| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / ධම්‌මසඞ්‌ගණි-අට්‌ඨකථා • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
රූපවිභත්‌තිඑකකනිද්‌දෙසවණ්‌ණනා
Rūpavibhattiekakaniddesavaṇṇanā
594. ඉදානි තස්‌සා අත්‌ථං භාජෙත්‌වා දස්‌සෙතුං සබ්‌බං රූපං න හෙතුමෙවාතිආදි ආරද්‌ධං. කස්‌මා පනෙත්‌ථ ‘කතමං තං සබ්‌බං රූපං න හෙතූ’ති පුච්‌ඡා න කතාති? භෙදාභාවතො. යථා හි දුකාදීසු ‘උපාදාරූප’ම්‌පි අත්‌ථි ‘නොඋපාදාරූප’ම්‌පි, එවමිධ හෙතු න හෙතූතිපි සහෙතුකමහෙතුකන්‌තිපි භෙදො නත්‌ථි, තස්‌මා පුච්‌ඡං අකත්‌වාව විභත්‌තං. තත්‌ථ ‘සබ්‌බ’න්‌ති සකලං, නිරවසෙසං. ‘රූප’න්‌ති අයමස්‌ස සීතාදීහි රුප්‌පනභාවදීපනො සාමඤ්‌ඤලක්‌ඛණනිද්‌දෙසො. න හෙතුමෙවාති සාධාරණහෙතුපටික්‌ඛෙපනිද්‌දෙසො.
594. Idāni tassā atthaṃ bhājetvā dassetuṃ sabbaṃ rūpaṃ na hetumevātiādi āraddhaṃ. Kasmā panettha ‘katamaṃ taṃ sabbaṃ rūpaṃ na hetū’ti pucchā na katāti? Bhedābhāvato. Yathā hi dukādīsu ‘upādārūpa’mpi atthi ‘noupādārūpa’mpi, evamidha hetu na hetūtipi sahetukamahetukantipi bhedo natthi, tasmā pucchaṃ akatvāva vibhattaṃ. Tattha ‘sabba’nti sakalaṃ, niravasesaṃ. ‘Rūpa’nti ayamassa sītādīhi ruppanabhāvadīpano sāmaññalakkhaṇaniddeso. Na hetumevāti sādhāraṇahetupaṭikkhepaniddeso.
තත්‌ථ හෙතුහෙතු පච්‌චයහෙතු උත්‌තමහෙතු සාධාරණහෙතූති චතුබ්‌බිධො හෙතු. තෙසු ‘තයො කුසලහෙතූ, තයො අකුසලහෙතූ, තයො අබ්‍යාකතහෙතූ’ති (ධ. ස. 1059) අයං ‘හෙතුහෙතු’ නාම. ‘‘චත්‌තාරො ඛො, භික්‌ඛු, මහාභූතා හෙතු, චත්‌තාරො මහාභූතා පච්‌චයො රූපක්‌ඛන්‌ධස්‌ස පඤ්‌ඤාපනායා’’ති (ම. නි. 3.85; සං. නි. 3.82) අයං ‘පච්‌චයහෙතු’ නාම. ‘‘කුසලාකුසලං අත්‌තනො විපාකට්‌ඨානෙ, උත්‌තමං ඉට්‌ඨාරම්‌මණං කුසලවිපාකට්‌ඨානෙ, උත්‌තමං අනිට්‌ඨාරම්‌මණං අකුසලවිපාකට්‌ඨානෙ’’ති අයං ‘උත්‌තමහෙතු’ නාම. යථාහ – ‘අතීතානාගතපච්‌චුප්‌පන්‌නානං කම්‌මසමාදානානං ඨානසො හෙතුසො විපාකං යථාභූතං පජානාතී’ති (ම. නි. 1.148; විභ. 810; පාටි. ම. 2.44), ‘‘එසෙව හෙතු එස පච්‌චයො සඞ්‌ඛාරානං යදිදං අවිජ්‌ජා’’ති අවිජ්‌ජා සඞ්‌ඛාරානං සාධාරණහෙතු හුත්‌වා පච්‌චයට්‌ඨං ඵරතීති අයං ‘සාධාරණහෙතු’ නාම. යථා හි පථවීරසො ආපොරසො ච මධුරස්‌සාපි අමධුරස්‌සාපි පච්‌චයො, එවං අවිජ්‌ජා කුසලසඞ්‌ඛාරානම්‌පි අකුසලසඞ්‌ඛාරානම්‌පි සාධාරණපච්‌චයො හොති. ඉමස්‌මිං පනත්‌ථෙ ‘හෙතුහෙතු’ අධිප්‌පෙතො. ඉති ‘හෙතූ ධම්‌මා න හෙතූ ධම්‌මා’ති (ධ. ස. දුකමාතිකා 1) මාතිකාය ආගතං හෙතුභාවං රූපස්‌ස නියමෙත්‌වා පටික්‌ඛිපන්‌තො ‘න හෙතුමෙවා’ති ආහ. ඉමිනා නයෙන සබ්‌බපදෙසු පටික්‌ඛෙපනිද්‌දෙසො ච අප්‌පටික්‌ඛෙපනිද්‌දෙසො ච වෙදිතබ්‌බො. වචනත්‌ථො පන සබ්‌බපදානං මාතිකාවණ්‌ණනායං වුත්‌තොයෙව.
