| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណិ-អដ្ឋកថា • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
រូបវិភត្តិឯកកនិទ្ទេសវណ្ណនា
Rūpavibhattiekakaniddesavaṇṇanā
៥៩៤. ឥទានិ តស្សា អត្ថំ ភាជេត្វា ទស្សេតុំ សព្ពំ រូបំ ន ហេតុមេវាតិអាទិ អារទ្ធំ។ កស្មា បនេត្ថ ‘កតមំ តំ សព្ពំ រូបំ ន ហេតូ’តិ បុច្ឆា ន កតាតិ? ភេទាភាវតោ។ យថា ហិ ទុកាទីសុ ‘ឧបាទារូប’ម្បិ អត្ថិ ‘នោឧបាទារូប’ម្បិ, ឯវមិធ ហេតុ ន ហេតូតិបិ សហេតុកមហេតុកន្តិបិ ភេទោ នត្ថិ, តស្មា បុច្ឆំ អកត្វាវ វិភត្តំ។ តត្ថ ‘សព្ព’ន្តិ សកលំ, និរវសេសំ។ ‘រូប’ន្តិ អយមស្ស សីតាទីហិ រុប្បនភាវទីបនោ សាមញ្ញលក្ខណនិទ្ទេសោ។ ន ហេតុមេវាតិ សាធារណហេតុបដិក្ខេបនិទ្ទេសោ។
594. Idāni tassā atthaṃ bhājetvā dassetuṃ sabbaṃ rūpaṃ na hetumevātiādi āraddhaṃ. Kasmā panettha ‘katamaṃ taṃ sabbaṃ rūpaṃ na hetū’ti pucchā na katāti? Bhedābhāvato. Yathā hi dukādīsu ‘upādārūpa’mpi atthi ‘noupādārūpa’mpi, evamidha hetu na hetūtipi sahetukamahetukantipi bhedo natthi, tasmā pucchaṃ akatvāva vibhattaṃ. Tattha ‘sabba’nti sakalaṃ, niravasesaṃ. ‘Rūpa’nti ayamassa sītādīhi ruppanabhāvadīpano sāmaññalakkhaṇaniddeso. Na hetumevāti sādhāraṇahetupaṭikkhepaniddeso.
តត្ថ ហេតុហេតុ បច្ចយហេតុ ឧត្តមហេតុ សាធារណហេតូតិ ចតុព្ពិធោ ហេតុ។ តេសុ ‘តយោ កុសលហេតូ, តយោ អកុសលហេតូ, តយោ អព្យាកតហេតូ’តិ (ធ. ស. ១០៥៩) អយំ ‘ហេតុហេតុ’ នាម។ ‘‘ចត្តារោ ខោ, ភិក្ខុ, មហាភូតា ហេតុ, ចត្តារោ មហាភូតា បច្ចយោ រូបក្ខន្ធស្ស បញ្ញាបនាយា’’តិ (ម. និ. ៣.៨៥; សំ. និ. ៣.៨២) អយំ ‘បច្ចយហេតុ’ នាម។ ‘‘កុសលាកុសលំ អត្តនោ វិបាកដ្ឋានេ, ឧត្តមំ ឥដ្ឋារម្មណំ កុសលវិបាកដ្ឋានេ, ឧត្តមំ អនិដ្ឋារម្មណំ អកុសលវិបាកដ្ឋានេ’’តិ អយំ ‘ឧត្តមហេតុ’ នាម។ យថាហ – ‘អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នានំ កម្មសមាទានានំ ឋានសោ ហេតុសោ វិបាកំ យថាភូតំ បជានាតី’តិ (ម. និ. ១.១៤៨; វិភ. ៨១០; បាដិ. ម. ២.៤៤), ‘‘ឯសេវ ហេតុ ឯស បច្ចយោ សង្ខារានំ យទិទំ អវិជ្ជា’’តិ អវិជ្ជា សង្ខារានំ សាធារណហេតុ ហុត្វា បច្ចយដ្ឋំ ផរតីតិ អយំ ‘សាធារណហេតុ’ នាម។ យថា ហិ បថវីរសោ អាបោរសោ ច មធុរស្សាបិ អមធុរស្សាបិ បច្ចយោ, ឯវំ អវិជ្ជា កុសលសង្ខារានម្បិ អកុសលសង្ខារានម្បិ សាធារណបច្ចយោ ហោតិ។ ឥមស្មិំ បនត្ថេ ‘ហេតុហេតុ’ អធិប្បេតោ។ ឥតិ ‘ហេតូ ធម្មា ន ហេតូ ធម្មា’តិ (ធ. ស. ទុកមាតិកា ១) មាតិកាយ អាគតំ ហេតុភាវំ រូបស្ស និយមេត្វា បដិក្ខិបន្តោ ‘ន ហេតុមេវា’តិ អាហ។ ឥមិនា នយេន សព្ពបទេសុ បដិក្ខេបនិទ្ទេសោ ច អប្បដិក្ខេបនិទ្ទេសោ ច វេទិតព្ពោ។ វចនត្ថោ បន សព្ពបទានំ មាតិកាវណ្ណនាយំ វុត្តោយេវ។
