| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
९. रूपियसंवोहारसिक्खापदवण्णना
9. Rūpiyasaṃvohārasikkhāpadavaṇṇanā
५८७. नवमे जातरूपादिचतुब्बिधनिस्सग्गियवत्थु इध रूपियग्गहणेनेव गहितन्ति आह ‘‘जातरूपरजतपरिवत्तन’’न्ति। पटिग्गहितपरिवत्तनेति कप्पियवोहारेन, अकप्पियवोहारेन वा पटिग्गहितस्स रूपियस्स परिवत्तने।
587. Navame jātarūpādicatubbidhanissaggiyavatthu idha rūpiyaggahaṇeneva gahitanti āha ‘‘jātarūparajataparivattana’’nti. Paṭiggahitaparivattaneti kappiyavohārena, akappiyavohārena vā paṭiggahitassa rūpiyassa parivattane.
५८९. पाळियं घनकतन्ति इट्ठकादि। रूपियं नाम सत्थुवण्णोतिआदीसु किञ्चापि केवलं रजतं न गहितं, तथापि रूपियपदेनेव तं गहितन्ति दट्ठब्बं। सुद्धो रूपियसंवोहारो एव वुत्तोति अज्झाहरितब्बं। रूपिये रूपियसञ्ञीतिआदिम्हि विनिच्छयं वक्खामाति पाठसेसो।
589. Pāḷiyaṃ ghanakatanti iṭṭhakādi. Rūpiyaṃ nāma satthuvaṇṇotiādīsu kiñcāpi kevalaṃ rajataṃ na gahitaṃ, tathāpi rūpiyapadeneva taṃ gahitanti daṭṭhabbaṃ. Suddho rūpiyasaṃvohāro eva vuttoti ajjhāharitabbaṃ. Rūpiye rūpiyasaññītiādimhi vinicchayaṃ vakkhāmāti pāṭhaseso.
५९१. पाळियं रूपिये रूपियसञ्ञीति अत्तना दिय्यमानं सकसन्तकं सन्धाय वुत्तं। रूपियं चेतापेतीति परसन्तकं। एस नयो सेसेसुपि। तत्थ अरूपिय-सद्देन दुक्कटवत्थुम्पि सङ्गण्हाति। पच्छिमे पन तिके ‘‘अरूपिये रूपियसञ्ञी अरूपियं चेतापेति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति इमिना नयेन सब्बत्थ योजना वेदितब्बा। इमस्मिञ्च तिके अरूपिय-सद्देन कप्पियवत्थुयेव गहितं, न मुत्तादिदुक्कटवत्थु अन्ते ‘‘पञ्चन्नं सह अनापत्ती’’ति वुत्तत्ता। किञ्चापि दुक्कटवत्थु न गहितं, तथापि दुक्कटवत्थुना दुक्कटवत्थुं, कप्पियवत्थुना दुक्कटवत्थुञ्च परिवत्तयतो दुक्कटं, नयतो सिद्धमेव होति। तञ्च दुक्कटवत्थुम्हि तथसञ्ञाय वा अतथसञ्ञाय वा विमतिया वा परिवत्तेन्तस्सपि होतियेव अचित्तकत्ता इमस्स सिक्खापदस्स। पञ्चन्नं सहाति पञ्चहि सहधम्मिकेहि सह।
591. Pāḷiyaṃ rūpiye rūpiyasaññīti attanā diyyamānaṃ sakasantakaṃ sandhāya vuttaṃ. Rūpiyaṃ cetāpetīti parasantakaṃ. Esa nayo sesesupi. Tattha arūpiya-saddena dukkaṭavatthumpi saṅgaṇhāti. Pacchime pana tike ‘‘arūpiye rūpiyasaññī arūpiyaṃ cetāpeti, āpatti dukkaṭassā’’ti iminā nayena sabbattha yojanā veditabbā. Imasmiñca tike arūpiya-saddena kappiyavatthuyeva gahitaṃ, na muttādidukkaṭavatthu ante ‘‘pañcannaṃ saha anāpattī’’ti vuttattā. Kiñcāpi dukkaṭavatthu na gahitaṃ, tathāpi dukkaṭavatthunā dukkaṭavatthuṃ, kappiyavatthunā dukkaṭavatthuñca parivattayato dukkaṭaṃ, nayato siddhameva hoti. Tañca dukkaṭavatthumhi tathasaññāya vā atathasaññāya vā vimatiyā vā parivattentassapi hotiyeva acittakattā imassa sikkhāpadassa. Pañcannaṃ sahāti pañcahi sahadhammikehi saha.