Tattha hetuhetu paccayahetu uttamahetu sādhāraṇahetūti catubbidho hetu. Tesu ‘tayo kusalahetū, tayo akusalahetū, tayo abyākatahetū’ti (dha. sa. 1059) ayaṃ ‘hetuhetu’ nāma. ‘‘Cattāro kho, bhikkhu, mahābhūtā hetu, cattāro mahābhūtā paccayo rūpakkhandhassa paññāpanāyā’’ti (ma. ni. 3.85; saṃ. ni. 3.82) ayaṃ ‘paccayahetu’ nāma. ‘‘Kusalākusalaṃ attano vipākaṭṭhāne, uttamaṃ iṭṭhārammaṇaṃ kusalavipākaṭṭhāne, uttamaṃ aniṭṭhārammaṇaṃ akusalavipākaṭṭhāne’’ti ayaṃ ‘uttamahetu’ nāma. Yathāha – ‘atītānāgatapaccuppannānaṃ kammasamādānānaṃ ṭhānaso hetuso vipākaṃ yathābhūtaṃ pajānātī’ti (ma. ni. 1.148; vibha. 810; pāṭi. ma. 2.44), ‘‘eseva hetu esa paccayo saṅkhārānaṃ yadidaṃ avijjā’’ti avijjā saṅkhārānaṃ sādhāraṇahetu hutvā paccayaṭṭhaṃ pharatīti ayaṃ ‘sādhāraṇahetu’ nāma. Yathā hi pathavīraso āporaso ca madhurassāpi amadhurassāpi paccayo, evaṃ avijjā kusalasaṅkhārānampi akusalasaṅkhārānampi sādhāraṇapaccayo hoti. Imasmiṃ panatthe ‘hetuhetu’ adhippeto. Iti ‘hetū dhammā na hetū dhammā’ti (dha. sa. dukamātikā 1) mātikāya āgataṃ hetubhāvaṃ rūpassa niyametvā paṭikkhipanto ‘na hetumevā’ti āha. Iminā nayena sabbapadesu paṭikkhepaniddeso ca appaṭikkhepaniddeso ca veditabbo. Vacanattho pana sabbapadānaṃ mātikāvaṇṇanāyaṃ vuttoyeva.
සප්‌පච්‌චයමෙවාති එත්‌ථ පන කම්‌මසමුට්‌ඨානං කම්‌මපච්‌චයමෙව හොති, ආහාරසමුට්‌ඨානාදීනි ආහාරාදිපච්‌චයානෙවාති එවං රූපස්‌සෙව වුත්‌තචතුපච්‌චයවසෙන අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො. රූපමෙවාති ‘රූපිනො ධම්‌මා අරූපිනො ධම්‌මා’ති මාතිකාය වුත්‌තං අරූපීභාවං පටික්‌ඛිපති. උප්‌පන්‌නං ඡහි විඤ්‌ඤාණෙහීති පච්‌චුප්‌පන්‌නරූපමෙව චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණාදීහි ඡහි වෙදිතබ්‌බං. නියාමො පන චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණාදීනි සන්‌ධාය ගහිතො. න හි තානි අතීතානාගතං විජානන්‌ති. මනොවිඤ්‌ඤාණං පන අතීතම්‌පි අනාගතම්‌පි විජානාති. තං ඉමස්‌මිං පඤ්‌චවිඤ්‌ඤාණසොතෙ පතිතත්‌තා සොතපතිතමෙව හුත්‌වා ගතං. හුත්‌වා අභාවට්‌ඨෙන පන අනිච්‌චමෙව. ජරාය අභිභවිතබ්‌බධම්‌මකත්‌තා ජරාභිභූතමෙව. යස්‌මා වා රූපකායෙ ජරා පාකටා හොති, තස්‌මාපි ‘ජරාභිභූතමෙවා’ති වුත්‌තං.
