. Samayasaddassa atthuddhāre abhisamayasaddassa udāharaṇaṃ vuttanayena veditabbaṃ. Assāti samayasaddassa. Kālo attho samavāyādīnaṃ atthānaṃ idha asambhavato, desadesakaparisānaṃ viya suttassa nidānabhāvena kālassa apadisitabbato ca.

    កស្មា បនេត្ថ អនិយមិតវសេនេវ កាលោ និទ្ទិដ្ឋោ, ន ឧតុសំវច្ឆរាទិវសេន និយមេត្វាតិ អាហ – ‘‘តត្ថ កិញ្ចាបី’’តិអាទិ។ ឧតុសំវច្ឆរាទិវសេន និយមំ អកត្វា សមយសទ្ទស្ស វចនេ អយម្បិ គុណោ លទ្ធោ ហោតីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘យេ វា ឥមេ’’តិអាទិមាហ។ សាមញ្ញជោតនា ហិ វិសេសេ អវតិដ្ឋតីតិ។ តត្ថ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារសមយោ ទេវសិកំ ឈានសមាបត្តីហិ វីតិនាមនកាលោ, វិសេសតោ សត្តសត្តាហានិ។ សុប្បកាសាតិ ទសសហស្សិលោកធាតុយា បកម្បនឱភាសបាតុភាវាទីហិ បាកដា។ យថាវុត្តភេទេសុ ឯវ សមយេសុ ឯកទេសំ បការន្តរេហិ សង្គហេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘យោ ចាយ’’ន្តិអាទិមាហ។ តថា ហិ ញាណកិច្ចសមយោ អត្តហិតប្បដិបត្តិសមយោ ច អភិសម្ពោធិសមយោ, អរិយតុណ្ហីភាវសមយោ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារសមយោ, ករុណាកិច្ចបរហិតប្បដិបត្តិធម្មិកថាសមយោ ទេសនាសមយោយេវ។

    Kasmā panettha aniyamitavaseneva kālo niddiṭṭho, na utusaṃvaccharādivasena niyametvāti āha – ‘‘tattha kiñcāpī’’tiādi. Utusaṃvaccharādivasena niyamaṃ akatvā samayasaddassa vacane ayampi guṇo laddho hotīti dassento ‘‘ye vā ime’’tiādimāha. Sāmaññajotanā hi visese avatiṭṭhatīti. Tattha diṭṭhadhammasukhavihārasamayo devasikaṃ jhānasamāpattīhi vītināmanakālo, visesato sattasattāhāni. Suppakāsāti dasasahassilokadhātuyā pakampanaobhāsapātubhāvādīhi pākaṭā. Yathāvuttabhedesu eva samayesu ekadesaṃ pakārantarehi saṅgahetvā dassetuṃ ‘‘yo cāya’’ntiādimāha. Tathā hi ñāṇakiccasamayo attahitappaṭipattisamayo ca abhisambodhisamayo, ariyatuṇhībhāvasamayo diṭṭhadhammasukhavihārasamayo, karuṇākiccaparahitappaṭipattidhammikathāsamayo desanāsamayoyeva.

    ករណវចនេន និទ្ទេសោ កតោតិ សម្ពន្ធោ។ តត្ថាតិ អភិធម្មវិនយេសុ។ តថាតិ ភុម្មករណេហិ។ អធិករណត្ថោ អាធារត្ថោ។ ភាវោ នាម កិរិយា, កិរិយាយ កិរិយន្តរលក្ខណំ ភាវេនភាវលក្ខណំ។ តត្ថ យថា កាលោ សភាវធម្មបរិច្ឆិន្នោ សយំ បរមត្ថតោ អវិជ្ជមានោបិ អាធារភាវេន បញ្ញាតោ តង្ខណប្បវត្តានំ តតោ បុព្ពេ បរតោ ច អភាវតោ ‘‘បុព្ពណ្ហេ ជាតោ, សាយន្ហេ គច្ឆតី’’តិ ច អាទីសុ, សមូហោ ច អវយវវិនិមុត្តោ អវិជ្ជមានោបិ កប្បនាមត្តសិទ្ធោ អវយវានំ អាធារភាវេន បញ្ញាបីយតិ ‘‘រុក្ខេ សាខា, យវរាសិយំ សម្ភូតោ’’តិអាទីសុ, ឯវំ ឥធាបីតិ ទស្សេន្តោ អាហ – ‘‘អធិករណំ…បេ.… ធម្មាន’’ន្តិ។ យស្មិំ កាលេ, ធម្មបុញ្ជេ វា កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ, តស្មិំ ឯវ កាលេ, ធម្មបុញ្ជេ ច ផស្សាទយោបិ ហោន្តីតិ អយញ្ហិ តត្ថ អត្ថោ។ យថា ‘‘គាវីសុ ទុយ្ហមានាសុ គតោ, ទុទ្ធាសុ អាគតោ’’តិ ទោហនកិរិយាយ គមនកិរិយា លក្ខីយតិ, ឯវំ ឥធាបិ ‘‘យស្មិំ សមយេ, តស្មិំ សមយេ’’តិ ច វុត្តេ ‘‘សតី’’តិ អយមត្ថោ វិញ្ញាយមានោ ឯវ ហោតិ បទត្ថស្ស សត្តាវិរហាភាវតោតិ សមយស្ស សត្តាកិរិយាយ ចិត្តស្ស ឧប្បាទកិរិយា, ផស្សាទីនំ ភវនកិរិយា ច លក្ខីយតីតិ។ យស្មិំ សមយេតិ យស្មិំ នវមេ ខណេ, យស្មិំ យោនិសោមនសិការាទិហេតុម្ហិ, បច្ចយសមវាយេ វា សតិ កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ, តស្មិំយេវ ខណេ ហេតុម្ហិ បច្ចយសមវាយេ ច ផស្សាទយោបិ ហោន្តីតិ ឧភយត្ថ សមយសទ្ទេ ភុម្មនិទ្ទេសោ កតោ លក្ខណភូតភាវយុត្តោតិ ទស្សេន្តោ អាហ – ‘‘ខណ…បេ.… លក្ខីយតី’’តិ។

    Karaṇavacanena niddeso katoti sambandho. Tatthāti abhidhammavinayesu. Tathāti bhummakaraṇehi. Adhikaraṇattho ādhārattho. Bhāvo nāma kiriyā, kiriyāya kiriyantaralakkhaṇaṃ bhāvenabhāvalakkhaṇaṃ. Tattha yathā kālo sabhāvadhammaparicchinno sayaṃ paramatthato avijjamānopi ādhārabhāvena paññāto taṅkhaṇappavattānaṃ tato pubbe parato ca abhāvato ‘‘pubbaṇhe jāto, sāyanhe gacchatī’’ti ca ādīsu, samūho ca avayavavinimutto avijjamānopi kappanāmattasiddho avayavānaṃ ādhārabhāvena paññāpīyati ‘‘rukkhe sākhā, yavarāsiyaṃ sambhūto’’tiādīsu, evaṃ idhāpīti dassento āha – ‘‘adhikaraṇaṃ…pe… dhammāna’’nti. Yasmiṃ kāle, dhammapuñje vā kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃ eva kāle, dhammapuñje ca phassādayopi hontīti ayañhi tattha attho. Yathā ‘‘gāvīsu duyhamānāsu gato, duddhāsu āgato’’ti dohanakiriyāya gamanakiriyā lakkhīyati, evaṃ idhāpi ‘‘yasmiṃ samaye, tasmiṃ samaye’’ti ca vutte ‘‘satī’’ti ayamattho viññāyamāno eva hoti padatthassa sattāvirahābhāvatoti samayassa sattākiriyāya cittassa uppādakiriyā, phassādīnaṃ bhavanakiriyā ca lakkhīyatīti. Yasmiṃ samayeti yasmiṃ navame khaṇe, yasmiṃ yonisomanasikārādihetumhi, paccayasamavāye vā sati kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃyeva khaṇe hetumhi paccayasamavāye ca phassādayopi hontīti ubhayattha samayasadde bhummaniddeso kato lakkhaṇabhūtabhāvayuttoti dassento āha – ‘‘khaṇa…pe… lakkhīyatī’’ti.

    ហេតុអត្ថោ ករណត្ថោ ច សម្ភវតិ ‘‘អន្នេន វសតិ, អជ្ឈេនេន វសតិ, ផរសុនា ឆិន្ទតិ, កុទាលេន ខណតី’’តិអាទីសុ វិយ។ វីតិក្កមញ្ហិ សុត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ សន្និបាតាបេត្វា ឱតិណ្ណេ វត្ថុស្មិំ តំ បុគ្គលំ បដិបុច្ឆិត្វា វិគរហិត្វា ច តំ តំ វត្ថុំ ឱតិណ្ណកាលំ អនតិក្កមិត្វា តេនេវ កាលេន សិក្ខាបទានិ បញ្ញាបេន្តោ ភគវា វិហរតិ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិហេតុញ្ច អបេក្ខមានោ តតិយបារាជិកាទីសុ វិយ។

    Hetuattho karaṇattho ca sambhavati ‘‘annena vasati, ajjhenena vasati, pharasunā chindati, kudālena khaṇatī’’tiādīsu viya. Vītikkamañhi sutvā bhikkhusaṅghaṃ sannipātāpetvā otiṇṇe vatthusmiṃ taṃ puggalaṃ paṭipucchitvā vigarahitvā ca taṃ taṃ vatthuṃ otiṇṇakālaṃ anatikkamitvā teneva kālena sikkhāpadāni paññāpento bhagavā viharati sikkhāpadapaññattihetuñca apekkhamāno tatiyapārājikādīsu viya.

    អច្ចន្តមេវ អារម្ភតោ បដ្ឋាយ យាវ ទេសនានិដ្ឋានំ បរហិតប្បដិបត្តិសង្ខាតេន ករុណាវិហារេន។ តទត្ថជោតនត្ថន្តិ អច្ចន្តសំយោគត្ថជោតនត្ថំ។ ឧបយោគវចននិទ្ទេសោ កតោ យថា ‘‘មាសំ អជ្ឈេតី’’តិ។ បោរាណាតិ អដ្ឋកថាចរិយា។ អភិលាបមត្តភេទោតិ វចនមត្តេន វិសេសោ។ តេន សុត្តវិនយេសុ វិភត្តិព្យត្តយោ កតោតិ ទស្សេតិ។

    Accantameva ārambhato paṭṭhāya yāva desanāniṭṭhānaṃ parahitappaṭipattisaṅkhātena karuṇāvihārena. Tadatthajotanatthanti accantasaṃyogatthajotanatthaṃ. Upayogavacananiddeso kato yathā ‘‘māsaṃ ajjhetī’’ti. Porāṇāti aṭṭhakathācariyā. Abhilāpamattabhedoti vacanamattena viseso. Tena suttavinayesu vibhattibyattayo katoti dasseti.

    ឥទានិ ‘‘ភគវា’’តិ ឥមស្ស អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ – ‘‘ភគវាតិ គរូ’’តិអាទិ។ ភគវាតិ វចនំ សេដ្ឋន្តិ សេដ្ឋវាចកំ វចនំ, សេដ្ឋគុណសហចរណំ សេដ្ឋន្តិ វុត្តំ។ អថ វា វុច្ចតីតិ វចនំ, អត្ថោ។ យស្មា យោ ‘‘ភគវា’’តិ វចនេន វចនីយោ អត្ថោ, សោ សេដ្ឋោតិ អត្ថោ។ ភគវាតិ វចនមុត្តមន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។ គារវយុត្តោតិ គរុភាវយុត្តោ គរុគុណយោគតោ។ គរុករណំ វា សាតិសយំ អរហតីតិ គារវយុត្តោ, គារវារហោតិ អត្ថោ។ សិប្បាទិសិក្ខាបកា គរូ ហោន្តិ, ន ច គារវយុត្តា, អយំ បន តាទិសោ ន ហោតិ, តស្មា គរូតិ វត្វា គារវយុត្តោតិ វុត្តន្តិ កេចិ។ វុត្តោយេវ, ន ឥធ វត្តព្ពោ វិសុទ្ធិមគ្គស្ស ឥមិស្សា អដ្ឋកថាយ ឯកទេសភាវតោតិ អធិប្បាយោ។

    Idāni ‘‘bhagavā’’ti imassa atthaṃ dassento āha – ‘‘bhagavāti garū’’tiādi. Bhagavāti vacanaṃ seṭṭhanti seṭṭhavācakaṃ vacanaṃ, seṭṭhaguṇasahacaraṇaṃ seṭṭhanti vuttaṃ. Atha vā vuccatīti vacanaṃ, attho. Yasmā yo ‘‘bhagavā’’ti vacanena vacanīyo attho, so seṭṭhoti attho. Bhagavāti vacanamuttamanti etthāpi eseva nayo. Gāravayuttoti garubhāvayutto garuguṇayogato. Garukaraṇaṃ vā sātisayaṃ arahatīti gāravayutto, gāravārahoti attho. Sippādisikkhāpakā garū honti, na ca gāravayuttā, ayaṃ pana tādiso na hoti, tasmā garūti vatvā gāravayuttoti vuttanti keci. Vuttoyeva, na idha vattabbo visuddhimaggassa imissā aṭṭhakathāya ekadesabhāvatoti adhippāyo.

    ធម្មសរីរំ បច្ចក្ខំ ករោតីតិ ‘‘យោ វោ, អានន្ទ, មយា ធម្មោ ច វិនយោ ច ទេសិតោ បញ្ញត្តោ , សោ វោ មមច្ចយេន សត្ថា’’តិ (ទី. និ. ២.២១៦) វចនតោ ធម្មស្ស សត្ថុភាវបរិយាយោ វិជ្ជតីតិ កត្វា វុត្តំ។ វជិរសង្ឃាតសមានកាយោ បរេហិ អភេជ្ជសរីរត្តា។ ន ហិ ភគវតោ រូបកាយេ កេនចិ សក្កា អន្តរាយោ កាតុន្តិ។ ទេសនាសម្បត្តិំ និទ្ទិសតិ វក្ខមានស្ស សកលសុត្តស្ស ឯវន្តិ និទ្ទិសនតោ។ សាវកសម្បត្តិំ និទ្ទិសតិ បដិសម្ភិទាបត្តេន បញ្ចសុ ឋានេសុ ភគវតា ឯតទគ្គេ ឋបិតេន មយា មហាសាវកេន សុតំ, តញ្ច ខោ មយា សុតំ, ន អនុស្សុតិកំ, ន បរម្បរាភតន្តិ ឥមស្ស អត្ថស្ស ទីបនតោ។ កាលសម្បត្តិំ និទ្ទិសតិ ‘‘ភគវា’’តិ បទស្ស សន្និធានេ បយុត្តស្ស សមយសទ្ទស្ស កាលស្ស ពុទ្ធុប្បាទប្បដិមណ្ឌិតភាវទីបនតោ ។ ពុទ្ធុប្បាទបរមា ហិ កាលសម្បទា។ តេនេតំ វុច្ចតិ –

    Dhammasarīraṃ paccakkhaṃ karotīti ‘‘yo vo, ānanda, mayā dhammo ca vinayo ca desito paññatto , so vo mamaccayena satthā’’ti (dī. ni. 2.216) vacanato dhammassa satthubhāvapariyāyo vijjatīti katvā vuttaṃ. Vajirasaṅghātasamānakāyo parehi abhejjasarīrattā. Na hi bhagavato rūpakāye kenaci sakkā antarāyo kātunti. Desanāsampattiṃ niddisati vakkhamānassa sakalasuttassa evanti niddisanato. Sāvakasampattiṃ niddisati paṭisambhidāpattena pañcasu ṭhānesu bhagavatā etadagge ṭhapitena mayā mahāsāvakena sutaṃ, tañca kho mayā sutaṃ, na anussutikaṃ, na paramparābhatanti imassa atthassa dīpanato. Kālasampattiṃ niddisati ‘‘bhagavā’’ti padassa sannidhāne payuttassa samayasaddassa kālassa buddhuppādappaṭimaṇḍitabhāvadīpanato . Buddhuppādaparamā hi kālasampadā. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘កប្បកសាយេ កលិយុគេ, ពុទ្ធុប្បាទោ អហោ មហច្ឆរិយំ;

    ‘‘Kappakasāye kaliyuge, buddhuppādo aho mahacchariyaṃ;

    ហុតាវហមជ្ឈេ ជាតំ, សមុទិតមករន្ទមរវិន្ទ’’ន្តិ។ (ទី. និ. ដី. ១.១; សំ. និ. ដី. ១.១.១ ទេវតាសំយុត្ត);

    Hutāvahamajjhe jātaṃ, samuditamakarandamaravinda’’nti. (dī. ni. ṭī. 1.1; saṃ. ni. ṭī. 1.1.1 devatāsaṃyutta);

    ភគវាតិ ទេសកសម្បត្តិំ និទ្ទិសតិ គុណវិសិដ្ឋសត្តុត្តមគរុគារវាធិវចនភាវតោ។

    Bhagavāti desakasampattiṃ niddisati guṇavisiṭṭhasattuttamagarugāravādhivacanabhāvato.

    ឯវំនាមកេ នគរេតិ កថំ បនេតំ នគរំ ឯវំនាមកំ ជាតន្តិ? វុច្ចតេ, យថា កាកន្ទស្ស ឥសិនោ និវាសដ្ឋានេ មាបិតា នគរី កាកន្ទី, មាកន្ទស្ស និវាសដ្ឋានេ មាបិតា មាកន្ទី, កុសម្ពស្ស និវាសដ្ឋានេ មាបិតា កោសម្ពីតិ វុច្ចតិ, ឯវំ សវត្ថស្ស ឥសិនោ និវាសដ្ឋានេ មាបិតា នគរី សាវត្ថីតិ វុច្ចតិ។ ឯវំ តាវ អក្ខរចិន្តកា វទន្តិ។ អដ្ឋកថាចរិយា បន ភណន្តិ – ‘‘យំ កិញ្ចិ មនុស្សានំ ឧបភោគបរិភោគំ, សព្ពមេត្ថ អត្ថី’’តិ សាវត្ថិ។ សត្ថសមាយោគេ ច ‘កិំ ភណ្ឌមត្ថី’តិ បុច្ឆិតេ ‘សព្ពមត្ថី’តិ វចនមុបាទាយ សាវត្ថិ។

    Evaṃnāmake nagareti kathaṃ panetaṃ nagaraṃ evaṃnāmakaṃ jātanti? Vuccate, yathā kākandassa isino nivāsaṭṭhāne māpitā nagarī kākandī, mākandassa nivāsaṭṭhāne māpitā mākandī, kusambassa nivāsaṭṭhāne māpitā kosambīti vuccati, evaṃ savatthassa isino nivāsaṭṭhāne māpitā nagarī sāvatthīti vuccati. Evaṃ tāva akkharacintakā vadanti. Aṭṭhakathācariyā pana bhaṇanti – ‘‘yaṃ kiñci manussānaṃ upabhogaparibhogaṃ, sabbamettha atthī’’ti sāvatthi. Satthasamāyoge ca ‘kiṃ bhaṇḍamatthī’ti pucchite ‘sabbamatthī’ti vacanamupādāya sāvatthi.

    ‘‘សព្ពទា សព្ពូបករណំ, សាវត្ថិយំ សមោហិតំ;

    ‘‘Sabbadā sabbūpakaraṇaṃ, sāvatthiyaṃ samohitaṃ;

    តស្មា សព្ពមុបាទាយ, សាវត្ថីតិ បវុច្ចតិ។ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.១៤; ខុ. បា. អដ្ឋ. ៥.មង្គលសុត្តវណ្ណនា; ឧទា. អដ្ឋ. ៥; បដិ. ម. ២.១.១៨៤);

    Tasmā sabbamupādāya, sāvatthīti pavuccati. (ma. ni. aṭṭha. 1.14; khu. pā. aṭṭha. 5.maṅgalasuttavaṇṇanā; udā. aṭṭha. 5; paṭi. ma. 2.1.184);

    ‘‘កោសលានំ បុរំ រម្មំ, ទស្សនេយ្យំ មនោរមំ;

    ‘‘Kosalānaṃ puraṃ rammaṃ, dassaneyyaṃ manoramaṃ;

    ទសហិ សទ្ទេហិ អវិវិត្តំ, អន្នបានសមាយុតំ។

    Dasahi saddehi avivittaṃ, annapānasamāyutaṃ.

    ‘‘វុទ្ធិំ វេបុល្លតំ បត្តំ, ឥទ្ធំ ផីតំ មនោរមំ;

    ‘‘Vuddhiṃ vepullataṃ pattaṃ, iddhaṃ phītaṃ manoramaṃ;

    អាឡកមន្ទាវ ទេវានំ, សាវត្ថិបុរមុត្តម’’ន្តិ។ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.១៤; ខុ. បា. អដ្ឋ. ៥.មង្គលសុត្តវណ្ណនា);

    Āḷakamandāva devānaṃ, sāvatthipuramuttama’’nti. (ma. ni. aṭṭha. 1.14; khu. pā. aṭṭha. 5.maṅgalasuttavaṇṇanā);

    អវិសេសេនាតិ ន វិសេសេន, វិហារភាវសាមញ្ញេនាតិ អត្ថោ។ ឥរិយាបថវិហារោ…បេ.… វិហារេសូតិ ឥរិយាបថវិហារោ ទិព្ពវិហារោ ព្រហ្មវិហារោ អរិយវិហារោតិ ឯតេសុ ចតូសុ វិហារេសុ។ សមង្គិបរិទីបនន្តិ សមង្គិភាវបរិទីបនំ។ ឯតន្តិ វិហរតីតិ ឯតំ បទំ។ តថា ហិ តំ ‘‘ឥធេកច្ចោ គិហិសំសដ្ឋោ វិហរតិ សហនន្ទី សហសោកី’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៤.២៤១) ឥរិយាបថវិហារេ អាគតំ, ‘‘យស្មិំ សមយេ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ វិវិច្ចេវ កាមេហិ … បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ៤៩៩; វិភ. ៦២៤) ទិព្ពវិហារេ, ‘‘សោ មេត្តាសហគតេន ចេតសា ឯកំ ទិសំ ផរិត្វា វិហរតី’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.៥៥៦; ៣.៣០៨; ម. និ. ១.៧៧, ៤៥៩, ៥០៩; ២.៣០៩, ៣១៥, ៤៥១, ៤៧១; ៣.២៣០, វិភ. ៦៤២, ៦៤៣) ព្រហ្មវិហារេ, ‘‘សោ ខោហំ, អគ្គិវេស្សន, តស្សាយេវ កថាយ បរិយោសានេ តស្មិំយេវ បុរិមស្មិំ សមាធិនិមិត្តេ អជ្ឈត្តមេវ ចិត្តំ សណ្ឋបេមិ សន្និសាទេមិ ឯកោទិំ ករោមិ, សមាទហាមិ, យេន សុទំ និច្ចកប្បំ វិហរាមី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣៨៧) អរិយវិហារេ។

    Avisesenāti na visesena, vihārabhāvasāmaññenāti attho. Iriyāpathavihāro…pe… vihāresūti iriyāpathavihāro dibbavihāro brahmavihāro ariyavihāroti etesu catūsu vihāresu. Samaṅgiparidīpananti samaṅgibhāvaparidīpanaṃ. Etanti viharatīti etaṃ padaṃ. Tathā hi taṃ ‘‘idhekacco gihisaṃsaṭṭho viharati sahanandī sahasokī’’tiādīsu (saṃ. ni. 4.241) iriyāpathavihāre āgataṃ, ‘‘yasmiṃ samaye, bhikkhave, bhikkhu vivicceva kāmehi … paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharatī’’tiādīsu (dha. sa. 499; vibha. 624) dibbavihāre, ‘‘so mettāsahagatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā viharatī’’tiādīsu (dī. ni. 1.556; 3.308; ma. ni. 1.77, 459, 509; 2.309, 315, 451, 471; 3.230, vibha. 642, 643) brahmavihāre, ‘‘so khohaṃ, aggivessana, tassāyeva kathāya pariyosāne tasmiṃyeva purimasmiṃ samādhinimitte ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapemi sannisādemi ekodiṃ karomi, samādahāmi, yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī’’tiādīsu (ma. ni. 1.387) ariyavihāre.

    តត្ថ ឥរិយនំ បវត្តនំ ឥរិយា, កាយប្បយោគោ។ តស្សា បវត្តនូបាយភាវតោ ឋានាទិ ឥរិយាបថោ។ ឋានសមង្គី វា ហិ កាយេន កិញ្ចិ ករេយ្យ គមនាទីសុ អញ្ញតរសមង្គី វា។ អថ វា ឥរិយតិ បវត្តតិ ឯតេន អត្តភាវោ, កាយកិច្ចំ វាតិ ឥរិយា, តស្សា បវត្តិយា ឧបាយភាវតោ បថោតិ ឥរិយាបថោ, ឋានាទិ ឯវ។ សោ ច អត្ថតោ គតិនិវត្តិអាទិអាការេន បវត្តោ ចតុសន្តតិរូបប្បពន្ធោ ឯវ។ វិហរណំ, វិហរតិ ឯតេនាតិ វា វិហារោ។ ទិវិ ភវោ ទិព្ពោ, តត្ថ ពហុលប្បវត្តិយា ព្រហ្មបារិសជ្ជាទិទេវលោកេ ភវោតិ អត្ថោ។ តត្ថ យោ ទិព្ពានុភាវោ, តទត្ថាយ សំវត្តតីតិ វា ទិព្ពោ, អភិញ្ញាភិនីហារវសេន មហាគតិកត្តា វា ទិព្ពោ, ទិព្ពោ ច សោ វិហារោ ចាតិ ទិព្ពវិហារោ, ចតស្សោ រូបាវចរសមាបត្តិយោ។ អរូបសមាបត្តិយោបិ ឯត្ថេវ សង្គហំ គច្ឆន្តិ។ ព្រហ្មានំ, ព្រហ្មានោ វា វិហារា ព្រហ្មវិហារា, ចតស្សោ អប្បមញ្ញាយោ។ អរិយោ, អរិយានំ វា វិហារោ អរិយវិហារោ, ចត្តារិ សាមញ្ញផលានិ។ សោ ហិ ឯកំ ឥរិយាបថពាធនន្តិអាទិ យទិបិ ភគវា ឯកេនបិ ឥរិយាបថេន ចិរតរំ កាលំ អត្តភាវំ បវត្តេតុំ សក្កោតិ, តថាបិ ឧបាទិន្នកសរីរស្ស អយំ សភាវោតិ ទស្សេតុំ វុត្តំ។ យស្មា វា ភគវា យត្ថ កត្ថចិ វសន្តោ វេនេយ្យានំ ធម្មំ ទេសេន្តោ នានាសមាបត្តីហិ ច កាលំ វីតិនាមេន្តោ វសតីតិ សត្តានំ អត្តនោ ច វិវិធហិតសុខំ ហរតិ ឧបនេតិ ឧប្បាទេតិ, តស្មា វិវិធំ ហរតីតិ វិហរតីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។

    Tattha iriyanaṃ pavattanaṃ iriyā, kāyappayogo. Tassā pavattanūpāyabhāvato ṭhānādi iriyāpatho. Ṭhānasamaṅgī vā hi kāyena kiñci kareyya gamanādīsu aññatarasamaṅgī vā. Atha vā iriyati pavattati etena attabhāvo, kāyakiccaṃ vāti iriyā, tassā pavattiyā upāyabhāvato pathoti iriyāpatho, ṭhānādi eva. So ca atthato gatinivattiādiākārena pavatto catusantatirūpappabandho eva. Viharaṇaṃ, viharati etenāti vā vihāro. Divi bhavo dibbo, tattha bahulappavattiyā brahmapārisajjādidevaloke bhavoti attho. Tattha yo dibbānubhāvo, tadatthāya saṃvattatīti vā dibbo, abhiññābhinīhāravasena mahāgatikattā vā dibbo, dibbo ca so vihāro cāti dibbavihāro, catasso rūpāvacarasamāpattiyo. Arūpasamāpattiyopi ettheva saṅgahaṃ gacchanti. Brahmānaṃ, brahmāno vā vihārā brahmavihārā, catasso appamaññāyo. Ariyo, ariyānaṃ vā vihāro ariyavihāro, cattāri sāmaññaphalāni. So hi ekaṃ iriyāpathabādhanantiādi yadipi bhagavā ekenapi iriyāpathena cirataraṃ kālaṃ attabhāvaṃ pavattetuṃ sakkoti, tathāpi upādinnakasarīrassa ayaṃ sabhāvoti dassetuṃ vuttaṃ. Yasmā vā bhagavā yattha katthaci vasanto veneyyānaṃ dhammaṃ desento nānāsamāpattīhi ca kālaṃ vītināmento vasatīti sattānaṃ attano ca vividhahitasukhaṃ harati upaneti uppādeti, tasmā vividhaṃ haratīti viharatīti evamettha attho veditabbo.

    ជេតស្ស រាជកុមារស្សាតិ ឯត្ថ អត្តនោ បច្ចត្ថិកជនំ ជិនាតីតិ ជេតោ។ សោតសទ្ទោ វិយ ហិ កត្តុសាធនោ ជេតសទ្ទោ។ អថ វា រញ្ញា បសេនទិកោសលេន អត្តនោ បច្ចត្ថិកជនេ ជិតេ ជាតោតិ ជេតោ។ រញ្ញោ ហិ ជយំ អារោបេត្វា កុមារោ ជិតវាតិ ជេតោតិ វុត្តោ។ មង្គលកាមតាយ វា តស្ស ឯវំនាមមេវ កតន្តិ ជេតោ។ មង្គលកាមតាយ ហិ ជេយ្យោតិ ឯតស្មិំ អត្ថេ ជេតោតិ វុត្តំ។ វិត្ថារោ បនាតិអាទិនា ‘‘អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ’’តិ ឯត្ថ សុទត្តោ នាម សោ, គហបតិ, មាតាបិតូហិ កតនាមវសេន, សព្ពកាមសមិទ្ធតាយ បន វិគតមច្ឆេរតាយ ករុណាទិគុណសមង្គិតាយ ច និច្ចកាលំ អនាថានំ បិណ្ឌមទាសិ។ តេន អនាថបិណ្ឌិកោតិ សង្ខំ គតោ។ អារមន្តិ ឯត្ថ បាណិនោ, វិសេសេន វា បព្ពជិតាតិ អារាមោ, តស្ស បុប្ផផលាទិសោភាយ នាតិទូរនច្ចាសន្នតាទិបញ្ចវិធសេនាសនង្គសម្បត្តិយា ច តតោ តតោ អាគម្ម រមន្តិ អភិរមន្តិ, អនុក្កណ្ឋិតា ហុត្វា និវសន្តីតិ អត្ថោ។ វុត្តប្បការាយ វា សម្បត្តិយា តត្ថ តត្ថ គតេបិ អត្តនោ អព្ភន្តរំយេវ អានេត្វា រមេតីតិ អារាមោ។ សោ ហិ អនាថបិណ្ឌិកេន គហបតិនា ជេតស្ស រាជកុមារស្ស ហត្ថតោ អដ្ឋារសហិរញ្ញកោដីហិ សន្ថារេន កិណិត្វា អដ្ឋារសហិរញ្ញកោដីហិ សេនាសនានិ ការាបេត្វា អដ្ឋារសហិរញ្ញកោដីហិ វិហារមហំ និដ្ឋាបេត្វា ឯវំ ចតុបញ្ញាសហិរញ្ញកោដិបរិច្ចាគេន ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស និយ្យាតិតោ, តស្មា ‘‘អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមោ’’តិ វុច្ចតីតិ ឥមមត្ថំ និទស្សេតិ។

    Jetassarājakumārassāti ettha attano paccatthikajanaṃ jinātīti jeto. Sotasaddo viya hi kattusādhano jetasaddo. Atha vā raññā pasenadikosalena attano paccatthikajane jite jātoti jeto. Rañño hi jayaṃ āropetvā kumāro jitavāti jetoti vutto. Maṅgalakāmatāya vā tassa evaṃnāmameva katanti jeto. Maṅgalakāmatāya hi jeyyoti etasmiṃ atthe jetoti vuttaṃ. Vitthāro panātiādinā ‘‘anāthapiṇḍikassa ārāme’’ti ettha sudatto nāma so, gahapati, mātāpitūhi katanāmavasena, sabbakāmasamiddhatāya pana vigatamaccheratāya karuṇādiguṇasamaṅgitāya ca niccakālaṃ anāthānaṃ piṇḍamadāsi. Tena anāthapiṇḍikoti saṅkhaṃ gato. Āramanti ettha pāṇino, visesena vā pabbajitāti ārāmo, tassa pupphaphalādisobhāya nātidūranaccāsannatādipañcavidhasenāsanaṅgasampattiyā ca tato tato āgamma ramanti abhiramanti, anukkaṇṭhitā hutvā nivasantīti attho. Vuttappakārāya vā sampattiyā tattha tattha gatepi attano abbhantaraṃyeva ānetvā rametīti ārāmo. So hi anāthapiṇḍikena gahapatinā jetassa rājakumārassa hatthato aṭṭhārasahiraññakoṭīhi santhārena kiṇitvā aṭṭhārasahiraññakoṭīhi senāsanāni kārāpetvā aṭṭhārasahiraññakoṭīhi vihāramahaṃ niṭṭhāpetvā evaṃ catupaññāsahiraññakoṭipariccāgena buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa niyyātito, tasmā ‘‘anāthapiṇḍikassa ārāmo’’ti vuccatīti imamatthaṃ nidasseti.