इदानि ‘‘निस्सग्गियवत्थुना दुक्कटवत्थुं वा’’तिआदिना वुत्तस्स अत्थस्स पाळियं सरूपेन अनागतत्तेपि नयतो लब्भमानतं दस्सेतुं ‘‘यो हि अय’’न्तिआदि वुत्तं। एत्थ च यस्मा रूपियेन परिवत्तितं अरूपियं निस्सट्ठम्पि सब्बेसम्पि अकप्पियत्ता निस्सग्गियमेव न होति निस्सज्जित्वा परिभुञ्जितब्बस्सेव निस्सज्जितब्बतो, केवलं पन इदं छड्डेत्वा पाचित्तियमेव परिवत्तकेन देसेतब्बं, तस्मा ‘‘रूपिये रूपियसञ्ञी अरूपियं चेतापेति, निस्सग्गियं पाचित्तिय’’न्तिआदि तिको भगवता न वुत्तो, तीसुपि पदेसु परिवत्तियमानस्स अरूपियत्तेन निस्सग्गियवचनायोगा रूपियस्सेव निस्सज्जितब्बतो। रूपियस्सेव हि निस्सट्ठस्स आरामिकादीहि पटिपज्जनविधि पाळियं दस्सितो, न अरूपियस्स। तस्मा पाचित्तियमत्तसम्भवदस्सनत्थमेव पनेत्थ अट्ठकथायं ‘‘अवुत्तोपि अयं…पे॰… तिको वेदितब्बो’’ति वुत्तं, न पन तस्स वत्थुनो निस्सग्गियतादस्सनत्थं। तेनेव पत्तचतुक्के ‘‘न सक्का केनचि उपायेन कप्पियं कातु’’न्तिआदि वुत्तं। अयं अम्हाकं खन्ति। अत्तनो वा हीतिआदि दुतियतिकानुलोमेनेव ततियत्तिकस्स सिज्झनप्पकारं समत्थेतुं वुत्तं। तत्रायं अधिप्पायो – यस्मा हि यथा अत्तनो अरूपियेन परस्स रूपियं चेतापेन्तस्स एकस्मिं अन्ते रूपियसम्भवतो ‘‘रूपियसंवोहारो कतो एव होती’’ति दुतियत्तिको वुत्तो, एवं अत्तनो रूपियेन परस्स अरूपियं चेतापेन्तस्सापि होतीति ततियो तिको वत्तब्बो भवेय्य, सो पन दुतियत्तिकेनेव एकतो रूपियपक्खसामञ्ञेन सिज्झतीति पाळियं न वुत्तोति। तत्थ एकन्तेन रूपियपक्खेति एकेन अन्तेन रूपियपक्खे, ‘‘एकतो रूपियपक्खे’’ति वा पाठो।
Idāni ‘‘nissaggiyavatthunā dukkaṭavatthuṃ vā’’tiādinā vuttassa atthassa pāḷiyaṃ sarūpena anāgatattepi nayato labbhamānataṃ dassetuṃ ‘‘yo hi aya’’ntiādi vuttaṃ. Ettha ca yasmā rūpiyena parivattitaṃ arūpiyaṃ nissaṭṭhampi sabbesampi akappiyattā nissaggiyameva na hoti nissajjitvā paribhuñjitabbasseva nissajjitabbato, kevalaṃ pana idaṃ chaḍḍetvā pācittiyameva parivattakena desetabbaṃ, tasmā ‘‘rūpiye rūpiyasaññī arūpiyaṃ cetāpeti, nissaggiyaṃ pācittiya’’ntiādi tiko bhagavatā na vutto, tīsupi padesu parivattiyamānassa arūpiyattena nissaggiyavacanāyogā rūpiyasseva nissajjitabbato. Rūpiyasseva hi nissaṭṭhassa ārāmikādīhi paṭipajjanavidhi pāḷiyaṃ dassito, na arūpiyassa. Tasmā pācittiyamattasambhavadassanatthameva