Tattha hetuhetu paccayahetu uttamahetu sādhāraṇahetūti catubbidho hetu. Tesu ‘tayo kusalahetū, tayo akusalahetū, tayo abyākatahetū’ti (dha. sa. 1059) ayaṃ ‘hetuhetu’ nāma. ‘‘Cattāro kho, bhikkhu, mahābhūtā hetu, cattāro mahābhūtā paccayo rūpakkhandhassa paññāpanāyā’’ti (ma. ni. 3.85; saṃ. ni. 3.82) ayaṃ ‘paccayahetu’ nāma. ‘‘Kusalākusalaṃ attano vipākaṭṭhāne, uttamaṃ iṭṭhārammaṇaṃ kusalavipākaṭṭhāne, uttamaṃ aniṭṭhārammaṇaṃ akusalavipākaṭṭhāne’’ti ayaṃ ‘uttamahetu’ nāma. Yathāha – ‘atītānāgatapaccuppannānaṃ kammasamādānānaṃ ṭhānaso hetuso vipākaṃ yathābhūtaṃ pajānātī’ti (ma. ni. 1.148; vibha. 810; pāṭi. ma. 2.44), ‘‘eseva hetu esa paccayo saṅkhārānaṃ yadidaṃ avijjā’’ti avijjā saṅkhārānaṃ sādhāraṇahetu hutvā paccayaṭṭhaṃ pharatīti ayaṃ ‘sādhāraṇahetu’ nāma. Yathā hi pathavīraso āporaso ca madhurassāpi amadhurassāpi paccayo, evaṃ avijjā kusalasaṅkhārānampi akusalasaṅkhārānampi sādhāraṇapaccayo hoti. Imasmiṃ panatthe ‘hetuhetu’ adhippeto. Iti ‘hetū dhammā na hetū dhammā’ti (dha. sa. dukamātikā 1) mātikāya āgataṃ hetubhāvaṃ rūpassa niyametvā paṭikkhipanto ‘na hetumevā’ti āha. Iminā nayena sabbapadesu paṭikkhepaniddeso ca appaṭikkhepaniddeso ca veditabbo. Vacanattho pana sabbapadānaṃ mātikāvaṇṇanāyaṃ vuttoyeva.
សប្បច្ចយមេវាតិ ឯត្ថ បន កម្មសមុដ្ឋានំ កម្មបច្ចយមេវ ហោតិ, អាហារសមុដ្ឋានាទីនិ អាហារាទិបច្ចយានេវាតិ ឯវំ រូបស្សេវ វុត្តចតុបច្ចយវសេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ រូបមេវាតិ ‘រូបិនោ ធម្មា អរូបិនោ ធម្មា’តិ មាតិកាយ វុត្តំ អរូបីភាវំ បដិក្ខិបតិ។ ឧប្បន្នំ ឆហិ វិញ្ញាណេហីតិ បច្ចុប្បន្នរូបមេវ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីហិ ឆហិ វេទិតព្ពំ។ និយាមោ បន ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ សន្ធាយ គហិតោ។ ន ហិ តានិ អតីតានាគតំ វិជានន្តិ។ មនោវិញ្ញាណំ បន អតីតម្បិ អនាគតម្បិ វិជានាតិ។ តំ ឥមស្មិំ បញ្ចវិញ្ញាណសោតេ បតិតត្តា សោតបតិតមេវ ហុត្វា គតំ។ ហុត្វា អភាវដ្ឋេន បន អនិច្ចមេវ។ ជរាយ អភិភវិតព្ពធម្មកត្តា ជរាភិភូតមេវ។ យស្មា វា រូបកាយេ ជរា បាកដា ហោតិ, តស្មាបិ ‘ជរាភិភូតមេវា’តិ វុត្តំ។
Sappaccayamevāti ettha pana kammasamuṭṭhānaṃ kammapaccayameva hoti, āhārasamuṭṭhānādīni āhārādipaccayānevāti evaṃ rūpasseva vuttacatupaccayavasena attho veditabbo. Rūpamevāti ‘rūpino dhammā arūpino dhammā’ti mātikāya vuttaṃ arūpībhāvaṃ paṭikkhipati. Uppannaṃ chahi viññāṇehīti paccuppannarūpameva cakkhuviññāṇādīhi chahi veditabbaṃ. Niyāmo pana cakkhuviññāṇādīni sandhāya gahito. Na hi tāni atītānāgataṃ vijānanti. Manoviññāṇaṃ pana atītampi anāgatampi vijānāti. Taṃ imasmiṃ pañcaviññāṇasote patitattā sotapatitameva hutvā gataṃ. Hutvā abhāvaṭṭhena pana aniccameva. Jarāya abhibhavitabbadhammakattā jarābhibhūtameva. Yasmā vā rūpakāye jarā pākaṭā hoti, tasmāpi ‘jarābhibhūtamevā’ti vuttaṃ.