    តត្ថាតិ ‘‘ឯកំ សមយំ ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ ជេតវនេ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ’’តិ យំ វុត្តំ វាក្យំ, តត្ថ។ សិយាតិ កស្សចិ ឯវំ បរិវិតក្កោ សិយា, វក្ខមានាការេន កទាចិ ចោទេយ្យ វាតិ អត្ថោ។ អថ តត្ថ វិហរតីតិ យទិ ជេតវនេ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ វិហរតិ។ ន វត្តព្ពន្តិ នានាឋានភូតត្តា សាវត្ថិជេតវនានំ, ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ ច វុត្តត្តាតិ អធិប្បាយោ។ ឥទានិ ចោទកោ តមេវ អត្តនោ អធិប្បាយំ ‘‘ន ហិ សក្កា’’តិអាទិនា វិវរតិ។ ឥតរោ សព្ពមេតំ អវិបរីតំ អត្ថំ អជានន្តេន តយា វុត្តន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘ន ខោ បនេតំ ឯវំ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ ឯតន្តិ ‘‘សាវត្ថិយំ វិហរតិ ជេតវនេ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ’’តិ ឯតំ វចនំ។ ឯវន្តិ ‘‘យទិ តាវ ភគវា’’តិអាទិនា យំ តំ ភវតា ចោទិតំ, តំ អត្ថតោ ឯវំ ន ខោ បន ទដ្ឋព្ពំ, ន ឧភយត្ថ អបុព្ពំ អចរិមំ វិហារទស្សនត្ថន្តិ អត្ថោ។ ឥទានិ អត្តនា យថាធិប្បេតំ អវិបរីតមត្ថំ, តស្ស ច បដិកច្ចេវ វុត្តភាវំ, តេន ច អប្បដិវិទ្ធតំ បកាសេន្តោ ‘‘ននុ អវោចុម្ហ…បេ.… ជេតវនេ’’តិ អាហ។ ឯវម្បិ ‘‘ជេតវនេ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ វិហរតិ’’ច្ចេវ វត្តព្ពំ, ន ‘‘សាវត្ថិយ’’ន្តិ ចោទនំ មនសិ កត្វា វុត្តំ – ‘‘គោចរគាមនិទស្សនត្ថ’’ន្តិអាទិ។

    Tatthāti ‘‘ekaṃ samayaṃ bhagavā sāvatthiyaṃ viharati jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme’’ti yaṃ vuttaṃ vākyaṃ, tattha. Siyāti kassaci evaṃ parivitakko siyā, vakkhamānākārena kadāci codeyya vāti attho. Atha tattha viharatīti yadi jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme viharati. Na vattabbanti nānāṭhānabhūtattā sāvatthijetavanānaṃ, ‘‘ekaṃ samaya’’nti ca vuttattāti adhippāyo. Idāni codako tameva attano adhippāyaṃ ‘‘na hi sakkā’’tiādinā vivarati. Itaro sabbametaṃ aviparītaṃ atthaṃ ajānantena tayā vuttanti dassento ‘‘na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabba’’ntiādimāha. Tattha etanti ‘‘sāvatthiyaṃ viharati jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme’’ti etaṃ vacanaṃ. Evanti ‘‘yadi tāva bhagavā’’tiādinā yaṃ taṃ bhavatā coditaṃ, taṃ atthato evaṃ na kho pana daṭṭhabbaṃ, na ubhayattha apubbaṃ acarimaṃ vihāradassanatthanti attho. Idāni attanā yathādhippetaṃ aviparītamatthaṃ, tassa ca paṭikacceva vuttabhāvaṃ, tena ca appaṭividdhataṃ pakāsento ‘‘nanu avocumha…pe… jetavane’’ti āha. Evampi ‘‘jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme viharati’’cceva vattabbaṃ, na ‘‘sāvatthiya’’nti codanaṃ manasi katvā vuttaṃ – ‘‘gocaragāmanidassanattha’’ntiādi.

    អវស្សញ្ចេត្ថ គោចរគាមកិត្តនំ កត្តព្ពំ។ តថា ហិ តំ យថា ជេតវនាទិកិត្តនំ បព្ពជិតានុគ្គហករណាទិអនេកប្បយោជនំ, ឯវំ គោចរគាមកិត្តនម្បិ គហដ្ឋានុគ្គហករណាទិវិវិធបយោជនន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘សាវត្ថិវចនេនា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ បច្ចយគ្គហណេន ឧបសង្កមបយិរុបាសនានំ ឱកាសទានេន ធម្មទេសនាយ សរណេសុ សីលេសុ ច បតិដ្ឋាបនេន យថូបនិស្សយំ ឧបរិវិសេសាធិគមាវហនេន ច គហដ្ឋានុគ្គហករណំ, ឧគ្គហបរិបុច្ឆានំ កម្មដ្ឋានានុយោគស្ស ច អនុរូបវសនដ្ឋានបរិគ្គហេនេត្ថ បព្ពជិតានុគ្គហករណំ វេទិតព្ពំ។ ករុណាយ ឧបគមនំ, ន លាភាទិនិមិត្តំ។ បញ្ញាយ អបគមនំ, ន វិរោធាទិនិមិត្តន្តិ ឧបគមនាបគមនានំ និរុបក្កិលេសតំ វិភាវេតិ។ ធម្មិកសុខំ នាម អនវជ្ជសុខំ។ ទេវតានំ ឧបការពហុលតា ជនវិវិត្តតាយ។ បចុរជនវិវិត្តញ្ហិ ឋានំ ទេវា ឧបសង្កមិតព្ពំ មញ្ញន្តិ។ តទត្ថបរិនិប្ផាទនន្តិ លោកត្ថនិប្ផាទនំ, ពុទ្ធកិច្ចសម្បាទនន្តិ អត្ថោ។ ឯវមាទិនាតិ អាទិ-សទ្ទេន សាវត្ថិកិត្តនេន រូបកាយស្ស អនុគ្គណ្ហនំ ទស្សេតិ, ជេតវនាទិកិត្តនេន ធម្មកាយស្ស។ តថា បុរិមេន បរាធីនកិរិយាករណំ, ទុតិយេន អត្តាធីនកិរិយាករណំ។ បុរិមេន វា ករុណាកិច្ចំ, ឥតរេន បញ្ញាកិច្ចំ។ បុរិមេន ចស្ស បរមាយ អនុកម្បាយ សមន្នាគមំ, បច្ឆិមេន បរមាយ ឧបេក្ខាយ សមន្នាគមំ ទីបេតិ។ ភគវា ហិ សព្ពសត្តេ បរមាយ អនុកម្បាយ អនុកម្បតិ, ន ច តត្ថ សិនេហទោសានុបតិតោ បរមុបេក្ខកភាវតោ។ ឧបេក្ខកោ ច ន បរហិតសុខករណេ អប្បោស្សុក្កោ មហាការុណិកភាវតោ។ តស្ស មហាការុណិកតាយ លោកនាថតា, ឧបេក្ខកតាយ អត្តនាថតា។

    Avassañcettha gocaragāmakittanaṃ kattabbaṃ. Tathā hi taṃ yathā jetavanādikittanaṃ pabbajitānuggahakaraṇādianekappayojanaṃ, evaṃ gocaragāmakittanampi gahaṭṭhānuggahakaraṇādivividhapayojananti dassento ‘‘sāvatthivacanenā’’tiādimāha. Tattha paccayaggahaṇena upasaṅkamapayirupāsanānaṃ okāsadānena dhammadesanāya saraṇesu sīlesu ca patiṭṭhāpanena yathūpanissayaṃ uparivisesādhigamāvahanena ca gahaṭṭhānuggahakaraṇaṃ, uggahaparipucchānaṃ kammaṭṭhānānuyogassa ca anurūpavasanaṭṭhānapariggahenettha pabbajitānuggahakaraṇaṃ veditabbaṃ. Karuṇāya upagamanaṃ, na lābhādinimittaṃ. Paññāya apagamanaṃ, na virodhādinimittanti upagamanāpagamanānaṃ nirupakkilesataṃ vibhāveti. Dhammikasukhaṃ nāma anavajjasukhaṃ. Devatānaṃ upakārabahulatā janavivittatāya. Pacurajanavivittañhi ṭhānaṃ devā upasaṅkamitabbaṃ maññanti. Tadatthaparinipphādananti lokatthanipphādanaṃ, buddhakiccasampādananti attho. Evamādināti ādi-saddena sāvatthikittanena rūpakāyassa anuggaṇhanaṃ dasseti, jetavanādikittanena dhammakāyassa. Tathā purimena parādhīnakiriyākaraṇaṃ, dutiyena attādhīnakiriyākaraṇaṃ. Purimena vā karuṇākiccaṃ, itarena paññākiccaṃ. Purimena cassa paramāya anukampāya samannāgamaṃ, pacchimena paramāya upekkhāya samannāgamaṃ dīpeti. Bhagavā hi sabbasatte paramāya anukampāya anukampati, na ca tattha sinehadosānupatito paramupekkhakabhāvato. Upekkhako ca na parahitasukhakaraṇe appossukko mahākāruṇikabhāvato. Tassa mahākāruṇikatāya lokanāthatā, upekkhakatāya attanāthatā.

    តថា ហេស ពោធិសត្តភូតោ មហាករុណាយ សញ្ចោទិតមានសោ សកលលោកហិតាយ ឧស្សុក្កមាបន្នោ មហាភិនីហារតោ បដ្ឋាយ តទត្ថនិប្ផាទនត្ថំ បុញ្ញញាណសម្ភារេ សម្បាទេន្តោ អបរិមិតំ កាលំ អនប្បកំ ទុក្ខមនុភោសិ, ឧបេក្ខកតាយ សម្មា បតិតេហិ ទុក្ខេហិ ន វិកម្បិតតា។ មហាការុណិកតាយ សំសារាភិមុខតា, ឧបេក្ខកតាយ តតោ និព្ពិន្ទនា។ តថា ឧបេក្ខកតាយ និព្ពានាភិមុខតា, មហាការុណិកតាយ តទធិគមោ។ តថា មហាការុណិកតាយ បរេសំ អហិំសាបនំ, ឧបេក្ខកតាយ សយំ បរេហិ អភាយនំ។ មហាការុណិកតាយ បរំ រក្ខតោ អត្តនោ រក្ខណំ, ឧបេក្ខកតាយ អត្តានំ រក្ខតោ បរេសំ រក្ខណំ។ តេនស្ស អត្តហិតាយ បដិបន្នាទីសុ ចតុត្ថបុគ្គលភាវោ សិទ្ធោ ហោតិ។ តថា មហាការុណិកតាយ សច្ចាធិដ្ឋានស្ស ច ចាគាធិដ្ឋានស្ស ច បារិបូរី, ឧបេក្ខកតាយ ឧបសមាធិដ្ឋានស្ស ច បញ្ញាធិដ្ឋានស្ស ច បារិបូរី ។ ឯវំ បុរិសុទ្ធាសយប្បយោគស្ស មហាការុណិកតាយ លោកហិតត្ថមេវ រជ្ជសម្បទាទិភវសម្បត្តិយា ឧបគមនំ, ឧបេក្ខកតាយ តិណាយបិ អមញ្ញមានស្ស តតោ អបគមនំ។ ឥតិ សុវិសុទ្ធឧបគមាបគមស្ស មហាការុណិកតាយ លោកហិតត្ថមេវ ទានវសេន សម្បត្តីនំ បរិច្ចជនា, ឧបេក្ខកតាយ ចស្ស ផលស្ស អត្តនោ អបច្ចាសីសនា។ ឯវំ សមុទាគមនតោ បដ្ឋាយ អច្ឆរិយព្ភុតគុណសមន្នាគតស្ស មហាការុណិកតាយ បរេសំ ហិតសុខត្ថំ អតិទុក្ករការិតា, ឧបេក្ខកតាយ កាយម្បិ អនលង្ការិតា។

    Tathā hesa bodhisattabhūto mahākaruṇāya sañcoditamānaso sakalalokahitāya ussukkamāpanno mahābhinīhārato paṭṭhāya tadatthanipphādanatthaṃ puññañāṇasambhāre sampādento aparimitaṃ kālaṃ anappakaṃ dukkhamanubhosi, upekkhakatāya sammā patitehi dukkhehi na vikampitatā. Mahākāruṇikatāya saṃsārābhimukhatā, upekkhakatāya tato nibbindanā. Tathā upekkhakatāya nibbānābhimukhatā, mahākāruṇikatāya tadadhigamo. Tathā mahākāruṇikatāya paresaṃ ahiṃsāpanaṃ, upekkhakatāya sayaṃ parehi abhāyanaṃ. Mahākāruṇikatāya paraṃ rakkhato attano rakkhaṇaṃ, upekkhakatāya attānaṃ rakkhato paresaṃ rakkhaṇaṃ. Tenassa attahitāya paṭipannādīsu catutthapuggalabhāvo siddho hoti. Tathā mahākāruṇikatāya saccādhiṭṭhānassa ca cāgādhiṭṭhānassa ca pāripūrī, upekkhakatāya upasamādhiṭṭhānassa ca paññādhiṭṭhānassa ca pāripūrī . Evaṃ purisuddhāsayappayogassa mahākāruṇikatāya lokahitatthameva rajjasampadādibhavasampattiyā upagamanaṃ, upekkhakatāya tiṇāyapi amaññamānassa tato apagamanaṃ. Iti suvisuddhaupagamāpagamassa mahākāruṇikatāya lokahitatthameva dānavasena sampattīnaṃ pariccajanā, upekkhakatāya cassa phalassa attano apaccāsīsanā. Evaṃ samudāgamanato paṭṭhāya acchariyabbhutaguṇasamannāgatassa mahākāruṇikatāya paresaṃ hitasukhatthaṃ atidukkarakāritā, upekkhakatāya kāyampi analaṅkāritā.

    តថា មហាការុណិកតាយ ចរិមត្តភាវេ ជិណ្ណាតុរមតទស្សនេន សញ្ជាតសំវេគោ, ឧបេក្ខកតាយ ឧឡារេសុ ទេវភោគសទិសេសុ ភោគេសុ និរបេក្ខោ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិ។ តថា មហាការុណិកតាយ ‘‘កិច្ឆំ វតាយំ លោកោ អាបន្នោ’’តិអាទិនា (ទី. និ. ២.៥៧; សំ. និ. ២.៤, ១០) ករុណាមុខេនេវ វិបស្សនារម្ភោ, ឧបេក្ខកតាយ ពុទ្ធភូតស្ស សត្ត សត្តាហានិ វិវេកសុខេនេវ វីតិនាមនំ។ មហាការុណិកតាយ ធម្មគម្ភីរតំ បច្ចវេក្ខិត្វា ធម្មទេសនាយ អប្បោស្សុក្កនំ អាបជ្ជិត្វាបិ មហាព្រហ្មុនោ អជ្ឈេសនាបទេសេន ឱកាសករណំ, ឧបេក្ខកតាយ បញ្ចវគ្គិយាទិវេនេយ្យានំ អននុរូបសមុទាចារេបិ អនញ្ញថាភាវោ។ មហាការុណិកតាយ កត្ថចិ បដិឃាតាភាវេនស្ស សព្ពត្ថ អមិត្តសញ្ញាភាវោ, ឧបេក្ខកតាយ កត្ថចិបិ អនុរោធាភាវេន សព្ពត្ថ សិនេហសន្ថវាភាវោ។ មហាការុណិកតាយ បរេសំ បសាទនា, ឧបេក្ខកតាយ បសន្នាការេហិ ន វិកម្បនា។ មហាការុណិកតាយ ធម្មានុរាគាភាវេន តត្ថ អាចរិយមុដ្ឋិអភាវោ, ឧបេក្ខកតាយ សាវកានុរាគាភាវេន បរិវារបរិកម្មតាភាវោ។ មហាការុណិកតាយ ធម្មំ ទេសេតុំ បរេហិ សំសគ្គមុបគច្ឆតោបិ ឧបេក្ខកតាយ ន តត្ថ អភិរតិ។ មហាការុណិកតាយ គាមាទីនំ អាសន្នដ្ឋានេ វសតោបិ ឧបេក្ខកតាយ អរញ្ញដ្ឋានេ ឯវ វិហរណំ។ តេន វុត្តំ – ‘‘បុរិមេនស្ស បរមាយ អនុកម្បាយ សមន្នាគមំ ទីបេតី’’តិ។

    Tathā mahākāruṇikatāya carimattabhāve jiṇṇāturamatadassanena sañjātasaṃvego, upekkhakatāya uḷāresu devabhogasadisesu bhogesu nirapekkho mahābhinikkhamanaṃ nikkhami. Tathā mahākāruṇikatāya ‘‘kicchaṃ vatāyaṃ loko āpanno’’tiādinā (dī. ni. 2.57; saṃ. ni. 2.4, 10) karuṇāmukheneva vipassanārambho, upekkhakatāya buddhabhūtassa satta sattāhāni vivekasukheneva vītināmanaṃ. Mahākāruṇikatāya dhammagambhīrataṃ paccavekkhitvā dhammadesanāya appossukkanaṃ āpajjitvāpi mahābrahmuno ajjhesanāpadesena okāsakaraṇaṃ, upekkhakatāya pañcavaggiyādiveneyyānaṃ ananurūpasamudācārepi anaññathābhāvo. Mahākāruṇikatāya katthaci paṭighātābhāvenassa sabbattha amittasaññābhāvo, upekkhakatāya katthacipi anurodhābhāvena sabbattha sinehasanthavābhāvo. Mahākāruṇikatāya paresaṃ pasādanā, upekkhakatāya pasannākārehi na vikampanā. Mahākāruṇikatāya dhammānurāgābhāvena tattha ācariyamuṭṭhiabhāvo, upekkhakatāya sāvakānurāgābhāvena parivāraparikammatābhāvo. Mahākāruṇikatāya dhammaṃ desetuṃ parehi saṃsaggamupagacchatopi upekkhakatāya na tattha abhirati. Mahākāruṇikatāya gāmādīnaṃ āsannaṭṭhāne vasatopi upekkhakatāya araññaṭṭhāne eva viharaṇaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘purimenassa paramāya anukampāya samannāgamaṃ dīpetī’’ti.

    តន្តិ តត្រាតិ បទំ។ ‘‘ទេសកាលបរិទីបន’’ន្តិ យេ ទេសកាលា ឥធ វិហរណកិរិយាវិសេសនភាវេន វុត្តា, តេសំ បរិទីបនន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘យំ សមយំ…បេ.… ទីបេតី’’តិ អាហ។ តំ-សទ្ទោ ហិ វុត្តស្ស អត្ថស្ស បដិនិទ្ទេសោ, តស្មា ឥធ កាលស្ស ទេសស្ស វា បដិនិទ្ទេសោ ភវិតុមរហតិ, ន អញ្ញស្ស។ អយំ តាវ តត្រ-សទ្ទស្ស បដិនិទ្ទេសភាវេ អត្ថវិភាវនា។ យស្មា បន ឦទិសេសុ ឋានេសុ តត្រ-សទ្ទោ ធម្មទេសនាវិសិដ្ឋំ ទេសកាលញ្ច វិភាវេតិ, តស្មា វុត្តំ – ‘‘ភាសិតព្ពយុត្តេ វា ទេសកាលេ ទីបេតី’’តិ។ តេន តត្រាតិ យត្រ ភគវា ធម្មទេសនត្ថំ ភិក្ខូ អាលបតិ ភាសតិ, តាទិសេ ទេសេ, កាលេ វាតិ អត្ថោ។ ន ហីតិអាទិនា តមេវត្ថំ សមត្ថេតិ។ ននុ ច យត្ថ ឋិតោ ភគវា ‘‘អកាលោ ខោ តាវា’’តិអាទិនា ពាហិយស្ស ធម្មទេសនំ បដិក្ខិបិ, តត្ថេវ អន្តរវីថិយំ ឋិតោ តស្ស ធម្មំ ទេសេសីតិ? សច្ចមេតំ, អទេសេតព្ពកាលេ អទេសនាយ ឥទំ ឧទាហរណំ។ តេនេវាហ – ‘‘អកាលោ ខោ តាវា’’តិ។

    Tanti tatrāti padaṃ. ‘‘Desakālaparidīpana’’nti ye desakālā idha viharaṇakiriyāvisesanabhāvena vuttā, tesaṃ paridīpananti dassento ‘‘yaṃ samayaṃ…pe… dīpetī’’ti āha. Taṃ-saddo hi vuttassa atthassa paṭiniddeso, tasmā idha kālassa desassa vā paṭiniddeso bhavitumarahati, na aññassa. Ayaṃ tāva tatra-saddassa paṭiniddesabhāve atthavibhāvanā. Yasmā pana īdisesu ṭhānesu tatra-saddo dhammadesanāvisiṭṭhaṃ desakālañca vibhāveti, tasmā vuttaṃ – ‘‘bhāsitabbayutte vā desakāle dīpetī’’ti. Tena tatrāti yatra bhagavā dhammadesanatthaṃ bhikkhū ālapati bhāsati, tādise dese, kāle vāti attho. Na hītiādinā tamevatthaṃ samattheti. Nanu ca yattha ṭhito bhagavā ‘‘akālo kho tāvā’’tiādinā bāhiyassa dhammadesanaṃ paṭikkhipi, tattheva antaravīthiyaṃ ṭhito tassa dhammaṃ desesīti? Saccametaṃ, adesetabbakāle adesanāya idaṃ udāharaṇaṃ. Tenevāha – ‘‘akālo kho tāvā’’ti.

    យំ បន តត្ថ វុត្តំ – ‘‘អន្តរឃរំ បវិដ្ឋម្ហា’’តិ, តម្បិ តស្ស អកាលភាវស្សេវ បរិយាយេន ទស្សនត្ថំ វុត្តំ។ តស្ស ហិ តទា អទ្ធានបរិស្សមេន រូបកាយេ អកម្មញ្ញតា អហោសិ, ពលវបីតិវេគេន នាមកាយេ។ តទុភយស្ស វូបសមំ អាគមេន្តោ បបញ្ចបរិហារត្ថំ ភគវា ‘‘អកាលោ ខោ’’តិ បរិយាយេន បដិក្ខិបិ។ អទេសេតព្ពទេសេ អទេសនាយ បន ឧទាហរណំ ‘‘អថ ខោ ភគវា មគ្គា ឱក្កម្ម អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ និសីទិ (សំ. និ. ២.១៥៤), វិហារបច្ឆាយាយំ បញ្ញត្តេ អាសនេ និសីទី’’តិ (ទី. និ. ១.៣៦៣) ច ឯវមាទិកំ ឥធ អាទិសទ្ទេន សង្គហិតំ។ ‘‘អថ ខោ សោ, ភិក្ខវេ, ពាលោ ឥធ បុព្ពេ នេសាទោ ឥធ បាបានិ កម្មានិ ករិត្វា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.២៥១) បទបូរណមត្តេ ខោ-សទ្ទោ, ‘‘ទុក្ខំ ខោ អគារវោ វិហរតិ អប្បតិស្សោ’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.២១) អវធារណេ, ‘‘កិត្តាវតា នុ ខោ, អាវុសោ, សត្ថុ បវិវិត្តស្ស វិហរតោ សាវកា វិវេកំ នានុសិក្ខន្តី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣១) អាទិកាលត្ថេ, វាក្យារម្ភេតិ អត្ថោ។ តត្ថ បទបូរណេន វចនាលង្ការមត្តំ កតំ ហោតិ, អាទិកាលត្ថេន វាក្យស្ស ឧបញ្ញាសមត្តំ។ អវធារណត្ថេន បន និយមទស្សនំ, តស្មា អាមន្តេសិ ឯវាតិ អាមន្តនេ និយមោ ទស្សិតោ ហោតិ។

    Yaṃ pana tattha vuttaṃ – ‘‘antaragharaṃ paviṭṭhamhā’’ti, tampi tassa akālabhāvasseva pariyāyena dassanatthaṃ vuttaṃ. Tassa hi tadā addhānaparissamena rūpakāye akammaññatā ahosi, balavapītivegena nāmakāye. Tadubhayassa vūpasamaṃ āgamento papañcaparihāratthaṃ bhagavā ‘‘akālo kho’’ti pariyāyena paṭikkhipi. Adesetabbadese adesanāya pana udāharaṇaṃ ‘‘atha kho bhagavā maggā okkamma aññatarasmiṃ rukkhamūle nisīdi (saṃ. ni. 2.154), vihārapacchāyāyaṃ paññatte āsane nisīdī’’ti (dī. ni. 1.363) ca evamādikaṃ idha ādisaddena saṅgahitaṃ. ‘‘Atha kho so, bhikkhave, bālo idha pubbe nesādo idha pāpāni kammāni karitvā’’tiādīsu (ma. ni. 3.251) padapūraṇamatte kho-saddo, ‘‘dukkhaṃ kho agāravo viharati appatisso’’tiādīsu (a. ni. 4.21) avadhāraṇe, ‘‘kittāvatā nu kho, āvuso, satthu pavivittassa viharato sāvakā vivekaṃ nānusikkhantī’’tiādīsu (ma. ni. 1.31) ādikālatthe, vākyārambheti attho. Tattha padapūraṇena vacanālaṅkāramattaṃ kataṃ hoti, ādikālatthena vākyassa upaññāsamattaṃ. Avadhāraṇatthena pana niyamadassanaṃ, tasmā āmantesi evāti āmantane niyamo dassito hoti.

    ភគវាតិ លោកគរុទីបនន្តិ កស្មា វុត្តំ, ននុ បុព្ពេបិ ភគវាសទ្ទស្ស អត្ថោ វុត្តោតិ? យទិបិ វុត្តោ, តំ បនស្ស យថាវុត្តេ ឋានេ វិហរណកិរិយាយ កត្តុ វិសេសទស្សនត្ថំ កតំ, ន អាមន្តនកិរិយាយ, ឥធ បន អាមន្តនកិរិយាយ, តស្មា តទត្ថំ បុន ‘‘ភគវា’’តិ បាឡិយំ វុត្តន្តិ តស្សត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘ភគវាតិ លោកគរុទីបន’’ន្តិ អាហ។ តេន លោកគរុភាវតោ តទនុរូបំ បដិបត្តិំ បត្ថេន្តោ អត្តនោ សន្តិកំ ឧបគតានំ ភិក្ខូនំ អជ្ឈាសយានុរូបំ ធម្មំ ទេសេតុំ តេ អាមន្តេសីតិ ទស្សេតិ។ កថាសវនយុត្តបុគ្គលវចនន្តិ វក្ខមានាយ ចិត្តបរិយាទានទេសនាយ សវនយោគ្គបុគ្គលវចនំ។ ចតូសុបិ បរិសាសុ ភិក្ខូ ឯវ ឯទិសានំ ទេសនានំ វិសេសេន ភាជនភូតាតិ សាតិសយំ សាសនសម្បដិគ្គាហកភាវទស្សនត្ថំ ឥធ ភិក្ខុគ្គហណន្តិ ទស្សេត្វា ឥទានិ សទ្ទត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ភិក្ខកោតិ ភិក្ខូតិ ភិក្ខនធម្មតាយ ភិក្ខូតិ អត្ថោ។ ភិក្ខាចរិយំ អជ្ឈុបគតោតិ ពុទ្ធាទីហិ អជ្ឈុបគតំ ភិក្ខាចរិយំ, ឧញ្ឆាចរិយំ, អជ្ឈុបគតត្តា អនុដ្ឋិតត្តា ភិក្ខុ។ យោ ហិ អប្បំ វា មហន្តំ វា ភោគក្ខន្ធំ បហាយ អគារស្មា អនគារិយំ បព្ពជិតោ, សោ កសិគោរក្ខាទិជីវិកាកប្បនំ ហិត្វា លិង្គសម្បដិច្ឆនេនេវ ភិក្ខាចរិយំ អជ្ឈុបគតត្តា ភិក្ខុ, បរប្បដិពទ្ធជីវិកត្តា វា វិហារមជ្ឈេ កាជភត្តំ ភុញ្ជមានោបិ ភិក្ខាចរិយំ អជ្ឈុបគតោតិ ភិក្ខុ, បិណ្ឌិយាលោបភោជនំ និស្សាយ បព្ពជ្ជាយ ឧស្សាហជាតត្តា វា ភិក្ខាចរិយំ អជ្ឈុបគតោតិ ភិក្ខូតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ អាទិនា នយេនាតិ ‘‘ឆិន្នភិន្នបដធរោតិ ភិក្ខុ, ភិន្ទតិ បាបកេ អកុសលេ ធម្មេតិ ភិក្ខុ, ភិន្នត្តា បាបកានំ អកុសលានំ ធម្មានំ ភិក្ខូ’’តិអាទិនា (វិភ. ៥១០) វិភង្គេ អាគតនយេន។ ញាបនេតិ អវពោធនេ, បដិវេទនេតិ អត្ថោ។

    Bhagavāti lokagarudīpananti kasmā vuttaṃ, nanu pubbepi bhagavāsaddassa attho vuttoti? Yadipi vutto, taṃ panassa yathāvutte ṭhāne viharaṇakiriyāya kattu visesadassanatthaṃ kataṃ, na āmantanakiriyāya, idha pana āmantanakiriyāya, tasmā tadatthaṃ puna ‘‘bhagavā’’ti pāḷiyaṃ vuttanti tassatthaṃ dassetuṃ ‘‘bhagavāti lokagarudīpana’’nti āha. Tena lokagarubhāvato tadanurūpaṃ paṭipattiṃ patthento attano santikaṃ upagatānaṃ bhikkhūnaṃ ajjhāsayānurūpaṃ dhammaṃ desetuṃ te āmantesīti dasseti. Kathāsavanayuttapuggalavacananti vakkhamānāya cittapariyādānadesanāya savanayoggapuggalavacanaṃ. Catūsupi parisāsu bhikkhū eva edisānaṃ desanānaṃ visesena bhājanabhūtāti sātisayaṃ sāsanasampaṭiggāhakabhāvadassanatthaṃ idha bhikkhuggahaṇanti dassetvā idāni saddatthaṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādimāha. Tattha bhikkhakoti bhikkhūti bhikkhanadhammatāya bhikkhūti attho. Bhikkhācariyaṃ ajjhupagatoti buddhādīhi ajjhupagataṃ bhikkhācariyaṃ, uñchācariyaṃ, ajjhupagatattā anuṭṭhitattā bhikkhu. Yo hi appaṃ vā mahantaṃ vā bhogakkhandhaṃ pahāya agārasmā anagāriyaṃ pabbajito, so kasigorakkhādijīvikākappanaṃ hitvā liṅgasampaṭicchaneneva bhikkhācariyaṃ ajjhupagatattā bhikkhu, parappaṭibaddhajīvikattā vā vihāramajjhe kājabhattaṃ bhuñjamānopi bhikkhācariyaṃ ajjhupagatoti bhikkhu, piṇḍiyālopabhojanaṃ nissāya pabbajjāya ussāhajātattā vā bhikkhācariyaṃ ajjhupagatoti bhikkhūti evamettha attho daṭṭhabbo. Ādinā nayenāti ‘‘chinnabhinnapaṭadharoti bhikkhu, bhindati pāpake akusale dhammeti bhikkhu, bhinnattā pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ bhikkhū’’tiādinā (vibha. 510) vibhaṅge āgatanayena. Ñāpaneti avabodhane, paṭivedaneti attho.