panettha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘avuttopi ayaṃ…pe… tiko veditabbo’’ti vuttaṃ, na pana tassa vatthuno nissaggiyatādassanatthaṃ. Teneva pattacatukke ‘‘na sakkā kenaci upāyena kappiyaṃ kātu’’ntiādi vuttaṃ. Ayaṃ amhākaṃ khanti. Attano vā hītiādi dutiyatikānulomeneva tatiyattikassa sijjhanappakāraṃ samatthetuṃ vuttaṃ. Tatrāyaṃ adhippāyo – yasmā hi yathā attano arūpiyena parassa rūpiyaṃ cetāpentassa ekasmiṃ ante rūpiyasambhavato ‘‘rūpiyasaṃvohāro kato eva hotī’’ti dutiyattiko vutto, evaṃ attano rūpiyena parassa arūpiyaṃ cetāpentassāpi hotīti tatiyo tiko vattabbo bhaveyya, so pana dutiyattikeneva ekato rūpiyapakkhasāmaññena sijjhatīti pāḷiyaṃ na vuttoti. Tattha ekantena rūpiyapakkheti ekena antena rūpiyapakkhe, ‘‘ekato rūpiyapakkhe’’ti vā pāṭho.
इदानि दुतियत्तिके अरूपियपदस्स अत्थभूतेसु दुक्कटवत्थुकप्पियवत्थूसु दुक्कटवत्थुना रूपियादिपरिवत्तने आपत्तिभेदं दस्सेतुं ‘‘दुक्कटवत्थुना’’तिआदि आरद्धं। दुक्कटवत्थुना दुक्कटवत्थुन्तिआदि पन दुक्कटवत्थुना परिवत्तनप्पसङ्गे पाळियं अवुत्तस्सापि अत्थस्स नयतो लब्भमानतं दस्सेतुं वुत्तं। तत्थ इमिनाति रूपियसंवोहारसिक्खापदेन, तेन च दुक्कटस्स अचित्तकतम्पि दस्सेति। अञ्ञत्र सहधम्मिकेहीति ‘‘पञ्चन्नं सह अनापत्ती’’ति वचनतो वुत्तं, तेनापि कयविक्कयसिक्खापदस्स कप्पियवत्थुनिस्सिततं एव साधेति। इमं…पे॰… रूपियचेतापनञ्च सन्धाय वुत्तन्ति पकतेन सम्बन्धो। इधाति इमस्मिं सिक्खापदे। तत्थाति कयविक्कयसिक्खापदे (पारा॰ ५९३)।
Idāni dutiyattike arūpiyapadassa atthabhūtesu dukkaṭavatthukappiyavatthūsu dukkaṭavatthunā rūpiyādiparivattane āpattibhedaṃ dassetuṃ ‘‘dukkaṭavatthunā’’tiādi āraddhaṃ. Dukkaṭavatthunā dukkaṭavatthuntiādi pana dukkaṭavatthunā parivattanappasaṅge pāḷiyaṃ avuttassāpi atthassa nayato labbhamānataṃ dassetuṃ vuttaṃ. Tattha imināti rūpiyasaṃvohārasikkhāpadena, tena ca dukkaṭassa acittakatampi dasseti. Aññatra sahadhammikehīti ‘‘pañcannaṃ saha anāpattī’’ti vacanato vuttaṃ, tenāpi kayavikkayasikkhāpadassa kappiyavatthunissitataṃ eva sādheti. Imaṃ…pe… rūpiyacetāpanañca sandhāya vuttanti pakatena sambandho. Idhāti imasmiṃ sikkhāpade. Tatthāti kayavikkayasikkhāpade (pārā. 593).
