| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
रूपविभत्तिएककनिद्देसवण्णना
Rūpavibhattiekakaniddesavaṇṇanā
५९४. इदानि तस्सा अत्थं भाजेत्वा दस्सेतुं सब्बं रूपं न हेतुमेवातिआदि आरद्धं। कस्मा पनेत्थ ‘कतमं तं सब्बं रूपं न हेतू’ति पुच्छा न कताति? भेदाभावतो। यथा हि दुकादीसु ‘उपादारूप’म्पि अत्थि ‘नोउपादारूप’म्पि, एवमिध हेतु न हेतूतिपि सहेतुकमहेतुकन्तिपि भेदो नत्थि, तस्मा पुच्छं अकत्वाव विभत्तं। तत्थ ‘सब्ब’न्ति सकलं, निरवसेसं। ‘रूप’न्ति अयमस्स सीतादीहि रुप्पनभावदीपनो सामञ्ञलक्खणनिद्देसो। न हेतुमेवाति साधारणहेतुपटिक्खेपनिद्देसो।
594. Idāni tassā atthaṃ bhājetvā dassetuṃ sabbaṃ rūpaṃ na hetumevātiādi āraddhaṃ. Kasmā panettha ‘katamaṃ taṃ sabbaṃ rūpaṃ na hetū’ti pucchā na katāti? Bhedābhāvato. Yathā hi dukādīsu ‘upādārūpa’mpi atthi ‘noupādārūpa’mpi, evamidha hetu na hetūtipi sahetukamahetukantipi bhedo natthi, tasmā pucchaṃ akatvāva vibhattaṃ. Tattha ‘sabba’nti sakalaṃ, niravasesaṃ. ‘Rūpa’nti ayamassa sītādīhi ruppanabhāvadīpano sāmaññalakkhaṇaniddeso. Na hetumevāti sādhāraṇahetupaṭikkhepaniddeso.
तत्थ हेतुहेतु पच्चयहेतु उत्तमहेतु साधारणहेतूति चतुब्बिधो हेतु। तेसु ‘तयो कुसलहेतू, तयो अकुसलहेतू, तयो अब्याकतहेतू’ति (ध॰ स॰ १०५९) अयं ‘हेतुहेतु’ नाम। ‘‘चत्तारो खो, भिक्खु, महाभूता हेतु, चत्तारो महाभूता पच्चयो रूपक्खन्धस्स पञ्ञापनाया’’ति (म॰ नि॰ ३.८५; सं॰ नि॰ ३.८२) अयं ‘पच्चयहेतु’ नाम। ‘‘कुसलाकुसलं अत्तनो विपाकट्ठाने, उत्तमं इट्ठारम्मणं कुसलविपाकट्ठाने, उत्तमं अनिट्ठारम्मणं अकुसलविपाकट्ठाने’’ति अयं ‘उत्तमहेतु’ नाम। यथाह – ‘अतीतानागतपच्चुप्पन्नानं कम्मसमादानानं ठानसो हेतुसो विपाकं यथाभूतं पजानाती’ति (म॰ नि॰ १.१४८; विभ॰ ८१०; पाटि॰ म॰ २.४४), ‘‘एसेव हेतु एस पच्चयो सङ्खारानं यदिदं अविज्जा’’ति अविज्जा सङ्खारानं साधारणहेतु हुत्वा पच्चयट्ठं फरतीति अयं ‘साधारणहेतु’ नाम। यथा हि पथवीरसो आपोरसो च मधुरस्सापि अमधुरस्सापि पच्चयो, एवं अविज्जा कुसलसङ्खारानम्पि अकुसलसङ्खारानम्पि साधारणपच्चयो होति। इमस्मिं पनत्थे ‘हेतुहेतु’ अधिप्पेतो। इति ‘हेतू धम्मा न हेतू धम्मा’ति (ध॰ स॰ दुकमातिका १) मातिकाय आगतं हेतुभावं रूपस्स नियमेत्वा पटिक्खिपन्तो ‘न हेतुमेवा’ति आह। इमिना नयेन सब्बपदेसु पटिक्खेपनिद्देसो च अप्पटिक्खेपनिद्देसो च वेदितब्बो। वचनत्थो पन सब्बपदानं मातिकावण्णनायं वुत्तोयेव।