    ភិក្ខនសីលតាតិ ភិក្ខនេន ជីវនសីលតា, ន កសិវាណិជ្ជាទិនា ជីវនសីលតា។ ភិក្ខនធម្មតាតិ ‘‘ឧទ្ទិស្ស អរិយា តិដ្ឋន្តី’’តិ (ជា. ១.៧.៥៩) ឯវំ វុត្តា ភិក្ខនសភាវតា, ន យាចនកោហញ្ញសភាវតា។ ភិក្ខនេ សាធុការិតាតិ ‘‘ឧត្តិដ្ឋេ នប្បមជ្ជេយ្យា’’តិ (ធ. ប. ១៦៨) វចនំ អនុស្សរិត្វា តត្ថ អប្បមជ្ជនា។ អថ វា សីលំ នាម បកតិសភាវោ, ឥធ បន តទធិដ្ឋានំ។ ធម្មោតិ វតំ។ សាធុការិតាតិ សក្កច្ចការិតា អាទរកិរិយា។ ហីនាធិកជនសេវិតន្តិ យេ ភិក្ខុភាវេ ឋិតាបិ ជាតិមទាទិវសេន ឧទ្ធតា ឧន្នឡា, យេ ច គិហិភាវេ បរេសំ អធិកភាវម្បិ អនុបគតត្តា ភិក្ខាចរិយំ បរមការុញ្ញតំ មញ្ញន្តិ, តេសំ ឧភយេសម្បិ យថាក្កមំ ‘‘ភិក្ខវោ’’តិ វចនេន ហីនជនេហិ ទលិទ្ទេហិ បរមការុញ្ញតំ បត្តេហិ បរកុលេសុ ភិក្ខាចរិយាយ ជីវិកំ កប្បេន្តេហិ សេវិតំ វុត្តិំ បកាសេន្តោ ឧទ្ធតភាវនិគ្គហំ ករោតិ។ អធិកជនេហិ ឧឡារភោគខត្តិយកុលាទិតោ បព្ពជិតេហិ ពុទ្ធាទីហិ អាជីវវិសោធនត្ថំ សេវិតំ វុត្តិំ បកាសេន្តោ ទីនភាវនិគ្គហំ ករោតីតិ យោជេតព្ពំ។ យស្មា ‘‘ភិក្ខវោ’’តិ វចនំ អាមន្តនភាវតោ អភិមុខីករណំ, បករណតោ សាមត្ថិយតោ ច សុស្សុសាជននំ សក្កច្ចសវនមនសិការនិយោជនញ្ច ហោតិ, តស្មា តមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘ភិក្ខវោតិ ឥមិនា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ សាធុកំ សវនមនសិការេតិ សាធុកសវនេ សាធុកមនសិការេ ច។ កថំ បន បវត្តិតា សវនាទយោ សាធុកំ បវត្តិតា ហោន្តីតិ? ‘‘អទ្ធា ឥមាយ សម្មាបដិបត្តិយា សកលសាសនសម្បត្តិ ហត្ថគតា ភវិស្សតី’’តិ អាទរគារវយោគេន កថាទីសុ អបរិភវាទិនា ច។ វុត្តញ្ហិ ‘‘បញ្ចហិ, ភិក្ខវេ, ធម្មេហិ សមន្នាគតោ សុណន្តោ សទ្ធម្មំ ភព្ពោ និយាមំ ឱក្កមិតុំ កុសលេសុ ធម្មេសុ សម្មត្តំ។ កតមេហិ បញ្ចហិ? កថំ ន បរិភោតិ, កថិតំ ន បរិភោតិ, ន អត្តានំ បរិភោតិ, អវិក្ខិត្តចិត្តោ ធម្មំ សុណាតិ ឯកគ្គចិត្តោ, យោនិសោ ច មនសិករោតិ។ ឥមេហិ ខោ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតោ សុណន្តោ សទ្ធម្មំ ភព្ពោ និយាមំ ឱក្កមិតុំ កុសលេសុ ធម្មេសុ សម្មត្ត’’ន្តិ (អ. និ. ៥.១៥១)។ តេនេវាហ – ‘‘សាធុកំ សវនមនសិការាយត្តា ហិ សាសនសម្បត្តី’’តិ។

    Bhikkhanasīlatāti bhikkhanena jīvanasīlatā, na kasivāṇijjādinā jīvanasīlatā. Bhikkhanadhammatāti ‘‘uddissa ariyā tiṭṭhantī’’ti (jā. 1.7.59) evaṃ vuttā bhikkhanasabhāvatā, na yācanakohaññasabhāvatā. Bhikkhane sādhukāritāti ‘‘uttiṭṭhe nappamajjeyyā’’ti (dha. pa. 168) vacanaṃ anussaritvā tattha appamajjanā. Atha vā sīlaṃ nāma pakatisabhāvo, idha pana tadadhiṭṭhānaṃ. Dhammoti vataṃ. Sādhukāritāti sakkaccakāritā ādarakiriyā. Hīnādhikajanasevitanti ye bhikkhubhāve ṭhitāpi jātimadādivasena uddhatā unnaḷā, ye ca gihibhāve paresaṃ adhikabhāvampi anupagatattā bhikkhācariyaṃ paramakāruññataṃ maññanti, tesaṃ ubhayesampi yathākkamaṃ ‘‘bhikkhavo’’ti vacanena hīnajanehi daliddehi paramakāruññataṃ pattehi parakulesu bhikkhācariyāya jīvikaṃ kappentehi sevitaṃ vuttiṃ pakāsento uddhatabhāvaniggahaṃ karoti. Adhikajanehi uḷārabhogakhattiyakulādito pabbajitehi buddhādīhi ājīvavisodhanatthaṃ sevitaṃ vuttiṃ pakāsento dīnabhāvaniggahaṃ karotīti yojetabbaṃ. Yasmā ‘‘bhikkhavo’’ti vacanaṃ āmantanabhāvato abhimukhīkaraṇaṃ, pakaraṇato sāmatthiyato ca sussusājananaṃ sakkaccasavanamanasikāraniyojanañca hoti, tasmā tamatthaṃ dassento ‘‘bhikkhavoti iminā’’tiādimāha. Tattha sādhukaṃ savanamanasikāreti sādhukasavane sādhukamanasikāre ca. Kathaṃ pana pavattitā savanādayo sādhukaṃ pavattitā hontīti? ‘‘Addhā imāya sammāpaṭipattiyā sakalasāsanasampatti hatthagatā bhavissatī’’ti ādaragāravayogena kathādīsu aparibhavādinā ca. Vuttañhi ‘‘pañcahi, bhikkhave, dhammehi samannāgato suṇanto saddhammaṃ bhabbo niyāmaṃ okkamituṃ kusalesu dhammesu sammattaṃ. Katamehi pañcahi? Kathaṃ na paribhoti, kathitaṃ na paribhoti, na attānaṃ paribhoti, avikkhittacitto dhammaṃ suṇāti ekaggacitto, yoniso ca manasikaroti. Imehi kho, bhikkhave, pañcahi dhammehi samannāgato suṇanto saddhammaṃ bhabbo niyāmaṃ okkamituṃ kusalesu dhammesu sammatta’’nti (a. ni. 5.151). Tenevāha – ‘‘sādhukaṃ savanamanasikārāyattā hi sāsanasampattī’’ti.

    បុព្ពេ សព្ពបរិសាសាធារណត្តេបិ ភគវតោ ធម្មទេសនាយ ‘‘ជេដ្ឋសេដ្ឋា’’តិអាទិនា ភិក្ខូនំ ឯវ អាមន្តនេ ការណំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ភិក្ខូ អាមន្តេត្វាវ ធម្មទេសនាយ បយោជនំ ទស្សេតុំ ‘‘កិមត្ថំ បន ភគវា’’តិ ចោទនំ សមុដ្ឋាបេតិ។ តត្ថ អញ្ញំ ចិន្តេន្តាតិ អញ្ញវិហិតា។ វិក្ខិត្តចិត្តាតិ អសមាហិតចិត្តា។ ធម្មំ បច្ចវេក្ខន្តាតិ ហិយ្យោ តតោ បរំ ទិវសេសុ វា សុតធម្មំ បតិ បតិ មនសា អវេក្ខន្តា។ ភិក្ខូ អាមន្តេត្វា ធម្មេ ទេសិយមានេ អាទិតោ បដ្ឋាយ ទេសនំ សល្លក្ខេតុំ សក្កោន្តីតិ ឥមមត្ថំ ព្យតិរេកមុខេន ទស្សេតុំ ‘‘តេ អនាមន្តេត្វា’’តិអាទិ វុត្តំ។

    Pubbe sabbaparisāsādhāraṇattepi bhagavato dhammadesanāya ‘‘jeṭṭhaseṭṭhā’’tiādinā bhikkhūnaṃ eva āmantane kāraṇaṃ dassetvā idāni bhikkhū āmantetvāva dhammadesanāya payojanaṃ dassetuṃ ‘‘kimatthaṃ pana bhagavā’’ti codanaṃ samuṭṭhāpeti. Tattha aññaṃ cintentāti aññavihitā. Vikkhittacittāti asamāhitacittā. Dhammaṃ paccavekkhantāti hiyyo tato paraṃ divasesu vā sutadhammaṃ pati pati manasā avekkhantā. Bhikkhū āmantetvā dhamme desiyamāne ādito paṭṭhāya desanaṃ sallakkhetuṃ sakkontīti imamatthaṃ byatirekamukhena dassetuṃ ‘‘te anāmantetvā’’tiādi vuttaṃ.

    ភិក្ខវោតិ ចេត្ថ សន្ធិវសេន ឥ-ការលោបោ ទដ្ឋព្ពោ។ ភិក្ខវោ ឥតីតិ អយំ ឥតិ-សទ្ទោ ហេតុបរិសមាបនាទិអត្ថបទត្ថវិបរិយាយបការាវធារណនិទស្សនាទិអនេកត្ថប្បភេទោ។ តថា ហេស ‘‘រុប្បតីតិ ខោ, ភិក្ខវេ, តស្មា រូបន្តិ វុច្ចតី’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៣.៧៩) ហេត្វត្ថេ ទិស្សតិ។ ‘‘តស្មាតិហ មេ, ភិក្ខវេ, ធម្មទាយាទា ភវថ, មា អាមិសទាយាទា។ អត្ថិ មេ តុម្ហេសុ អនុកម្បា។ កិន្តិ មេ សាវកា ធម្មទាយាទា ភវេយ្យុំ, នោ អាមិសទាយាទា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.១៩) បរិសមាបនេ។ ‘‘ឥតិ វា ឥតិ ឯវរូបា នច្ចគីតវាទិតវិសូកទស្សនា បដិវិរតោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.១៣) អាទិអត្ថេ។ ‘‘មាគណ្ឌិយោតិ តស្ស ព្រាហ្មណស្ស សង្ខា សមញ្ញា បញ្ញត្តិ វោហារោ នាមំ នាមកម្មំ នាមធេយ្យំ និរុត្តិ ព្យញ្ជនមភិលាបោ’’តិអាទីសុ (មហានិ. ៧៣, ៧៥) បទត្ថវិបរិយាយេ។ ‘‘ឥតិ ខោ, ភិក្ខវេ, សប្បដិភយោ ពាលោ, អប្បដិភយោ បណ្ឌិតោ, សឧបទ្ទវោ ពាលោ, អនុបទ្ទវោ បណ្ឌិតោ, សឧបសគ្គោ ពាលោ, អនុបសគ្គោ បណ្ឌិតោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.១២៤) បការេ។ ‘‘អត្ថិ ឥទប្បច្ចយា ជរាមរណន្តិ បុដ្ឋេន សតា, ‘អានន្ទ, អត្ថី’តិស្ស វចនីយំ។ ‘កិំ បច្ចយា ជរាមរណ’ន្តិ ឥតិ ចេ វទេយ្យ។ ជាតិបច្ចយា ជរាមរណំ ឥច្ចស្ស វចនីយ’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៩៦) អវធារណេ។ ‘‘អត្ថីតិ ខោ, កច្ចាន, អយមេកោ អន្តោ, នត្ថីតិ ខោ, កច្ចាន, អយំ ទុតិយោ អន្តោ’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ២.១៥; សំ. និ. ៣.៩០) និទស្សនេ។ ឥធាបិ និទស្សនេ ឯវ ទដ្ឋព្ពោ។ ភិក្ខវោតិ ហិ អាមន្តនាការោ។ តមេស ឥតិ-សទ្ទោ និទស្សេតិ ‘‘ភិក្ខវោតិ អាមន្តេសី’’តិ។ ឥមិនា នយេន ‘‘ភទ្ទន្តេ’’តិអាទីសុបិ យថារហំ ឥតិ-សទ្ទស្ស អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ បុព្ពេ ‘‘ភគវា អាមន្តេសី’’តិ វុត្តត្តា ‘‘ភគវតោ បច្ចស្សោសុ’’ន្តិ ឥធ ‘‘ភគវតោ’’តិ សាមិវចនំ អាមន្តនមេវ សម្ពន្ធិអន្តរំ អបេក្ខតីតិ ឥមិនា អធិប្បាយេន ‘‘ភគវតោ អាមន្តនំ បដិអស្សោសុ’’ន្តិ វុត្តំ។ ‘‘ភគវតោ’’តិ បន ឥទំ បដិស្សវសម្ពន្ធេន សម្បទានវចនំ យថា ‘‘ទេវទត្តាយ បដិស្សុណោតី’’តិ។ យំ និទានំ ភាសិតន្តិ សម្ពន្ធោ។ ឥមស្ស សុត្តស្ស សុខាវគាហណត្ថន្តិ កមលកុវលយុជ្ជលវិមលសាទុរសសលិលាយ បោក្ខរណិយា សុខាវតរណត្ថំ និម្មលសិលាតលរចនាវិលាសសោភិតរតនសោបានំ វិប្បកិណ្ណមុត្តាតលសទិសវាលុកាចុណ្ណបណ្ឌរភូមិភាគំ តិត្ថំ វិយ សុវិភត្តភិត្តិវិចិត្រវេទិកាបរិក្ខិត្តស្ស នក្ខត្តបថំ ផុសិតុកាមតាយ វិយ បដិវិជម្ភិតសមុស្សយស្ស បាសាទវរស្ស សុខារោហនត្ថំ ទន្តមយសណ្ហមុទុផលកញ្ចនលតាវិនទ្ធមណិគណប្បភាសមុទយុជ្ជលសោភំ សោបានំ វិយ សុវណ្ណវលយនូបុរាទិសង្ឃដ្ដនសទ្ទសម្មិស្សិតស្ស កថិតហសិតមធុរស្សរគេហជនវិជម្ភិតវិចរិតស្ស ឧឡារឥស្សរិយវិភវសោភិតស្ស មហាឃរស្ស សុខប្បវេសនត្ថំ សុវណ្ណរជតមណិមុត្តាបវាឡាទិជុតិវិស្សរវិជ្ជោតិតសុប្បតិដ្ឋិតវិសាលទ្វារពាហំ មហាទ្វារំ វិយ ច អត្ថព្យញ្ជនសម្បន្នស្ស ពុទ្ធានំ ទេសនាញាណគម្ភីរភាវសំសូចកស្ស ឥមស្ស សុត្តស្ស សុខាវគាហត្ថំ។

    Bhikkhavoti cettha sandhivasena i-kāralopo daṭṭhabbo. Bhikkhavo itīti ayaṃ iti-saddo hetuparisamāpanādiatthapadatthavipariyāyapakārāvadhāraṇanidassanādianekatthappabhedo. Tathā hesa ‘‘ruppatīti kho, bhikkhave, tasmā rūpanti vuccatī’’tiādīsu (saṃ. ni. 3.79) hetvatthe dissati. ‘‘Tasmātiha me, bhikkhave, dhammadāyādā bhavatha, mā āmisadāyādā. Atthi me tumhesu anukampā. Kinti me sāvakā dhammadāyādā bhaveyyuṃ, no āmisadāyādā’’tiādīsu (ma. ni. 1.19) parisamāpane. ‘‘Iti vā iti evarūpā naccagītavāditavisūkadassanā paṭivirato’’tiādīsu (dī. ni. 1.13) ādiatthe. ‘‘Māgaṇḍiyoti tassa brāhmaṇassa saṅkhā samaññā paññatti vohāro nāmaṃ nāmakammaṃ nāmadheyyaṃ nirutti byañjanamabhilāpo’’tiādīsu (mahāni. 73, 75) padatthavipariyāye. ‘‘Iti kho, bhikkhave, sappaṭibhayo bālo, appaṭibhayo paṇḍito, saupaddavo bālo, anupaddavo paṇḍito, saupasaggo bālo, anupasaggo paṇḍito’’tiādīsu (ma. ni. 3.124) pakāre. ‘‘Atthi idappaccayā jarāmaraṇanti puṭṭhena satā, ‘ānanda, atthī’tissa vacanīyaṃ. ‘Kiṃ paccayā jarāmaraṇa’nti iti ce vadeyya. Jātipaccayā jarāmaraṇaṃ iccassa vacanīya’’ntiādīsu (dī. ni. 2.96) avadhāraṇe. ‘‘Atthīti kho, kaccāna, ayameko anto, natthīti kho, kaccāna, ayaṃ dutiyo anto’’tiādīsu (saṃ. ni. 2.15; saṃ. ni. 3.90) nidassane. Idhāpi nidassane eva daṭṭhabbo. Bhikkhavoti hi āmantanākāro. Tamesa iti-saddo nidasseti ‘‘bhikkhavoti āmantesī’’ti. Iminā nayena ‘‘bhaddante’’tiādīsupi yathārahaṃ iti-saddassa attho veditabbo. Pubbe ‘‘bhagavā āmantesī’’ti vuttattā ‘‘bhagavato paccassosu’’nti idha ‘‘bhagavato’’ti sāmivacanaṃ āmantanameva sambandhiantaraṃ apekkhatīti iminā adhippāyena ‘‘bhagavato āmantanaṃ paṭiassosu’’nti vuttaṃ. ‘‘Bhagavato’’ti pana idaṃ paṭissavasambandhena sampadānavacanaṃ yathā ‘‘devadattāya paṭissuṇotī’’ti. Yaṃ nidānaṃ bhāsitanti sambandho. Imassa suttassa sukhāvagāhaṇatthanti kamalakuvalayujjalavimalasādurasasalilāya pokkharaṇiyā sukhāvataraṇatthaṃ nimmalasilātalaracanāvilāsasobhitaratanasopānaṃ vippakiṇṇamuttātalasadisavālukācuṇṇapaṇḍarabhūmibhāgaṃ titthaṃ viya suvibhattabhittivicitravedikāparikkhittassa nakkhattapathaṃ phusitukāmatāya viya paṭivijambhitasamussayassa pāsādavarassa sukhārohanatthaṃ dantamayasaṇhamuduphalakañcanalatāvinaddhamaṇigaṇappabhāsamudayujjalasobhaṃ sopānaṃ viya suvaṇṇavalayanūpurādisaṅghaṭṭanasaddasammissitassa kathitahasitamadhurassaragehajanavijambhitavicaritassa uḷāraissariyavibhavasobhitassa mahāgharassa sukhappavesanatthaṃ suvaṇṇarajatamaṇimuttāpavāḷādijutivissaravijjotitasuppatiṭṭhitavisāladvārabāhaṃ mahādvāraṃ viya ca atthabyañjanasampannassa buddhānaṃ desanāñāṇagambhīrabhāvasaṃsūcakassa imassa suttassa sukhāvagāhatthaṃ.

    ឯត្ថាហ – ‘‘កិមត្ថំ បន ធម្មវិនយសង្គហេ កយិរមានេ និទានវចនំ, ននុ ភគវតា ភាសិតវចនស្សេវ សង្គហោ កាតព្ពោ’’តិ? វុច្ចតេ, ទេសនាយ ឋិតិអសម្មោសសទ្ធេយ្យភាវសម្បាទនត្ថំ។ កាលទេសទេសកនិមិត្តបរិសាបទេសេហិ ឧបនិពន្ធិត្វា ឋបិតា ហិ ទេសនា ចិរដ្ឋិតិកា ហោតិ អសម្មោសធម្មា សទ្ធេយ្យា ច។ ទេសកាលកត្តុហេតុនិមិត្តេហិ ឧបនិពទ្ធោ វិយ វោហារវិនិច្ឆយោ។ តេនេវ ច អាយស្មតា មហាកស្សបេន ‘‘ចិត្តបរិយាទានសុត្តំ, អាវុសោ អានន្ទ, កត្ថ ភាសិត’’ន្តិអាទិនា ទេសាទិបុច្ឆាសុ កតាសុ តាសំ វិស្សជ្ជនំ ករោន្តេន ធម្មភណ្ឌាគារិកេន ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិអាទិនា ឥមស្ស សុត្តស្ស និទានំ ភាសិតំ។ អបិច សត្ថុសម្បត្តិប្បកាសនត្ថំ និទានវចនំ។ តថាគតស្ស ហិ ភគវតោ បុព្ពចរណានុមានាគមតក្កាភាវតោ សម្មាសម្ពុទ្ធភាវសិទ្ធិ។ ន ហិ សម្មាសម្ពុស្ស បុព្ពចរណាទីហិ អត្ថោ អត្ថិ សព្ពត្ថ អប្បដិហតញាណចារតាយ ឯកប្បមាណត្តា ច ញេយ្យធម្មេសុ។ តថា អាចរិយមុដ្ឋិធម្មមច្ឆរិយសាសនសាវកានានុរាគាភាវតោ ខីណាសវភាវសិទ្ធិ។ ន ហិ សព្ពសោ ខីណាសវស្ស តេ សម្ភវន្តីតិ សុវិសុទ្ធស្ស បរានុគ្គហប្បវត្តិ។ ឯវំ ទេសកសំកិលេសភូតានំ ទិដ្ឋិសីលសម្បទាទូសកានំ អវិជ្ជាតណ្ហានំ អច្ចន្តាភាវសំសូចកេហិ ញាណប្បហានសម្បទាភិព្យញ្ជនកេហិ ច សម្ពុទ្ធវិសុទ្ធភាវេហិ បុរិមវេសារជ្ជទ្វយសិទ្ធិ, តតោ ច អន្តរាយិកនិយ្យានិកធម្មេសុ សម្មោហាភាវសិទ្ធិតោ បច្ឆិមវេសារជ្ជទ្វយសិទ្ធីតិ ភគវតោ ចតុវេសារជ្ជសមន្នាគមោ អត្តហិតបរហិតប្បដិបត្តិ ច និទានវចនេន បកាសិតា ហោតិ។ តត្ថ តត្ថ សម្បត្តបរិសាយ អជ្ឈាសយានុរូបំ ឋានុប្បត្តិកប្បដិភានេន ធម្មទេសនាទីបនតោ, ឥធ បន រូបគរុកានំ បុគ្គលានំ អជ្ឈាសយានុរូបំ ឋានុប្បត្តិកប្បដិភានេន ធម្មទេសនាទីបនតោតិ យោជេតព្ពំ។ តេន វុត្តំ – ‘‘សត្ថុសម្បត្តិប្បកាសនត្ថំ និទានវចន’’ន្តិ។

    Etthāha – ‘‘kimatthaṃ pana dhammavinayasaṅgahe kayiramāne nidānavacanaṃ, nanu bhagavatā bhāsitavacanasseva saṅgaho kātabbo’’ti? Vuccate, desanāya ṭhitiasammosasaddheyyabhāvasampādanatthaṃ. Kāladesadesakanimittaparisāpadesehi upanibandhitvā ṭhapitā hi desanā ciraṭṭhitikā hoti asammosadhammā saddheyyā ca. Desakālakattuhetunimittehi upanibaddho viya vohāravinicchayo. Teneva ca āyasmatā mahākassapena ‘‘cittapariyādānasuttaṃ, āvuso ānanda, kattha bhāsita’’ntiādinā desādipucchāsu katāsu tāsaṃ vissajjanaṃ karontena dhammabhaṇḍāgārikena ‘‘evaṃ me suta’’ntiādinā imassa suttassa nidānaṃ bhāsitaṃ. Apica satthusampattippakāsanatthaṃ nidānavacanaṃ. Tathāgatassa hi bhagavato pubbacaraṇānumānāgamatakkābhāvato sammāsambuddhabhāvasiddhi. Na hi sammāsambussa pubbacaraṇādīhi attho atthi sabbattha appaṭihatañāṇacāratāya ekappamāṇattā ca ñeyyadhammesu. Tathā ācariyamuṭṭhidhammamacchariyasāsanasāvakānānurāgābhāvato khīṇāsavabhāvasiddhi. Na hi sabbaso khīṇāsavassa te sambhavantīti suvisuddhassa parānuggahappavatti. Evaṃ desakasaṃkilesabhūtānaṃ diṭṭhisīlasampadādūsakānaṃ avijjātaṇhānaṃ accantābhāvasaṃsūcakehi ñāṇappahānasampadābhibyañjanakehi ca sambuddhavisuddhabhāvehi purimavesārajjadvayasiddhi, tato ca antarāyikaniyyānikadhammesu sammohābhāvasiddhito pacchimavesārajjadvayasiddhīti bhagavato catuvesārajjasamannāgamo attahitaparahitappaṭipatti ca nidānavacanena pakāsitā hoti. Tattha tattha sampattaparisāya ajjhāsayānurūpaṃ ṭhānuppattikappaṭibhānena dhammadesanādīpanato, idha pana rūpagarukānaṃ puggalānaṃ ajjhāsayānurūpaṃ ṭhānuppattikappaṭibhānena dhammadesanādīpanatoti yojetabbaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘satthusampattippakāsanatthaṃ nidānavacana’’nti.

    តថា សាសនសម្បត្តិប្បកាសនត្ថំ និទានវចនំ។ ញាណករុណាបរិគ្គហិតសព្ពកិរិយស្ស ហិ ភគវតោ នត្ថិ និរត្ថកា បដិបត្តិ, អត្តហិតត្ថា វា។ តស្មា បរេសំ ឯវ អត្ថាយ បវត្តសព្ពកិរិយស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សកលម្បិ កាយវចីមនោកម្មំ យថាបវត្តំ វុច្ចមានំ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថេហិ យថារហំ សត្តានំ អនុសាសនដ្ឋេន សាសនំ, ន កប្បរចនា។ តយិទំ សត្ថុចរិតំ កាលទេសទេសកបរិសាបទេសេហិ សទ្ធិំ តត្ថ តត្ថ និទានវចនេហិ យថារហំ បកាសីយតិ។ ‘‘ឥធ បន រូបគរុកានំ បុគ្គលាន’’ន្តិអាទិ សព្ពំ បុរិមសទិសមេវ។ តេន វុត្តំ – ‘‘សាសនសម្បត្តិប្បកាសនត្ថំ និទានវចន’’ន្តិ។ អបិច សត្ថុនោ បមាណភាវប្បកាសនេន វចនេន សាសនស្ស បមាណភាវទស្សនត្ថំ និទានវចនំ, តញ្ច ទេសកប្បមាណភាវទស្សនំ ហេដ្ឋា វុត្តនយានុសារេន ‘‘ភគវា’’តិ ច ឥមិនា បទេន វិភាវិតន្តិ វេទិតព្ពំ។ ភគវាតិ ហិ តថាគតស្ស រាគទោសមោហាទិសព្ពកិលេសមលទុច្ចរិតទោសប្បហានទីបនេន វចនេន អនញ្ញសាធារណសុបរិសុទ្ធញាណករុណាទិគុណវិសេសយោគបរិទីបនេន តតោ ឯវ សព្ពសត្តុត្តមភាវទីបនេន អយមត្ថោ សព្ពថា បកាសិតោ ហោតីតិ។ ឥទមេត្ថ និទានវចនប្បយោជនស្ស មុខមត្តនិទស្សនំ។

    Tathā sāsanasampattippakāsanatthaṃ nidānavacanaṃ. Ñāṇakaruṇāpariggahitasabbakiriyassa hi bhagavato natthi niratthakā paṭipatti, attahitatthā vā. Tasmā paresaṃ eva atthāya pavattasabbakiriyassa sammāsambuddhassa sakalampi kāyavacīmanokammaṃ yathāpavattaṃ vuccamānaṃ diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi yathārahaṃ sattānaṃ anusāsanaṭṭhena sāsanaṃ, na kapparacanā. Tayidaṃ satthucaritaṃ kāladesadesakaparisāpadesehi saddhiṃ tattha tattha nidānavacanehi yathārahaṃ pakāsīyati. ‘‘Idha pana rūpagarukānaṃ puggalāna’’ntiādi sabbaṃ purimasadisameva. Tena vuttaṃ – ‘‘sāsanasampattippakāsanatthaṃ nidānavacana’’nti. Apica satthuno pamāṇabhāvappakāsanena vacanena sāsanassa pamāṇabhāvadassanatthaṃ nidānavacanaṃ, tañca desakappamāṇabhāvadassanaṃ heṭṭhā vuttanayānusārena ‘‘bhagavā’’ti ca iminā padena vibhāvitanti veditabbaṃ. Bhagavāti hi tathāgatassa rāgadosamohādisabbakilesamaladuccaritadosappahānadīpanena vacanena anaññasādhāraṇasuparisuddhañāṇakaruṇādiguṇavisesayogaparidīpanena tato eva sabbasattuttamabhāvadīpanena ayamattho sabbathā pakāsito hotīti. Idamettha nidānavacanappayojanassa mukhamattanidassanaṃ.

    និក្ខិត្តស្សាតិ ទេសិតស្ស។ ទេសនា ហិ ទេសេតព្ពស្ស សីលាទិអត្ថស្ស វេនេយ្យសន្តានេសុ និក្ខិបនតោ ‘‘និក្ខេបោ’’តិ វុច្ចតិ។ សុត្តនិក្ខេបំ វិចារេត្វាវ វុច្ចមានា បាកដា ហោតីតិ សាមញ្ញតោ ភគវតោ ទេសនាយ សមុដ្ឋានស្ស វិភាគំ ទស្សេត្វា ‘‘ឯត្ថាយំ ទេសនា ឯវំសមុដ្ឋានា’’តិ ទេសនាយ សមុដ្ឋានេ ទស្សិតេ សុត្តស្ស សម្មទេវ និទានបរិជាននេន វណ្ណនាយ សុវិញ្ញេយ្យត្តា វុត្តំ។ តត្ថ យថា អនេកសតអនេកសហស្សភេទានិបិ សុត្តន្តានិ សំកិលេសភាគិយាទិបដ្ឋាននយវសេន សោឡសវិធតំ នាតិវត្តន្តិ, ឯវំ អត្តជ្ឈាសយាទិសុត្តនិក្ខេបវសេន ចតុព្ពិធភាវន្តិ អាហ – ‘‘ចត្តារោ ហិ សុត្តនិក្ខេបា’’តិ។ ឯត្ថ ច យថា អត្តជ្ឈាសយស្ស អដ្ឋុប្បត្តិយា ច បរជ្ឈាសយបុច្ឆាហិ សទ្ធិំ សំសគ្គភេទោ សម្ភវតិ ‘‘អត្តជ្ឈាសយោ ច បរជ្ឈាសយោ ច, អត្តជ្ឈាសយោ ច បុច្ឆាវសិកោ ច, អដ្ឋុប្បត្តិកោ ច បរជ្ឈាសយោ ច, អដ្ឋុប្បត្តិកោ ច បុច្ឆាវសិកោ ចា’’តិ អជ្ឈាសយបុច្ឆានុសន្ធិសព្ភាវតោ, ឯវំ យទិបិ អដ្ឋុប្បត្តិយា អត្តជ្ឈាសយេនបិ សំសគ្គភេទោ សម្ភវតិ, អត្តជ្ឈាសយាទីហិ បន បុរតោ ឋិតេហិ អដ្ឋុប្បត្តិយា សំសគ្គោ នត្ថីតិ ន ឥធ និរវសេសោ វិត្ថារនយោ សម្ភវតីតិ ‘‘ចត្តារោ សុត្តនិក្ខេបា’’តិ វុត្តំ។ តទន្តោគធត្តា វា សេសនិក្ខេបានំ មូលនិក្ខេបវសេន ចត្តារោវ ទស្សិតា។ យថាទស្សនញ្ហេត្ថ អយំ សំសគ្គភេទោ គហេតព្ពោតិ។

    Nikkhittassāti desitassa. Desanā hi desetabbassa sīlādiatthassa veneyyasantānesu nikkhipanato ‘‘nikkhepo’’ti vuccati. Suttanikkhepaṃ vicāretvāva vuccamānā pākaṭā hotīti sāmaññato bhagavato desanāya samuṭṭhānassa vibhāgaṃ dassetvā ‘‘etthāyaṃ desanā evaṃsamuṭṭhānā’’ti desanāya samuṭṭhāne dassite suttassa sammadeva nidānaparijānanena vaṇṇanāya suviññeyyattā vuttaṃ. Tattha yathā anekasataanekasahassabhedānipi suttantāni saṃkilesabhāgiyādipaṭṭhānanayavasena soḷasavidhataṃ nātivattanti, evaṃ attajjhāsayādisuttanikkhepavasena catubbidhabhāvanti āha – ‘‘cattāro hi suttanikkhepā’’ti. Ettha ca yathā attajjhāsayassa aṭṭhuppattiyā ca parajjhāsayapucchāhi saddhiṃ saṃsaggabhedo sambhavati ‘‘attajjhāsayo ca parajjhāsayo ca, attajjhāsayo ca pucchāvasiko ca, aṭṭhuppattiko ca parajjhāsayo ca, aṭṭhuppattiko ca pucchāvasiko cā’’ti ajjhāsayapucchānusandhisabbhāvato, evaṃ yadipi aṭṭhuppattiyā attajjhāsayenapi saṃsaggabhedo sambhavati, attajjhāsayādīhi pana purato ṭhitehi aṭṭhuppattiyā saṃsaggo natthīti na idha niravaseso vitthāranayo sambhavatīti ‘‘cattāro suttanikkhepā’’ti vuttaṃ. Tadantogadhattā vā sesanikkhepānaṃ mūlanikkhepavasena cattārova dassitā. Yathādassanañhettha ayaṃ saṃsaggabhedo gahetabboti.

    តត្រាយំ វចនត្ថោ – និក្ខិបីយតីតិ និក្ខេបោ, សុត្តំ ឯវ និក្ខេបោ សុត្តនិក្ខេបោ។ អថ វា និក្ខិបនំ និក្ខេបោ, សុត្តស្ស និក្ខេបោ សុត្តនិក្ខេបោ, សុត្តទេសនាតិ អត្ថោ។ អត្តនោ អជ្ឈាសយោ អត្តជ្ឈាសយោ, សោ អស្ស អត្ថិ ការណភូតោតិ អត្តជ្ឈាសយោ។ អត្តនោ អជ្ឈាសយោ ឯតស្សាតិ វា អត្តជ្ឈាសយោ។ បរជ្ឈាសយេបិ ឯសេវ នយោ។ បុច្ឆាយ វសោ បុច្ឆាវសោ, សោ ឯតស្ស អត្ថីតិ បុច្ឆាវសិកោ។ សុត្តទេសនាវត្ថុភូតស្ស អត្ថស្ស ឧប្បត្តិ អត្ថុប្បត្តិ, អត្ថុប្បត្តិយេវ អដ្ឋុប្បត្តិ ត្ថ-ការស្ស ដ្ឋ-ការំ កត្វា។ សា ឯតស្ស អត្ថីតិ អដ្ឋុប្បត្តិកោ។ អថ វា និក្ខិបីយតិ សុត្តំ ឯតេនាតិ សុត្តនិក្ខេបោ, អត្តជ្ឈាសយាទិ ឯវ។ ឯតស្មិំ អត្ថវិកប្បេ អត្តនោ អជ្ឈាសយោ អត្តជ្ឈាសយោ។ បរេសំ អជ្ឈាសយោ បរជ្ឈាសយោ។ បុច្ឆីយតីតិ បុច្ឆា, បុច្ឆិតព្ពោ អត្ថោ។ បុច្ឆាវសេន បវត្តំ ធម្មប្បដិគ្គាហកានំ វចនំ បុច្ឆាវសិកំ, តទេវ និក្ខេបសទ្ទាបេក្ខាយ បុល្លិង្គវសេន វុត្តំ – ‘‘បុច្ឆាវសិកោ’’តិ។ តថា អដ្ឋុប្បត្តិ ឯវ អដ្ឋុប្បត្តិកោតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។

    Tatrāyaṃ vacanattho – nikkhipīyatīti nikkhepo, suttaṃ eva nikkhepo suttanikkhepo. Atha vā nikkhipanaṃ nikkhepo, suttassa nikkhepo suttanikkhepo, suttadesanāti attho. Attano ajjhāsayo attajjhāsayo, so assa atthi kāraṇabhūtoti attajjhāsayo. Attano ajjhāsayo etassāti vā attajjhāsayo. Parajjhāsayepi eseva nayo. Pucchāya vaso pucchāvaso, so etassa atthīti pucchāvasiko. Suttadesanāvatthubhūtassa atthassa uppatti atthuppatti, atthuppattiyeva aṭṭhuppatti ttha-kārassa ṭṭha-kāraṃ katvā. Sā etassa atthīti aṭṭhuppattiko. Atha vā nikkhipīyati suttaṃ etenāti suttanikkhepo, attajjhāsayādi eva. Etasmiṃ atthavikappe attano ajjhāsayo attajjhāsayo. Paresaṃ ajjhāsayo parajjhāsayo. Pucchīyatīti pucchā, pucchitabbo attho. Pucchāvasena pavattaṃ dhammappaṭiggāhakānaṃ vacanaṃ pucchāvasikaṃ, tadeva nikkhepasaddāpekkhāya pulliṅgavasena vuttaṃ – ‘‘pucchāvasiko’’ti. Tathā aṭṭhuppatti eva aṭṭhuppattikoti evamettha attho veditabbo.