Sappaccayamevāti ettha pana kammasamuṭṭhānaṃ kammapaccayameva hoti, āhārasamuṭṭhānādīni āhārādipaccayānevāti evaṃ rūpasseva vuttacatupaccayavasena attho veditabbo. Rūpamevāti ‘rūpino dhammā arūpino dhammā’ti mātikāya vuttaṃ arūpībhāvaṃ paṭikkhipati. Uppannaṃ chahi viññāṇehīti paccuppannarūpameva cakkhuviññāṇādīhi chahi veditabbaṃ. Niyāmo pana cakkhuviññāṇādīni sandhāya gahito. Na hi tāni atītānāgataṃ vijānanti. Manoviññāṇaṃ pana atītampi anāgatampi vijānāti. Taṃ imasmiṃ pañcaviññāṇasote patitattā sotapatitameva hutvā gataṃ. Hutvā abhāvaṭṭhena pana aniccameva. Jarāya abhibhavitabbadhammakattā jarābhibhūtameva. Yasmā vā rūpakāye jarā pākaṭā hoti, tasmāpi ‘jarābhibhūtamevā’ti vuttaṃ.
එවං එකවිධෙන රූපසඞ්‌ගහොති එත්‌ථ ‘විධා’-සද්‌දො මානසණ්‌ඨානකොට්‌ඨාසෙසු දිස්‌සති. ‘‘සෙය්‍යොහමස්‌මීති විධා, සදිසොහමස්‌මීති විධා’’තිආදීසු (විභ. 962) හි මානො විධා නාම. ‘‘කථංවිධං සීලවන්‌තං වදන්‌ති, කථංවිධං පඤ්‌ඤවන්‌තං වදන්‌තී’’තිආදීසු (සං. නි. 1.95) සණ්‌ඨානං. ‘කථංවිධ’න්‌ති හි පදස්‌ස කථංසණ්‌ඨානන්‌ති අත්‌ථො. ‘‘එකවිධෙන ඤාණවත්‌ථුං දුවිධෙන ඤාණවත්‌ථූ’’තිආදීසු (විභ. 751-752) කොට්‌ඨාසො විධා නාම. ඉධාපි කොට්‌ඨාසොව අධිප්‌පෙතො.
Evaṃ ekavidhena rūpasaṅgahoti ettha ‘vidhā’-saddo mānasaṇṭhānakoṭṭhāsesu dissati. ‘‘Seyyohamasmīti vidhā, sadisohamasmīti vidhā’’tiādīsu (vibha. 962) hi māno vidhā nāma. ‘‘Kathaṃvidhaṃ sīlavantaṃ vadanti, kathaṃvidhaṃ paññavantaṃ vadantī’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.95) saṇṭhānaṃ. ‘Kathaṃvidha’nti hi padassa kathaṃsaṇṭhānanti attho. ‘‘Ekavidhena ñāṇavatthuṃ duvidhena ñāṇavatthū’’tiādīsu (vibha. 751-752) koṭṭhāso vidhā nāma. Idhāpi koṭṭhāsova adhippeto.
සඞ්‌ගහසද්‌දොපි සජාතිසඤ්‌ජාතිකිරියාගණනවසෙන චතුබ්‌බිධො. තත්‌ථ ‘‘සබ්‌බෙ ඛත්‌තියා ආගච්‌ඡන්‌තු, සබ්‌බෙ බ්‍රාහ්‌මණා සබ්‌බෙ වෙස්‌සා සබ්‌බෙ සුද්‌දා ආගච්‌ඡන්‌තු’’, ‘‘යා චාවුසො විසාඛ, සම්‌මාවාචා, යො ච සම්‌මාකම්‌මන්‌තො, යො ච සම්‌මාආජීවො – ඉමෙ ධම්‌මා සීලක්‌ඛන්‌ධෙ සඞ්‌ගහිතා’’ති (ම. නි. 1.462) අයං ‘සජාතිසඞ්‌ගහො’ නාම. ‘එකජාතිකා ආගච්‌ඡන්‌තූ’ති වුත්‌තට්‌ඨානෙ විය හි ඉධ සබ්‌බෙ ජාතියා එකසඞ්‌ගහං ගතා. ‘‘සබ්‌බෙ කොසලකා ආගච්‌ඡන්‌තු, සබ්‌බෙ මාගධකා, සබ්‌බෙ භාරුකච්‌ඡකා ආගච්‌ඡන්‌තු’’, ‘‘යො චාවුසො විසාඛ, සම්‌මාවායාමො, යා ච සම්‌මාසති, යො ච සම්‌මාසමාධි – ඉමෙ ධම්‌මා සමාධික්‌ඛන්‌ධෙ සඞ්‌ගහිතා’’ති අයං ‘සඤ්‌ජාතිසඞ්‌ගහො’ නාම. එකට්‌ඨානෙ ජාතා සංවුද්‌ධා ආගච්‌ඡන්‌තූති වුත්‌තට්‌ඨානෙ විය හි ඉධ සබ්‌බෙ සඤ්‌ජාතිට්‌ඨානෙන නිවුත්‌ථොකාසෙන එකසඞ්‌ගහං ගතා. ‘‘සබ්‌බෙ හත්‌ථාරොහා ආගච්‌ඡන්‌තු, සබ්‌බෙ අස්‌සාරොහා, සබ්‌බෙ රථිකා ආගච්‌ඡන්‌තු’’, ‘‘යා චාවුසො විසාඛ, සම්‌මාදිට්‌ඨි, යො ච සම්‌මාසඞ්‌කප්‌පො – ඉමෙ ධම්‌මා පඤ්‌ඤාක්‌ඛන්‌ධෙ සඞ්‌ගහිතා’’ති (ම. නි. 