Tattha hetuhetu paccayahetu uttamahetu sādhāraṇahetūti catubbidho hetu. Tesu ‘tayo kusalahetū, tayo akusalahetū, tayo abyākatahetū’ti (dha. sa. 1059) ayaṃ ‘hetuhetu’ nāma. ‘‘Cattāro kho, bhikkhu, mahābhūtā hetu, cattāro mahābhūtā paccayo rūpakkhandhassa paññāpanāyā’’ti (ma. ni. 3.85; saṃ. ni. 3.82) ayaṃ ‘paccayahetu’ nāma. ‘‘Kusalākusalaṃ attano vipākaṭṭhāne, uttamaṃ iṭṭhārammaṇaṃ kusalavipākaṭṭhāne, uttamaṃ aniṭṭhārammaṇaṃ akusalavipākaṭṭhāne’’ti ayaṃ ‘uttamahetu’ nāma. Yathāha – ‘atītānāgatapaccuppannānaṃ kammasamādānānaṃ ṭhānaso hetuso vipākaṃ yathābhūtaṃ pajānātī’ti (ma. ni. 1.148; vibha. 810; pāṭi. ma. 2.44), ‘‘eseva hetu esa paccayo saṅkhārānaṃ yadidaṃ avijjā’’ti avijjā saṅkhārānaṃ sādhāraṇahetu hutvā paccayaṭṭhaṃ pharatīti ayaṃ ‘sādhāraṇahetu’ nāma. Yathā hi pathavīraso āporaso ca madhurassāpi amadhurassāpi paccayo, evaṃ avijjā kusalasaṅkhārānampi akusalasaṅkhārānampi sādhāraṇapaccayo hoti. Imasmiṃ panatthe ‘hetuhetu’ adhippeto. Iti ‘hetū dhammā na hetū dhammā’ti (dha. sa. dukamātikā 1) mātikāya āgataṃ hetubhāvaṃ rūpassa niyametvā paṭikkhipanto ‘na hetumevā’ti āha. Iminā nayena sabbapadesu paṭikkhepaniddeso ca appaṭikkhepaniddeso ca veditabbo. Vacanattho pana sabbapadānaṃ mātikāvaṇṇanāyaṃ vuttoyeva.
सप्पच्चयमेवाति एत्थ पन कम्मसमुट्ठानं कम्मपच्चयमेव होति, आहारसमुट्ठानादीनि आहारादिपच्चयानेवाति एवं रूपस्सेव वुत्तचतुपच्चयवसेन अत्थो वेदितब्बो। रूपमेवाति ‘रूपिनो धम्मा अरूपिनो धम्मा’ति मातिकाय वुत्तं अरूपीभावं पटिक्खिपति। उप्पन्नं छहि विञ्ञाणेहीति पच्चुप्पन्नरूपमेव चक्खुविञ्ञाणादीहि छहि वेदितब्बं। नियामो पन चक्खुविञ्ञाणादीनि सन्धाय गहितो। न हि तानि अतीतानागतं विजानन्ति। मनोविञ्ञाणं पन अतीतम्पि अनागतम्पि विजानाति। तं इमस्मिं पञ्चविञ्ञाणसोते पतितत्ता सोतपतितमेव हुत्वा गतं। हुत्वा अभावट्ठेन पन अनिच्चमेव। जराय अभिभवितब्बधम्मकत्ता जराभिभूतमेव। यस्मा वा रूपकाये जरा पाकटा होति, तस्मापि ‘जराभिभूतमेवा’ति वुत्तं।
Sappaccayamevāti ettha pana kammasamuṭṭhānaṃ kammapaccayameva hoti, āhārasamuṭṭhānādīni āhārādipaccayānevāti evaṃ rūpasseva vuttacatupaccayavasena attho veditabbo. Rūpamevāti ‘rūpino dhammā arūpino dhammā’ti mātikāya vuttaṃ arūpībhāvaṃ paṭikkhipati. Uppannaṃ chahi viññāṇehīti paccuppannarūpameva cakkhuviññāṇādīhi chahi veditabbaṃ. Niyāmo pana cakkhuviññāṇādīni sandhāya gahito. Na hi tāni atītānāgataṃ vijānanti. Manoviññāṇaṃ pana atītampi anāgatampi vijānāti. Taṃ imasmiṃ pañcaviññāṇasote patitattā sotapatitameva hutvā gataṃ. Hutvā abhāvaṭṭhena pana aniccameva. Jarāya abhibhavitabbadhammakattā jarābhibhūtameva. Yasmā vā rūpakāye jarā pākaṭā hoti, tasmāpi ‘jarābhibhūtamevā’ti vuttaṃ.