    អបិចេត្ថ បរេសំ ឥន្ទ្រិយបរិបាកាទិការណនិរបេក្ខត្តា អត្តជ្ឈាសយស្ស វិសុំ សុត្តនិក្ខេបភាវោ យុត្តោ កេវលំ អត្តនោ អជ្ឈាសយេនេវ ធម្មតន្តិដ្ឋបនត្ថំ បវត្តិតទេសនត្តា។ បរជ្ឈាសយបុច្ឆាវសិកានំ បន បរេសំ អជ្ឈាសយបុច្ឆានំ ទេសនាបវត្តិហេតុភូតានំ ឧប្បត្តិយំ បវត្តិតានំ កថមដ្ឋុប្បត្តិយា អនវរោធោ, បុច្ឆាវសិកអដ្ឋុប្បត្តិកានំ វា បរជ្ឈាសយានុរោធេន បវត្តិតានំ កថំ បរជ្ឈាសយេ អនវរោធោតិ? ន ចោទេតព្ពមេតំ។ បរេសញ្ហិ អភិនីហារបរិបុច្ឆាទិវិនិមុត្តស្សេវ សុត្តទេសនាការណុប្បាទស្ស អដ្ឋុប្បត្តិភាវេន គហិតត្តា បរជ្ឈាសយបុច្ឆាវសិកានំ វិសុំ គហណំ។ តថា ហិ ព្រហ្មជាលធម្មទាយាទសុត្តាទីនំ វណ្ណាវណ្ណអាមិសុប្បាទាទិទេសនានិមិត្តំ ‘‘អដ្ឋុប្បត្តី’’តិ វុច្ចតិ។ បរេសំ បុច្ឆំ វិនា អជ្ឈាសយំ ឯវ និមិត្តំ កត្វា ទេសិតោ បរជ្ឈាសយោ, បុច្ឆាវសេន ទេសិតោ បុច្ឆាវសិកោតិ បាកដោយមត្ថោតិ។ អត្តនោ អជ្ឈាសយេនេវ កថេសីតិ ធម្មតន្តិដ្ឋបនត្ថំ កថេសិ។ វិមុត្តិបរិបាចនីយា ធម្មា សទ្ធិន្ទ្រិយាទយោ។ អជ្ឈាសយន្តិ អធិមុត្តិំ។ ខន្តិន្តិ ទិដ្ឋិនិជ្ឈានក្ខន្តិំ។ មនន្តិ បញ្ញត្តិចិត្តំ។ អភិនីហារន្តិ បណិធានំ។ ពុជ្ឈនភាវន្តិ ពុជ្ឈនសភាវំ, បដិវិជ្ឈនាការំ វា។ រូបគរុកានន្តិ បញ្ចសុ អារម្មណេសុ រូបារម្មណគរុកា រូបគរុកា។ ចិត្តេន រូបនិន្នា រូបបោណា រូបបព្ភារា រូបទស្សនប្បសុតា រូបេន អាកឌ្ឍិតហទយា, តេសំ រូបគរុកានំ។

    Apicettha paresaṃ indriyaparipākādikāraṇanirapekkhattā attajjhāsayassa visuṃ suttanikkhepabhāvo yutto kevalaṃ attano ajjhāsayeneva dhammatantiṭṭhapanatthaṃ pavattitadesanattā. Parajjhāsayapucchāvasikānaṃ pana paresaṃ ajjhāsayapucchānaṃ desanāpavattihetubhūtānaṃ uppattiyaṃ pavattitānaṃ kathamaṭṭhuppattiyā anavarodho, pucchāvasikaaṭṭhuppattikānaṃ vā parajjhāsayānurodhena pavattitānaṃ kathaṃ parajjhāsaye anavarodhoti? Na codetabbametaṃ. Paresañhi abhinīhāraparipucchādivinimuttasseva suttadesanākāraṇuppādassa aṭṭhuppattibhāvena gahitattā parajjhāsayapucchāvasikānaṃ visuṃ gahaṇaṃ. Tathā hi brahmajāladhammadāyādasuttādīnaṃ vaṇṇāvaṇṇaāmisuppādādidesanānimittaṃ ‘‘aṭṭhuppattī’’ti vuccati. Paresaṃ pucchaṃ vinā ajjhāsayaṃ eva nimittaṃ katvā desito parajjhāsayo, pucchāvasena desito pucchāvasikoti pākaṭoyamatthoti. Attano ajjhāsayeneva kathesīti dhammatantiṭṭhapanatthaṃ kathesi. Vimuttiparipācanīyā dhammā saddhindriyādayo. Ajjhāsayanti adhimuttiṃ. Khantinti diṭṭhinijjhānakkhantiṃ. Mananti paññatticittaṃ. Abhinīhāranti paṇidhānaṃ. Bujjhanabhāvanti bujjhanasabhāvaṃ, paṭivijjhanākāraṃ vā. Rūpagarukānanti pañcasu ārammaṇesu rūpārammaṇagarukā rūpagarukā. Cittena rūpaninnā rūpapoṇā rūpapabbhārā rūpadassanappasutā rūpena ākaḍḍhitahadayā, tesaṃ rūpagarukānaṃ.

    បដិសេធត្ថោតិ បដិក្ខេបត្ថោ។ កស្ស បន បដិក្ខេបត្ថោតិ? កិរិយាបធានញ្ហិ វាក្យំ, តស្មា ‘‘ន សមនុបស្សាមី’’តិ សមនុបស្សនាកិរិយាបដិសេធត្ថោ។ តេនាហ – ‘‘ឥមស្ស បន បទស្សា’’តិអាទិ។ យោ បរោ ន ហោតិ, សោ អត្តាតិ លោកសមញ្ញាមត្តសិទ្ធំ សត្តសន្តានំ សន្ធាយ – ‘‘អហ’’ន្តិ សត្ថា វទតិ, ន ពាហិរកបរិកប្បិតំ អហំការវិសយំ អហំការស្ស ពោធិមូលេយេវ សមុច្ឆិន្នត្តា។ លោកសមញ្ញានតិក្កមន្តា ឯវ ហិ ពុទ្ធានំ លោកិយេ វិសយេ ទេសនាបវត្តិ។ ភិក្ខវេតិ អាលបនេ ការណំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ។ អញ្ញន្តិ អបេក្ខាសិទ្ធត្តា អញ្ញត្ថស្ស ‘‘ឥទានិ វត្តព្ពឥត្ថិរូបតោ អញ្ញ’’ន្តិ អាហ។ ឯកម្បិ រូបន្តិ ឯកំ វណ្ណាយតនំ។ សមំ វិសមំ សម្មា យាថាវតោ អនុ អនុ បស្សតីតិ សមនុបស្សនា, ញាណំ។ សំកិលិស្សនវសេន អនុ អនុ បស្សតីតិ សមនុបស្សនា, ទិដ្ឋិ។ នោ និច្ចតោតិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ អាទិអត្ថោ, ឯវមាទិកោតិ អត្ថោ។ តេន ‘‘ទុក្ខតោ សមនុបស្សតី’’តិ ឯវមាទីនិ សង្គណ្ហាតិ។ ឱលោកេន្តោបីតិ ទេវមនុស្សវិមានកប្បរុក្ខមណិកនកាទិគតានិ រូបានិ អនវសេសំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន ឱលោកេន្តោបិ។ សាមញ្ញវចនោបិ យំ-សទ្ទោ ‘‘ឯករូបម្បី’’តិ រូបស្ស អធិគតត្តា រូបវិសយោ ឥច្ឆិតោតិ ‘‘យំ រូប’’ន្តិ វុត្តំ។ តថា បុរិសសទ្ទោ បរិយាទិយិតព្ពចិត្តបុគ្គលវិសយោតិ រូបគរុកស្សាតិ វិសេសិតំ។ គហណំ ‘‘ខេបន’’ន្តិ ច អធិប្បេតំ, បរិយាទានញ្ច ឧប្បត្តិនិវារណន្តិ អាហ – ‘‘ចតុភូមកកុសលចិត្ត’’ន្តិ។ តញ្ហិ រូបំ តាទិសស្ស បរិត្តកុសលស្សបិ ឧប្បត្តិំ និវារេតិ, កិមង្គំ បន មហគ្គតានុត្តរចិត្តស្សាតិ លោកុត្តរកុសលចិត្តស្សបិ ឧប្បត្តិយា និវារណំ ហោតុំ សមត្ថំ, លោកិយកុសលុប្បត្តិយា និវារកត្តេ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ ‘‘ចតុភូមកកុសលចិត្តំ បរិយាទិយិត្វា’’តិ វុត្តំ។ ន ហិ កាមគុណស្សាទប្បសុតស្ស បុរិសស្ស ទានាទិវសេន សវិប្ផារិកា កុសលុប្បត្តិ សម្ភវតិ។ គណ្ហិត្វា ខេបេត្វាតិ អត្តានំ អស្សាទេត្វា បវត្តមានស្ស អកុសលចិត្តស្ស បច្ចយោ ហោន្តំ បវត្តិនិវារណេន មុដ្ឋិគតំ វិយ គហេត្វា អនុប្បាទនិរោធេន ខេបេត្វា វិយ តិដ្ឋតិ។ តាវ មហតិ លោកសន្និវាសេ តស្ស បរិយាទិយដ្ឋានំ អវិច្ឆេទតោ លព្ភតីតិ អាហ – ‘‘តិដ្ឋតី’’តិ យថា ‘‘បព្ពតា តិដ្ឋន្តិ, នជ្ជោ សន្ទន្តី’’តិ។ តេនាហ – ‘‘ឥធ ឧភយម្បិ វដ្ដតី’’តិអាទិ។

    Paṭisedhatthoti paṭikkhepattho. Kassa pana paṭikkhepatthoti? Kiriyāpadhānañhi vākyaṃ, tasmā ‘‘na samanupassāmī’’ti samanupassanākiriyāpaṭisedhattho. Tenāha – ‘‘imassa pana padassā’’tiādi. Yo paro na hoti, so attāti lokasamaññāmattasiddhaṃ sattasantānaṃ sandhāya – ‘‘aha’’nti satthā vadati, na bāhirakaparikappitaṃ ahaṃkāravisayaṃ ahaṃkārassa bodhimūleyeva samucchinnattā. Lokasamaññānatikkamantā eva hi buddhānaṃ lokiye visaye desanāpavatti. Bhikkhaveti ālapane kāraṇaṃ heṭṭhā vuttameva. Aññanti apekkhāsiddhattā aññatthassa ‘‘idāni vattabbaitthirūpato añña’’nti āha. Ekampi rūpanti ekaṃ vaṇṇāyatanaṃ. Samaṃ visamaṃ sammā yāthāvato anu anu passatīti samanupassanā, ñāṇaṃ. Saṃkilissanavasena anu anu passatīti samanupassanā, diṭṭhi. No niccatoti ettha iti-saddo ādiattho, evamādikoti attho. Tena ‘‘dukkhato samanupassatī’’ti evamādīni saṅgaṇhāti. Olokentopīti devamanussavimānakapparukkhamaṇikanakādigatāni rūpāni anavasesaṃ sabbaññutaññāṇena olokentopi. Sāmaññavacanopi yaṃ-saddo ‘‘ekarūpampī’’ti rūpassa adhigatattā rūpavisayo icchitoti ‘‘yaṃ rūpa’’nti vuttaṃ. Tathā purisasaddo pariyādiyitabbacittapuggalavisayoti rūpagarukassāti visesitaṃ. Gahaṇaṃ ‘‘khepana’’nti ca adhippetaṃ, pariyādānañca uppattinivāraṇanti āha – ‘‘catubhūmakakusalacitta’’nti. Tañhi rūpaṃ tādisassa parittakusalassapi uppattiṃ nivāreti, kimaṅgaṃ pana mahaggatānuttaracittassāti lokuttarakusalacittassapi uppattiyā nivāraṇaṃ hotuṃ samatthaṃ, lokiyakusaluppattiyā nivārakatte vattabbameva natthīti ‘‘catubhūmakakusalacittaṃ pariyādiyitvā’’ti vuttaṃ. Na hi kāmaguṇassādappasutassa purisassa dānādivasena savipphārikā kusaluppatti sambhavati. Gaṇhitvā khepetvāti attānaṃ assādetvā pavattamānassa akusalacittassa paccayo hontaṃ pavattinivāraṇena muṭṭhigataṃ viya gahetvā anuppādanirodhena khepetvā viya tiṭṭhati. Tāva mahati lokasannivāse tassa pariyādiyaṭṭhānaṃ avicchedato labbhatīti āha – ‘‘tiṭṭhatī’’ti yathā ‘‘pabbatā tiṭṭhanti, najjo sandantī’’ti. Tenāha – ‘‘idha ubhayampi vaṭṭatī’’tiādi.

    យថយិទន្តិ សន្ធិវសេន អាការស្ស រស្សត្តំ យការាគមោ ចាតិ អាហ – ‘‘យថា ឥទ’’ន្តិ។ ឥត្ថិយា រូបន្តិ ឥត្ថិសរីរគតំ តប្បដិពទ្ធញ្ច រូបាយតនំ។ បរមត្ថស្ស និរុឡ្ហោ, បឋមំ សាធារណតោ សទ្ទសត្ថលក្ខណានិ វិភាវេតព្ពានិ, បច្ឆា អសាធារណតោតិ តានិ បាឡិវសេន វិភាវេតុំ – ‘‘រុប្បតីតិ ខោ…បេ.… វេទិតព្ព’’ន្តិ អាហ។ តត្ថ រុប្បតីតិ សីតាទិវិរោធិបច្ចយេហិ វិការំ អាបាទីយតិ, អាបជ្ជតីតិ វា អត្ថោ។ វិការុប្បត្តិ ច វិរោធិបច្ចយសន្និបាតេ វិសទិសុប្បត្តិ វិភូតតរា, កុតោ បនាយំ វិសេសោតិ ចេ? ‘‘សីតេនា’’តិអាទិវចនតោ។ ឯវញ្ច កត្វា វេទនាទីសុ អនវសេសរូបសមញ្ញា សាមញ្ញលក្ខណន្តិ សព្ពរូបធម្មសាធារណំ រូប្បនំ។ ឥទានិ អត្ថុទ្ធារនយេន រូបសទ្ទំ សំវណ្ណេន្តោ ‘‘អយំ បនា’’តិអាទិមាហ។ រូបក្ខន្ធេ វត្តតីតិ ‘‘ឱឡារិកំ វា សុខុមំ វា’’តិអាទិវចនតោ (ម. និ. ១.៣៦១; ២.១១៣; ៣.៨៦, ៨៩; វិភ. ២)។ រូបូបបត្តិយាតិ ឯត្ថ រូបភវោ រូបំ ឧត្តរបទលោបេន។ រូបភវូបបត្តិយាតិ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ។ កសិណនិមិត្តេតិ បថវីកសិណាទិសញ្ញិតេ បដិភាគនិមិត្តេ។ រូប្បតិ អត្តនោ ផលស្ស សភាវំ ករោតីតិ រូបំ, សភាវហេតូតិ អាហ – ‘‘សរូបា…បេ.… ឯត្ថ បច្ចយេ’’តិ។ ករចរណាទិអវយវសង្ឃាតភាវេន រូបីយតិ និរូបីយតីតិ រូបំ, រូបកាយោតិ អាហ – ‘‘អាកាសោ…បេ.… ឯត្ថ សរីរេ’’តិ។

    Yathayidanti sandhivasena ākārassa rassattaṃ yakārāgamo cāti āha – ‘‘yathā ida’’nti. Itthiyā rūpanti itthisarīragataṃ tappaṭibaddhañca rūpāyatanaṃ. Paramatthassa niruḷho, paṭhamaṃ sādhāraṇato saddasatthalakkhaṇāni vibhāvetabbāni, pacchā asādhāraṇatoti tāni pāḷivasena vibhāvetuṃ – ‘‘ruppatīti kho…pe… veditabba’’nti āha. Tattha ruppatīti sītādivirodhipaccayehi vikāraṃ āpādīyati, āpajjatīti vā attho. Vikāruppatti ca virodhipaccayasannipāte visadisuppatti vibhūtatarā, kuto panāyaṃ visesoti ce? ‘‘Sītenā’’tiādivacanato. Evañca katvā vedanādīsu anavasesarūpasamaññā sāmaññalakkhaṇanti sabbarūpadhammasādhāraṇaṃ rūppanaṃ. Idāni atthuddhāranayena rūpasaddaṃ saṃvaṇṇento ‘‘ayaṃ panā’’tiādimāha. Rūpakkhandhe vattatīti ‘‘oḷārikaṃ vā sukhumaṃ vā’’tiādivacanato (ma. ni. 1.361; 2.113; 3.86, 89; vibha. 2). Rūpūpapattiyāti ettha rūpabhavo rūpaṃ uttarapadalopena. Rūpabhavūpapattiyāti ayañhettha attho. Kasiṇanimitteti pathavīkasiṇādisaññite paṭibhāganimitte. Rūppati attano phalassa sabhāvaṃ karotīti rūpaṃ, sabhāvahetūti āha – ‘‘sarūpā…pe… ettha paccaye’’ti. Karacaraṇādiavayavasaṅghātabhāvena rūpīyati nirūpīyatīti rūpaṃ, rūpakāyoti āha – ‘‘ākāso…pe… ettha sarīre’’ti.

    រូបយតិ វណ្ណវិការំ អាបជ្ជមានំ ហទយង្គតភាវំ បកាសេតីតិ រូបំ, វណ្ណាយតនំ។ អារោហបរិណាហាទិភេទរូបគតំ សណ្ឋានសម្បត្តិំ និស្សាយ បសាទំ អាបជ្ជមានោ រូបប្បមាណោតិ វុត្តោតិ អាហ – ‘‘ឯត្ថ សណ្ឋានេ’’តិ។ បិយរូបន្តិអាទីសុ សភាវត្ថោ រូបសទ្ទោ។ អាទិសទ្ទេន រូបជ្ឈានាទីនំ សង្គហោ។ ‘‘រូបី រូបានិ បស្សតី’’តិ ឯត្ថ អជ្ឈត្តំ កេសាទីសុ បរិកម្មសញ្ញាវសេន បដិលទ្ធរូបជ្ឈានំ រូបំ, តំ អស្ស អត្ថីតិ រូបីតិ វុត្តោ។ ឥត្ថិយា ចតុសមុដ្ឋានេ វណ្ណេតិ ឥត្ថិសរីរបរិយាបន្នមេវ រូបំ គហិតំ, តប្បដិពទ្ធវត្ថាលង្ការាទិរូបម្បិ បន បុរិសចិត្តស្ស បរិយាទាយកំ ហោតីតិ ទស្សេតុំ – ‘‘អបិចា’’តិអាទិ វុត្តំ។ គន្ធវណ្ណគ្គហណេន វិលេបនំ វុត្តំ។ កាមំ ‘‘អសុកាយ ឥត្ថិយា បសាធន’’ន្តិ សល្លក្ខិតស្ស អកាយប្បដិពទ្ធស្សបិ វណ្ណោ បដិពទ្ធចិត្តស្ស បុរិសស្ស ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋេយ្យ, តំ បន ន ឯកន្តិកន្តិ ឯកន្តិកំ ទស្សេន្តោ ‘‘កាយប្បដិពទ្ធោ’’តិអាហ។ ឧបកប្បតីតិ ចិត្តស្ស បរិយាទានាយ ឧបកប្បតិ។ បុរិមស្សេវាតិ បុព្ពេ វុត្តអត្ថស្សេវ ទឡ្ហីករណត្ថំ វុត្តំ យថា ‘‘ទ្វិក្ខត្តុំ ពន្ធំ សុពន្ធ’’ន្តិ។ និគមនវសេន វា ឯតំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ ឱបម្មវសេន វុត្តន្តិ ‘‘យំ ឯវំ បុរិសស្ស ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋតី’’តិ សកលមេវិទំ បុរិមវចនំ ឧបមាវសេន វុត្តំ, តត្ថ បន ឧបមាភូតំ អត្ថំ ទស្សេតុំ – ‘‘យថយិទំ…បេ.… ឥត្ថិរូប’’ន្តិ វុត្តំ។ បរិយាទានេ អានុភាវោ សម្ភវោ បរិយាទានានុភាវោ, តស្ស ទស្សនវសេន វុត្តំ។

    Rūpayati vaṇṇavikāraṃ āpajjamānaṃ hadayaṅgatabhāvaṃ pakāsetīti rūpaṃ, vaṇṇāyatanaṃ. Ārohapariṇāhādibhedarūpagataṃ saṇṭhānasampattiṃ nissāya pasādaṃ āpajjamāno rūpappamāṇoti vuttoti āha – ‘‘ettha saṇṭhāne’’ti. Piyarūpantiādīsu sabhāvattho rūpasaddo. Ādisaddena rūpajjhānādīnaṃ saṅgaho. ‘‘Rūpī rūpāni passatī’’ti ettha ajjhattaṃ kesādīsu parikammasaññāvasena paṭiladdharūpajjhānaṃ rūpaṃ, taṃ assa atthīti rūpīti vutto. Itthiyā catusamuṭṭhāne vaṇṇeti itthisarīrapariyāpannameva rūpaṃ gahitaṃ, tappaṭibaddhavatthālaṅkārādirūpampi pana purisacittassa pariyādāyakaṃ hotīti dassetuṃ – ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Gandhavaṇṇaggahaṇena vilepanaṃ vuttaṃ. Kāmaṃ ‘‘asukāya itthiyā pasādhana’’nti sallakkhitassa akāyappaṭibaddhassapi vaṇṇo paṭibaddhacittassa purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭheyya, taṃ pana na ekantikanti ekantikaṃ dassento ‘‘kāyappaṭibaddho’’tiāha. Upakappatīti cittassa pariyādānāya upakappati. Purimassevāti pubbe vuttaatthasseva daḷhīkaraṇatthaṃ vuttaṃ yathā ‘‘dvikkhattuṃ bandhaṃ subandha’’nti. Nigamanavasena vā etaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Opammavasena vuttanti ‘‘yaṃ evaṃ purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatī’’ti sakalamevidaṃ purimavacanaṃ upamāvasena vuttaṃ, tattha pana upamābhūtaṃ atthaṃ dassetuṃ – ‘‘yathayidaṃ…pe… itthirūpa’’nti vuttaṃ. Pariyādāne ānubhāvo sambhavo pariyādānānubhāvo, tassa dassanavasena vuttaṃ.

    ឥទំ បន ‘‘ឥត្ថិរូប’’ន្តិអាទិវចនំ បរិយាទានានុភាវេ សាធេតព្ពេ ទីបេតព្ពេ វត្ថុ ការណំ។ នាគោ នាម សោ រាជា, ទីឃទាឋិកត្តា បន ‘‘មហាទាឋិកនាគរាជា’’តិ វុត្តោ។ អសំវរនិយាមេនាតិ ចក្ខុទ្វារិកេន អសំវរនីហារេន។ និមិត្តំ គហេត្វាតិ រាគុប្បត្តិហេតុភូតំ រូបំ សុភនិមិត្តំ គហេត្វា។ វិសិកាទស្សនំ គន្ត្វាតិ សិវថិកទស្សនំ គន្ត្វា។ តត្ថ ហិ អាទីនវានុបស្សនា ឥជ្ឈតិ។ វត្ថុលោភេន កុតោ តាទិសាយ មរណន្តិ អសទ្ទហន្តោ ‘‘មុខំ តុម្ហាកំ ធូមវណ្ណ’’ន្តិ តេ ទហរសាមណេរេ ឧប្បណ្ឌេន្តោ វទតិ។

    Idaṃ pana ‘‘itthirūpa’’ntiādivacanaṃ pariyādānānubhāve sādhetabbe dīpetabbe vatthu kāraṇaṃ. Nāgo nāma so rājā, dīghadāṭhikattā pana ‘‘mahādāṭhikanāgarājā’’ti vutto. Asaṃvaraniyāmenāti cakkhudvārikena asaṃvaranīhārena. Nimittaṃ gahetvāti rāguppattihetubhūtaṃ rūpaṃ subhanimittaṃ gahetvā. Visikādassanaṃ gantvāti sivathikadassanaṃ gantvā. Tattha hi ādīnavānupassanā ijjhati. Vatthulobhena kuto tādisāya maraṇanti asaddahanto ‘‘mukhaṃ tumhākaṃ dhūmavaṇṇa’’nti te daharasāmaṇere uppaṇḍento vadati.

    រតនត្តយេ សុប្បសន្នត្តា កាកវណ្ណតិស្សាទីហិ វិសេសនត្ថញ្ច សោ តិស្សមហារាជា សទ្ធាសទ្ទេន វិសេសេត្វា វុច្ចតិ។ ទហរស្ស ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋតីតិ អធិការវសេន វុត្តំ។ និដ្ឋិតុទ្ទេសកិច្ចោតិ គាមេ អសប្បាយរូបទស្សនំ ឥមស្ស អនត្ថាយ សិយាតិ អាចរិយេន និវារិតគាមប្បវេសោ បច្ឆា និដ្ឋិតុទ្ទេសកិច្ចោ ហុត្វា ឋិតោ។ តេន វុត្តំ – ‘‘អត្ថកាមានំ វចនំ អគ្គហេត្វា’’តិ ។ និវត្ថវត្ថំ សញ្ជានិត្វាតិ អត្តនា ទិដ្ឋទិវសេ និវត្ថវត្ថំ តស្សា មតទិវសេ សិវថិកទស្សនត្ថំ គតេន លទ្ធំ សញ្ជានិត្វា។ ឯវម្បីតិ ឯវំ មរណសម្បាបនវសេនបិ។ អយំ តាវេត្ថ អដ្ឋកថាយ អនុត្តានត្ថទីបនា។

    Ratanattaye suppasannattā kākavaṇṇatissādīhi visesanatthañca so tissamahārājā saddhāsaddena visesetvā vuccati. Daharassa cittaṃ pariyādāyatiṭṭhatīti adhikāravasena vuttaṃ. Niṭṭhituddesakiccoti gāme asappāyarūpadassanaṃ imassa anatthāya siyāti ācariyena nivāritagāmappaveso pacchā niṭṭhituddesakicco hutvā ṭhito. Tena vuttaṃ – ‘‘atthakāmānaṃ vacanaṃ aggahetvā’’ti . Nivatthavatthaṃ sañjānitvāti attanā diṭṭhadivase nivatthavatthaṃ tassā matadivase sivathikadassanatthaṃ gatena laddhaṃ sañjānitvā. Evampīti evaṃ maraṇasampāpanavasenapi. Ayaṃ tāvettha aṭṭhakathāya anuttānatthadīpanā.

    នេត្តិនយវណ្ណនា

    Nettinayavaṇṇanā

    ឥទានិ បករណនយេន បាឡិយា អត្ថវណ្ណនំ ករិស្សាម។ សា បន អត្ថសំវណ្ណនា យស្មា ទេសនាយ សមុដ្ឋានប្បយោជនភាជនេសុ បិណ្ឌត្ថេសុ ច និទ្ធារិតេសុ សុករា ហោតិ សុវិញ្ញេយ្យា ច, តស្មា សុត្តទេសនាយ សមុដ្ឋានាទីនិ បឋមំ និទ្ធារយិស្សាម។ តត្ថ សមុដ្ឋានំ នាម ទេសនានិទានំ, តំ សាធារណមសាធារណន្តិ ទុវិធំ។ តត្ថ សាធារណម្បិ អជ្ឈត្តិកពាហិរភេទតោ ទុវិធំ។ តត្ថ សាធារណំ អជ្ឈត្តិកសមុដ្ឋានំ នាម លោកនាថស្ស មហាករុណា។ តាយ ហិ សមុស្សាហិតស្ស ភគវតោ វេនេយ្យានំ ធម្មទេសនាយ ចិត្តំ ឧទបាទិ, យំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘សត្តេសុ ច ការុញ្ញតំ បដិច្ច ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេសី’’តិអាទិ (ម. និ. ១.២៨៣; មហាវ. ៩; សំ. និ. ១.១៧៣)។ ឯត្ថ ច ហេតាវត្ថាយបិ មហាករុណាយ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ យាវទេវ សំសារមហោឃតោ សទ្ធម្មទេសនាហត្ថទានេហិ សត្តសន្តារណត្ថំ តទុប្បត្តិតោ។ យថា ច មហាករុណា, ឯវំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ ទសពលញាណាទយោ ច ទេសនាយ អព្ភន្តរសមុដ្ឋានភាវេន វត្តព្ពា។ សព្ពញ្ហិ ញេយ្យធម្មំ តេសំ ទេសេតព្ពាការំ សត្តានញ្ច អាសយានុសយាទិំ យាថាវតោ ជានន្តោ ភគវា ឋានាដ្ឋានាទីសុ កោសល្លេន វេនេយ្យជ្ឈាសយានុរូបំ វិចិត្តនយទេសនំ បវត្តេសីតិ។ ពាហិរំ បន សាធារណំ សមុដ្ឋានំ ទសសហស្សមហាព្រហ្មបរិវារស្ស សហម្បតិព្រហ្មុនោ អជ្ឈេសនំ។ តទជ្ឈេសនុត្តរកាលញ្ហិ ធម្មគម្ភីរតាបច្ចវេក្ខណាជនិតំ អប្បោស្សុក្កតំ បដិប្បស្សម្ភេត្វា ធម្មស្សាមី ធម្មទេសនាយ ឧស្សាហជាតោ អហោសិ។ អសាធារណម្បិ អព្ភន្តរពាហិរភេទតោ ទុវិធមេវ។ តត្ថ អព្ភន្តរំ យាយ មហាករុណាយ យេន ច ទេសនាញាណេន ឥទំ សុត្តំ បវត្តិតំ, តទុភយំ វេទិតព្ពំ។ ពាហិរំ បន រូបគរុកានំ បុគ្គលានំ អជ្ឈាសយោ។ ស្វាយមត្ថោ អដ្ឋកថាយំ វុត្តោ ឯវ។

    Idāni pakaraṇanayena pāḷiyā atthavaṇṇanaṃ karissāma. Sā pana atthasaṃvaṇṇanā yasmā desanāya samuṭṭhānappayojanabhājanesu piṇḍatthesu ca niddhāritesu sukarā hoti suviññeyyā ca, tasmā suttadesanāya samuṭṭhānādīni paṭhamaṃ niddhārayissāma. Tattha samuṭṭhānaṃ nāma desanānidānaṃ, taṃ sādhāraṇamasādhāraṇanti duvidhaṃ. Tattha sādhāraṇampi ajjhattikabāhirabhedato duvidhaṃ. Tattha sādhāraṇaṃ ajjhattikasamuṭṭhānaṃ nāma lokanāthassa mahākaruṇā. Tāya hi samussāhitassa bhagavato veneyyānaṃ dhammadesanāya cittaṃ udapādi, yaṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘sattesu ca kāruññataṃ paṭicca buddhacakkhunā lokaṃ volokesī’’tiādi (ma. ni. 1.283; mahāva. 9; saṃ. ni. 1.173). Ettha ca hetāvatthāyapi mahākaruṇāya saṅgaho daṭṭhabbo yāvadeva saṃsāramahoghato saddhammadesanāhatthadānehi sattasantāraṇatthaṃ taduppattito. Yathā ca mahākaruṇā, evaṃ sabbaññutaññāṇaṃ dasabalañāṇādayo ca desanāya abbhantarasamuṭṭhānabhāvena vattabbā. Sabbañhi ñeyyadhammaṃ tesaṃ desetabbākāraṃ sattānañca āsayānusayādiṃ yāthāvato jānanto bhagavā ṭhānāṭṭhānādīsu kosallena veneyyajjhāsayānurūpaṃ vicittanayadesanaṃ pavattesīti. Bāhiraṃ pana sādhāraṇaṃ samuṭṭhānaṃ dasasahassamahābrahmaparivārassa sahampatibrahmuno ajjhesanaṃ. Tadajjhesanuttarakālañhi dhammagambhīratāpaccavekkhaṇājanitaṃ appossukkataṃ paṭippassambhetvā dhammassāmī dhammadesanāya ussāhajāto ahosi. Asādhāraṇampi abbhantarabāhirabhedato duvidhameva. Tattha abbhantaraṃ yāya mahākaruṇāya yena ca desanāñāṇena idaṃ suttaṃ pavattitaṃ, tadubhayaṃ veditabbaṃ. Bāhiraṃ pana rūpagarukānaṃ puggalānaṃ ajjhāsayo. Svāyamattho aṭṭhakathāyaṃ vutto eva.