एवं दुक्कटवत्थुना रूपियादिपरिवत्तने आपत्तिभेदं दस्सेत्वा इदानि कप्पियवत्थुनापि दस्सेतुं ‘‘कप्पियवत्थुना पना’’तिआदि आरद्धं। तत्थ तेनेवाति कप्पियवत्थुना एव। ‘‘रूपियं उग्गण्हित्वा’’ति इदं उक्कट्ठवसेन वुत्तं। मुत्तादिदुक्कटवत्थुम्पि उग्गहेत्वा कारितम्पि पञ्चन्नम्पि न वट्टति एव। समुट्ठापेतीति सयं गन्त्वा, ‘‘इमं कहापणादिं कम्मकारानं दत्वा बीजं समुट्ठापेही’’ति एवं अञ्ञं आणापेत्वा वा समुट्ठापेति। महाअकप्पियोति अत्तनाव बीजतो पट्ठाय दूसितत्ता अञ्ञस्स मूलसामिकस्स अभावतो वुत्तं। सो हि चोरेहि अच्छिन्नोपि पुन लद्धो जानन्तस्स कस्सचिपि न वट्टति। यदि हि वट्टेय्य, तळाकादीसु विय अच्छिन्नो वट्टतीति आचरिया वदेय्युं। न सक्का केनचि उपायेनाति सङ्घे निस्सज्जनेन, चोरादिअच्छिन्दनादिना च कप्पियं कातुं न सक्का, इदञ्च तेन रूपेन ठितं, तम्मूलिकेन वत्थुमुत्तादिरूपेन ठितञ्च सन्धाय वुत्तं। दुक्कटवत्थुम्पि हि तम्मूलिककप्पियवत्थुञ्च न सक्का केनचि उपायेन तेन रूपेन कप्पियं कातुं। यदि पन सो भिक्खु तेन कप्पियवत्थुदुक्कटवत्थुना पुन रूपियं चेतापेय्य, तं रूपियं निस्सज्जापेत्वा अञ्ञेसं कप्पियं कातुम्पि सक्का भवेय्याति दट्ठब्बं।
Evaṃ dukkaṭavatthunā rūpiyādiparivattane āpattibhedaṃ dassetvā idāni kappiyavatthunāpi dassetuṃ ‘‘kappiyavatthunā panā’’tiādi āraddhaṃ. Tattha tenevāti kappiyavatthunā eva. ‘‘Rūpiyaṃ uggaṇhitvā’’ti idaṃ ukkaṭṭhavasena vuttaṃ. Muttādidukkaṭavatthumpi uggahetvā kāritampi pañcannampi na vaṭṭati eva. Samuṭṭhāpetīti sayaṃ gantvā, ‘‘imaṃ kahāpaṇādiṃ kammakārānaṃ datvā bījaṃ samuṭṭhāpehī’’ti evaṃ aññaṃ āṇāpetvā vā samuṭṭhāpeti. Mahāakappiyoti attanāva bījato paṭṭhāya dūsitattā aññassa mūlasāmikassa abhāvato vuttaṃ. So hi corehi acchinnopi puna laddho jānantassa kassacipi na vaṭṭati. Yadi hi vaṭṭeyya, taḷākādīsu viya acchinno vaṭṭatīti ācariyā vadeyyuṃ. Na sakkā kenaci upāyenāti saṅghe nissajjanena, corādiacchindanādinā ca kappiyaṃ kātuṃ na sakkā, idañca tena rūpena ṭhitaṃ, tammūlikena vatthumuttādirūpena ṭhitañca sandhāya vuttaṃ. Dukkaṭavatthumpi hi tammūlikakappiyavatthuñca na sakkā kenaci upāyena tena rūpena kappiyaṃ kātuṃ. Yadi pana so bhikkhu tena kappiyavatthudukkaṭavatthunā puna rūpiyaṃ cetāpeyya, taṃ rūpiyaṃ nissajjāpetvā aññesaṃ kappiyaṃ kātumpi sakkā bhaveyyāti daṭṭhabbaṃ.