एवं एकविधेन रूपसङ्गहोति एत्थ ‘विधा’-सद्दो मानसण्ठानकोट्ठासेसु दिस्सति। ‘‘सेय्योहमस्मीति विधा, सदिसोहमस्मीति विधा’’तिआदीसु (विभ॰ ९६२) हि मानो विधा नाम। ‘‘कथंविधं सीलवन्तं वदन्ति, कथंविधं पञ्ञवन्तं वदन्ती’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ १.९५) सण्ठानं। ‘कथंविध’न्ति हि पदस्स कथंसण्ठानन्ति अत्थो। ‘‘एकविधेन ञाणवत्थुं दुविधेन ञाणवत्थू’’तिआदीसु (विभ॰ ७५१-७५२) कोट्ठासो विधा नाम। इधापि कोट्ठासोव अधिप्पेतो।
Evaṃ ekavidhena rūpasaṅgahoti ettha ‘vidhā’-saddo mānasaṇṭhānakoṭṭhāsesu dissati. ‘‘Seyyohamasmīti vidhā, sadisohamasmīti vidhā’’tiādīsu (vibha. 962) hi māno vidhā nāma. ‘‘Kathaṃvidhaṃ sīlavantaṃ vadanti, kathaṃvidhaṃ paññavantaṃ vadantī’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.95) saṇṭhānaṃ. ‘Kathaṃvidha’nti hi padassa kathaṃsaṇṭhānanti attho. ‘‘Ekavidhena ñāṇavatthuṃ duvidhena ñāṇavatthū’’tiādīsu (vibha. 751-752) koṭṭhāso vidhā nāma. Idhāpi koṭṭhāsova adhippeto.
सङ्गहसद्दोपि सजातिसञ्जातिकिरियागणनवसेन चतुब्बिधो। तत्थ ‘‘सब्बे खत्तिया आगच्छन्तु, सब्बे ब्राह्मणा सब्बे वेस्सा सब्बे सुद्दा आगच्छन्तु’’, ‘‘या चावुसो विसाख, सम्मावाचा, यो च सम्माकम्मन्तो, यो च सम्माआजीवो – इमे धम्मा सीलक्खन्धे सङ्गहिता’’ति (म॰ नि॰ १.४६२) अयं ‘सजातिसङ्गहो’ नाम। ‘एकजातिका आगच्छन्तू’ति वुत्तट्ठाने विय हि इध सब्बे जातिया एकसङ्गहं गता। ‘‘सब्बे कोसलका आगच्छन्तु, सब्बे मागधका, सब्बे भारुकच्छका आगच्छन्तु’’, ‘‘यो चावुसो विसाख, सम्मावायामो, या च सम्मासति, यो च सम्मासमाधि – इमे धम्मा समाधिक्खन्धे सङ्गहिता’’ति अयं ‘सञ्जातिसङ्गहो’ नाम। एकट्ठाने जाता संवुद्धा आगच्छन्तूति वुत्तट्ठाने विय हि इध सब्बे सञ्जातिट्ठानेन निवुत्थोकासेन एकसङ्गहं गता। ‘‘सब्बे हत्थारोहा आगच्छन्तु, सब्बे अस्सारोहा, सब्बे रथिका आगच्छन्तु’’, ‘‘या चावुसो विसाख, सम्मादिट्ठि, यो च सम्मासङ्कप्पो – इमे धम्मा पञ्ञाक्खन्धे सङ्गहिता’’ति (म॰ नि॰ १.४६२) अयं ‘किरियासङ्गहो’ नाम। सब्बेव हेते अत्तनो किरियाकरणेन एकसङ्गहं गता। ‘‘चक्खायतनं कतमक्खन्धगणनं गच्छति? चक्खायतनं रूपक्खन्धगणनं गच्छति। हञ्चि चक्खायतनं रूपक्खन्धगणनं गच्छति, तेन वत रे वत्तब्बे – चक्खायतनं रूपक्खन्धेन सङ्गहित’’न्ति (कथा॰ ४७१), अयं ‘गणनसङ्गहो’ नाम। अयमिध अधिप्पेतो। एककोट्ठासेन रूपगणनाति अयञ्हेत्थ अत्थो। एस नयो सब्बत्थ।
Saṅgahasaddopi sajātisañjātikiriyāgaṇanavasena catubbidho. Tattha ‘‘sabbe khattiyā āgacchantu, sabbe brāhmaṇā sabbe vessā sabbe suddā āgacchantu’’, ‘‘yā cāvuso visākha, sammāvācā, yo ca sammākammanto, yo ca sammāājīvo – ime dhammā sīlakkhandhe saṅgahitā’’ti (ma. ni. 1.462) ayaṃ ‘sajātisaṅgaho’ nāma. ‘Ekajātikā āgacchantū’ti vuttaṭṭhāne viya hi idha sabbe jātiyā ekasaṅgahaṃ gatā. ‘‘Sabbe kosalakā āgacchantu, sabbe māgadhakā, sabbe bhārukacchakā āgacchantu’’, ‘‘yo cāvuso visākha, sammāvāyāmo, yā ca sammāsati, yo ca sammāsamādhi – ime dhammā samādhikkhandhe saṅgahitā’’ti ayaṃ ‘sañjātisaṅgaho’ nāma. Ekaṭṭhāne jātā saṃvuddhā āgacchantūti vuttaṭṭhāne viya hi idha sabbe sañjātiṭṭhānena nivutthokāsena ekasaṅgahaṃ gatā. ‘‘Sabbe hatthārohā āgacchantu, sabbe assārohā, sabbe rathikā āgacchantu’’, ‘‘yā cāvuso visākha, sammādiṭṭhi, yo ca sammāsaṅkappo – ime dhammā paññākkhandhe saṅgahitā’’ti (ma. ni. 1.462) ayaṃ ‘kiriyāsaṅgaho’ nāma. Sabbeva hete attano kiriyākaraṇena ekasaṅgahaṃ gatā. ‘‘Cakkhāyatanaṃ katamakkhandhagaṇanaṃ gacchati? Cakkhāyatanaṃ rūpakkhandhagaṇanaṃ gacchati. Hañci cakkhāyatanaṃ rūpakkhandhagaṇanaṃ gacchati, tena vata re vattabbe – cakkhāyatanaṃ rūpakkhandhena saṅgahita’’nti (kathā. 471), ayaṃ ‘gaṇanasaṅgaho’ nāma. Ayamidha adhippeto. Ekakoṭṭhāsena rūpagaṇanāti ayañhettha attho. Esa nayo sabbattha.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / रूपविभत्ति • Rūpavibhatti
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / एककनिद्देसवण्णना • Ekakaniddesavaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / एककनिद्देसवण्णना • Ekakaniddesavaṇṇanā