1.462) අයං ‘කිරියාසඞ්‌ගහො’ නාම. සබ්‌බෙව හෙතෙ අත්‌තනො කිරියාකරණෙන එකසඞ්‌ගහං ගතා. ‘‘චක්‌ඛායතනං කතමක්‌ඛන්‌ධගණනං ගච්‌ඡති? චක්‌ඛායතනං රූපක්‌ඛන්‌ධගණනං ගච්‌ඡති. හඤ්‌චි චක්‌ඛායතනං රූපක්‌ඛන්‌ධගණනං ගච්‌ඡති, තෙන වත රෙ වත්‌තබ්‌බෙ – චක්‌ඛායතනං රූපක්‌ඛන්‌ධෙන සඞ්‌ගහිත’’න්‌ති (කථා. 471), අයං ‘ගණනසඞ්‌ගහො’ නාම. අයමිධ අධිප්‌පෙතො. එකකොට්‌ඨාසෙන රූපගණනාති අයඤ්‌හෙත්‌ථ අත්‌ථො. එස නයො සබ්‌බත්‌ථ.
Saṅgahasaddopi sajātisañjātikiriyāgaṇanavasena catubbidho. Tattha ‘‘sabbe khattiyā āgacchantu, sabbe brāhmaṇā sabbe vessā sabbe suddā āgacchantu’’, ‘‘yā cāvuso visākha, sammāvācā, yo ca sammākammanto, yo ca sammāājīvo – ime dhammā sīlakkhandhe saṅgahitā’’ti (ma. ni. 1.462) ayaṃ ‘sajātisaṅgaho’ nāma. ‘Ekajātikā āgacchantū’ti vuttaṭṭhāne viya hi idha sabbe jātiyā ekasaṅgahaṃ gatā. ‘‘Sabbe kosalakā āgacchantu, sabbe māgadhakā, sabbe bhārukacchakā āgacchantu’’, ‘‘yo cāvuso visākha, sammāvāyāmo, yā ca sammāsati, yo ca sammāsamādhi – ime dhammā samādhikkhandhe saṅgahitā’’ti ayaṃ ‘sañjātisaṅgaho’ nāma. Ekaṭṭhāne jātā saṃvuddhā āgacchantūti vuttaṭṭhāne viya hi idha sabbe sañjātiṭṭhānena nivutthokāsena ekasaṅgahaṃ gatā. ‘‘Sabbe hatthārohā āgacchantu, sabbe assārohā, sabbe rathikā āgacchantu’’, ‘‘yā cāvuso visākha, sammādiṭṭhi, yo ca sammāsaṅkappo – ime dhammā paññākkhandhe saṅgahitā’’ti (ma. ni. 1.462) ayaṃ ‘kiriyāsaṅgaho’ nāma. Sabbeva hete attano kiriyākaraṇena ekasaṅgahaṃ gatā. ‘‘Cakkhāyatanaṃ katamakkhandhagaṇanaṃ gacchati? Cakkhāyatanaṃ rūpakkhandhagaṇanaṃ gacchati. Hañci cakkhāyatanaṃ rūpakkhandhagaṇanaṃ gacchati, tena vata re vattabbe – cakkhāyatanaṃ rūpakkhandhena saṅgahita’’nti (kathā. 471), ayaṃ ‘gaṇanasaṅgaho’ nāma. Ayamidha adhippeto. Ekakoṭṭhāsena rūpagaṇanāti ayañhettha attho. Esa nayo sabbattha.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / අභිධම්‌මපිටක • Abhidhammapiṭaka / ධම්‌මසඞ්‌ගණීපාළි • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / රූපවිභත්‌ති • Rūpavibhatti
ටීකා • Tīkā / අභිධම්‌මපිටක (ටීකා) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ධම්‌මසඞ්‌ගණී-මූලටීකා • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / එකකනිද්‌දෙසවණ්‌ණනා • Ekakaniddesavaṇṇanā
ටීකා • Tīkā / අභිධම්‌මපිටක (ටීකා) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ධම්‌මසඞ්‌ගණී-අනුටීකා • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / එකකනිද්‌දෙසවණ්‌ණනා • Ekakaniddesavaṇṇanā