    បយោជនម្បិ សាធារណាសាធារណតោ ទុវិធំ។ តត្ថ សាធារណំ យាវ អនុបាទាបរិនិព្ពានំ វិមុត្តិរសត្តា ភគវតោ ទេសនាយ។ តេនេវាហ – ‘‘ឯតទត្ថា កថា, ឯតទត្ថា មន្តនា’’តិអាទិ។ អសាធារណំ បន តេសំ រូបគរុកានំ បុគ្គលានំ រូបេ ឆន្ទរាគស្ស ជហាបនំ, ឧភយម្បេតំ ពាហិរមេវ។ សចេ បន វេនេយ្យសន្តានគតម្បិ ទេសនាពលសិទ្ធិសង្ខាតំ បយោជនំ អធិប្បាយសមិជ្ឈនភាវតោ យថាធិប្បេតត្ថសិទ្ធិយា មហាការុណិកស្ស ភគវតោបិ បយោជនមេវាតិ គណ្ហេយ្យ, ឥមិនា បរិយាយេនស្ស អព្ភន្តរតាបិ សិយា។

    Payojanampi sādhāraṇāsādhāraṇato duvidhaṃ. Tattha sādhāraṇaṃ yāva anupādāparinibbānaṃ vimuttirasattā bhagavato desanāya. Tenevāha – ‘‘etadatthā kathā, etadatthā mantanā’’tiādi. Asādhāraṇaṃ pana tesaṃ rūpagarukānaṃ puggalānaṃ rūpe chandarāgassa jahāpanaṃ, ubhayampetaṃ bāhirameva. Sace pana veneyyasantānagatampi desanābalasiddhisaṅkhātaṃ payojanaṃ adhippāyasamijjhanabhāvato yathādhippetatthasiddhiyā mahākāruṇikassa bhagavatopi payojanamevāti gaṇheyya, iminā pariyāyenassa abbhantaratāpi siyā.

    អបិច តេសំ រូបគរុកានំ បុគ្គលានំ រូបស្មិំ វិជ្ជមានស្ស អាទីនវស្ស យាថាវតោ អនវពោធោ ឥមិស្សា ទេសនាយ សមុដ្ឋានំ, តទវពោធោ បយោជនំ។ សោ ហិ ឥមាយ ទេសនាយ ភគវន្តំ បយោជេតិ តន្និប្ផាទនបរាយំ ទេសនាតិ កត្វា។ យញ្ហិ ទេសនាយ សាធេតព្ពំ ផលំ, តំ អាកង្ខិតព្ពត្តា ទេសកំ ទេសនាយ បយោជេតីតិ បយោជនន្តិ វុច្ចតិ។ តថា តេសំ បុគ្គលានំ តទញ្ញេសញ្ច វេនេយ្យានំ រូបមុខេន បញ្ចសុ ឧបាទានក្ខន្ធេសុ អាទីនវទស្សនញ្ចេត្ថ បយោជនំ។ តថា សំសារចក្កនិវត្តិសទ្ធម្មចក្កប្បវត្តិសស្សតាទិមិច្ឆាវាទនិរាករណំ សម្មាវាទបុរេក្ខារោ អកុសលមូលសមូហននំ កុសលមូលសមារោបនំ អបាយទ្វារបិទហនំ សគ្គមគ្គទ្វារវិវរណំ បរិយុដ្ឋានវូបសមនំ អនុសយសមុគ្ឃាតនំ ‘‘មុត្តោ មោចេស្សាមី’’តិ បុរិមបដិញ្ញាវិសំវាទនំ តប្បដិបក្ខមារមនោរថវិសំវាទនំ តិត្ថិយធម្មនិម្មថនំ ពុទ្ធធម្មបតិដ្ឋាបនន្តិ ឯវមាទីនិបិ បយោជនានិ ឥធ វេទិតព្ពានិ។

    Apica tesaṃ rūpagarukānaṃ puggalānaṃ rūpasmiṃ vijjamānassa ādīnavassa yāthāvato anavabodho imissā desanāya samuṭṭhānaṃ, tadavabodho payojanaṃ. So hi imāya desanāya bhagavantaṃ payojeti tannipphādanaparāyaṃ desanāti katvā. Yañhi desanāya sādhetabbaṃ phalaṃ, taṃ ākaṅkhitabbattā desakaṃ desanāya payojetīti payojananti vuccati. Tathā tesaṃ puggalānaṃ tadaññesañca veneyyānaṃ rūpamukhena pañcasu upādānakkhandhesu ādīnavadassanañcettha payojanaṃ. Tathā saṃsāracakkanivattisaddhammacakkappavattisassatādimicchāvādanirākaraṇaṃ sammāvādapurekkhāro akusalamūlasamūhananaṃ kusalamūlasamāropanaṃ apāyadvārapidahanaṃ saggamaggadvāravivaraṇaṃ pariyuṭṭhānavūpasamanaṃ anusayasamugghātanaṃ ‘‘mutto mocessāmī’’ti purimapaṭiññāvisaṃvādanaṃ tappaṭipakkhamāramanorathavisaṃvādanaṃ titthiyadhammanimmathanaṃ buddhadhammapatiṭṭhāpananti evamādīnipi payojanāni idha veditabbāni.

    យថា តេ បុគ្គលា រូបគរុកា, ឯវំ តទញ្ញេ ច សក្កាយគរុកា សក្កាយស្មិំ អល្លីនា សង្ខតធម្មានំ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ច បដិបត្តិំ អជានន្តា អសទ្ធម្មស្សវនសាធារណបរិចរិយមនសិការបរា សទ្ធម្មស្សវនធារណបរិចយប្បដិវេធវិមុខា ច ភវវិប្បមោក្ខេសិនោ វេនេយ្យា ឥមិស្សា ទេសនាយ ភាជនំ។

    Yathā te puggalā rūpagarukā, evaṃ tadaññe ca sakkāyagarukā sakkāyasmiṃ allīnā saṅkhatadhammānaṃ sammāsambuddhassa ca paṭipattiṃ ajānantā asaddhammassavanasādhāraṇaparicariyamanasikāraparā saddhammassavanadhāraṇaparicayappaṭivedhavimukhā ca bhavavippamokkhesino veneyyā imissā desanāya bhājanaṃ.

    បិណ្ឌត្តា ចេត្ថ រូបគ្គហណេន រូបធាតុរូបាយតនរូបក្ខន្ធបរិគ្គណ្ហនំ រូបមុខេន ចតុធម្មានំ វដ្ដត្តយវិច្ឆេទនូបាយោ អាសវោឃាទិវិវេចនំ អភិនន្ទននិវារណសង្គតិក្កមោ វិវាទមូលបរិច្ចាគោ សិក្ខត្តយានុយោគោ បហានត្តយទីបនា សមថវិបស្សនានុដ្ឋានំ ភាវនាសច្ឆិកិរិយាសិទ្ធីតិ ឯវមាទយោ វេទិតព្ពា។

    Piṇḍattā cettha rūpaggahaṇena rūpadhāturūpāyatanarūpakkhandhapariggaṇhanaṃ rūpamukhena catudhammānaṃ vaṭṭattayavicchedanūpāyo āsavoghādivivecanaṃ abhinandananivāraṇasaṅgatikkamo vivādamūlapariccāgo sikkhattayānuyogo pahānattayadīpanā samathavipassanānuṭṭhānaṃ bhāvanāsacchikiriyāsiddhīti evamādayo veditabbā.

    ឥតោ បរំ បន សោឡស ហារា ទស្សេតព្ពា។ តត្ថ ‘‘រូប’’ន្តិ សហជាតា តស្ស និស្សយភូតា តប្បដិពទ្ធា ច សព្ពេ រូបារូបធម្មា តណ្ហាវជ្ជា ទុក្ខសច្ចំ។ តំសមុដ្ឋាបិកា តទារម្មណា ច តណ្ហា សមុទយសច្ចំ។ តទុភយេសំ អប្បវត្តិ និរោធសច្ចំ។ និរោធប្បជាននា បដិបទា មគ្គសច្ចំ។ តត្ថ សមុទយេន អស្សាទោ, ទុក្ខេន អាទីនវោ, មគ្គនិរោធេហិ និស្សរណំ, រូបារម្មណស្ស អកុសលចិត្តស្ស កុសលចិត្តស្ស ច បរិយាទានំ ផលំ។ យញ្ហិ ទេសនាយ សាធេតព្ពំ បយោជនំ, តំ ផលន្តិ វុត្តោវាយមត្ថោ។ តទត្ថំ ហិទំ សុត្តំ ភគវតា ទេសិតន្តិ។ យថា តំ កុសលចិត្តំ ន បរិយាទិយតិ, ឯវំ បដិសង្ខានភាវនាពលបរិគ្គហិតា ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារតា ឧបាយោ។ បុរិសស្ស កុសលចិត្តបរិយាទានេនស្ស រូបស្ស អញ្ញរូបាសាធារណតាទស្សនាបទេសេន អត្ថកាមេហិ តតោ ចិត្តំ សាធុកំ រក្ខិតព្ពំ។ អយមេត្ថ ភគវតោ អាណត្តីតិ អយំ ទេសនាហារោ។ អស្សាទាទិសន្ទស្សនវិភាវនលក្ខណោ ហិ ទេសនាហារោ។ វុត្តញ្ហេតំ នេត្តិប្បករណេ –

    Ito paraṃ pana soḷasa hārā dassetabbā. Tattha ‘‘rūpa’’nti sahajātā tassa nissayabhūtā tappaṭibaddhā ca sabbe rūpārūpadhammā taṇhāvajjā dukkhasaccaṃ. Taṃsamuṭṭhāpikā tadārammaṇā ca taṇhā samudayasaccaṃ. Tadubhayesaṃ appavatti nirodhasaccaṃ. Nirodhappajānanā paṭipadā maggasaccaṃ. Tattha samudayena assādo, dukkhena ādīnavo, magganirodhehi nissaraṇaṃ, rūpārammaṇassa akusalacittassa kusalacittassa ca pariyādānaṃ phalaṃ. Yañhi desanāya sādhetabbaṃ payojanaṃ, taṃ phalanti vuttovāyamattho. Tadatthaṃ hidaṃ suttaṃ bhagavatā desitanti. Yathā taṃ kusalacittaṃ na pariyādiyati, evaṃ paṭisaṅkhānabhāvanābalapariggahitā indriyesu guttadvāratā upāyo. Purisassa kusalacittapariyādānenassa rūpassa aññarūpāsādhāraṇatādassanāpadesena atthakāmehi tato cittaṃ sādhukaṃ rakkhitabbaṃ. Ayamettha bhagavato āṇattīti ayaṃ desanāhāro. Assādādisandassanavibhāvanalakkhaṇo hi desanāhāro. Vuttañhetaṃ nettippakaraṇe –

    ‘‘អស្សាទាទីនវតា, និស្សរណម្បិ ច ផលំ ឧបាយោ ច;

    ‘‘Assādādīnavatā, nissaraṇampi ca phalaṃ upāyo ca;

    អាណត្តី ច ភគវតោ, យោគីនំ ទេសនាហារោ’’តិ។ (នេត្តិ. ៤ និទ្ទេសវារ);

    Āṇattī ca bhagavato, yogīnaṃ desanāhāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    ទេសីយតិ សំវណ្ណីយតិ ឯតាយ សុត្តត្ថោតិ ទេសនា, ទេសនាយ សហចរណតោ វា ទេសនា។ ននុ ច អញ្ញេបិ ហារា ទេសនាសង្ខាតស្ស សុត្តស្ស អត្ថសំវណ្ណនាតោ ទេសនាយ សហចារិនោ វាតិ? សច្ចមេតំ, អយំ បន ហារោ យេភុយ្យេន យថារុតវសេនេវ វិញ្ញាយមានោ ទេសនាយ សហ ចរតីតិ វត្តព្ពតំ អរហតិ, ន តថាបរេ។ ន ហិ អស្សាទាទីនវនិស្សរណាទិសន្ទស្សនរហិតា សុត្តទេសនា អត្ថិ។ កិំ បន តេសំ អស្សាទាទីនំ អនវសេសានំ វចនំ ទេសនាហារោ, ឧទាហុ ឯកច្ចានន្តិ? និរវសេសានំយេវ។ យស្មិញ្ហិ សុត្តេ អស្សាទាទីនវនិស្សរណានិ សរូបតោ អាគតានិ, តត្ថ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ។ យត្ថ បន ឯកទេសេន អាគតានិ, ន ច សរូបេន, តត្ថ អនាគតំ អត្ថវសេន និទ្ធារេត្វា ហារោ យោជេតព្ពោ។

    Desīyati saṃvaṇṇīyati etāya suttatthoti desanā, desanāya sahacaraṇato vā desanā. Nanu ca aññepi hārā desanāsaṅkhātassa suttassa atthasaṃvaṇṇanāto desanāya sahacārino vāti? Saccametaṃ, ayaṃ pana hāro yebhuyyena yathārutavaseneva viññāyamāno desanāya saha caratīti vattabbataṃ arahati, na tathāpare. Na hi assādādīnavanissaraṇādisandassanarahitā suttadesanā atthi. Kiṃ pana tesaṃ assādādīnaṃ anavasesānaṃ vacanaṃ desanāhāro, udāhu ekaccānanti? Niravasesānaṃyeva. Yasmiñhi sutte assādādīnavanissaraṇāni sarūpato āgatāni, tattha vattabbameva natthi. Yattha pana ekadesena āgatāni, na ca sarūpena, tattha anāgataṃ atthavasena niddhāretvā hāro yojetabbo.

    សយំ សមន្តចក្ខុភាវតោ តំទស្សនេន សភាវតោ ច ‘‘អហ’’ន្តិ វុត្តំ។ ភិក្ខនសីលតាទិគុណយោគតោ អភិមុខីករណត្ថញ្ច, ‘‘ភិក្ខវេ’’តិ វុត្តំ។ អត្តាភាវតោ អបរតាទស្សនត្ថញ្ច ‘‘អញ្ញ’’ន្តិ វុត្តំ។ ឯកស្ស អនុបលព្ភទស្សនត្ថំ អនេកភាវប្បដិសេធនត្ថញ្ច ‘‘ឯករូបម្បី’’តិ វុត្តំ។ តាទិសស្ស រូបស្ស អភាវតោ អទស្សនតោ ច ‘‘ន សមនុបស្សាមី’’តិ វុត្តំ។ តស្ស បច្ចាមសនតោ អនិយមតោ ច ‘‘យ’’ន្តិ វុត្តំ។ ឥទានិ វុច្ចមានាការបរាមសនតោ តទញ្ញាការនិសេធនតោ ច ‘‘ឯវ’’ន្តិ វុត្តំ។ វិសភាគិន្ទ្រិយវត្ថុតោ សភាគវត្ថុស្មិំ តទភាវតោ ច ‘‘បុរិសស្សា’’តិ វុត្តំ។ និមិត្តគ្គាហស្ស វត្ថុភាវតោ តថា បរិកប្បិតត្តា ច ‘‘ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋតី’’តិ វុត្តំ។ ឯវន្តិ វុត្តាការបរាមសនត្ថញ្ចេវ និទស្សនត្ថញ្ច ‘‘យថា’’តិ វុត្តំ។ អត្តនោ បច្ចក្ខភាវតោ ភិក្ខូនំ បច្ចក្ខករណត្ថញ្ច ‘‘ឥទ’’ន្តិ វុត្តំ។ ឥត្ថិសន្តានបរិយាបន្នតោ តប្បដិពទ្ធភាវតោ ច ‘‘ឥត្ថិរូប’’ន្តិ វុត្តន្តិ ឯវំ អនុបទវិចយតោ វិចយោ ហារោ។ វិចីយន្តិ ឯតេន, ឯត្ថ វា បទបញ្ហាទយោតិ វិចយោ, វិចិតិ ឯវ វា តេសន្តិ វិចយោ។ បទបុច្ឆាវិស្សជ្ជនបុព្ពាបរានុគ្គហនំ អស្សាទាទីនញ្ច វិសេសនិទ្ធារណវសេន បវិចយលក្ខណោ ហិ វិចយោ ហារោ។ វុត្តម្បិ ចេតំ –

    Sayaṃ samantacakkhubhāvato taṃdassanena sabhāvato ca ‘‘aha’’nti vuttaṃ. Bhikkhanasīlatādiguṇayogato abhimukhīkaraṇatthañca, ‘‘bhikkhave’’ti vuttaṃ. Attābhāvato aparatādassanatthañca ‘‘añña’’nti vuttaṃ. Ekassa anupalabbhadassanatthaṃ anekabhāvappaṭisedhanatthañca ‘‘ekarūpampī’’ti vuttaṃ. Tādisassa rūpassa abhāvato adassanato ca ‘‘na samanupassāmī’’ti vuttaṃ. Tassa paccāmasanato aniyamato ca ‘‘ya’’nti vuttaṃ. Idāni vuccamānākāraparāmasanato tadaññākāranisedhanato ca ‘‘eva’’nti vuttaṃ. Visabhāgindriyavatthuto sabhāgavatthusmiṃ tadabhāvato ca ‘‘purisassā’’ti vuttaṃ. Nimittaggāhassa vatthubhāvato tathā parikappitattā ca ‘‘cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatī’’ti vuttaṃ. Evanti vuttākāraparāmasanatthañceva nidassanatthañca ‘‘yathā’’ti vuttaṃ. Attano paccakkhabhāvato bhikkhūnaṃ paccakkhakaraṇatthañca ‘‘ida’’nti vuttaṃ. Itthisantānapariyāpannato tappaṭibaddhabhāvato ca ‘‘itthirūpa’’nti vuttanti evaṃ anupadavicayato vicayo hāro. Vicīyanti etena, ettha vā padapañhādayoti vicayo, viciti eva vā tesanti vicayo. Padapucchāvissajjanapubbāparānuggahanaṃ assādādīnañca visesaniddhāraṇavasena pavicayalakkhaṇo hi vicayo hāro. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘យំ បុច្ឆិតញ្ច វិស្សជ្ជិតញ្ច, សុត្តស្ស យា ច អនុគីតិ;

    ‘‘Yaṃ pucchitañca vissajjitañca, suttassa yā ca anugīti;

    សុត្តស្ស យោ បវិចយោ, ហារោ វិចយោតិ និទ្ទិដ្ឋោ’’តិ។ (នេត្តិ. ៤ និទ្ទេសវារ);

    Suttassa yo pavicayo, hāro vicayoti niddiṭṭho’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    អនាទិមតិ សំសារេ ឥត្ថិបុរិសានំ អញ្ញមញ្ញរូបាភិរាមតាយ ‘‘ឥត្ថិរូបំ បុរិសស្ស ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋតី’’តិ យុជ្ជតីតិ អយំ យុត្តិហារោ។ ព្យញ្ជនត្ថានំ យុត្តាយុត្តវិភាគវិភាវនលក្ខណោ ហិ យុត្តិហារោ។ វុត្តម្បិ ចេតំ –

    Anādimati saṃsāre itthipurisānaṃ aññamaññarūpābhirāmatāya ‘‘itthirūpaṃ purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatī’’ti yujjatīti ayaṃ yuttihāro. Byañjanatthānaṃ yuttāyuttavibhāgavibhāvanalakkhaṇo hi yuttihāro. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘សព្ពេសំ ហារានំ, យា ភូមី យោ ច គោចរោ តេសំ;

    ‘‘Sabbesaṃ hārānaṃ, yā bhūmī yo ca gocaro tesaṃ;

    យុត្តាយុត្តិបរិក្ខា, ហារោ យុត្តីតិ និទ្ទិដ្ឋោ’’តិ។ (នេត្តិ. ៤ និទ្ទេសវារ);

    Yuttāyuttiparikkhā, hāro yuttīti niddiṭṭho’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    យុត្តីតិ ច ឧបបត្តិ សាធនយុត្តិ, ឥធ បន យុត្តិវិចារណា យុត្តិ ឧត្តរបទលោបេន ‘‘រូបភវោ រូប’’ន្តិ យថា។ យុត្តិសហចរណតោ វា យុត្តិ។

    Yuttīti ca upapatti sādhanayutti, idha pana yuttivicāraṇā yutti uttarapadalopena ‘‘rūpabhavo rūpa’’nti yathā. Yuttisahacaraṇato vā yutti.

    ឥត្ថិរូបំ អយោនិសោ ឱលោកិយមានំ ឥន្ទ្រិយេសុ អគុត្តទ្វារតាយ បទដ្ឋានំ, សា កុសលានំ ធម្មានំ អភាវនាយ បទដ្ឋានំ, សា សព្ពស្សបិ សំកិលេសបក្ខស្ស បរិវុទ្ធិយា បទដ្ឋានំ។ ព្យតិរេកតោ បន ឥត្ថិរូបំ យោនិសោ ឱលោកិយមានំ សតិបដ្ឋានភាវនាយ បទដ្ឋានំ, សា ពោជ្ឈង្គានំ ភាវនាបារិបូរិយា បទដ្ឋានំ, សា វិជ្ជាវិមុត្តីនំ បារិបូរិយា បទដ្ឋានំ, កុសលស្ស ចិត្តស្ស បរិយាទានំ សម្មោហាភិនិវេសស្ស បទដ្ឋានំ, សោ សង្ខារានំ បទដ្ឋានំ, សង្ខារា វិញ្ញាណស្សាតិ សព្ពំ អាវត្តតិ ភវចក្កំ។ ព្យតិរេកតោ បន កុសលស្ស ចិត្តស្ស អបរិយាទានំ តេសំ តេសំ កុសលានំ ធម្មានំ ឧប្បាទាយ បារិបូរិយា បទដ្ឋានន្តិ អយំ តាវ អវិសេសតោ នយោ។ វិសេសតោ បន សីលស្ស អបរិយាទានំ អវិប្បដិសារស្ស បទដ្ឋានំ, អវិប្បដិសារោ បាមោជ្ជស្សាតិអាទិនា យាវ អនុបាទាបរិនិព្ពានំ នេតព្ពំ។ អយំ បទដ្ឋានោ ហារោ។ សុត្តេ អាគតធម្មានំ បទដ្ឋានភូតេ ធម្មេ តេសញ្ច បទដ្ឋានភូតេតិ សម្ភវតោ បទដ្ឋានភូតធម្មនិទ្ធារណលក្ខណោ ហិ បទដ្ឋានោ ហារោ។ វុត្តញ្ចេតំ –

    Itthirūpaṃ ayoniso olokiyamānaṃ indriyesu aguttadvāratāya padaṭṭhānaṃ, sā kusalānaṃ dhammānaṃ abhāvanāya padaṭṭhānaṃ, sā sabbassapi saṃkilesapakkhassa parivuddhiyā padaṭṭhānaṃ. Byatirekato pana itthirūpaṃ yoniso olokiyamānaṃ satipaṭṭhānabhāvanāya padaṭṭhānaṃ, sā bojjhaṅgānaṃ bhāvanāpāripūriyā padaṭṭhānaṃ, sā vijjāvimuttīnaṃ pāripūriyā padaṭṭhānaṃ, kusalassa cittassa pariyādānaṃ sammohābhinivesassa padaṭṭhānaṃ, so saṅkhārānaṃ padaṭṭhānaṃ, saṅkhārā viññāṇassāti sabbaṃ āvattati bhavacakkaṃ. Byatirekato pana kusalassa cittassa apariyādānaṃ tesaṃ tesaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ uppādāya pāripūriyā padaṭṭhānanti ayaṃ tāva avisesato nayo. Visesato pana sīlassa apariyādānaṃ avippaṭisārassa padaṭṭhānaṃ, avippaṭisāro pāmojjassātiādinā yāva anupādāparinibbānaṃ netabbaṃ. Ayaṃ padaṭṭhāno hāro. Sutte āgatadhammānaṃ padaṭṭhānabhūte dhamme tesañca padaṭṭhānabhūteti sambhavato padaṭṭhānabhūtadhammaniddhāraṇalakkhaṇo hi padaṭṭhāno hāro. Vuttañcetaṃ –

    ‘‘ធម្មំ ទេសេតិ ជិនោ, តស្ស ច ធម្មស្ស យំ បទដ្ឋានំ;

    ‘‘Dhammaṃ deseti jino, tassa ca dhammassa yaṃ padaṭṭhānaṃ;

    ឥតិ យាវ សព្ពធម្មា, ឯសោ ហារោ បទដ្ឋានោ’’តិ។ (នេត្តិ. ៤ និទ្ទេសវារ);

    Iti yāva sabbadhammā, eso hāro padaṭṭhāno’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    បទដ្ឋានន្តិ អាសន្នការណំ។ ឥធ បន បទដ្ឋានវិចារណា បទដ្ឋានោតិអាទិ យុត្តិហារេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។

    Padaṭṭhānanti āsannakāraṇaṃ. Idha pana padaṭṭhānavicāraṇā padaṭṭhānotiādi yuttihāre vuttanayeneva veditabbaṃ.

    ឯករូបន្តិ ច រូបាយតនគ្គហណេន ឆន្នម្បិ ពាហិរានំ អាយតនានំ គហណំ ពាហិរាយតនភាវេន ឯកលក្ខណត្តា។ ចិត្តន្តិ មនាយតនគ្គហណេន ឆន្នម្បិ អជ្ឈត្តិកានំ អាយតនានំ គហណំ អជ្ឈត្តិកាយតនភាវេន ឯកលក្ខណត្តា។ ឯវំ ខន្ធធាតាទិវសេនបិ ឯកលក្ខណតា វត្តព្ពា។ អយំ លក្ខណោ ហារោ។ លក្ខីយន្តិ ឯតេន, ឯត្ថ វា ឯកលក្ខណធម្មា អវុត្តាបិ ឯកច្ចវចនេនាតិ លក្ខណោ។ សុត្តេ អនាគតេបិ ធម្មេ វុត្តប្បការេ អាគតេ វិយ និទ្ធារេត្វា យា សំវណ្ណនា, សោ លក្ខណោ ហារោ។ វុត្តម្បិ ចេតំ –

    Ekarūpanti ca rūpāyatanaggahaṇena channampi bāhirānaṃ āyatanānaṃ gahaṇaṃ bāhirāyatanabhāvena ekalakkhaṇattā. Cittanti manāyatanaggahaṇena channampi ajjhattikānaṃ āyatanānaṃ gahaṇaṃ ajjhattikāyatanabhāvena ekalakkhaṇattā. Evaṃ khandhadhātādivasenapi ekalakkhaṇatā vattabbā. Ayaṃ lakkhaṇo hāro. Lakkhīyanti etena, ettha vā ekalakkhaṇadhammā avuttāpi ekaccavacanenāti lakkhaṇo. Sutte anāgatepi dhamme vuttappakāre āgate viya niddhāretvā yā saṃvaṇṇanā, so lakkhaṇo hāro. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘វុត្តម្ហិ ឯកធម្មេ, យេ ធម្មា ឯកលក្ខណា កេចិ;

    ‘‘Vuttamhi ekadhamme, ye dhammā ekalakkhaṇā keci;

    វុត្តា ភវន្តិ សព្ពេ, សោ ហារោ លក្ខណោ នាមា’’តិ។ (នេត្តិ. ៤ និទ្ទេសវារ);

    Vuttā bhavanti sabbe, so hāro lakkhaṇo nāmā’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    និទានេ ឥមិស្សា ទេសនាយ រូបគរុកានំ បុគ្គលានំ រូបស្មិំ អនាទីនវទស្សិតា វុត្តា, ‘‘កថំ នុ ខោ ឥមេ ឥមំ ទេសនំ សុត្វា រូបេ អាទីនវទស្សនមុខេន សព្ពស្មិម្បិ ខន្ធបញ្ចកេ សព្ពសោ ឆន្ទរាគំ បហាយ សកលវដ្ដទុក្ខតោ មុច្ចេយ្យុំ, បរេ ច តត្ថ បតិដ្ឋាបេយ្យុ’’ន្តិ អយមេត្ថ ភគវតោ អធិប្បាយោ។ បទនិព្ពចនំ និរុត្តំ, តំ ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិនិទានបទានំ ‘‘នាហ’’ន្តិអាទិបាឡិបទានញ្ច អដ្ឋកថាយំ តស្សា លីនត្ថវណ្ណនាយ ច វុត្តនយានុសារេន សុករត្តា ន វិត្ថារយិម្ហ។

    Nidāne imissā desanāya rūpagarukānaṃ puggalānaṃ rūpasmiṃ anādīnavadassitā vuttā, ‘‘kathaṃ nu kho ime imaṃ desanaṃ sutvā rūpe ādīnavadassanamukhena sabbasmimpi khandhapañcake sabbaso chandarāgaṃ pahāya sakalavaṭṭadukkhato mucceyyuṃ, pare ca tattha patiṭṭhāpeyyu’’nti ayamettha bhagavato adhippāyo. Padanibbacanaṃ niruttaṃ, taṃ ‘‘eva’’ntiādinidānapadānaṃ ‘‘nāha’’ntiādipāḷipadānañca aṭṭhakathāyaṃ tassā līnatthavaṇṇanāya ca vuttanayānusārena sukarattā na vitthārayimha.