ឯវំ ឯកវិធេន រូបសង្គហោតិ ឯត្ថ ‘វិធា’-សទ្ទោ មានសណ្ឋានកោដ្ឋាសេសុ ទិស្សតិ។ ‘‘សេយ្យោហមស្មីតិ វិធា, សទិសោហមស្មីតិ វិធា’’តិអាទីសុ (វិភ. ៩៦២) ហិ មានោ វិធា នាម។ ‘‘កថំវិធំ សីលវន្តំ វទន្តិ, កថំវិធំ បញ្ញវន្តំ វទន្តី’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.៩៥) សណ្ឋានំ។ ‘កថំវិធ’ន្តិ ហិ បទស្ស កថំសណ្ឋានន្តិ អត្ថោ។ ‘‘ឯកវិធេន ញាណវត្ថុំ ទុវិធេន ញាណវត្ថូ’’តិអាទីសុ (វិភ. ៧៥១-៧៥២) កោដ្ឋាសោ វិធា នាម។ ឥធាបិ កោដ្ឋាសោវ អធិប្បេតោ។
Evaṃ ekavidhena rūpasaṅgahoti ettha ‘vidhā’-saddo mānasaṇṭhānakoṭṭhāsesu dissati. ‘‘Seyyohamasmīti vidhā, sadisohamasmīti vidhā’’tiādīsu (vibha. 962) hi māno vidhā nāma. ‘‘Kathaṃvidhaṃ sīlavantaṃ vadanti, kathaṃvidhaṃ paññavantaṃ vadantī’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.95) saṇṭhānaṃ. ‘Kathaṃvidha’nti hi padassa kathaṃsaṇṭhānanti attho. ‘‘Ekavidhena ñāṇavatthuṃ duvidhena ñāṇavatthū’’tiādīsu (vibha. 751-752) koṭṭhāso vidhā nāma. Idhāpi koṭṭhāsova adhippeto.
សង្គហសទ្ទោបិ សជាតិសញ្ជាតិកិរិយាគណនវសេន ចតុព្ពិធោ។ តត្ថ ‘‘សព្ពេ ខត្តិយា អាគច្ឆន្តុ, សព្ពេ ព្រាហ្មណា សព្ពេ វេស្សា សព្ពេ សុទ្ទា អាគច្ឆន្តុ’’, ‘‘យា ចាវុសោ វិសាខ, សម្មាវាចា, យោ ច សម្មាកម្មន្តោ, យោ ច សម្មាអាជីវោ – ឥមេ ធម្មា សីលក្ខន្ធេ សង្គហិតា’’តិ (ម. និ. ១.៤៦២) អយំ ‘សជាតិសង្គហោ’ នាម។ ‘ឯកជាតិកា អាគច្ឆន្តូ’តិ វុត្តដ្ឋានេ វិយ ហិ ឥធ សព្ពេ ជាតិយា ឯកសង្គហំ គតា។ ‘‘សព្ពេ កោសលកា អាគច្ឆន្តុ, សព្ពេ មាគធកា, សព្ពេ ភារុកច្ឆកា អាគច្ឆន្តុ’’, ‘‘យោ ចាវុសោ វិសាខ, សម្មាវាយាមោ, យា ច សម្មាសតិ, យោ ច សម្មាសមាធិ – ឥមេ ធម្មា សមាធិក្ខន្ធេ សង្គហិតា’’តិ អយំ ‘សញ្ជាតិសង្គហោ’ នាម។ ឯកដ្ឋានេ ជាតា សំវុទ្ធា អាគច្ឆន្តូតិ វុត្តដ្ឋានេ វិយ ហិ ឥធ សព្ពេ សញ្ជាតិដ្ឋានេន និវុត្ថោកាសេន ឯកសង្គហំ គតា។ ‘‘សព្ពេ ហត្ថារោហា អាគច្ឆន្តុ, សព្ពេ អស្សារោហា, សព្ពេ រថិកា អាគច្ឆន្តុ’’, ‘‘យា ចាវុសោ វិសាខ, សម្មាទិដ្ឋិ, យោ ច សម្មាសង្កប្បោ – ឥមេ ធម្មា បញ្ញាក្ខន្ធេ សង្គហិតា’’តិ (ម. និ. ១.៤៦២) អយំ ‘កិរិយាសង្គហោ’ នាម។ សព្ពេវ ហេតេ អត្តនោ កិរិយាករណេន ឯកសង្គហំ គតា។ ‘‘ចក្ខាយតនំ កតមក្ខន្ធគណនំ គច្ឆតិ? ចក្ខាយតនំ រូបក្ខន្ធគណនំ គច្ឆតិ។ ហញ្ចិ ចក្ខាយតនំ រូបក្ខន្ធគណនំ គច្ឆតិ, តេន វត រេ វត្តព្ពេ – ចក្ខាយតនំ រូបក្ខន្ធេន សង្គហិត’’ន្តិ (កថា. ៤៧១), អយំ ‘គណនសង្គហោ’ នាម។ អយមិធ អធិប្បេតោ។ ឯកកោដ្ឋាសេន រូបគណនាតិ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ។ ឯស នយោ សព្ពត្ថ។