पत्तं किणातीति एत्थ ‘‘इमिना कहापणादिना कम्मारकुलतो पत्तं किणित्वा एही’’ति आरामिकादीहि किणापनम्पि सङ्गहितन्ति वेदितब्बं। तेनेव राजसिक्खापदट्ठकथायं ‘‘एत्तकेहि कहापणेहि साटके आहर, एत्तकेहि यागुआदीनि सम्पादेहीति वदति, यं ते आहरन्ति, सब्बेसं अकप्पियं। कस्मा? कहापणानं विचारितत्ता’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.५३८-५३९) वुत्तं । इमिना पन वचनेन यं मातिकाट्ठकथायं रूपियसंवोहारसिक्खापदं ‘‘अनाणत्तिक’’न्ति वुत्तं, तं न समेति। न केवलञ्च इमिना, पाळियापि तं न समेति। पाळियञ्हि निस्सट्ठरूपियेन आरामिकादीहि सप्पियादिं परिवत्तापेतुं ‘‘सो वत्तब्बो ‘आवुसो, इमं जानाही’ति। सचे सो भणति ‘इमिना किं आहरीयतू’ति, न वत्तब्बो ‘इमं वा इमं वा आहरा’ति। कप्पियं आचिक्खितब्बं ‘सप्पि वा’’’तिआदिना रूपियसंवोहारं परिमोचेत्वाव वुत्तं। ‘‘इमिना रूपियेन किं आहरीयतू’’ति पुच्छन्तो ‘‘इमं आहरा’’ति वुत्तेपि अधिकारतो ‘‘इमिना रूपियेन इमं आहरा’’ति भिक्खूहि आणत्तो एव होतीति तं रूपियसंवोहारं परिवज्जेतुं ‘‘न वत्तब्बो ‘इमं वा इमं वा आहरा’’’ति पटिक्खेपो कतो, अनापत्तिवारेपि ‘‘कप्पियकारकस्स आचिक्खती’’ति न वुत्तं। कयविक्कयसिक्खापदे (पारा॰ ५९५) पन तथा वुत्तं, तस्मा इदं साणत्तिकं कयविक्कयमेव अनाणत्तिकन्ति गहेतब्बं।
Pattaṃ kiṇātīti ettha ‘‘iminā kahāpaṇādinā kammārakulato pattaṃ kiṇitvā ehī’’ti ārāmikādīhi kiṇāpanampi saṅgahitanti veditabbaṃ. Teneva rājasikkhāpadaṭṭhakathāyaṃ ‘‘ettakehi kahāpaṇehi sāṭake āhara, ettakehi yāguādīni sampādehīti vadati, yaṃ te āharanti, sabbesaṃ akappiyaṃ. Kasmā? Kahāpaṇānaṃ vicāritattā’’ti (pārā. aṭṭha. 2.538-539) vuttaṃ . Iminā pana vacanena yaṃ mātikāṭṭhakathāyaṃ rūpiyasaṃvohārasikkhāpadaṃ ‘‘anāṇattika’’nti vuttaṃ, taṃ na sameti. Na kevalañca iminā, pāḷiyāpi taṃ na sameti. Pāḷiyañhi nissaṭṭharūpiyena ārāmikādīhi sappiyādiṃ parivattāpetuṃ ‘‘so vattabbo ‘āvuso, imaṃ jānāhī’ti. Sace so bhaṇati ‘iminā kiṃ āharīyatū’ti, na vattabbo ‘imaṃ vā imaṃ vā āharā’ti. Kappiyaṃ ācikkhitabbaṃ ‘sappi vā’’’tiādinā rūpiyasaṃvohāraṃ parimocetvāva vuttaṃ. ‘‘Iminā rūpiyena kiṃ āharīyatū’’ti pucchanto ‘‘imaṃ āharā’’ti vuttepi adhikārato ‘‘iminā rūpiyena imaṃ āharā’’ti bhikkhūhi āṇatto eva hotīti taṃ rūpiyasaṃvohāraṃ parivajjetuṃ ‘‘na vattabbo ‘imaṃ vā imaṃ vā āharā’’’ti paṭikkhepo kato, anāpattivārepi ‘‘kappiyakārakassa ācikkhatī’’ti na vuttaṃ. Kayavikkayasikkhāpade (pārā. 595) pana tathā vuttaṃ, tasmā idaṃ sāṇattikaṃ kayavikkayameva anāṇattikanti gahetabbaṃ.
मूलस्स अनिस्सट्ठत्ताति येन उग्गहितमूलेन पत्तो कीतो, तस्स मूलस्स सङ्घमज्झे अनिस्सट्ठत्ता, एतेन रूपियमेव निस्सज्जितब्बं, न तम्मूलिकं अरूपियन्ति दस्सेति। यदि हि तेन रूपियेन अञ्ञं रूपियं चेतापेय्य, तं रूपियसंवोहारसिक्खापदे आगतनयेनेव निस्सज्जापेत्वा सेसेहि परिभुञ्जितब्बं भवेय्याति। ‘‘मूलस्स असम्पटिच्छितत्ता’’ति इमिना मूलस्स गिहिसन्तकत्तं, तेनेव पत्तस्स रूपियसंवोहारानुप्पन्नतञ्च दस्सेति। पञ्चसहधम्मिकसन्तकेनेव हि रूपियसंवोहारदोसो। तत्थ च अत्तनो सन्तके पाचित्तियं, इतरत्थ दुक्कटं।
Mūlassa anissaṭṭhattāti yena uggahitamūlena patto kīto, tassa mūlassa saṅghamajjhe anissaṭṭhattā, etena rūpiyameva nissajjitabbaṃ, na tammūlikaṃ arūpiyanti dasseti. Yadi hi tena rūpiyena aññaṃ rūpiyaṃ cetāpeyya, taṃ rūpiyasaṃvohārasikkhāpade āgatanayeneva nissajjāpetvā sesehi paribhuñjitabbaṃ bhaveyyāti. ‘‘Mūlassa asampaṭicchitattā’’ti iminā mūlassa gihisantakattaṃ, teneva pattassa rūpiyasaṃvohārānuppannatañca dasseti. Pañcasahadhammikasantakeneva hi rūpiyasaṃvohāradoso. Tattha ca attano santake pācittiyaṃ, itarattha dukkaṭaṃ.
निस्सज्जीति दानवसेन वुत्तं, न विनयकम्मवसेन। तेनेव ‘‘सप्पिस्स पूरेत्वा’’ति वुत्तं। यं अत्तनो धनेन परिवत्तेति, तस्स वा धनस्स रूपियभावो, परिवत्तनपरिवत्तापनेसु अञ्ञतरभावो चाति इमानेत्थ द्वे अङ्गानि।
Nissajjīti dānavasena vuttaṃ, na vinayakammavasena. Teneva ‘‘sappissa pūretvā’’ti vuttaṃ. Yaṃ attano dhanena parivatteti, tassa vā dhanassa rūpiyabhāvo, parivattanaparivattāpanesu aññatarabhāvo cāti imānettha dve aṅgāni.
रूपियसंवोहारसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Rūpiyasaṃvohārasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / ९. रूपियसंवोहारसिक्खापदं • 9. Rūpiyasaṃvohārasikkhāpadaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / ९. रूपियसंवोहारसिक्खापदवण्णना • 9. Rūpiyasaṃvohārasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / ९. रूपियसंवोहारसिक्खापदवण्णना • 9. Rūpiyasaṃvohārasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / ९. रूपियसंवोहारसिक्खापदवण्णना • 9. Rūpiyasaṃvohārasikkhāpadavaṇṇanā