    បទបទត្ថទេសនាទេសនានិក្ខេបសុត្តសន្ធិវសេន បញ្ចវិធា សន្ធិ។ តត្ថ បទស្ស បទន្តរេន សម្ពន្ធោ បទសន្ធិ។ បទត្ថស្ស បទត្ថន្តរេន សម្ពន្ធោ បទត្ថសន្ធិ, យោ ‘‘កិរិយាការកសម្ពន្ធោ’’តិ វុច្ចតិ។ នានានុសន្ធិកស្ស សុត្តស្ស តំតំអនុសន្ធីហិ សម្ពន្ធោ, ឯកានុសន្ធិកស្ស ច បុព្ពាបរសម្ពន្ធោ ទេសនាសន្ធិ, យា អដ្ឋកថាយំ ‘‘បុច្ឆានុសន្ធិ, អជ្ឈាសយានុសន្ធិ, យថានុសន្ធី’’តិ តិធា វិភត្តា។ អជ្ឈាសយោ ចេត្ថ អត្តជ្ឈាសយោ បរជ្ឈាសយោតិ ទ្វិធា វេទិតព្ពោ។ ទេសនានិក្ខេបសន្ធិ ចតុន្នំ សុត្តនិក្ខេបានំ វសេន វេទិតព្ពា។ សុត្តសន្ធិ ឥធ បឋមនិក្ខេបវសេនេវ វេទិតព្ពា។ ‘‘កស្មា បនេត្ថ ឥទមេវ ចិត្តបរិយាទានសុត្តំ បឋមំ និក្ខិត្ត’’ន្តិ នាយមនុយោគោ កត្ថចិ ន បវត្តតិ។ អបិច ឥមេ សត្តា អនាទិមតិ សំសារេ បរិព្ភមន្តា ឥត្ថិបុរិសា អញ្ញមញ្ញេសំ បញ្ចកាមគុណសង្ខាតរូបាភិរាមា, តត្ថ ឥត្ថី បុរិសស្ស រូបេ សត្តា គិទ្ធា គធិតា លគ្គា លគ្គិតា អាសត្តា, សា ចស្សា តត្ថ អាសត្តិ ទុព្ពិវេចនីយា ។ តថា បុរិសោ ឥត្ថិយា រូបេ, តត្ថ ច ទស្សនសំសគ្គោ គរុតរោ ឥតរេសញ្ច មូលភូតោ។ តេនេវ ហិ ភគវា ‘‘កថំ នុ ខោ មាតុគាមេ បដិបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ (ទី. និ. ២.២០៣) បុដ្ឋោ ‘‘អទស្សនមេវា’’តិ អវោច។ តស្មា ភគវា បញ្ចសុ កាមគុណេសុ រូបេ ឆន្ទរាគហាបនត្ថំ ឥទមេវ សុត្តំ បឋមំ ទេសេសិ។ និព្ពានាធិគមាយ បដិបត្តិយា អាទិ រេសា បដិបត្តីតិ។ យំ បន ឯកិស្សា ទេសនាយ ទេសនន្តរេន សំសន្ទនំ, អយម្បិ ទេសនាសន្ធិ។ សា ឥធ ឯវំ វេទិតព្ពា។ ‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ…បេ.… តិដ្ឋតី’’តិ អយំ ទេសនា។ ‘‘យេ ខោ, ភិក្ខវេ, ចក្ខុវិញ្ញេយ្យា រូបា ឥដ្ឋា កន្តា មនាបា បិយរូបា កាមូបសំហិតា រជនីយា , តញ្ចេ ភិក្ខុ អភិនន្ទតិ អភិវទតិ អជ្ឈោសាយ តិដ្ឋតិ, តស្ស តំ អភិនន្ទតោ អភិវទតោ អជ្ឈោសាយ តិដ្ឋតោ ឧប្បជ្ជន្តិ អនេកេ បាបកា អកុសលា ធម្មា’’តិ (សំ. និ. ៤.១១៨) ឥមាយ ទេសនាយ សំសន្ទតិ។ តថា ‘‘រូបេ មញ្ញតិ, រូបេសុ មញ្ញតិ, រូបតោ មញ្ញតិ, រូបំ ‘មេ’តិ មញ្ញតិ។ រូបំ, ភិក្ខវេ, អនភិជានំ អបរិជានំ អវិរាជយំ អប្បជហំ អភព្ពោ ទុក្ខក្ខយាយា’’តិ (សំ. និ. ៤.១១២) ឯវមាទីហិ ទេសនាហិ សំសន្ទតីតិ អយំ ចតុព្យូហោ ហារោ។ វិយូហីយន្តិ វិភាគេន បិណ្ឌីយន្តិ ឯតេន, ឯត្ថ វាតិ ព្យូហោ, និព្ពចនាទីនំ ចតុន្នំ ព្យូហោតិ ចតុព្យូហោ, ចតុន្នំ វា ព្យូហោ ឯត្ថាតិ ចតុព្យូហោ។ និព្ពចនាធិប្បាយាទីនំ ចតុន្នំ វិភាគលក្ខណោ ហិ ចតុព្យូហោ ហារោ។ វុត្តញ្ហេតំ –

    Padapadatthadesanādesanānikkhepasuttasandhivasena pañcavidhā sandhi. Tattha padassa padantarena sambandho padasandhi. Padatthassa padatthantarena sambandho padatthasandhi, yo ‘‘kiriyākārakasambandho’’ti vuccati. Nānānusandhikassa suttassa taṃtaṃanusandhīhi sambandho, ekānusandhikassa ca pubbāparasambandho desanāsandhi, yā aṭṭhakathāyaṃ ‘‘pucchānusandhi, ajjhāsayānusandhi, yathānusandhī’’ti tidhā vibhattā. Ajjhāsayo cettha attajjhāsayo parajjhāsayoti dvidhā veditabbo. Desanānikkhepasandhi catunnaṃ suttanikkhepānaṃ vasena veditabbā. Suttasandhi idha paṭhamanikkhepavaseneva veditabbā. ‘‘Kasmā panettha idameva cittapariyādānasuttaṃ paṭhamaṃ nikkhitta’’nti nāyamanuyogo katthaci na pavattati. Apica ime sattā anādimati saṃsāre paribbhamantā itthipurisā aññamaññesaṃ pañcakāmaguṇasaṅkhātarūpābhirāmā, tattha itthī purisassa rūpe sattā giddhā gadhitā laggā laggitā āsattā, sā cassā tattha āsatti dubbivecanīyā . Tathā puriso itthiyā rūpe, tattha ca dassanasaṃsaggo garutaro itaresañca mūlabhūto. Teneva hi bhagavā ‘‘kathaṃ nu kho mātugāme paṭipajjitabba’’nti (dī. ni. 2.203) puṭṭho ‘‘adassanamevā’’ti avoca. Tasmā bhagavā pañcasu kāmaguṇesu rūpe chandarāgahāpanatthaṃ idameva suttaṃ paṭhamaṃ desesi. Nibbānādhigamāya paṭipattiyā ādi resā paṭipattīti. Yaṃ pana ekissā desanāya desanantarena saṃsandanaṃ, ayampi desanāsandhi. Sā idha evaṃ veditabbā. ‘‘Nāhaṃ, bhikkhave…pe… tiṭṭhatī’’ti ayaṃ desanā. ‘‘Ye kho, bhikkhave, cakkhuviññeyyā rūpā iṭṭhā kantā manāpā piyarūpā kāmūpasaṃhitā rajanīyā , tañce bhikkhu abhinandati abhivadati ajjhosāya tiṭṭhati, tassa taṃ abhinandato abhivadato ajjhosāya tiṭṭhato uppajjanti aneke pāpakā akusalā dhammā’’ti (saṃ. ni. 4.118) imāya desanāya saṃsandati. Tathā ‘‘rūpe maññati, rūpesu maññati, rūpato maññati, rūpaṃ ‘me’ti maññati. Rūpaṃ, bhikkhave, anabhijānaṃ aparijānaṃ avirājayaṃ appajahaṃ abhabbo dukkhakkhayāyā’’ti (saṃ. ni. 4.112) evamādīhi desanāhi saṃsandatīti ayaṃ catubyūho hāro. Viyūhīyanti vibhāgena piṇḍīyanti etena, ettha vāti byūho, nibbacanādīnaṃ catunnaṃ byūhoti catubyūho, catunnaṃ vā byūho etthāti catubyūho. Nibbacanādhippāyādīnaṃ catunnaṃ vibhāgalakkhaṇo hi catubyūho hāro. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘នេរុត្តមធិប្បាយោ, ព្យញ្ជនមថ ទេសនានិទានញ្ច;

    ‘‘Neruttamadhippāyo, byañjanamatha desanānidānañca;

    បុព្ពាបរានុសន្ធី, ឯសោ ហារោ ចតុព្យូហោ’’តិ។ (នេត្តិ. ៤ និទ្ទេសវារ);

    Pubbāparānusandhī, eso hāro catubyūho’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    ‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, អញ្ញំ…បេ.… ឥត្ថិរូប’’ន្តិ ឯតេន អយោនិសោមនសិការោ ទីបិតោ។ យំ តត្ថ ចិត្តំ បរិយាទិយតិ, តេន យោនិសោមនសិការោ។ តត្ថ អយោនិសោមនសិករោតោ តណ្ហាវិជ្ជា បរិវឌ្ឍន្តិ, តាសុ តណ្ហាគហណេន នវ តណ្ហាមូលកា ធម្មា អាវដ្ដន្តិ, អវិជ្ជាគហណេន អវិជ្ជាមូលកំ សព្ពំ ភវចក្កំ អាវដ្ដតិ, យោនិសោមនសិការគ្គហណេន ច យោនិសោមនសិការមូលកា ធម្មា អាវដ្ដន្តិ, ចតុព្ពិធញ្ច សម្បត្តិចក្កន្តិ។ អយំ អាវដ្ដោ ហារោ។ អាវដ្ដយន្តិ ឯតេន, ឯត្ថ វា សភាគវិសភាគា ច ធម្មា, តេសំ វា អាវដ្ដនន្តិ អាវដ្ដោ។ ទេសនាយ គហិតធម្មានំ សភាគាសភាគធម្មវសេន អាវដ្ដនលក្ខណោ ហិ អាវដ្ដោ ហារោ។ វុត្តម្បិ ចេតំ –

    ‘‘Nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ…pe… itthirūpa’’nti etena ayonisomanasikāro dīpito. Yaṃ tattha cittaṃ pariyādiyati, tena yonisomanasikāro. Tattha ayonisomanasikaroto taṇhāvijjā parivaḍḍhanti, tāsu taṇhāgahaṇena nava taṇhāmūlakā dhammā āvaṭṭanti, avijjāgahaṇena avijjāmūlakaṃ sabbaṃ bhavacakkaṃ āvaṭṭati, yonisomanasikāraggahaṇena ca yonisomanasikāramūlakā dhammā āvaṭṭanti, catubbidhañca sampatticakkanti. Ayaṃ āvaṭṭo hāro. Āvaṭṭayanti etena, ettha vā sabhāgavisabhāgā ca dhammā, tesaṃ vā āvaṭṭananti āvaṭṭo. Desanāya gahitadhammānaṃ sabhāgāsabhāgadhammavasena āvaṭṭanalakkhaṇo hi āvaṭṭo hāro. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘ឯកម្ហិ បទដ្ឋានេ, បរិយេសតិ សេសកំ បទដ្ឋានំ;

    ‘‘Ekamhi padaṭṭhāne, pariyesati sesakaṃ padaṭṭhānaṃ;

    អាវដ្ដតិ បដិបក្ខេ, អាវដ្ដោ នាម សោ ហារោ’’តិ។ (នេត្តិ. ៤ និទ្ទេសវារ);

    Āvaṭṭati paṭipakkhe, āvaṭṭo nāma so hāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    រូបំ ចតុព្ពិធំ កម្មសមុដ្ឋានំ, ចិត្តសមុដ្ឋានំ, ឧតុសមុដ្ឋានំ, អាហារសមុដ្ឋានំ, តថា ឥដ្ឋំ ឥដ្ឋមជ្ឈត្តំ អនិដ្ឋំ អនិដ្ឋមជ្ឈត្តន្តិ។ ឥធ បន ឥដ្ឋំ អធិប្បេតំ។ ចិត្តំ កុសលចិត្តមេត្ថ វេទិតព្ពំ។ តំ កាមាវចរំ, រូបាវចរំ, អរូបាវចរំ, លោកុត្តរន្តិ ចតុព្ពិធំ។ វេទនាទិសម្បយុត្តធម្មភេទតោ អនេកវិធន្តិ អយំ វិភត្តិហារោ។ វិភជីយន្តិ ឯតេន, ឯត្ថ វា សាធារណាសាធារណានំ សំកិលេសវោទានធម្មានំ ភូមិយោតិ វិភត្តិ។ វិភជនំ វា ឯតេសំ ភូមិយោតិ វិភត្តិ។ សំកិលេសធម្មេ វោទានធម្មេ ច សាធារណាសាធារណតោ បទដ្ឋានតោ ភូមិតោ វិភជនលក្ខណោ ហិ វិភត្តិហារោ។ វុត្តម្បិ ចេតំ –

    Rūpaṃ catubbidhaṃ kammasamuṭṭhānaṃ, cittasamuṭṭhānaṃ, utusamuṭṭhānaṃ, āhārasamuṭṭhānaṃ, tathā iṭṭhaṃ iṭṭhamajjhattaṃ aniṭṭhaṃ aniṭṭhamajjhattanti. Idha pana iṭṭhaṃ adhippetaṃ. Cittaṃ kusalacittamettha veditabbaṃ. Taṃ kāmāvacaraṃ, rūpāvacaraṃ, arūpāvacaraṃ, lokuttaranti catubbidhaṃ. Vedanādisampayuttadhammabhedato anekavidhanti ayaṃ vibhattihāro. Vibhajīyanti etena, ettha vā sādhāraṇāsādhāraṇānaṃ saṃkilesavodānadhammānaṃ bhūmiyoti vibhatti. Vibhajanaṃ vā etesaṃ bhūmiyoti vibhatti. Saṃkilesadhamme vodānadhamme ca sādhāraṇāsādhāraṇato padaṭṭhānato bhūmito vibhajanalakkhaṇo hi vibhattihāro. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘ធម្មញ្ច បទដ្ឋានំ, ភូមិញ្ច វិភជ្ជតេ អយំ ហារោ;

    ‘‘Dhammañca padaṭṭhānaṃ, bhūmiñca vibhajjate ayaṃ hāro;

    សាធារណេ អសាធារណេ ច នេយ្យោ វិភត្តី’’តិ។ (នេត្តិ. ៤ និទ្ទេសវារ);

    Sādhāraṇe asādhāraṇe ca neyyo vibhattī’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    ឥត្ថិរូបំ បុរិសស្ស ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋតិ អយោនិសោ មនសិករោតោ, យោនិសោ មនសិករោតោ ន បរិយាទិយតិ សុសំវុតិន្ទ្រិយត្តា សីលេសុ សមាហិតស្សាតិ អយំ បរិវត្តោ ហារោ។ បដិបក្ខវសេន បរិវត្តីយន្តិ ឥមិនា, ឯត្ថ វា សុត្តេ វុត្តធម្មា, បរិវត្តនំ វា តេសន្តិ បរិវត្តោ។ និទ្ទិដ្ឋានំ ធម្មានំ បដិបក្ខតោ បរិវត្តនលក្ខណោ ហិ បរិវត្តោ ហារោ។ វុត្តញ្ហេតំ –

    Itthirūpaṃ purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhati ayoniso manasikaroto, yoniso manasikaroto na pariyādiyati susaṃvutindriyattā sīlesu samāhitassāti ayaṃ parivatto hāro. Paṭipakkhavasena parivattīyanti iminā, ettha vā sutte vuttadhammā, parivattanaṃ vā tesanti parivatto. Niddiṭṭhānaṃ dhammānaṃ paṭipakkhato parivattanalakkhaṇo hi parivatto hāro. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘កុសលាកុសលេ ធម្មេ, និទ្ទិដ្ឋេ ភាវិតេ បហីនេ ច;

    ‘‘Kusalākusale dhamme, niddiṭṭhe bhāvite pahīne ca;

    បរិវត្តតិ បដិបក្ខេ, ហារោ បរិវត្តនោ នាមា’’តិ។ (នេត្តិ. ៤ និទ្ទេសវារ);

    Parivattati paṭipakkhe, hāro parivattano nāmā’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    ភិក្ខវេ, សមណា បព្ពជិតាតិ បរិយាយវចនំ។ អញ្ញំ បរំ កិញ្ចីតិ បរិយាយវចនំ។ រូបំ វណ្ណំ ចក្ខុវិញ្ញេយ្យន្តិ បរិយាយវចនំ។ សមនុបស្សាមិ ឱលោកេស្សាមិ ជានាមីតិ បរិយាយវចនំ។ ឯវំ ឥត្ថំ ឥមំ បការន្តិ បរិយាយវចនំ។ បុរិសស្ស បុគ្គលស្សាតិ បរិយាយវចនំ។ ចិត្តំ វិញ្ញាណំ មនោតិ បរិយាយវចនំ។ បរិយាទាយ គហេត្វា ខេបេត្វាតិ បរិយាយវចនំ។ តិដ្ឋតិ ធរតិ ឋាតីតិ បរិយាយវចនំ។ យថា យេន បការេន យេនាការេនាតិ បរិយាយវចនំ។ ឥត្ថី នារី មាតុគាមោតិ បរិយាយវចនន្តិ អយំ វេវចនោ ហារោ។ វិវិធំ វចនំ ឯកស្សេវត្ថស្ស វាចកមេត្ថាតិ វិវចនំ, វិវចនមេវ វេវចនំ។ វិវិធំ វុច្ចតិ ឯតេន អត្ថោតិ វា វិវចនំ, វិវចនមេវ វេវចនំ។ ឯកស្មិំ អត្ថេ អនេកបរិយាយសទ្ទប្បយោជនលក្ខណោ ហិ វេវចនោ ហារោ។ វុត្តញ្ហេតំ –

    Bhikkhave, samaṇā pabbajitāti pariyāyavacanaṃ. Aññaṃ paraṃ kiñcīti pariyāyavacanaṃ. Rūpaṃ vaṇṇaṃ cakkhuviññeyyanti pariyāyavacanaṃ. Samanupassāmi olokessāmi jānāmīti pariyāyavacanaṃ. Evaṃ itthaṃ imaṃ pakāranti pariyāyavacanaṃ. Purisassa puggalassāti pariyāyavacanaṃ. Cittaṃ viññāṇaṃ manoti pariyāyavacanaṃ. Pariyādāya gahetvā khepetvāti pariyāyavacanaṃ. Tiṭṭhati dharati ṭhātīti pariyāyavacanaṃ. Yathā yena pakārena yenākārenāti pariyāyavacanaṃ. Itthī nārī mātugāmoti pariyāyavacananti ayaṃ vevacano hāro. Vividhaṃ vacanaṃ ekassevatthassa vācakametthāti vivacanaṃ, vivacanameva vevacanaṃ. Vividhaṃ vuccati etena atthoti vā vivacanaṃ, vivacanameva vevacanaṃ. Ekasmiṃ atthe anekapariyāyasaddappayojanalakkhaṇo hi vevacano hāro. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘វេវចនានិ ពហូនិ តុ, សុត្តេ វុត្តានិ ឯកធម្មស្ស;

    ‘‘Vevacanāni bahūni tu, sutte vuttāni ekadhammassa;

    យោ ជានាតិ សុត្តវិទូ, វេវចនោ នាម សោ ហារោ’’តិ។ (នេត្តិ. ៤ និទ្ទេសវារ);

    Yo jānāti suttavidū, vevacano nāma so hāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    រូបំ កាឡសាមាទិវសេន អនេកធា បញ្ញត្តំ។ បុរិសោ ខត្តិយាទិវសេន អនេកធា បញ្ញត្តោ។ ចិត្តំ បរិត្តមហគ្គតាទិវសេន អនេកធា បញ្ញត្តំ។ ‘‘បរិយាទាយា’’តិ ឯត្ថ បរិយាទានំ បរិយាទាយកានំ បាបធម្មានំ វសេន វីតិក្កមបរិយុដ្ឋានាទិនា ច អនេកធា បញ្ញត្តំ។ អយំ បញ្ញត្តិហារោ។ បការេហិ, បភេទតោ វា ញាបីយន្តិ ឥមិនា, ឯត្ថ វា អត្ថាតិ បញ្ញត្តិ។ ឯកេកស្ស ធម្មស្ស អនេកាហិ បញ្ញត្តីហិ បញ្ញាបេតព្ពាការវិភាវនលក្ខណោ ហិ បញ្ញត្តិហារោ។ វុត្តញ្ហេតំ –

    Rūpaṃ kāḷasāmādivasena anekadhā paññattaṃ. Puriso khattiyādivasena anekadhā paññatto. Cittaṃ parittamahaggatādivasena anekadhā paññattaṃ. ‘‘Pariyādāyā’’ti ettha pariyādānaṃ pariyādāyakānaṃ pāpadhammānaṃ vasena vītikkamapariyuṭṭhānādinā ca anekadhā paññattaṃ. Ayaṃ paññattihāro. Pakārehi, pabhedato vā ñāpīyanti iminā, ettha vā atthāti paññatti. Ekekassa dhammassa anekāhi paññattīhi paññāpetabbākāravibhāvanalakkhaṇo hi paññattihāro. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ឯកំ ភគវា ធម្មំ, បញ្ញត្តីហិ វិវិធាហិ ទេសេតិ;

    ‘‘Ekaṃ bhagavā dhammaṃ, paññattīhi vividhāhi deseti;

    សោ អាការោ ញេយ្យោ, បញ្ញត្តី នាម សោ ហារោ’’តិ។ (នេត្តិ. ៤ និទ្ទេសវារ);

    So ākāro ñeyyo, paññattī nāma so hāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    វិរោធិបច្ចយសមវាយេ វិសទិសុប្បត្តិរុប្បនវណ្ណវិការាបត្តិយា តំសមង្គិនោ ហទយង្គតភាវប្បកាសនំ រូបដ្ឋោតិ អនិច្ចតាមុខេន ឱតរណំ, អនិច្ចស្ស បន ទុក្ខត្តា ទុក្ខតាមុខេន, ទុក្ខស្ស ច អនត្តកត្តា សុញ្ញតាមុខេន ឱតរណំ។ ចិត្តំ មនោវិញ្ញាណធាតុ, តស្សា បរិយាទាយិកា តណ្ហា តទេកដ្ឋា ច បាបធម្មា ធម្មធាតូតិ ធាតុមុខេន ឱតរណំ។ ឯវំ ខន្ធាយតនាទិមុខេហិបិ ឱតរណំ វត្តព្ពន្តិ អយំ ឱតរណោ ហារោ។ ឱតារីយន្តិ អនុប្បវេសីយន្តិ ឯតេន, ឯត្ថ វា សុត្តាគតា ធម្មា បដិច្ចសមុប្បាទាទីសូតិ ឱតរណោ។ បដិច្ចសមុប្បាទាទិមុខេន សុត្តត្ថស្ស ឱតរណលក្ខណោ ហិ ឱតរណោ ហារោ។ វុត្តញ្ហេតំ –

    Virodhipaccayasamavāye visadisuppattiruppanavaṇṇavikārāpattiyā taṃsamaṅgino hadayaṅgatabhāvappakāsanaṃ rūpaṭṭhoti aniccatāmukhena otaraṇaṃ, aniccassa pana dukkhattā dukkhatāmukhena, dukkhassa ca anattakattā suññatāmukhena otaraṇaṃ. Cittaṃ manoviññāṇadhātu, tassā pariyādāyikā taṇhā tadekaṭṭhā ca pāpadhammā dhammadhātūti dhātumukhena otaraṇaṃ. Evaṃ khandhāyatanādimukhehipi otaraṇaṃ vattabbanti ayaṃ otaraṇo hāro. Otārīyanti anuppavesīyanti etena, ettha vā suttāgatā dhammā paṭiccasamuppādādīsūti otaraṇo. Paṭiccasamuppādādimukhena suttatthassa otaraṇalakkhaṇo hi otaraṇo hāro. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘យោ ច បដិច្ចុប្បាទោ, ឥន្ទ្រិយខន្ធា ច ធាតុអាយតនា;

    ‘‘Yo ca paṭiccuppādo, indriyakhandhā ca dhātuāyatanā;

    ឯតេហិ ឱតរតិ យោ, ឱតរណោ នាម សោ ហារោ’’តិ។ (នេត្តិ. ៤ និទ្ទេសវារ);

    Etehi otarati yo, otaraṇo nāma so hāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    នាហំ, ភិក្ខវេ…បេ.… សមនុបស្សាមីតិ អារម្ភោ។ ឯវំ បុរិសស្ស ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋតីតិ បទសុទ្ធិ, ន បន អារម្ភសុទ្ធិ។ យថយិទន្តិអាទិ បទសុទ្ធិ ចេវ អារម្ភសុទ្ធិ ចាតិ អយំ សោធនោ ហារោ។ សោធីយន្តិ សមាធីយន្តិ ឯតេន, ឯត្ថ វា សុត្តេ បទបទត្ថបញ្ហារម្ភាតិ សោធនោ។ សុត្តេ បទបទត្ថបញ្ហារម្ភានំ សោធនលក្ខណោ ហិ សោធនោ ហារោ។ វុត្តញ្ហេតំ –

    Nāhaṃ, bhikkhave…pe… samanupassāmīti ārambho. Evaṃ purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatīti padasuddhi, na pana ārambhasuddhi. Yathayidantiādi padasuddhi ceva ārambhasuddhi cāti ayaṃ sodhano hāro. Sodhīyanti samādhīyanti etena, ettha vā sutte padapadatthapañhārambhāti sodhano. Sutte padapadatthapañhārambhānaṃ sodhanalakkhaṇo hi sodhano hāro. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘វិស្សជ្ជិតម្ហិ បញ្ហេ, គាថាយំ បុច្ឆិតាយមារព្ភ;

    ‘‘Vissajjitamhi pañhe, gāthāyaṃ pucchitāyamārabbha;

    សុទ្ធាសុទ្ធបរិក្ខា, ហារោ សោ សោធនោ នាមា’’តិ។ (នេត្តិ. ៤ និទ្ទេសវារ);

    Suddhāsuddhaparikkhā, hāro so sodhano nāmā’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    អញ្ញន្តិ សាមញ្ញតោ អធិដ្ឋានំ កស្សចិ វិសេសស្ស អនាមដ្ឋត្តា។ ឯករូបម្បីតិ តំ អវិកប្បេត្វា វិសេសវចនំ។ យថយិទន្តិ សាមញ្ញតោ អធិដ្ឋានំ អនិយមវចនភាវតោ។ ឥត្ថិរូបន្តិ តំ អវិកប្បេត្វា វិសេសវចនន្តិ អយំ អធិដ្ឋានោ ហារោ។ អធិដ្ឋីយន្តិ អនុប្បវត្តីយន្តិ ឯតេន, ឯត្ថ វា សាមញ្ញវិសេសភូតា ធម្មា វិនា វិកប្បេនាតិ អធិដ្ឋានោ។ សុត្តាគតានំ ធម្មានំ អវិកប្បនវសេនេវ សាមញ្ញវិសេសនិទ្ធារណលក្ខណោ ហិ អធិដ្ឋានោ ហារោ។ វុត្តម្បិ ចេតំ –

    Aññanti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ kassaci visesassa anāmaṭṭhattā. Ekarūpampīti taṃ avikappetvā visesavacanaṃ. Yathayidanti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ aniyamavacanabhāvato. Itthirūpanti taṃ avikappetvā visesavacananti ayaṃ adhiṭṭhāno hāro. Adhiṭṭhīyanti anuppavattīyanti etena, ettha vā sāmaññavisesabhūtā dhammā vinā vikappenāti adhiṭṭhāno. Suttāgatānaṃ dhammānaṃ avikappanavaseneva sāmaññavisesaniddhāraṇalakkhaṇo hi adhiṭṭhāno hāro. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘ឯកត្តតាយ ធម្មា, យេបិ ច វេមត្តតាយ និទ្ទិដ្ឋា;

    ‘‘Ekattatāya dhammā, yepi ca vemattatāya niddiṭṭhā;

    តេន វិកប្បយិតព្ពា, ឯសោ ហារោ អធិដ្ឋានោ’’តិ។ (នេត្តិ. ៤ និទ្ទេសវារ);

    Tena vikappayitabbā, eso hāro adhiṭṭhāno’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    រូបស្ស កម្មាវិជ្ជាទយោ កម្មចិត្តាទយោ ច ហេតុ។ សមនុបស្សនាយ អាវជ្ជនាទយោ។ កុសលស្ស ចិត្តស្ស យោនិសោ មនសិការាទយោ។ បរិយាទាយាតិ ឯត្ថ បរិយាទានស្ស អយោនិសោមនសិការាទយោតិ អយំ បរិក្ខារោ ហារោ។ បរិករោតិ អភិសង្ខរោតិ ផលន្តិ បរិក្ខារោ, ហេតុ បច្ចយោ ច។ បរិក្ខារំ អាចិក្ខតីតិ បរិក្ខារោ, ហារោ។ បរិក្ខារវិសយត្តា, បរិក្ខារសហចរណតោ វា បរិក្ខារោ។ សុត្តេ អាគតធម្មានំ បរិក្ខារសង្ខាតហេតុបច្ចយេ និទ្ធារេត្វា សំវណ្ណនាលក្ខណោ ហិ បរិក្ខារោ ហារោ។ វុត្តញ្ហេតំ –

    Rūpassa kammāvijjādayo kammacittādayo ca hetu. Samanupassanāya āvajjanādayo. Kusalassa cittassa yoniso manasikārādayo. Pariyādāyāti ettha pariyādānassa ayonisomanasikārādayoti ayaṃ parikkhāro hāro. Parikaroti abhisaṅkharoti phalanti parikkhāro, hetu paccayo ca. Parikkhāraṃ ācikkhatīti parikkhāro, hāro. Parikkhāravisayattā, parikkhārasahacaraṇato vā parikkhāro. Sutte āgatadhammānaṃ parikkhārasaṅkhātahetupaccaye niddhāretvā saṃvaṇṇanālakkhaṇo hi parikkhāro hāro. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘យេ ធម្មា យំ ធម្មំ, ជនយន្តិប្បច្ចយា បរម្បរតោ;

    ‘‘Ye dhammā yaṃ dhammaṃ, janayantippaccayā paramparato;

    ហេតុមវកឌ្ឍយិត្វា, ឯសោ ហារោ បរិក្ខារោ’’តិ។ (នេត្តិ. ៤ និទ្ទេសវារ);

    Hetumavakaḍḍhayitvā, eso hāro parikkhāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    បុរិសស្ស ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋតីតិ ឯត្ថ បរិយាទាយិកា វិសេសតោ តណ្ហាវិជ្ជា វេទិតព្ពា តាសំ វសេន បរិយាទានសម្ភវតោ។ តាសុ តណ្ហាយ រូបមធិដ្ឋានំ, អវិជ្ជាយ អរូបំ។ វិសេសតោ តណ្ហាយ សមថោ បដិបក្ខោ, អវិជ្ជាយ វិបស្សនា។ សមថស្ស ចេតោវិមុត្តិ, ផលវិបស្សនាយ បញ្ញាវិមុត្តិ។ តថា ហិ តា រាគវិរាគា អវិជ្ជាវិរាគាតិ វិសេសេត្វា វុច្ចន្តីតិ អយំ សមារោបនោ ហារោ។ សមារោបីយន្តិ ឯតេន, ឯត្ថ វា បទដ្ឋានាទិមុខេន ធម្មាតិ សមារោបនោ។ សុត្តេ អាគតធម្មានំ បទដ្ឋានវេវចនភាវនាបហានសមារោបនវិចារណលក្ខណោ ហិ សមារោបនោ ហារោ។ វុត្តញ្ហេតំ –

    Purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatīti ettha pariyādāyikā visesato taṇhāvijjā veditabbā tāsaṃ vasena pariyādānasambhavato. Tāsu taṇhāya rūpamadhiṭṭhānaṃ, avijjāya arūpaṃ. Visesato taṇhāya samatho paṭipakkho, avijjāya vipassanā. Samathassa cetovimutti, phalavipassanāya paññāvimutti. Tathā hi tā rāgavirāgā avijjāvirāgāti visesetvā vuccantīti ayaṃ samāropano hāro. Samāropīyanti etena, ettha vā padaṭṭhānādimukhena dhammāti samāropano. Sutte āgatadhammānaṃ padaṭṭhānavevacanabhāvanāpahānasamāropanavicāraṇalakkhaṇo hi samāropano hāro. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘យេ ធម្មា យំ មូលា, យេ ចេកត្ថា បកាសិតា មុនិនា;

    ‘‘Ye dhammā yaṃ mūlā, ye cekatthā pakāsitā muninā;

    តេ សមារោបយិតព្ពា, ឯស សមារោបនោ ហារោ’’តិ។ (នេត្តិ. ៤ និទ្ទេសវារ);

    Te samāropayitabbā, esa samāropano hāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    ឯត្តាវតា ច –

    Ettāvatā ca –

    ‘‘ទេសនា វិចយោ យុត្តិ, បទដ្ឋានោ ច លក្ខណោ;

    ‘‘Desanā vicayo yutti, padaṭṭhāno ca lakkhaṇo;

    ចតុព្យូហោ ច អាវដ្ដោ, វិភត្តិ បរិវត្តនោ។

    Catubyūho ca āvaṭṭo, vibhatti parivattano.

    វេវចនោ ច បញ្ញត្តិ, ឱតរណោ ច សោធនោ;

    Vevacano ca paññatti, otaraṇo ca sodhano;

    អធិដ្ឋានោ បរិក្ខារោ, សមារោបនោ សោឡសោ’’តិ។ (នេត្តិ. ១ ឧទ្ទេសវារ) –

    Adhiṭṭhāno parikkhāro, samāropano soḷaso’’ti. (netti. 1 uddesavāra) –

    ឯវំ វុត្តា សោឡស ហារា ទស្សិតាតិ វេទិតព្ពា។ ហរីយន្តិ ឯតេហិ, ឯត្ថ វា សុត្តគេយ្យាទិវិសយា អញ្ញាណសំសយវិបល្លាសាតិ ហារា។ ហរន្តិ វា សយំ តានិ, ហរណមត្តមេវ វាតិ ហារា ផលូបចារេន។ អថ វា ហរីយន្តិ វោហរីយន្តិ ធម្មសំវណ្ណកធម្មប្បដិគ្គាហកេហិ ធម្មស្ស ទានគ្គហណវសេនាតិ ហារា។ អថ វា ហារា វិយាតិ ហារា។ យថា ហិ អនេករតនាវលិសមូហោ ហារសង្ខាតោ អត្តនោ អវយវភូតរតនសម្ផស្សេហិ សមុបជនិយមានហិលាទសុខោ ហុត្វា តទុបភោគិជនសរីរសន្តាបំ និទាឃបរិឡាហូបជនិតំ វូបសមេតិ, ឯវមេវ តេបិ នានាវិធបរមត្ថរតនប្បពន្ធា សំវណ្ណនាវិសេសា អត្តនោ អវយវភូតបរមត្ថរតនាធិគមេន សមុប្បាទិយមាននិព្ពុតិសុខា ធម្មប្បដិគ្គាហកជនហទយបរិតាបំ កាមរាគាទិកិលេសហេតុកំ វូបសមេន្តីតិ។ អថ វា ហារយន្តិ អញ្ញាណាទិនីហារំ អបគមំ ករោន្តិ អាចិក្ខន្តីតិ វា ហារា។ អថ វា សោតុជនចិត្តស្ស ហរណតោ រមណតោ ច ហារា និរុត្តិនយេន យថា ‘‘ភវេសុ វន្តគមនោ ភគវា’’តិ (វិសុទ្ធិ. ១.១៤៤; បារា. អដ្ឋ. ១.វេរញ្ជកណ្ឌវណ្ណនា)។

    Evaṃ vuttā soḷasa hārā dassitāti veditabbā. Harīyanti etehi, ettha vā suttageyyādivisayā aññāṇasaṃsayavipallāsāti hārā. Haranti vā sayaṃ tāni, haraṇamattameva vāti hārā phalūpacārena. Atha vā harīyanti voharīyanti dhammasaṃvaṇṇakadhammappaṭiggāhakehi dhammassa dānaggahaṇavasenāti hārā. Atha vā hārā viyāti hārā. Yathā hi anekaratanāvalisamūho hārasaṅkhāto attano avayavabhūtaratanasamphassehi samupajaniyamānahilādasukho hutvā tadupabhogijanasarīrasantāpaṃ nidāghapariḷāhūpajanitaṃ vūpasameti, evameva tepi nānāvidhaparamattharatanappabandhā saṃvaṇṇanāvisesā attano avayavabhūtaparamattharatanādhigamena samuppādiyamānanibbutisukhā dhammappaṭiggāhakajanahadayaparitāpaṃ kāmarāgādikilesahetukaṃ vūpasamentīti. Atha vā hārayanti aññāṇādinīhāraṃ apagamaṃ karonti ācikkhantīti vā hārā. Atha vā sotujanacittassa haraṇato ramaṇato ca hārā niruttinayena yathā ‘‘bhavesu vantagamano bhagavā’’ti (visuddhi. 1.144; pārā. aṭṭha. 1.verañjakaṇḍavaṇṇanā).