Saṅgahasaddopi sajātisañjātikiriyāgaṇanavasena catubbidho. Tattha ‘‘sabbe khattiyā āgacchantu, sabbe brāhmaṇā sabbe vessā sabbe suddā āgacchantu’’, ‘‘yā cāvuso visākha, sammāvācā, yo ca sammākammanto, yo ca sammāājīvo – ime dhammā sīlakkhandhe saṅgahitā’’ti (ma. ni. 1.462) ayaṃ ‘sajātisaṅgaho’ nāma. ‘Ekajātikā āgacchantū’ti vuttaṭṭhāne viya hi idha sabbe jātiyā ekasaṅgahaṃ gatā. ‘‘Sabbe kosalakā āgacchantu, sabbe māgadhakā, sabbe bhārukacchakā āgacchantu’’, ‘‘yo cāvuso visākha, sammāvāyāmo, yā ca sammāsati, yo ca sammāsamādhi – ime dhammā samādhikkhandhe saṅgahitā’’ti ayaṃ ‘sañjātisaṅgaho’ nāma. Ekaṭṭhāne jātā saṃvuddhā āgacchantūti vuttaṭṭhāne viya hi idha sabbe sañjātiṭṭhānena nivutthokāsena ekasaṅgahaṃ gatā. ‘‘Sabbe hatthārohā āgacchantu, sabbe assārohā, sabbe rathikā āgacchantu’’, ‘‘yā cāvuso visākha, sammādiṭṭhi, yo ca sammāsaṅkappo – ime dhammā paññākkhandhe saṅgahitā’’ti (ma. ni. 1.462) ayaṃ ‘kiriyāsaṅgaho’ nāma. Sabbeva hete attano kiriyākaraṇena ekasaṅgahaṃ gatā. ‘‘Cakkhāyatanaṃ katamakkhandhagaṇanaṃ gacchati? Cakkhāyatanaṃ rūpakkhandhagaṇanaṃ gacchati. Hañci cakkhāyatanaṃ rūpakkhandhagaṇanaṃ gacchati, tena vata re vattabbe – cakkhāyatanaṃ rūpakkhandhena saṅgahita’’nti (kathā. 471), ayaṃ ‘gaṇanasaṅgaho’ nāma. Ayamidha adhippeto. Ekakoṭṭhāsena rūpagaṇanāti ayañhettha attho. Esa nayo sabbattha.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / ធម្មសង្គណីបាឡិ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / រូបវិភត្តិ • Rūpavibhatti
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-មូលដីកា • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / ឯកកនិទ្ទេសវណ្ណនា • Ekakaniddesavaṇṇanā
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-អនុដីកា • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / ឯកកនិទ្ទេសវណ្ណនា • Ekakaniddesavaṇṇanā