    ឥតោ បរំ បន នន្ទិយាវដ្ដាទិបញ្ចវិធនយា វេទិតព្ពា – តត្ថ តណ្ហាវិជ្ជា សមុទយសច្ចំ, តាសំ អធិដ្ឋានាទិភូតា រូបធម្មា ទុក្ខសច្ចំ, តេសំ អប្បវត្តិ និរោធសច្ចំ, និរោធប្បជាននា បដិបទា មគ្គសច្ចំ។ តណ្ហាគហណេន ចេត្ថ មាយាសាឋេយ្យមានាតិមានមទប្បមាទបាបិច្ឆតាបាបមិត្តតាអហិរិកអនោត្តប្បាទិវសេន អកុសលបក្ខោ នេតព្ពោ។ អវិជ្ជាគហណេន វិបរីតមនសិការកោធូបនាហមក្ខបឡាសឥស្សាមច្ឆរិយ- សារម្ភទោវចស្សតាភវទិដ្ឋិវិភវទិដ្ឋិអាទិវសេន អកុសលបក្ខោ នេតព្ពោ។ វុត្តវិបរិយាយតោ កុសលបក្ខោ នេតព្ពោ។ កថំ? អមាយាអសាឋេយ្យាទិវសេន អវិបរីតមនសិការាទិវសេន ច។ តថា សមថបក្ខិយានំ សទ្ធិន្ទ្រិយាទីនំ , វិបស្សនាបក្ខិយានំ អនិច្ចសញ្ញាទីនញ្ច វសេន វោទានបក្ខោ នេតព្ពោតិ អយំ នន្ទិយាវដ្ដស្ស នយស្ស ភូមិ។ យោ ហិ តណ្ហាអវិជ្ជាហិ សំកិលេសបក្ខស្ស សុត្តត្ថស្ស សមថវិបស្សនាហិ វោទានបក្ខស្ស ច ចតុសច្ចយោជនមុខេន នយនលក្ខណោ សំវណ្ណនាវិសេសោ, អយំ នន្ទិយាវដ្ដនយោ នាម។ វុត្តញ្ហេតំ –

    Ito paraṃ pana nandiyāvaṭṭādipañcavidhanayā veditabbā – tattha taṇhāvijjā samudayasaccaṃ, tāsaṃ adhiṭṭhānādibhūtā rūpadhammā dukkhasaccaṃ, tesaṃ appavatti nirodhasaccaṃ, nirodhappajānanā paṭipadā maggasaccaṃ. Taṇhāgahaṇena cettha māyāsāṭheyyamānātimānamadappamādapāpicchatāpāpamittatāahirikaanottappādivasena akusalapakkho netabbo. Avijjāgahaṇena viparītamanasikārakodhūpanāhamakkhapaḷāsaissāmacchariya- sārambhadovacassatābhavadiṭṭhivibhavadiṭṭhiādivasena akusalapakkho netabbo. Vuttavipariyāyato kusalapakkho netabbo. Kathaṃ? Amāyāasāṭheyyādivasena aviparītamanasikārādivasena ca. Tathā samathapakkhiyānaṃ saddhindriyādīnaṃ , vipassanāpakkhiyānaṃ aniccasaññādīnañca vasena vodānapakkho netabboti ayaṃ nandiyāvaṭṭassa nayassa bhūmi. Yo hi taṇhāavijjāhi saṃkilesapakkhassa suttatthassa samathavipassanāhi vodānapakkhassa ca catusaccayojanamukhena nayanalakkhaṇo saṃvaṇṇanāviseso, ayaṃ nandiyāvaṭṭanayo nāma. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘តណ្ហញ្ច អវិជ្ជម្បិ ច, សមថេន វិបស្សនាយ យោ នេតិ;

    ‘‘Taṇhañca avijjampi ca, samathena vipassanāya yo neti;

    សច្ចេហិ យោជយិត្វា, អយំ នយោ នន្ទិយាវដ្ដោ’’តិ។ (នេត្តិ. ៤ និទ្ទេសវារ);

    Saccehi yojayitvā, ayaṃ nayo nandiyāvaṭṭo’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    នន្ទិយាវដ្ដស្ស វិយ អាវដ្ដោ ឯតស្សាតិ នន្ទិយាវដ្ដោ។ យថា ហិ នន្ទិយាវដ្ដោ អន្តោ ឋិតេន បធានាវយវេន ពហិទ្ធា អាវដ្ដតិ, ឯវមយម្បិ នយោតិ អត្ថោ។ អថ វា នន្ទិយា តណ្ហាយ បមោទស្ស វា អាវដ្ដោ ឯត្ថាតិ នន្ទិយាវដ្ដោ។

    Nandiyāvaṭṭassa viya āvaṭṭo etassāti nandiyāvaṭṭo. Yathā hi nandiyāvaṭṭo anto ṭhitena padhānāvayavena bahiddhā āvaṭṭati, evamayampi nayoti attho. Atha vā nandiyā taṇhāya pamodassa vā āvaṭṭo etthāti nandiyāvaṭṭo.

    ហេដ្ឋា វុត្តនយេន គហិតេសុ តណ្ហាវិជ្ជាតប្បក្ខិយធម្មេសុ តណ្ហា លោភោ, អវិជ្ជា មោហោ, អវិជ្ជាយ សម្បយុត្តោ លោហិតេ សតិ បុព្ពោ វិយ តណ្ហាយ សតិ សិជ្ឈមានោ អាឃាតោ ទោសោ ឥតិ តីហិ អកុសលមូលេហិ គហិតេហិ, តប្បដិបក្ខតោ កុសលចិត្តគ្គហណេន ច តីណិ កុសលមូលានិ គហិតានិ ឯវ ហោន្តិ។ ឥធាបិ លោភោ សព្ពានិ វា សាសវកុសលមូលានិ សមុទយសច្ចំ, តន្និព្ពត្តា តេសំ អធិដ្ឋានគោចរភូតា ឧបាទានក្ខន្ធា ទុក្ខសច្ចន្តិអាទិនា សច្ចយោជនា វេទិតព្ពា។ ផលំ បនេត្ថ វិមោក្ខត្តយវសេន និទ្ធារេតព្ពំ, តីហិ អកុសលមូលេហិ តិវិធទុច្ចរិតសំកិលេសមលវិសមអកុសលសញ្ញាវិតក្កាទិវសេន អកុសលបក្ខោ នេតព្ពោ, តថា តីហិ កុសលមូលេហិ តិវិធសុចរិតសមកុសលសញ្ញាវិតក្កសទ្ធម្មសមាធិវិមោក្ខមុខាទិវសេន វោទានបក្ខោ នេតព្ពោតិ អយំ តិបុក្ខលស្ស នយស្ស ភូមិ។ យោ ហិ អកុសលមូលេហិ សំកិលេសបក្ខស្ស កុសលមូលេហិ វោទានបក្ខស្ស សុត្តត្ថស្ស ច ចតុសច្ចយោជនាមុខេន នយនលក្ខណោ សំវណ្ណនាវិសេសោ, អយំ តិបុក្ខលនយោ នាម។ តីហិ អវយវេហិ លោភាទីហិ សំកិលេសបក្ខេ, អលោភាទីហិ ច វោទានបក្ខេ បុក្ខលោ សោភនោតិ តិបុក្ខលោ។ វុត្តញ្ហេតំ –

    Heṭṭhā vuttanayena gahitesu taṇhāvijjātappakkhiyadhammesu taṇhā lobho, avijjā moho, avijjāya sampayutto lohite sati pubbo viya taṇhāya sati sijjhamāno āghāto doso iti tīhi akusalamūlehi gahitehi, tappaṭipakkhato kusalacittaggahaṇena ca tīṇi kusalamūlāni gahitāni eva honti. Idhāpi lobho sabbāni vā sāsavakusalamūlāni samudayasaccaṃ, tannibbattā tesaṃ adhiṭṭhānagocarabhūtā upādānakkhandhā dukkhasaccantiādinā saccayojanā veditabbā. Phalaṃ panettha vimokkhattayavasena niddhāretabbaṃ, tīhi akusalamūlehi tividhaduccaritasaṃkilesamalavisamaakusalasaññāvitakkādivasena akusalapakkho netabbo, tathā tīhi kusalamūlehi tividhasucaritasamakusalasaññāvitakkasaddhammasamādhivimokkhamukhādivasena vodānapakkho netabboti ayaṃ tipukkhalassa nayassa bhūmi. Yo hi akusalamūlehi saṃkilesapakkhassa kusalamūlehi vodānapakkhassa suttatthassa ca catusaccayojanāmukhena nayanalakkhaṇo saṃvaṇṇanāviseso, ayaṃ tipukkhalanayo nāma. Tīhi avayavehi lobhādīhi saṃkilesapakkhe, alobhādīhi ca vodānapakkhe pukkhalo sobhanoti tipukkhalo. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘យោ អកុសលេ សមូលេហិ,

    ‘‘Yo akusale samūlehi,

    នេតិ កុសលេ ច កុសលមូលេហិ;

    Neti kusale ca kusalamūlehi;

    ភូតំ តថំ អវិតថំ,

    Bhūtaṃ tathaṃ avitathaṃ,

    តិបុក្ខលំ តំ នយំ អាហូ’’តិ។ (នេត្តិ. ៤ និទ្ទេសវារ);

    Tipukkhalaṃ taṃ nayaṃ āhū’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    វុត្តនយេន គហិតេសុ តណ្ហាវិជ្ជាតប្បក្ខិយធម្មេសុ វិសេសតោ តណ្ហាទិដ្ឋីនំ វសេន អសុភេ ‘‘សុភ’’ន្តិ, ទុក្ខេ ‘‘សុខ’’ន្តិ ច វិបល្លាសា, អវិជ្ជាទិដ្ឋីនំ វសេន អនិច្ចេ ‘‘និច្ច’’ន្តិ, អនត្តនិ ‘‘អត្តា’’តិ វិបល្លាសា វេទិតព្ពា។ តេសំ បដិបក្ខតោ កុសលចិត្តគ្គហណេន សិទ្ធេហិ សតិវីរិយសមាធិបញ្ញិន្ទ្រិយេហិ ចត្តារិ សតិបដ្ឋានានិ សិទ្ធានិយេវ ហោន្តិ។

    Vuttanayena gahitesu taṇhāvijjātappakkhiyadhammesu visesato taṇhādiṭṭhīnaṃ vasena asubhe ‘‘subha’’nti, dukkhe ‘‘sukha’’nti ca vipallāsā, avijjādiṭṭhīnaṃ vasena anicce ‘‘nicca’’nti, anattani ‘‘attā’’ti vipallāsā veditabbā. Tesaṃ paṭipakkhato kusalacittaggahaṇena siddhehi sativīriyasamādhipaññindriyehi cattāri satipaṭṭhānāni siddhāniyeva honti.

    តត្ថ ចតូហិ ឥន្ទ្រិយេហិ ចត្តារោ បុគ្គលា និទ្ទិសិតព្ពា។ កថំ? ទុវិធោ ហិ តណ្ហាចរិតោ មុទិន្ទ្រិយោ តិក្ខិន្ទ្រិយោតិ, តថា ទិដ្ឋិចរិតោ។ តេសុ បឋមោ អសុភេ ‘‘សុភ’’ន្តិ វិបរិយេសគ្គាហី សតិពលេន យថាភូតំ កាយសភាវំ សល្លក្ខេន្តោ ភាវនាពលេន តំ វិបល្លាសំ សមុគ្ឃាតេត្វា សម្មត្តនិយាមំ ឱក្កមតិ។ ទុតិយោ អសុខេ ‘‘សុខ’’ន្តិ វិបរិយេសគ្គាហី ‘‘ឧប្បន្នំ កាមវិតក្កំ នាធិវាសេតី’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.២៦; អ. និ. ៤.១៤; ៦.៥៨) វុត្តេន វីរិយសំវរភូតេន វីរិយពលេន បដិបក្ខំ វិនោទេន្តោ ភាវនាពលេន តំ វិបល្លាសំ វិធមេត្វា សម្មត្តនិយាមំ ឱក្កមតិ។ តតិយោ អនិច្ចេ ‘‘និច្ច’’ន្តិ វិបល្លាសគ្គាហី សមថពលេន សមាហិតចិត្តោ សង្ខារានំ ខណិកភាវំ សល្លក្ខេន្តោ ភាវនាពលេន តំ វិបល្លាសំ សមុគ្ឃាតេត្វា សម្មត្តនិយាមំ ឱក្កមតិ។ ចតុត្ថោ សន្តតិសមូហកិច្ចារម្មណឃនវញ្ចិតតាយ ផស្សាទិធម្មបុញ្ជមត្តេ អនត្តនិ ‘‘អត្តា’’តិ មិច្ឆាភិនិវេសី ចតុកោដិកសុញ្ញតាមនសិការេន តំ មិច្ឆាភិនិវេសំ វិទ្ធំសេន្តោ សាមញ្ញផលំ សច្ឆិករោតិ។ សុភសញ្ញាទីហិ ចតូហិបិ វា វិបល្លាសេហិ សមុទយសច្ចំ, តេសមធិដ្ឋានារម្មណភូតា បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា ទុក្ខសច្ចន្តិអាទិនា សច្ចយោជនា វេទិតព្ពា។ ផលំ បនេត្ថ ចត្តារិ សាមញ្ញផលានិ, ចតូហិ ចេត្ថ វិបល្លាសេហិ ចតុរាសវោឃយោគគន្ថអគតិតណ្ហុបាទានសល្លវិញ្ញាណដ្ឋិតិអបរិញ្ញាទិវសេន អកុសលបក្ខោ នេតព្ពោ, តថា ចតូហិ សតិបដ្ឋានេហិ ចតុព្ពិធជ្ឈានវិហារាធិដ្ឋានសុខភាគិយធម្មអប្បមញ្ញាសម្មប្បធានឥទ្ធិបាទាទិវសេន វោទានបក្ខោ នេតព្ពោតិ អយំ សីហវិក្កីឡិតស្ស នយស្ស ភូមិ។ យោ ហិ សុភសញ្ញាទីហិ វិបល្លាសេហិ សកលស្ស សំកិលេសបក្ខស្ស សទ្ធិន្ទ្រិយាទីហិ ច វោទានបក្ខស្ស ចតុសច្ចយោជនាវសេន នយនលក្ខណោ សំវណ្ណនាវិសេសោ, អយំ សីហវិក្កីឡិតោ នាម។ វុត្តញ្ហេតំ –

    Tattha catūhi indriyehi cattāro puggalā niddisitabbā. Kathaṃ? Duvidho hi taṇhācarito mudindriyo tikkhindriyoti, tathā diṭṭhicarito. Tesu paṭhamo asubhe ‘‘subha’’nti vipariyesaggāhī satibalena yathābhūtaṃ kāyasabhāvaṃ sallakkhento bhāvanābalena taṃ vipallāsaṃ samugghātetvā sammattaniyāmaṃ okkamati. Dutiyo asukhe ‘‘sukha’’nti vipariyesaggāhī ‘‘uppannaṃ kāmavitakkaṃ nādhivāsetī’’tiādinā (ma. ni. 1.26; a. ni. 4.14; 6.58) vuttena vīriyasaṃvarabhūtena vīriyabalena paṭipakkhaṃ vinodento bhāvanābalena taṃ vipallāsaṃ vidhametvā sammattaniyāmaṃ okkamati. Tatiyo anicce ‘‘nicca’’nti vipallāsaggāhī samathabalena samāhitacitto saṅkhārānaṃ khaṇikabhāvaṃ sallakkhento bhāvanābalena taṃ vipallāsaṃ samugghātetvā sammattaniyāmaṃ okkamati. Catuttho santatisamūhakiccārammaṇaghanavañcitatāya phassādidhammapuñjamatte anattani ‘‘attā’’ti micchābhinivesī catukoṭikasuññatāmanasikārena taṃ micchābhinivesaṃ viddhaṃsento sāmaññaphalaṃ sacchikaroti. Subhasaññādīhi catūhipi vā vipallāsehi samudayasaccaṃ, tesamadhiṭṭhānārammaṇabhūtā pañcupādānakkhandhā dukkhasaccantiādinā saccayojanā veditabbā. Phalaṃ panettha cattāri sāmaññaphalāni, catūhi cettha vipallāsehi caturāsavoghayogaganthaagatitaṇhupādānasallaviññāṇaṭṭhitiapariññādivasena akusalapakkho netabbo, tathā catūhi satipaṭṭhānehi catubbidhajjhānavihārādhiṭṭhānasukhabhāgiyadhammaappamaññāsammappadhānaiddhipādādivasena vodānapakkho netabboti ayaṃ sīhavikkīḷitassa nayassa bhūmi. Yo hi subhasaññādīhi vipallāsehi sakalassa saṃkilesapakkhassa saddhindriyādīhi ca vodānapakkhassa catusaccayojanāvasena nayanalakkhaṇo saṃvaṇṇanāviseso, ayaṃ sīhavikkīḷito nāma. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘យោ នេតិ វិបល្លាសេហិ,

    ‘‘Yo neti vipallāsehi,

    កិលេសេ ឥន្ទ្រិយេហិ សទ្ធម្មេ;

    Kilese indriyehi saddhamme;

    ឯតំ នយំ នយវិទូ,

    Etaṃ nayaṃ nayavidū,

    សីហវិក្កីឡិតំ អាហូ’’តិ។ (នេត្តិ. ៤ និទ្ទេសវារ);

    Sīhavikkīḷitaṃ āhū’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    អសន្តាសនជវបរក្កមាទិវិសេសយោគេន សីហោ ភគវា, តស្ស វិក្កីឡិតំ ទេសនា វចីកម្មភូតោ វិហារោតិ កត្វា វិបល្លាសតប្បដិបក្ខបរិទីបនតោ សីហស្ស វិក្កីឡិតំ ឯត្ថាតិ សីហវិក្កីឡិតោ, នយោ។ ពលវិសេសយោគទីបនតោ វា សីហវិក្កីឡិតសទិសត្តា នយោ សីហវិក្កីឡិតោ។ ពលវិសេសោ ចេត្ថ សទ្ធាទិពលំ, ទសពលានិ ឯវ វា។

    Asantāsanajavaparakkamādivisesayogena sīho bhagavā, tassa vikkīḷitaṃ desanā vacīkammabhūto vihāroti katvā vipallāsatappaṭipakkhaparidīpanato sīhassa vikkīḷitaṃ etthāti sīhavikkīḷito, nayo. Balavisesayogadīpanato vā sīhavikkīḷitasadisattā nayo sīhavikkīḷito. Balaviseso cettha saddhādibalaṃ, dasabalāni eva vā.

    ឥមេសំ បន តិណ្ណំ អត្ថនយានំ សិទ្ធិយា វោហារនយទ្វយំ សិទ្ធមេវ ហោតិ។ តថា ហិ អត្ថនយត្តយទិសាភាវេន កុសលាទិធម្មានំ អាលោចនំ ទិសាលោចនំ។ វុត្តញ្ហេតំ –

    Imesaṃ pana tiṇṇaṃ atthanayānaṃ siddhiyā vohāranayadvayaṃ siddhameva hoti. Tathā hi atthanayattayadisābhāvena kusalādidhammānaṃ ālocanaṃ disālocanaṃ. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘វេយ្យាករណេសុ ហិ យេ,

    ‘‘Veyyākaraṇesu hi ye,

    កុសលាកុសលា តហិំ តហិំ វុត្តា;

    Kusalākusalā tahiṃ tahiṃ vuttā;

    មនសា ឱលោកយតេ,

    Manasā olokayate,

    តំ ខុ ទិសាលោចនំ អាហូ’’តិ។ (នេត្តិ. ៤ និទ្ទេសវារ);

    Taṃ khu disālocanaṃ āhū’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    តថា អាលោចិតានំ តេសំ ធម្មានំ អត្ថនយត្តយយោជនេ សមានយនតោ អង្កុសោ វិយ អង្កុសោ។ វុត្តញ្ហេតំ –

    Tathā ālocitānaṃ tesaṃ dhammānaṃ atthanayattayayojane samānayanato aṅkuso viya aṅkuso. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ឱលោកេត្វា ទិសលោចនេន, ឧក្ខិបិយ យំ សមានេតិ;

    ‘‘Oloketvā disalocanena, ukkhipiya yaṃ samāneti;

    សព្ពេ កុសលាកុសលេ, អយំ នយោ អង្កុសោ នាមា’’តិ។ (នេត្តិ. ៤ និទ្ទេសវារ);

    Sabbe kusalākusale, ayaṃ nayo aṅkuso nāmā’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    តស្មា មនសាវ អត្ថនយានំ ទិសាភូតធម្មានំ លោចនំ ទិសាលោចនំ, តេសំ សមានយនំ អង្កុសោតិ បញ្ចបិ នយានិ យុត្តានិ ហោន្តិ។

    Tasmā manasāva atthanayānaṃ disābhūtadhammānaṃ locanaṃ disālocanaṃ, tesaṃ samānayanaṃ aṅkusoti pañcapi nayāni yuttāni honti.

    ឯត្តាវតា ច –

    Ettāvatā ca –

    ‘‘បឋមោ នន្ទិយាវដ្ដោ, ទុតិយោ ច តិបុក្ខលោ;

    ‘‘Paṭhamo nandiyāvaṭṭo, dutiyo ca tipukkhalo;

    សីហវិក្កីឡិតោ នាម, តតិយោ នយលញ្ជកោ។

    Sīhavikkīḷito nāma, tatiyo nayalañjako.

    ទិសាលោចនមាហំសុ, ចតុត្ថំ នយមុត្តមំ;

    Disālocanamāhaṃsu, catutthaṃ nayamuttamaṃ;

    បញ្ចមោ អង្កុសោ នាម, សព្ពេ បញ្ច នយា គតា’’តិ។ (នេត្តិ. ១ ឧទ្ទេសវារ) –

    Pañcamo aṅkuso nāma, sabbe pañca nayā gatā’’ti. (netti. 1 uddesavāra) –

    ឯវំ វុត្តបញ្ចនយាបិ ឯត្ថ ទស្សិតាតិ វេទិតព្ពា។ នយតិ សំកិលេសំ វោទានញ្ច វិភាគតោ ញាបេតីតិ នយោ, លញ្ជេតិ បកាសេតិ សុត្តត្ថន្តិ លញ្ជកោ, នយោ ច សោ លញ្ជកោ ចាតិ នយលញ្ជកោ។ ឥទញ្ច សុត្តំ សោឡសវិធេ សុត្តន្តបដ្ឋានេ សំកិលេសភាគិយំ ព្យតិរេកមុខេន និព្ពេធាសេក្ខភាគិយន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ អដ្ឋវីសតិវិធេ បន សុត្តន្តបដ្ឋានេ លោកិយលោកុត្តរំ សត្តធម្មាធិដ្ឋានំ ញាណញ្ញេយ្យំ ទស្សនភាវនំ សកវចនំ វិស្សជ្ជនីយំ កុសលាកុសលំ អនុញ្ញាតំ បដិក្ខិត្តញ្ចាតិ វេទិតព្ពំ។

    Evaṃ vuttapañcanayāpi ettha dassitāti veditabbā. Nayati saṃkilesaṃ vodānañca vibhāgato ñāpetīti nayo, lañjeti pakāseti suttatthanti lañjako, nayo ca so lañjako cāti nayalañjako. Idañca suttaṃ soḷasavidhe suttantapaṭṭhāne saṃkilesabhāgiyaṃ byatirekamukhena nibbedhāsekkhabhāgiyanti daṭṭhabbaṃ. Aṭṭhavīsatividhe pana suttantapaṭṭhāne lokiyalokuttaraṃ sattadhammādhiṭṭhānaṃ ñāṇaññeyyaṃ dassanabhāvanaṃ sakavacanaṃ vissajjanīyaṃ kusalākusalaṃ anuññātaṃ paṭikkhittañcāti veditabbaṃ.

    តត្ថ សោឡសវិធសុត្តន្តំ បដ្ឋានំ នាម ‘‘សំកិលេសភាគិយំ សុត្តំ, វាសនាភាគិយំ សុត្តំ, និព្ពេធភាគិយំ សុត្តំ, អសេក្ខភាគិយំ សុត្តំ, សំកិលេសភាគិយញ្ច វាសនាភាគិយញ្ច សុត្តំ, សំកិលេសភាគិយញ្ច និព្ពេធភាគិយញ្ច សុត្តំ, សំកិលេសភាគិយញ្ច អសេក្ខភាគិយញ្ច សុត្តំ, វាសនាភាគិយញ្ច និព្ពេធភាគិយញ្ច សុត្តំ, វាសនាភាគិយញ្ច អសេក្ខភាគិយញ្ច សុត្តំ, និព្ពេធភាគិយញ្ច អសេក្ខភាគិយញ្ច សុត្តំ, សំកិលេសភាគិយញ្ច វាសនាភាគិយញ្ច និព្ពេធភាគិយញ្ច សុត្តំ, សំកិលេសភាគិយញ្ច វាសនាភាគិយញ្ច អសេក្ខភាគិយញ្ច សុត្តំ, សំកិលេសភាគិយញ្ច និព្ពេធភាគិយញ្ច អសេក្ខភាគិយញ្ច សុត្តំ, វាសនាភាគិយញ្ច និព្ពេធភាគិយញ្ច អសេក្ខភាគិយញ្ច សុត្តំ, សំកិលេសភាគិយញ្ច វាសនាភាគិយញ្ច និព្ពេធភាគិយញ្ច អសេក្ខភាគិយញ្ច សុត្តំ, នេវ សំកិលេសភាគិយំ ន វាសនាភាគិយំ ន និព្ពេធភាគិយំ ន អសេក្ខភាគិយំ សុត្ត’’ន្តិ (នេត្តិ. ៨៩) ឯវំ វុត្តសោឡសសាសនបដ្ឋានានិ។

    Tattha soḷasavidhasuttantaṃ paṭṭhānaṃ nāma ‘‘saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ, vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ, nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ, asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ, vāsanābhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, neva saṃkilesabhāgiyaṃ na vāsanābhāgiyaṃ na nibbedhabhāgiyaṃ na asekkhabhāgiyaṃ sutta’’nti (netti. 89) evaṃ vuttasoḷasasāsanapaṭṭhānāni.

    តត្ថ សំកិលិស្សន្តិ ឯតេនាតិ សំកិលេសោ, សំកិលេសភាគេ សំកិលេសកោដ្ឋាសេ បវត្តំ សំកិលេសភាគិយំ។ វាសនា បុញ្ញភាវនា, វាសនាភាគេ បវត្តំ វាសនាភាគិយំ, វាសនំ ភជាបេតីតិ វា វាសនាភាគិយំ។ និព្ពិជ្ឈនំ លោភក្ខន្ធាទីនំ បទាលនំ និព្ពេធោ, និព្ពេធភាគេ បវត្តំ, និព្ពេធំ ភជាបេតីតិ វា និព្ពេធភាគិយំ។ បរិនិដ្ឋិតសិក្ខា ធម្មា អសេក្ខា, អសេក្ខភាគេ បវត្តំ, អសេក្ខេ ភជាបេតីតិ វា អសេក្ខភាគិយំ។ តេសុ យត្ថ តណ្ហាទិសំកិលេសោ វិភត្តោ, ឥទំ សំកិលេសភាគិយំ។ យត្ថ ទានាទិបុញ្ញកិរិយវត្ថុ វិភត្តំ, ឥទំ វាសនាភាគិយំ។ យត្ថ សេក្ខា សីលក្ខន្ធាទយោ វិភត្តា, ឥទំ និព្ពេធភាគិយំ។ យត្ថ បន អសេក្ខា សីលក្ខន្ធាទយោ វិភត្តា, ឥទំ អសេក្ខភាគិយំ។ ឥតរានិ តេសំ វោមិស្សកនយវសេន វុត្តានិ។ សព្ពាសវសំវរបរិយាយាទីនំ វសេន សព្ពភាគិយំ វេទិតព្ពំ។ តត្ថ ហិ សំកិលេសធម្មា លោកិយសុចរិតធម្មា សេក្ខា ធម្មា អសេក្ខា ធម្មា ច វិភត្តា។ សព្ពភាគិយំ បន ‘‘បស្សំ ន បស្សតី’’តិអាទិកំ ឧទកាទិអនុវាទវចនំ វេទិតព្ពំ។

    Tattha saṃkilissanti etenāti saṃkileso, saṃkilesabhāge saṃkilesakoṭṭhāse pavattaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ. Vāsanā puññabhāvanā, vāsanābhāge pavattaṃ vāsanābhāgiyaṃ, vāsanaṃ bhajāpetīti vā vāsanābhāgiyaṃ. Nibbijjhanaṃ lobhakkhandhādīnaṃ padālanaṃ nibbedho, nibbedhabhāge pavattaṃ, nibbedhaṃ bhajāpetīti vā nibbedhabhāgiyaṃ. Pariniṭṭhitasikkhā dhammā asekkhā, asekkhabhāge pavattaṃ, asekkhe bhajāpetīti vā asekkhabhāgiyaṃ. Tesu yattha taṇhādisaṃkileso vibhatto, idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ. Yattha dānādipuññakiriyavatthu vibhattaṃ, idaṃ vāsanābhāgiyaṃ. Yattha sekkhā sīlakkhandhādayo vibhattā, idaṃ nibbedhabhāgiyaṃ. Yattha pana asekkhā sīlakkhandhādayo vibhattā, idaṃ asekkhabhāgiyaṃ. Itarāni tesaṃ vomissakanayavasena vuttāni. Sabbāsavasaṃvarapariyāyādīnaṃ vasena sabbabhāgiyaṃ veditabbaṃ. Tattha hi saṃkilesadhammā lokiyasucaritadhammā sekkhā dhammā asekkhā dhammā ca vibhattā. Sabbabhāgiyaṃ pana ‘‘passaṃ na passatī’’tiādikaṃ udakādianuvādavacanaṃ veditabbaṃ.

    អដ្ឋវីសតិវិធំ សុត្តន្តបដ្ឋានំ បន ‘‘លោកិយំ, លោកុត្តរំ, លោកិយញ្ច លោកុត្តរញ្ច, សត្តាធិដ្ឋានំ, ធម្មាធិដ្ឋានំ, សត្តាធិដ្ឋានញ្ច ធម្មាធិដ្ឋានញ្ច, ញាណំ, ញេយ្យំ, ញាណញ្ច ញេយ្យញ្ច, ទស្សនំ, ភាវនា, ទស្សនញ្ច ភាវនា ច, សកវចនំ, បរវចនំ, សកវចនញ្ច បរវចនញ្ច, វិស្សជ្ជនីយំ, អវិស្សជ្ជនីយំ, វិស្សជ្ជនីយញ្ច អវិស្សជ្ជនីយញ្ច, កម្មំ, វិបាកោ, កម្មញ្ច វិបាកោ ច កុសលំ, អកុសលំ, កុសលញ្ច អកុសលញ្ច អនុញ្ញាតំ, បដិក្ខិត្តំ, អនុញ្ញាតញ្ច បដិក្ខិត្តញ្ច, ថវោ’’តិ (នេត្តិ. ១១២) ឯវមាគតានិ អដ្ឋវីសតិ សាសនបដ្ឋានានិ។ តត្ថ លោកិយន្តិ លោកេ និយុត្តោ, លោកេ វា វិទិតោ លោកិយោ។ ឥធ បន លោកិយោ អត្ថោ យស្មិំ សុត្តេ វុត្តោ, តំ សុត្តំ លោកិយំ។ តថា លោកុត្តរំ។ យស្មិំ បន សុត្តេ បទេសេន លោកិយំ, បទេសេន លោកុត្តរំ វុត្តំ, តំ លោកិយញ្ច លោកុត្តរញ្ច។ សត្តអធិប្បាយសត្តបញ្ញត្តិមុខេន ទេសិតំ សត្តាធិដ្ឋានំ។ ធម្មវសេន ទេសិតំ ធម្មាធិដ្ឋានំ។ ឧភយវសេន ទេសិតំ សត្តាធិដ្ឋានញ្ច ធម្មាធិដ្ឋានញ្ច។ ឥមិនា នយេន សព្ពបទេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ពុទ្ធាទីនំ បន គុណាភិត្ថវនវសេន បវត្តំ សុត្តំ ថវោ នាម –

    Aṭṭhavīsatividhaṃ suttantapaṭṭhānaṃ pana ‘‘lokiyaṃ, lokuttaraṃ, lokiyañca lokuttarañca, sattādhiṭṭhānaṃ, dhammādhiṭṭhānaṃ, sattādhiṭṭhānañca dhammādhiṭṭhānañca, ñāṇaṃ, ñeyyaṃ, ñāṇañca ñeyyañca, dassanaṃ, bhāvanā, dassanañca bhāvanā ca, sakavacanaṃ, paravacanaṃ, sakavacanañca paravacanañca, vissajjanīyaṃ, avissajjanīyaṃ, vissajjanīyañca avissajjanīyañca, kammaṃ, vipāko, kammañca vipāko ca kusalaṃ, akusalaṃ, kusalañca akusalañca anuññātaṃ, paṭikkhittaṃ, anuññātañca paṭikkhittañca, thavo’’ti (netti. 112) evamāgatāni aṭṭhavīsati sāsanapaṭṭhānāni. Tattha lokiyanti loke niyutto, loke vā vidito lokiyo. Idha pana lokiyo attho yasmiṃ sutte vutto, taṃ suttaṃ lokiyaṃ. Tathā lokuttaraṃ. Yasmiṃ pana sutte padesena lokiyaṃ, padesena lokuttaraṃ vuttaṃ, taṃ lokiyañca lokuttarañca. Sattaadhippāyasattapaññattimukhena desitaṃ sattādhiṭṭhānaṃ. Dhammavasena desitaṃ dhammādhiṭṭhānaṃ. Ubhayavasena desitaṃ sattādhiṭṭhānañca dhammādhiṭṭhānañca. Iminā nayena sabbapadesu attho veditabbo. Buddhādīnaṃ pana guṇābhitthavanavasena pavattaṃ suttaṃ thavo nāma –

    ‘‘មគ្គានដ្ឋង្គិកោ សេដ្ឋោ, សច្ចានំ ចតុរោ បទា;

    ‘‘Maggānaṭṭhaṅgiko seṭṭho, saccānaṃ caturo padā;

    វិរាគោ សេដ្ឋោ ធម្មានំ, ទ្វិបទានញ្ច ចក្ខុមា’’តិ។ (ធ. ប. ២៧៣; នេត្តិ. ១៧០; បេដកោ. ៣០) អាទិកំ វិយ –

    Virāgo seṭṭho dhammānaṃ, dvipadānañca cakkhumā’’ti. (dha. pa. 273; netti. 170; peṭako. 30) ādikaṃ viya –

    នេត្តិនយវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Nettinayavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ២. សទ្ទគរុកាទីនន្តិ អាទិសទ្ទេន គន្ធរសផោដ្ឋព្ពគរុកេ សង្គណ្ហាតិ។ អាសយវសេនាតិ អជ្ឈាសយវសេន។ ឧតុសមុដ្ឋានោបិ ឥត្ថិសន្តានគតោ សទ្ទោ លព្ភតិ, សោ ឥធ នាធិប្បេតោតិ ‘‘ចិត្តសមុដ្ឋានោ’’តិ វុត្តំ។ កថិតសទ្ទោ អាលាបាទិសទ្ទោ។ គីតសទ្ទោ សរេន គាយនសទ្ទោ។ ឥត្ថិយា ហសនសទ្ទោបេត្ថ សង្គហេតព្ពោ តស្សបិ បុរិសេន អស្សាទេតព្ពតោ។ តេនាហ – ‘‘អបិច ខោ មាតុគាមស្ស សទ្ទំ សុណាតិ តិរោកុដ្ដា វា តិរោបាការា វា ហសន្តិយា វា ភណន្តិយា វា គាយន្តិយា វា, សោ តទស្សាទេតី’’តិអាទិ។ និវត្ថនិវាសនស្សាតិ ខលិត្ថទ្ធស្ស និវាសនស្ស។ អលង្ការស្សាតិ នូបុរាទិកស្ស អលង្ការស្ស។ ឥត្ថិសទ្ទោត្វេវ វេទិតព្ពោតិ ឥត្ថិបដិពទ្ធភាវតោ វុត្តំ។ តេនាហ – ‘‘សព្ពោបី’’តិអាទិ។ អវិទូរដ្ឋានេតិ តស្ស ហត្ថិកុលស្ស វសនដ្ឋានតោ អវិទូរដ្ឋានេ។ កាយូបបន្នោតិ សម្បន្នកាយោ ថិរកថិនមហាកាយោ។ មហាហត្ថីតិ មហានុភាវោ ហត្ថី។ ជេដ្ឋកំ កត្វាតិ យូថបតិំ កត្វា។

    2.Saddagarukādīnanti ādisaddena gandharasaphoṭṭhabbagaruke saṅgaṇhāti. Āsayavasenāti ajjhāsayavasena. Utusamuṭṭhānopi itthisantānagato saddo labbhati, so idha nādhippetoti ‘‘cittasamuṭṭhāno’’ti vuttaṃ. Kathitasaddo ālāpādisaddo. Gītasaddo sarena gāyanasaddo. Itthiyā hasanasaddopettha saṅgahetabbo tassapi purisena assādetabbato. Tenāha – ‘‘apica kho mātugāmassa saddaṃ suṇāti tirokuṭṭā vā tiropākārā vā hasantiyā vā bhaṇantiyā vā gāyantiyā vā, so tadassādetī’’tiādi. Nivatthanivāsanassāti khalitthaddhassa nivāsanassa. Alaṅkārassāti nūpurādikassa alaṅkārassa. Itthisaddotveva veditabboti itthipaṭibaddhabhāvato vuttaṃ. Tenāha – ‘‘sabbopī’’tiādi. Avidūraṭṭhāneti tassa hatthikulassa vasanaṭṭhānato avidūraṭṭhāne. Kāyūpapannoti sampannakāyo thirakathinamahākāyo. Mahāhatthīti mahānubhāvo hatthī. Jeṭṭhakaṃ katvāti yūthapatiṃ katvā.

    កថិនតិក្ខភាវេន សិង្គសទិសត្តា អឡសង្ខាតានិ សិង្គានិ ឯតស្ស អត្ថីតិ សិង្គី, សុវណ្ណវណ្ណតាយ មហាពលតាយ ច សីហហត្ថិអាទិមិគសទិសត្តា មិគោ វិយាតិ មិគោ។ តត្ថ តត្ថ កិច្ចំ នេតុភាវេន ចក្ខុយេវ នេត្តំ, តំ ឧគ្គតដ្ឋេន អាយតំ ឯតស្សាតិ អាយតចក្ខុនេត្តោ។ អដ្ឋិ ឯវ តចោ ឯតស្សាតិ អដ្ឋិត្តចោ។ តេនាភិភូតោតិ តេន មិគេន អភិភូតោ អជ្ឈោត្ថដោ និច្ចលគ្គហិតោ ហុត្វា។ ករុណំ រុទាមីតិ ការុញ្ញបត្តោ ហុត្វា រោទាមិ វិរវាមិ។ បច្ចត្ថិកភយតោ មុត្តិ នាម យថា តថា សហាយវតោ ហោតិ, ន ឯកាកិនោតិ អាហ – ‘‘មា ហេវ មំ បាណសមំ ជហេយ្យា’’តិ។ តត្ថ មា ហេវ មន្តិ មំ ឯវរូបំ ព្យសនំ បត្តំ អត្តនោ បាណសមំ បិយសាមិកំ ត្វំ មាហេវ ជហិ។

    Kathinatikkhabhāvena siṅgasadisattā aḷasaṅkhātāni siṅgāni etassa atthīti siṅgī, suvaṇṇavaṇṇatāya mahābalatāya ca sīhahatthiādimigasadisattā migo viyāti migo. Tattha tattha kiccaṃ netubhāvena cakkhuyeva nettaṃ, taṃ uggataṭṭhena āyataṃ etassāti āyatacakkhunetto. Aṭṭhi eva taco etassāti aṭṭhittaco. Tenābhibhūtoti tena migena abhibhūto ajjhotthaṭo niccalaggahito hutvā. Karuṇaṃ rudāmīti kāruññapatto hutvā rodāmi viravāmi. Paccatthikabhayato mutti nāma yathā tathā sahāyavato hoti, na ekākinoti āha – ‘‘mā heva maṃ pāṇasamaṃ jaheyyā’’ti. Tattha mā heva manti maṃ evarūpaṃ byasanaṃ pattaṃ attano pāṇasamaṃ piyasāmikaṃ tvaṃ māheva jahi.

    កុញ្ចេ គិរិកូដេ រមតិ អភិរមតិ, តត្ថ វា វិចរតិ, កោញ្ជនាទំ នទន្តោ វា វិចរតិ, កុ វា បថវី, តទភិឃាតេន ជីរតីតិ កុញ្ជរោ។ សដ្ឋិហាយនន្តិ ជាតិយា សដ្ឋិវស្សកាលស្មិំ កុញ្ជរា ថាមេន បរិហាយន្តិ, តំ សន្ធាយ ឯវមាហ។ បថព្យា ចាតុរន្តាយាតិ ចតូសុ ទិសាសុ សមុទ្ទំ បត្វា ឋិតាយ ចាតុរន្តាយ បថវិយា។ សុប្បិយោតិ សុដ្ឋុ បិយោ។ តេសំ ត្វំ វារិជោ សេដ្ឋោតិ យេ សមុទ្ទេ វា គង្គាយ វា យមុនាយ វា នម្មទានទិយា វា កុឡីរា, តេសំ សព្ពេសំ វណ្ណសម្បត្តិយា មហន្តត្តេន ច វារិម្ហិ ជាតត្តា វារិជោ ត្វមេវ សេដ្ឋោ បសត្ថតរោ។ មុញ្ច រោទន្តិយា បតិន្តិ សព្ពេសំ សេដ្ឋត្តា តមេវ យាចាមិ, រោទមានាយ មយ្ហំ សាមិកំ មុញ្ច។ អថាតិ គហណស្ស សិថិលករណសមនន្តរមេវ។ ឯតស្សាតិ បដិសត្តុមទ្ទនស្ស។

    Kuñce girikūṭe ramati abhiramati, tattha vā vicarati, koñjanādaṃ nadanto vā vicarati, ku vā pathavī, tadabhighātena jīratīti kuñjaro. Saṭṭhihāyananti jātiyā saṭṭhivassakālasmiṃ kuñjarā thāmena parihāyanti, taṃ sandhāya evamāha. Pathabyā cāturantāyāti catūsu disāsu samuddaṃ patvā ṭhitāya cāturantāya pathaviyā. Suppiyoti suṭṭhu piyo. Tesaṃ tvaṃ vārijo seṭṭhoti ye samudde vā gaṅgāya vā yamunāya vā nammadānadiyā vā kuḷīrā, tesaṃ sabbesaṃ vaṇṇasampattiyā mahantattena ca vārimhi jātattā vārijo tvameva seṭṭho pasatthataro. Muñca rodantiyā patinti sabbesaṃ seṭṭhattā tameva yācāmi, rodamānāya mayhaṃ sāmikaṃ muñca. Athāti gahaṇassa sithilakaraṇasamanantarameva. Etassāti paṭisattumaddanassa.

    បព្ពតគហនំ និស្សាយាតិ តិស្សោ បព្ពតរាជិយោ អតិក្កមិត្វា ចតុត្ថាយ បព្ពតរាជិយំ បព្ពតគហនំ ឧបនិស្សាយ។ ឯវំ វទតីតិ ‘‘ឧទេតយំ ចក្ខុមា’’តិអាទិនា (ជា. ១.២.១៧) ឥមំ ពុទ្ធមន្តំ មន្តេន្តោ វទតិ។

    Pabbatagahanaṃ nissāyāti tisso pabbatarājiyo atikkamitvā catutthāya pabbatarājiyaṃ pabbatagahanaṃ upanissāya. Evaṃ vadatīti ‘‘udetayaṃ cakkhumā’’tiādinā (jā. 1.2.17) imaṃ buddhamantaṃ mantento vadati.

    តត្ថ ឧទេតីតិ បាចីនលោកធាតុតោ ឧគ្គច្ឆតិ។ ចក្ខុមាតិ សកលចក្កវាឡវាសីនំ អន្ធការំ វិធមិត្វា ចក្ខុប្បដិលាភករណេន យន្តេន តេសំ ទិន្នំ ចក្ខុ, តេន ចក្ខុនា ចក្ខុមា។ ឯករាជាតិ សកលចក្កវាឡេ អាលោកករានំ អន្តរេ សេដ្ឋដ្ឋេន រញ្ជនដ្ឋេន ច ឯករាជា។ ហរិស្សវណ្ណោតិ ហរិសមានវណ្ណោ, សុវណ្ណវណ្ណោតិ អត្ថោ។ បថវិំ បភាសេតីតិ បថវិប្បភាសោ។ តំ តំ នមស្សាមីតិ តស្មា តំ ឯវរូបំ ភវន្តំ នមស្សាមិ វន្ទាមិ។ តយាជ្ជ គុត្តា វិហរេម្ហ ទិវសន្តិ តយា អជ្ជ រក្ខិតា ហុត្វា ឥមំ ទិវសំ ចតុឥរិយាបថវិហារេន សុខំ វិហរេយ្យាម។

    Tattha udetīti pācīnalokadhātuto uggacchati. Cakkhumāti sakalacakkavāḷavāsīnaṃ andhakāraṃ vidhamitvā cakkhuppaṭilābhakaraṇena yantena tesaṃ dinnaṃ cakkhu, tena cakkhunā cakkhumā. Ekarājāti sakalacakkavāḷe ālokakarānaṃ antare seṭṭhaṭṭhena rañjanaṭṭhena ca ekarājā. Harissavaṇṇoti harisamānavaṇṇo, suvaṇṇavaṇṇoti attho. Pathaviṃ pabhāsetīti pathavippabhāso. Taṃ taṃ namassāmīti tasmā taṃ evarūpaṃ bhavantaṃ namassāmi vandāmi. Tayājja guttā viharemha divasanti tayā ajja rakkhitā hutvā imaṃ divasaṃ catuiriyāpathavihārena sukhaṃ vihareyyāma.

    ឯវំ ពោធិសត្តោ ឥមាយ គាថាយ សូរិយំ នមស្សិត្វា ទុតិយគាថាយ អតីតេ បរិនិព្ពុតេ ពុទ្ធេ ចេវ ពុទ្ធគុណេ ច នមស្សតិ ‘‘យេ ព្រាហ្មណា’’តិអាទិនា។ តត្ថ យេ ព្រាហ្មណាតិ យេ ពាហិតបាបា បរិសុទ្ធា ព្រាហ្មណា។ វេទគូតិ វេទានំ បារំ គតា, វេទេហិ បារំ គតាតិ វា វេទគូ។ ឥធ បន សព្ពេ សង្ខតធម្មេ វិទិតេ បាកដេ កត្វា កតាតិ វេទគូ។ តេនេវាហ – ‘‘សព្ពធម្មេ’’តិ។ សព្ពេ ខន្ធាយតនធាតុធម្មេ សលក្ខណសាមញ្ញលក្ខណវសេន អត្តនោ ញាណស្ស វិទិតេ បាកដេ កត្វា តិណ្ណំ មារានំ មត្ថកំ មទ្ទិត្វា សម្មាសម្ពោធិំ បត្តា, សំសារំ វា អតិក្កន្តាតិ អត្ថោ។ តេ មេ នមោតិ តេ មម ឥមំ នមក្ការំ បដិច្ឆន្តុ។ តេ ច មំ បាលយន្តូតិ ឯវំ មយា នមស្សិតា ច តេ ភគវន្តោ មំ បាលយន្តុ រក្ខន្តុ។ នមត្តុ ពុទ្ធានំ…បេ.… វិមុត្តិយាតិ អយំ មម នមក្ការោ អតីតានំ បរិនិព្ពុតានំ ពុទ្ធានំ អត្ថុ, តេសំយេវ ចតូសុ ផលេសុ ញាណសង្ខាតាយ ពោធិយា អត្ថុ, តថា តេសញ្ញេវ អរហត្តផលវិមុត្តិយា វិមុត្តានំ អត្ថុ, យា ច នេសំ តទង្គវិក្ខម្ភនសមុច្ឆេទប្បដិប្បស្សទ្ធិនិស្សរណសង្ខាតា បញ្ចវិធា វិមុត្តិ, តាយ វិមុត្តិយាបិ អយំ មយ្ហំ នមក្ការោ អត្ថូតិ អត្ថោ។ ឥមំ សោ បរិត្តំ កត្វា, មោរោ ចរតិ ឯសនាតិ ឥទំ បន បទទ្វយំ សត្ថា អភិសម្ពុទ្ធោ ហុត្វា អាហ។ តស្សត្ថោ – ភិក្ខវេ, សោ មោរោ ឥមំ បរិត្តំ ឥមំ រក្ខំ កត្វា អត្តនោ គោចរភូមិយំ បុប្ផផលាទីនំ អត្ថាយ នានប្បការាយ ឯសនាយ ចរតីតិ។

    Evaṃ bodhisatto imāya gāthāya sūriyaṃ namassitvā dutiyagāthāya atīte parinibbute buddhe ceva buddhaguṇe ca namassati ‘‘ye brāhmaṇā’’tiādinā. Tattha ye brāhmaṇāti ye bāhitapāpā parisuddhā brāhmaṇā. Vedagūti vedānaṃ pāraṃ gatā, vedehi pāraṃ gatāti vā vedagū. Idha pana sabbe saṅkhatadhamme vidite pākaṭe katvā katāti vedagū. Tenevāha – ‘‘sabbadhamme’’ti. Sabbe khandhāyatanadhātudhamme salakkhaṇasāmaññalakkhaṇavasena attano ñāṇassa vidite pākaṭe katvā tiṇṇaṃ mārānaṃ matthakaṃ madditvā sammāsambodhiṃ pattā, saṃsāraṃ vā atikkantāti attho. Te me namoti te mama imaṃ namakkāraṃ paṭicchantu. Te ca maṃ pālayantūti evaṃ mayā namassitā ca te bhagavanto maṃ pālayantu rakkhantu. Namattu buddhānaṃ…pe… vimuttiyāti ayaṃ mama namakkāro atītānaṃ parinibbutānaṃ buddhānaṃ atthu, tesaṃyeva catūsu phalesu ñāṇasaṅkhātāya bodhiyā atthu, tathā tesaññeva arahattaphalavimuttiyā vimuttānaṃ atthu, yā ca nesaṃ tadaṅgavikkhambhanasamucchedappaṭippassaddhinissaraṇasaṅkhātā pañcavidhā vimutti, tāya vimuttiyāpi ayaṃ mayhaṃ namakkāro atthūti attho. Imaṃ so parittaṃ katvā, moro carati esanāti idaṃ pana padadvayaṃ satthā abhisambuddho hutvā āha. Tassattho – bhikkhave, so moro imaṃ parittaṃ imaṃ rakkhaṃ katvā attano gocarabhūmiyaṃ pupphaphalādīnaṃ atthāya nānappakārāya esanāya caratīti.

    ឯវំ ទិវសំ ចរិត្វា សាយំ បព្ពតមត្ថកេ និសីទិត្វា អត្ថំ គច្ឆន្តំ សូរិយំ ឱលោកេន្តោ ពុទ្ធគុណេ អាវជ្ជេត្វា និវាសដ្ឋានេ រក្ខាវរណត្ថាយ បុន ព្រហ្មមន្តំ វទន្តោ ‘‘អបេតយ’’ន្តិអាទិមាហ។ តេនេវាហ – ‘‘ទិវសំ គោចរំ គហេត្វា’’តិអាទិ។ តត្ថ អបេតីតិ អបយាតិ អត្ថំ គច្ឆតិ។ ឥមំ សោ បរិត្តំ កត្វា មោរោ វាសមកប្បយីតិ ឥទម្បិ អភិសម្ពុទ្ធោ ហុត្វា អាហ។ តស្សត្ថោ – ភិក្ខវេ, សោ មោរោ ឥមំ បរិត្តំ ឥមំ រក្ខំ កត្វា អត្តនោ និវាសដ្ឋានេ វាសំ សំកប្បយិត្ថាតិ។ បរិត្តកម្មតោ បុរេតរមេវាតិ បរិត្តកម្មករណតោ បុរេតរមេវ។ មោរកុក្កុដិកាយាតិ កុក្កុដិកាសទិសាយ មោរច្ឆាបិកាយ។

    Evaṃ divasaṃ caritvā sāyaṃ pabbatamatthake nisīditvā atthaṃ gacchantaṃ sūriyaṃ olokento buddhaguṇe āvajjetvā nivāsaṭṭhāne rakkhāvaraṇatthāya puna brahmamantaṃ vadanto ‘‘apetaya’’ntiādimāha. Tenevāha – ‘‘divasaṃ gocaraṃ gahetvā’’tiādi. Tattha apetīti apayāti atthaṃ gacchati. Imaṃ so parittaṃ katvā moro vāsamakappayīti idampi abhisambuddho hutvā āha. Tassattho – bhikkhave, so moro imaṃ parittaṃ imaṃ rakkhaṃ katvā attano nivāsaṭṭhāne vāsaṃ saṃkappayitthāti. Parittakammato puretaramevāti parittakammakaraṇato puretarameva. Morakukkuṭikāyāti kukkuṭikāsadisāya moracchāpikāya.

    ៣. តតិយេ រូបាយតនស្ស វិយ គន្ធាយតនស្សបិ សមុដ្ឋាបកបច្ចយវសេន វិសេសោ នត្ថីតិ អាហ – ‘‘ចតុសមុដ្ឋានិក’’ន្តិ។ ឥត្ថិយា សរីរគន្ធស្ស កាយារុឡ្ហអនុលេបនាទិគន្ធស្ស ច តប្បដិពទ្ធភាវតោ អវិសេសេន គហណប្បសង្គេ ឥធាធិប្បេតគន្ធំ និទ្ធារេន្តោ ‘‘ស្វាយ’’ន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ ឥត្ថិយាតិ បាកតិកាយ ឥត្ថិយា។ ទុគ្គន្ធោតិ បាកតិកាយ ឥត្ថិយា សរីរគន្ធភាវតោ ទុគ្គន្ធោ ហោតិ។ ឥធាធិប្បេតោតិ ឥដ្ឋភាវតោ អស្សាទេតព្ពត្តា វុត្តំ។ កថំ បន ឥត្ថិយា សរីរគន្ធស្ស ទុគ្គន្ធភាវោតិ អាហ – ‘‘ឯកច្ចា ហី’’តិអាទិ។ តត្ថ អស្សស្ស វិយ គន្ធោ អស្សា អត្ថីតិ អស្សគន្ធិនី។ មេណ្ឌកស្ស វិយ គន្ធោ អស្សា អត្ថីតិ មេណ្ឌកគន្ធិនី។ សេទស្ស វិយ គន្ធោ អស្សា អត្ថីតិ សេទគន្ធិនី។ សោណិតស្ស វិយ គន្ធោ អស្សា អត្ថីតិ សោណិតគន្ធិនី។ រជ្ជតេវាតិ អនាទិមតិ សំសារេ អវិជ្ជាទិកិលេសវាសនាយ បរិកឌ្ឍិតហទយត្តា ផោដ្ឋព្ពស្សាទគធិតចិត្តតាយ ច អន្ធពាលោ ឯវរូបាយបិ ទុគ្គន្ធសរីរាយ ឥត្ថិយា រជ្ជតិយេវ។ បាកតិកាយ ឥត្ថិយា សរីរគន្ធស្ស ទុគ្គន្ធភាវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ វិសិដ្ឋាយ ឯកច្ចាយ ឥត្ថិយា តទភាវំ ទស្សេតុំ – ‘‘ចក្កវត្តិនោ បនា’’តិអាទិមាហ។ យទិ ឯវំ ឦទិសាយ ឥត្ថិយា សរីរគន្ធោបិ ឥធ កស្មា នាធិប្បេតោតិ អាហ – ‘‘អយំ ន សព្ពាសំ ហោតី’’តិអាទិ។ តិរច្ឆានគតាយ ឥត្ថិយា ឯកច្ចាយ ច មនុស្សិត្ថិយា សរីរគន្ធស្ស អតិវិយ អស្សាទេតព្ពភាវទស្សនតោ បុន តម្បិ អវិសេសេន អនុជានន្តោ ‘‘ឥត្ថិកាយេ គន្ធោ វា ហោតូ’’តិអាទិមាហ។ ឥត្ថិគន្ធោត្វេវ វេទិតព្ពោតិ តប្បដិពទ្ធភាវតោ វុត្តំ។

    3. Tatiye rūpāyatanassa viya gandhāyatanassapi samuṭṭhāpakapaccayavasena viseso natthīti āha – ‘‘catusamuṭṭhānika’’nti. Itthiyā sarīragandhassa kāyāruḷhaanulepanādigandhassa ca tappaṭibaddhabhāvato avisesena gahaṇappasaṅge idhādhippetagandhaṃ niddhārento ‘‘svāya’’ntiādimāha. Tattha itthiyāti pākatikāya itthiyā. Duggandhoti pākatikāya itthiyā sarīragandhabhāvato duggandho hoti. Idhādhippetoti iṭṭhabhāvato assādetabbattā vuttaṃ. Kathaṃ pana itthiyā sarīragandhassa duggandhabhāvoti āha – ‘‘ekaccā hī’’tiādi. Tattha assassa viya gandho assā atthīti assagandhinī. Meṇḍakassa viya gandho assā atthīti meṇḍakagandhinī. Sedassa viya gandho assā atthīti sedagandhinī. Soṇitassa viya gandho assā atthīti soṇitagandhinī. Rajjatevāti anādimati saṃsāre avijjādikilesavāsanāya parikaḍḍhitahadayattā phoṭṭhabbassādagadhitacittatāya ca andhabālo evarūpāyapi duggandhasarīrāya itthiyā rajjatiyeva. Pākatikāya itthiyā sarīragandhassa duggandhabhāvaṃ dassetvā idāni visiṭṭhāya ekaccāya itthiyā tadabhāvaṃ dassetuṃ – ‘‘cakkavattinopanā’’tiādimāha. Yadi evaṃ īdisāya itthiyā sarīragandhopi idha kasmā nādhippetoti āha – ‘‘ayaṃ na sabbāsaṃ hotī’’tiādi. Tiracchānagatāya itthiyā ekaccāya ca manussitthiyā sarīragandhassa ativiya assādetabbabhāvadassanato puna tampi avisesena anujānanto ‘‘itthikāye gandho vā hotū’’tiādimāha. Itthigandhotveva veditabboti tappaṭibaddhabhāvato vuttaṃ.

    ៤. ចតុត្ថាទីសុ កិំ តេនាតិ ជិវ្ហាវិញ្ញេយ្យរសេ ឥធាធិប្បេតេ កិំ តេន អវយវរសាទិនា វុត្តេន បយោជនំ។ ឱដ្ឋមំសំ សម្មក្ខេតីតិ ឱដ្ឋមំសសម្មក្ខនោ, ខេឡាទីនិ។ អាទិសទ្ទេន ឱដ្ឋមំសមក្ខនោ តម្ពុលមុខវាសាទិរសោ គយ្ហតិ។ សព្ពោ សោ ឥត្ថិរសោតិ ឥត្ថិយាវស្ស គហេតព្ពត្តា។

    4. Catutthādīsu kiṃ tenāti jivhāviññeyyarase idhādhippete kiṃ tena avayavarasādinā vuttena payojanaṃ. Oṭṭhamaṃsaṃ sammakkhetīti oṭṭhamaṃsasammakkhano, kheḷādīni. Ādisaddena oṭṭhamaṃsamakkhano tambulamukhavāsādiraso gayhati. Sabbo so itthirasoti itthiyāvassa gahetabbattā.

    ៥. ឥត្ថិផោដ្ឋព្ពោតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។ យទិ បនេត្ថ ឥត្ថិគតានិ រូបារម្មណាទីនិ អវិសេសតោ បុរិសស្ស ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋន្តិ, អថ កស្មា ភគវតា តានិ វិសុំ វិសុំ គហេត្វា ទេសិតានីតិ អាហ – ‘‘ឥតិ សត្ថា’’តិអាទិ។ យថា ហីតិអាទិនា តមេវត្ថំ សមត្ថេតិ។ គមេតីតិ វិក្ខេបំ គមេតិ, អយមេវ វា បាឋោ។ គមេតីតិ ច សង្គមេតិ។ ន តថា សេសា សទ្ទាទយោ, ន តថា រូបាទីនិ អារម្មណានីតិ ឯតេន សត្តេសុ រូបាទិគរុកតា អសំកិណ្ណា វិយ ទស្សិតា, ន ខោ បនេតំ ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ អនេកវិធត្តា សត្តានំ អជ្ឈាសយស្សាតិ ទស្សេតុំ – ‘‘ឯកច្ចស្ស ចា’’តិអាទិ វុត្តំ។ បញ្ចគរុកវសេនាតិ បញ្ចារម្មណគរុកវសេន។ ឯកច្ចស្ស ហិ បុរិសស្ស យថាវុត្តេសុ បញ្ចសុបិ អារម្មណេសុ គរុកតា ហោតិ, ឯកច្ចស្ស តត្ថ កតិបយេសុ, ឯកស្មិំ ឯវ វា, តេ សព្ពេបិ បញ្ចគរុកាត្វេវ វេទិតព្ពា យថា ‘‘សត្តិសយោ អដ្ឋវិមោក្ខា’’តិ។ ន បញ្ចគរុកជាតកវសេន ឯកេការម្មណេ គរុកស្សេវ នាធិប្បេតត្តា។ ឯកេការម្មណគរុកានញ្ហិ បញ្ចន្នំ បុគ្គលានំ តត្ថ អាគតត្តា តំ ជាតកំ ‘‘បញ្ចគរុកជាតក’’ន្តិ វុត្តំ។ យទិ ឯវំ តេន ឥធ បយោជនំ នត្ថីតិ អាហ – ‘‘សក្ខិភាវត្ថាយា’’តិ។ អាហរិត្វា កថេតព្ពន្តិ រូបាទិគរុកតាយ ឯតេ អនយព្យសនំ បត្តាតិ ទស្សេតុំ កថេតព្ពំ។

    5.Itthiphoṭṭhabboti etthāpi eseva nayo. Yadi panettha itthigatāni rūpārammaṇādīni avisesato purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhanti, atha kasmā bhagavatā tāni visuṃ visuṃ gahetvā desitānīti āha – ‘‘iti satthā’’tiādi. Yathā hītiādinā tamevatthaṃ samattheti. Gametīti vikkhepaṃ gameti, ayameva vā pāṭho. Gametīti ca saṅgameti. Na tathā sesā saddādayo, na tathā rūpādīni ārammaṇānīti etena sattesu rūpādigarukatā asaṃkiṇṇā viya dassitā, na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ anekavidhattā sattānaṃ ajjhāsayassāti dassetuṃ – ‘‘ekaccassa cā’’tiādi vuttaṃ. Pañcagarukavasenāti pañcārammaṇagarukavasena. Ekaccassa hi purisassa yathāvuttesu pañcasupi ārammaṇesu garukatā hoti, ekaccassa tattha katipayesu, ekasmiṃ eva vā, te sabbepi pañcagarukātveva veditabbā yathā ‘‘sattisayo aṭṭhavimokkhā’’ti. Na pañcagarukajātakavasena ekekārammaṇe garukasseva nādhippetattā. Ekekārammaṇagarukānañhi pañcannaṃ puggalānaṃ tattha āgatattā taṃ jātakaṃ ‘‘pañcagarukajātaka’’nti vuttaṃ. Yadi evaṃ tena idha payojanaṃ natthīti āha – ‘‘sakkhibhāvatthāyā’’ti. Āharitvā kathetabbanti rūpādigarukatāya ete anayabyasanaṃ pattāti dassetuṃ kathetabbaṃ.

    ៦-៨. តេសន្តិ សុត្តានំ។ ឧប្បណ្ឌេត្វា គណ្ហិតុំ ន ឥច្ឆីតិ តស្ស ថោកំ វិរូបធាតុកត្តា ន ឥច្ឆិ។ អនតិក្កមន្តោតិ សំសន្ទេន្តោ។ ទ្វេ ហត្ថំ បត្តានីតិ ទ្វេ ឧប្បលានិ ហត្ថំ គតានិ។ បហដ្ឋាការំ ទស្សេត្វាតិ អបរាហិ ឥត្ថីហិ ឯកេកំ លទ្ធំ, មយា ទ្វេ លទ្ធានីតិ សន្តុដ្ឋាការំ ទស្សេត្វា។ បរោទីតិ តស្សា បុព្ពសាមិកស្ស មុខគន្ធំ សរិត្វា។ តស្ស ហិ មុខតោ ឧប្បលគន្ធោ វាយតិ។ ហារេត្វាតិ តស្មា ឋានា អបនេត្វា, ‘‘ហរាបេត្វា’’តិ វា បាឋោ, អយមេវត្ថោ។

    6-8.Tesanti suttānaṃ. Uppaṇḍetvā gaṇhituṃ na icchīti tassa thokaṃ virūpadhātukattā na icchi. Anatikkamantoti saṃsandento. Dve hatthaṃ pattānīti dve uppalāni hatthaṃ gatāni. Pahaṭṭhākāraṃ dassetvāti aparāhi itthīhi ekekaṃ laddhaṃ, mayā dve laddhānīti santuṭṭhākāraṃ dassetvā. Parodīti tassā pubbasāmikassa mukhagandhaṃ saritvā. Tassa hi mukhato uppalagandho vāyati. Hāretvāti tasmā ṭhānā apanetvā, ‘‘harāpetvā’’ti vā pāṭho, ayamevattho.

    សាធុ សាធូតិ ភាសតោតិ ធម្មកថាយ អនុមោទនវសេន ‘‘សាធុ សាធូ’’តិ ភាសតោ។ ឧប្បលំវ យថោទកេតិ យថា ឧប្បលំ ឧប្បលគន្ធោ មុខតោ និព្ពត្តោតិ។ វដ្ដមេវ កថិតន្តិ យថារុតវសេន វុត្តំ។ យទិបិ ឯវំ វុត្តំ, តថាបិ យថារុតមត្ថេ អវត្វា វិវដ្ដំ នីហរិត្វា កថេតព្ពំ វិមុត្តិរសត្តា ភគវតោ ទេសនាយ។

    Sādhu sādhūti bhāsatoti dhammakathāya anumodanavasena ‘‘sādhu sādhū’’ti bhāsato. Uppalaṃva yathodaketi yathā uppalaṃ uppalagandho mukhato nibbattoti. Vaṭṭameva kathitanti yathārutavasena vuttaṃ. Yadipi evaṃ vuttaṃ, tathāpi yathārutamatthe avatvā vivaṭṭaṃ nīharitvā kathetabbaṃ vimuttirasattā bhagavato desanāya.

    រូបាទិវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Rūpādivaggavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ឥតិ មនោរថបូរណិយា អង្គុត្តរនិកាយ-អដ្ឋកថាយ

    Iti manorathapūraṇiyā aṅguttaranikāya-aṭṭhakathāya

    បឋមវគ្គវណ្ណនាយ អនុត្តានត្ថទីបនា និដ្ឋិតា។

    Paṭhamavaggavaṇṇanāya anuttānatthadīpanā niṭṭhitā.




    Next: ២. នីវរណប្បហានវគ្គវណ្ណនា • 2. Nīvaraṇappahānavaggavaṇṇanā




    Related texts:



    តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / សុត្តបិដក • Suttapiṭaka / អង្គុត្តរនិកាយ • Aṅguttaranikāya
    ១. រូបាទិវគ្គោ • 1. Rūpādivaggo
    ២. នីវរណប្បហានវគ្គោ • 2. Nīvaraṇappahānavaggo

    អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / សុត្តបិដក (អដ្ឋកថា) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / អង្គុត្តរនិកាយ (អដ្ឋកថា) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā)
    ១. រូបាទិវគ្គវណ្ណនា • 1. Rūpādivaggavaṇṇanā
    ២. នីវរណប្បហានវគ្គវណ្ណនា • 2. Nīvaraṇappahānavaggavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact