| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[४८२] ९. रुरुमिगराजजातकवण्णना
[482] 9. Rurumigarājajātakavaṇṇanā
तस्स गामवरं दम्मीति इदं सत्था वेळुवने विहरन्तो देवदत्तं आरब्भ कथेसि। सो किर भिक्खूहि ‘‘बहूपकारो ते आवुसो, देवदत्तसत्था, त्वं तथागतं निस्साय पब्बज्जं लभि, तीणि पिटकानि उग्गण्हि, लाभसक्कारं पापुणी’’ति वुत्तो ‘‘आवुसो, सत्थारा मम तिणग्गमत्तोपि उपकारो न कतो, अहं सयमेव पब्बजिं, सयं तीणि पिटकानि उग्गण्हिं, सयं लाभसक्कारं पापुणि’’न्ति कथेसि। भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं ‘‘अकतञ्ञू आवुसो, देवदत्तो अकतवेदी’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, देवदत्तो इदानेव अकतञ्ञू, पुब्बेपि अकतञ्ञूयेव, पुब्बेपेस मया जीविते दिन्नेपि मम गुणमत्तं न जानाती’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Tassagāmavaraṃ dammīti idaṃ satthā veḷuvane viharanto devadattaṃ ārabbha kathesi. So kira bhikkhūhi ‘‘bahūpakāro te āvuso, devadattasatthā, tvaṃ tathāgataṃ nissāya pabbajjaṃ labhi, tīṇi piṭakāni uggaṇhi, lābhasakkāraṃ pāpuṇī’’ti vutto ‘‘āvuso, satthārā mama tiṇaggamattopi upakāro na kato, ahaṃ sayameva pabbajiṃ, sayaṃ tīṇi piṭakāni uggaṇhiṃ, sayaṃ lābhasakkāraṃ pāpuṇi’’nti kathesi. Bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘akataññū āvuso, devadatto akatavedī’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, devadatto idāneva akataññū, pubbepi akataññūyeva, pubbepesa mayā jīvite dinnepi mama guṇamattaṃ na jānātī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते एको असीतिकोटिविभवो सेट्ठि पुत्तं लभित्वा ‘‘महाधनको’’तिस्स, नामं कत्वा ‘‘सिप्पं उग्गण्हन्तो मम पुत्तो किलमिस्सती’’ति न किञ्चि सिप्पं उग्गण्हापेसि। सो गीतनच्चवादितखादनभोजनतो उद्धं न किञ्चि अञ्ञासि। तं वयप्पत्तं पतिरूपेन दारेन संयोजेत्वा मातापितरो कालमकंसु। सो तेसं अच्चयेन इत्थिधुत्तसुराधुत्तादीहि परिवुतो नानाब्यसनमुखेहि इणं आदाय तं दातुं असक्कोन्तो इणायिकेहि चोदियमानो चिन्तेसि ‘‘किं मय्हं जीवितेन, एकेनम्हि अत्तभावेन अञ्ञो विय जातो, मतं मे सेय्यो’’ति। सो इणायिके आह – ‘‘तुम्हाकं इणपण्णानि गहेत्वा आगच्छथ, गङ्गातीरे मे निदहितं कुलसन्तकं धनं अत्थि, तं वो दस्सामी’’ति। ते तेन सद्धिं अगमंसु। सो ‘‘इध धन’’न्ति निधिट्ठानं आचिक्खन्तो विय ‘‘गङ्गायं पतित्वा मरिस्सामी’’ति पलायित्वा गङ्गायं पति। सो चण्डसोतेन वुय्हन्तो कारुञ्ञरवं विरवि।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente eko asītikoṭivibhavo seṭṭhi puttaṃ labhitvā ‘‘mahādhanako’’tissa, nāmaṃ katvā ‘‘sippaṃ uggaṇhanto mama putto kilamissatī’’ti na kiñci sippaṃ uggaṇhāpesi. So gītanaccavāditakhādanabhojanato uddhaṃ na kiñci aññāsi. Taṃ vayappattaṃ patirūpena dārena saṃyojetvā mātāpitaro kālamakaṃsu. So tesaṃ accayena itthidhuttasurādhuttādīhi parivuto nānābyasanamukhehi iṇaṃ ādāya taṃ dātuṃ asakkonto iṇāyikehi codiyamāno cintesi ‘‘kiṃ mayhaṃ jīvitena, ekenamhi attabhāvena añño viya jāto, mataṃ me seyyo’’ti. So iṇāyike āha – ‘‘tumhākaṃ iṇapaṇṇāni gahetvā āgacchatha, gaṅgātīre me nidahitaṃ kulasantakaṃ dhanaṃ atthi, taṃ vo dassāmī’’ti. Te tena saddhiṃ agamaṃsu. So ‘‘idha dhana’’nti nidhiṭṭhānaṃ ācikkhanto viya ‘‘gaṅgāyaṃ patitvā marissāmī’’ti palāyitvā gaṅgāyaṃ pati. So caṇḍasotena vuyhanto kāruññaravaṃ viravi.
तदा महासत्तो रुरुमिगयोनियं निब्बत्तित्वा परिवारं छड्डेत्वा एककोव गङ्गानिवत्तने रमणीये सालमिस्सके सुपुप्फितअम्बवने वसति उपोसथं उपवुत्थाय। तस्स सरीरच्छवि सुमज्जितकञ्चनपट्टवण्णा अहोसि, हत्थपादा लाखारसपरिकम्मकता विय, नङ्गुट्ठं चामरीनङ्गुट्ठं विय, सिङ्गानि रजतदामसदिसानि, अक्खीनि सुमज्जितमणिगुळिका विय, मुखं ओदहित्वा ठपितरत्तकम्बलगेण्डुकं विय। एवरूपं तस्स रूपं अहोसि। सो अड्ढरत्तसमये तस्स कारुञ्ञसद्दं सुत्वा ‘‘मनुस्ससद्दो सूयति, मा मयि धरन्ते मरतु, जीवितमस्स दस्सामी’’ति चिन्तेत्वा सयनगुम्बा उट्ठाय नदीतीरं गन्त्वा ‘‘अम्भो पुरिस, मा भायि, जीवितं ते दस्सामी’’ति अस्सासेत्वा सोतं छिन्दन्तो गन्त्वा तं पिट्ठियं आरोपेत्वा तीरं पापेत्वा अत्तनो वसनट्ठानं नेत्वा फलाफलानि दत्वा द्वीहतीहच्चयेन ‘‘भो पुरिस, अहं तं इतो अरञ्ञतो नीहरित्वा बाराणसिमग्गे ठपेस्सामि, त्वं सोत्थिना गमिस्ससि, अपिच खो पन त्वं ‘असुकट्ठाने नाम कञ्चनमिगो वसती’ति धनकारणा मं रञ्ञो चेव राजमहामत्तस्स च मा आचिक्खाही’’ति आह। सो ‘‘साधु सामी’’ति सम्पटिच्छि।
Tadā mahāsatto rurumigayoniyaṃ nibbattitvā parivāraṃ chaḍḍetvā ekakova gaṅgānivattane ramaṇīye sālamissake supupphitaambavane vasati uposathaṃ upavutthāya. Tassa sarīracchavi sumajjitakañcanapaṭṭavaṇṇā ahosi, hatthapādā lākhārasaparikammakatā viya, naṅguṭṭhaṃ cāmarīnaṅguṭṭhaṃ viya, siṅgāni rajatadāmasadisāni, akkhīni sumajjitamaṇiguḷikā viya, mukhaṃ odahitvā ṭhapitarattakambalageṇḍukaṃ viya. Evarūpaṃ tassa rūpaṃ ahosi. So aḍḍharattasamaye tassa kāruññasaddaṃ sutvā ‘‘manussasaddo sūyati, mā mayi dharante maratu, jīvitamassa dassāmī’’ti cintetvā sayanagumbā uṭṭhāya nadītīraṃ gantvā ‘‘ambho purisa, mā bhāyi, jīvitaṃ te dassāmī’’ti assāsetvā sotaṃ chindanto gantvā taṃ piṭṭhiyaṃ āropetvā tīraṃ pāpetvā attano vasanaṭṭhānaṃ netvā phalāphalāni datvā dvīhatīhaccayena ‘‘bho purisa, ahaṃ taṃ ito araññato nīharitvā bārāṇasimagge ṭhapessāmi, tvaṃ sotthinā gamissasi, apica kho pana tvaṃ ‘asukaṭṭhāne nāma kañcanamigo vasatī’ti dhanakāraṇā maṃ rañño ceva rājamahāmattassa ca mā ācikkhāhī’’ti āha. So ‘‘sādhu sāmī’’ti sampaṭicchi.
महासत्तो तस्स पटिञ्ञं गहेत्वा तं अत्तनो पिट्ठियं आरोपेत्वा बाराणसिमग्गे ओतारेत्वा निवत्ति। तस्स बाराणसिपविसनदिवसेयेव खेमा नाम रञ्ञो अग्गमहेसी पच्चूसकाले सुपिनन्ते सुवण्णवण्णं मिगं अत्तनो धम्मं देसेन्तं दिस्वा चिन्तेसि ‘‘सचे एवरूपो मिगो न भवेय्य, नाहं सुपिने पस्सेय्यं, अद्धा भविस्सति, रञ्ञो आरोचेस्सामी’’ति। सा राजानं उपसङ्कमित्वा ‘‘महाराज, अहं सुवण्णवण्णं मिगं पस्सितुं इच्छामि, सुवण्णवण्णमिगस्स धम्मं सोतुकामाम्हि, लभिस्सामि चे, जीवेय्यं, नो चे, नत्थि मे जीवित’’न्ति आह। राजा तं अस्सासेत्वा ‘‘सचे मनुस्सलोके अत्थि, लभिस्ससी’’ति वत्वा ब्राह्मणे पक्कोसापेत्वा ‘‘सुवण्णवण्णा मिगा नाम होन्ती’’ति पुच्छित्वा ‘‘आम, देव, होन्ती’’ति सुत्वा अलङ्कतहत्थिक्खन्धे सुवण्णचङ्कोटके सहस्सथविकं ठपेत्वा यो सुवण्णवण्णं मिगं आचिक्खिस्सति, तस्स सद्धिं सहस्सथविकसुवण्णचङ्कोटकेन तञ्च हत्थिं ततो च उत्तरि दातुकामो हुत्वा सुवण्णपट्टे गाथं लिखापेत्वा एकं अमच्चं पक्कोसापेत्वा ‘‘एहि तात, मम वचनेन इमं गाथं नगरवासीनं कथेही’’ति इमस्मिं जातके पठमं गाथमाह –
Mahāsatto tassa paṭiññaṃ gahetvā taṃ attano piṭṭhiyaṃ āropetvā bārāṇasimagge otāretvā nivatti. Tassa bārāṇasipavisanadivaseyeva khemā nāma rañño aggamahesī paccūsakāle supinante suvaṇṇavaṇṇaṃ migaṃ attano dhammaṃ desentaṃ disvā cintesi ‘‘sace evarūpo migo na bhaveyya, nāhaṃ supine passeyyaṃ, addhā bhavissati, rañño ārocessāmī’’ti. Sā rājānaṃ upasaṅkamitvā ‘‘mahārāja, ahaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ migaṃ passituṃ icchāmi, suvaṇṇavaṇṇamigassa dhammaṃ sotukāmāmhi, labhissāmi ce, jīveyyaṃ, no ce, natthi me jīvita’’nti āha. Rājā taṃ assāsetvā ‘‘sace manussaloke atthi, labhissasī’’ti vatvā brāhmaṇe pakkosāpetvā ‘‘suvaṇṇavaṇṇā migā nāma hontī’’ti pucchitvā ‘‘āma, deva, hontī’’ti sutvā alaṅkatahatthikkhandhe suvaṇṇacaṅkoṭake sahassathavikaṃ ṭhapetvā yo suvaṇṇavaṇṇaṃ migaṃ ācikkhissati, tassa saddhiṃ sahassathavikasuvaṇṇacaṅkoṭakena tañca hatthiṃ tato ca uttari dātukāmo hutvā suvaṇṇapaṭṭe gāthaṃ likhāpetvā ekaṃ amaccaṃ pakkosāpetvā ‘‘ehi tāta, mama vacanena imaṃ gāthaṃ nagaravāsīnaṃ kathehī’’ti imasmiṃ jātake paṭhamaṃ gāthamāha –
११७.
117.
‘‘तस्स गामवरं दम्मि, नारियो च अलङ्कता।
‘‘Tassa gāmavaraṃ dammi, nāriyo ca alaṅkatā;
यो मे तं मिगमक्खाति, मिगानं मिगमुत्तम’’न्ति॥
Yo me taṃ migamakkhāti, migānaṃ migamuttama’’nti.
अमच्चो सुवण्णपट्टं गहेत्वा सकलनगरे वाचापेसि। अथ सो सेट्ठिपुत्तो बाराणसिं पविसन्तोव तं कथं सुत्वा अमच्चस्स सन्तिकं गन्त्वा ‘‘अहं रञ्ञो एवरूपं मिगं आचिक्खिस्सामि, मं रञ्ञो दस्सेही’’ति आह। अमच्चो हत्थिक्खन्धतो ओतरित्वा तं रञ्ञो सन्तिकं नेत्वा ‘‘अयं किर, देव, तं मिगं आचिक्खिस्सती’’ति दस्सेसि। राजा ‘‘सच्चं अम्भो पुरिसा’’ति पुच्छि। सो ‘‘सच्चं महाराज, त्वं एतं यसं मय्हं देही’’ति वदन्तो दुतियं गाथमाह –
Amacco suvaṇṇapaṭṭaṃ gahetvā sakalanagare vācāpesi. Atha so seṭṭhiputto bārāṇasiṃ pavisantova taṃ kathaṃ sutvā amaccassa santikaṃ gantvā ‘‘ahaṃ rañño evarūpaṃ migaṃ ācikkhissāmi, maṃ rañño dassehī’’ti āha. Amacco hatthikkhandhato otaritvā taṃ rañño santikaṃ netvā ‘‘ayaṃ kira, deva, taṃ migaṃ ācikkhissatī’’ti dassesi. Rājā ‘‘saccaṃ ambho purisā’’ti pucchi. So ‘‘saccaṃ mahārāja, tvaṃ etaṃ yasaṃ mayhaṃ dehī’’ti vadanto dutiyaṃ gāthamāha –
११८.
118.
‘‘मय्हं गामवरं देहि, नारियो च अलङ्कता।
‘‘Mayhaṃ gāmavaraṃ dehi, nāriyo ca alaṅkatā;
अहं ते मिगमक्खिस्सं, मिगानं मिगमुत्तम’’न्ति॥
Ahaṃ te migamakkhissaṃ, migānaṃ migamuttama’’nti.
तं सुत्वा राजा तस्स मित्तदुब्भिस्स तुस्सित्वा ‘‘अब्भो कुहिं सो मिगो वसती’’ति पुच्छित्वा ‘‘असुकट्ठाने नाम देवा’’ति वुत्ते तमेव मग्गदेसकं कत्वा महन्तेन परिवारेन तं ठानं अगमासि। अथ नं सो मित्तदुब्भी ‘‘सेनं, देव, सन्निसीदापेही’’ति वत्वा सन्निसिन्नाय सेनाय एसो, देव, सुवण्णमिगो एतस्मिं वने वसती’’ति हत्थं पसारेत्वा आचिक्खन्तो ततियं गाथमाह –
Taṃ sutvā rājā tassa mittadubbhissa tussitvā ‘‘abbho kuhiṃ so migo vasatī’’ti pucchitvā ‘‘asukaṭṭhāne nāma devā’’ti vutte tameva maggadesakaṃ katvā mahantena parivārena taṃ ṭhānaṃ agamāsi. Atha naṃ so mittadubbhī ‘‘senaṃ, deva, sannisīdāpehī’’ti vatvā sannisinnāya senāya eso, deva, suvaṇṇamigo etasmiṃ vane vasatī’’ti hatthaṃ pasāretvā ācikkhanto tatiyaṃ gāthamāha –
११९.
119.
‘‘एतस्मिं वनसण्डस्मिं, अम्बा साला च पुप्फिता।
‘‘Etasmiṃ vanasaṇḍasmiṃ, ambā sālā ca pupphitā;
इन्दगोपकसञ्छन्ना, एत्थेसो तिट्ठते मिगो’’ति॥
Indagopakasañchannā, ettheso tiṭṭhate migo’’ti.
तत्थ इन्दगोपकसञ्छन्नाति एतस्स वनसण्डस्स भूमि इन्दगोपकवण्णाय रत्ताय सुखसम्फस्साय तिणजातिया सञ्छन्ना, ससकुच्छि विय मुदुका, एत्थ एतस्मिं रमणीये वनसण्डे एसो तिट्ठतीति दस्सेति।
Tattha indagopakasañchannāti etassa vanasaṇḍassa bhūmi indagopakavaṇṇāya rattāya sukhasamphassāya tiṇajātiyā sañchannā, sasakucchi viya mudukā, ettha etasmiṃ ramaṇīye vanasaṇḍe eso tiṭṭhatīti dasseti.
राजा तस्स वचनं सुत्वा अमच्चे आणापेसि ‘‘तस्स मिगस्स पलायितुं अदत्वा खिप्पं आवुधहत्थेहि पुरिसेहि सद्धिं वनसण्डं परिवारेथा’’ति। ते तथा कत्वा उन्नदिंसु। राजा कतिपयेहि जनेहि सद्धिं एकमन्तं अट्ठासि, सोपिस्स अविदूरे अट्ठासि। महासत्तो तं सद्दं सुत्वा चिन्तेसि ‘‘महन्तो बलकायसद्दो, तम्हा मे पुरिसा भयेन उप्पन्नेन भवितब्ब’’न्ति । सो उट्ठाय सकलपरिसं ओलोकेत्वा रञ्ञो ठितट्ठानं दिस्वा ‘‘रञ्ञो ठितट्ठानेयेव मे सोत्थि भविस्सति, एत्थेव मया गन्तुं वट्टती’’ति चिन्तेत्वा राजाभिमुखो पायासि। राजा तं आगच्छन्तं दिस्वा ‘‘नागबलो मिगो अवत्थरन्तो विय आगच्छेय्य, सरं सन्नय्हित्वा इमं मिगं सन्तासेत्वा सचे पलायति, विज्झित्वा दुब्बलं कत्वा गण्हिस्सामी’’ति धनुं आरोपेत्वा बोधिसत्ताभिमुखो अहोसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था इमं गाथाद्वयमाह –
Rājā tassa vacanaṃ sutvā amacce āṇāpesi ‘‘tassa migassa palāyituṃ adatvā khippaṃ āvudhahatthehi purisehi saddhiṃ vanasaṇḍaṃ parivārethā’’ti. Te tathā katvā unnadiṃsu. Rājā katipayehi janehi saddhiṃ ekamantaṃ aṭṭhāsi, sopissa avidūre aṭṭhāsi. Mahāsatto taṃ saddaṃ sutvā cintesi ‘‘mahanto balakāyasaddo, tamhā me purisā bhayena uppannena bhavitabba’’nti . So uṭṭhāya sakalaparisaṃ oloketvā rañño ṭhitaṭṭhānaṃ disvā ‘‘rañño ṭhitaṭṭhāneyeva me sotthi bhavissati, ettheva mayā gantuṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā rājābhimukho pāyāsi. Rājā taṃ āgacchantaṃ disvā ‘‘nāgabalo migo avattharanto viya āgaccheyya, saraṃ sannayhitvā imaṃ migaṃ santāsetvā sace palāyati, vijjhitvā dubbalaṃ katvā gaṇhissāmī’’ti dhanuṃ āropetvā bodhisattābhimukho ahosi. Tamatthaṃ pakāsento satthā imaṃ gāthādvayamāha –
१२०.
120.
‘‘धनुं अद्वेज्झं कत्वान, उसुं सन्नय्हुपागमि।
‘‘Dhanuṃ advejjhaṃ katvāna, usuṃ sannayhupāgami;
मिगो च दिस्वा राजानं, दूरतो अज्झभासथ॥
Migo ca disvā rājānaṃ, dūrato ajjhabhāsatha.
१२१.
121.
‘‘आगमेहि महाराज, मा मं विज्झि रथेसभ।
‘‘Āgamehi mahārāja, mā maṃ vijjhi rathesabha;
को नु ते इदमक्खासि, एत्थेसो तिट्ठते मिगो’’ति॥
Ko nu te idamakkhāsi, ettheso tiṭṭhate migo’’ti.
तत्थ अद्वेज्झं कत्वानाति जियाय च सरेन च सद्धिं एकमेव कत्वा। सन्नय्हाति सन्नय्हित्वा। आगमेहीति ‘‘तिट्ठ, महाराज, मा मं विज्झि, जीवग्गाहमेव गण्हाही’’ति मधुराय मनुस्सवाचाय अभासि।
Tattha advejjhaṃ katvānāti jiyāya ca sarena ca saddhiṃ ekameva katvā. Sannayhāti sannayhitvā. Āgamehīti ‘‘tiṭṭha, mahārāja, mā maṃ vijjhi, jīvaggāhameva gaṇhāhī’’ti madhurāya manussavācāya abhāsi.
राजा तस्स मधुरकथाय बन्धित्वा धनुं ओतारेत्वा गारवेन अट्ठासि। महासत्तोपि राजानं उपसङ्कमित्वा मधुरपटिसन्थारं कत्वा एकमन्तं अट्ठासि। महाजनोपि सब्बावुधानि छड्डेत्वा आगन्त्वा राजानं परिवारेसि। तस्मिं खणे महासत्तो सुवण्णकिङ्किणिकं चालेन्तो विय मधुरेन सरेन राजानं पुच्छि ‘‘को नु ते इदमक्खासि, एत्थेसो तिट्ठते मिगो’’ति? तस्मिं खणे पापपुरिसो थोकं पटिक्कमित्वा सोतपथेव अट्ठासि। राजा ‘‘इमिना मे दस्सितो’’ति कथेन्तो छट्ठं गाथमाह –
Rājā tassa madhurakathāya bandhitvā dhanuṃ otāretvā gāravena aṭṭhāsi. Mahāsattopi rājānaṃ upasaṅkamitvā madhurapaṭisanthāraṃ katvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Mahājanopi sabbāvudhāni chaḍḍetvā āgantvā rājānaṃ parivāresi. Tasmiṃ khaṇe mahāsatto suvaṇṇakiṅkiṇikaṃ cālento viya madhurena sarena rājānaṃ pucchi ‘‘ko nu te idamakkhāsi, ettheso tiṭṭhate migo’’ti? Tasmiṃ khaṇe pāpapuriso thokaṃ paṭikkamitvā sotapatheva aṭṭhāsi. Rājā ‘‘iminā me dassito’’ti kathento chaṭṭhaṃ gāthamāha –
१२२.
122.
‘‘एस पापचरो पोसो, सम्म तिट्ठति आरका।
‘‘Esa pāpacaro poso, samma tiṭṭhati ārakā;
सोयं मे इदमक्खासि, एत्थेसो तिट्ठते मिगो’’ति॥
Soyaṃ me idamakkhāsi, ettheso tiṭṭhate migo’’ti.
तत्थ पापचरोति विस्सट्ठाचारो।
Tattha pāpacaroti vissaṭṭhācāro.
तं सुत्वा महासत्तो तं मित्तदुब्भिं गरहित्वा रञ्ञा सद्धिं सल्लपन्तो सत्तमं गाथमाह –
Taṃ sutvā mahāsatto taṃ mittadubbhiṃ garahitvā raññā saddhiṃ sallapanto sattamaṃ gāthamāha –
१२३.
123.
‘‘सच्चं किरेव माहंसु, नरा एकच्चिया इध।
‘‘Saccaṃ kireva māhaṃsu, narā ekacciyā idha;
कट्ठं निप्लवितं सेय्यो, न त्वेवेकच्चियो नरो’’ति॥
Kaṭṭhaṃ niplavitaṃ seyyo, na tvevekacciyo naro’’ti.
तत्थ निप्लवितन्ति उत्तारितं। एकच्चियोति एकच्चो पन मित्तदुब्भी पापपुग्गलो उदके पतन्तोपि उत्तारितो न त्वेव सेय्यो। कट्ठञ्हि नानप्पकारेन उपकाराय संवत्तति, मित्तदुब्भी पन पापपुग्गलो विनासाय, तस्मा ततो कट्ठमेव वरतरन्ति पोराणकपण्डिता कथयिंसु, मया पन तेसं वचनं न कतन्ति।
Tattha niplavitanti uttāritaṃ. Ekacciyoti ekacco pana mittadubbhī pāpapuggalo udake patantopi uttārito na tveva seyyo. Kaṭṭhañhi nānappakārena upakārāya saṃvattati, mittadubbhī pana pāpapuggalo vināsāya, tasmā tato kaṭṭhameva varataranti porāṇakapaṇḍitā kathayiṃsu, mayā pana tesaṃ vacanaṃ na katanti.
तं सुत्वा राजा इतरं गाथमाह –
Taṃ sutvā rājā itaraṃ gāthamāha –
१२४.
124.
‘‘किं नु रुरु गरहसि मिगानं, किं पक्खीनं किं पन मानुसानं।
‘‘Kiṃ nu ruru garahasi migānaṃ, kiṃ pakkhīnaṃ kiṃ pana mānusānaṃ;
भयं हि मं विन्दतिनप्परूपं, सुत्वान तं मानुसिं भासमान’’न्ति॥
Bhayaṃ hi maṃ vindatinapparūpaṃ, sutvāna taṃ mānusiṃ bhāsamāna’’nti.
तत्थ मिगानन्ति मिगानमञ्ञतरं गरहसि, उदाहु पक्खीनं, मानुसानन्ति पुच्छि। भयञ्हि मं विन्दतीति भयं मं पटिलभति, अहं अत्तनि अनिस्सरो भयसन्तको विय होमि। अनप्परूपन्ति महन्तं।
Tattha migānanti migānamaññataraṃ garahasi, udāhu pakkhīnaṃ, mānusānanti pucchi. Bhayañhi maṃ vindatīti bhayaṃ maṃ paṭilabhati, ahaṃ attani anissaro bhayasantako viya homi. Anapparūpanti mahantaṃ.
ततो महासत्तो ‘‘महाराज, न मिगं, न पक्खिं गरहामि, मनुस्सं पन गरहामी’’ति दस्सेन्तो नवमं गाथमाह –
Tato mahāsatto ‘‘mahārāja, na migaṃ, na pakkhiṃ garahāmi, manussaṃ pana garahāmī’’ti dassento navamaṃ gāthamāha –
१२५.
125.
‘‘यमुद्धरिं वाहने वुय्हमानं, महोदके सलिले सीघसोते।
‘‘Yamuddhariṃ vāhane vuyhamānaṃ, mahodake salile sīghasote;
ततोनिदानं भयमागतं मम, दुक्खो हवे राज असब्भि सङ्गमो’’ति॥
Tatonidānaṃ bhayamāgataṃ mama, dukkho have rāja asabbhi saṅgamo’’ti.
तत्थ वाहनेति पतितपतिते वहितुं समत्थे गङ्गावहे। महोदके सलिलेति महाउदके महासलिलेति अत्थो। उभयेनापि गङ्गावहस्सेव बहुउदकतं दस्सेति। ततोनिदानन्ति महाराज, यो मय्हं तया दस्सितो पुरिसो, एसो मया गङ्गाय वुय्हमानो अड्ढरत्तसमये कारुञ्ञरवं विरवन्तो उद्धरितो, ततोनिदानं मे इदमज्ज भयं आगतं, असप्पुरिसेहि समागमो नाम दुक्खो, महाराजाति।
Tattha vāhaneti patitapatite vahituṃ samatthe gaṅgāvahe. Mahodake salileti mahāudake mahāsalileti attho. Ubhayenāpi gaṅgāvahasseva bahuudakataṃ dasseti. Tatonidānanti mahārāja, yo mayhaṃ tayā dassito puriso, eso mayā gaṅgāya vuyhamāno aḍḍharattasamaye kāruññaravaṃ viravanto uddharito, tatonidānaṃ me idamajja bhayaṃ āgataṃ, asappurisehi samāgamo nāma dukkho, mahārājāti.
तं सुत्वा राजा तस्स कुज्झित्वा ‘‘एवं बहूपकारस्स नाम गुणं न जानाति, विज्झित्वा नं जीवितक्खयं पापेस्सामी’’ति दसमं गाथमाह –
Taṃ sutvā rājā tassa kujjhitvā ‘‘evaṃ bahūpakārassa nāma guṇaṃ na jānāti, vijjhitvā naṃ jīvitakkhayaṃ pāpessāmī’’ti dasamaṃ gāthamāha –
१२६.
126.
‘‘सोहं चतुप्पत्तमिमं विहङ्गमं, तनुच्छिदं हदये ओस्सजामि।
‘‘Sohaṃ catuppattamimaṃ vihaṅgamaṃ, tanucchidaṃ hadaye ossajāmi;
हनामि तं मित्तदुब्भिं अकिच्चकारिं, यो तादिसं कम्मकतं न जाने’’ति॥
Hanāmi taṃ mittadubbhiṃ akiccakāriṃ, yo tādisaṃ kammakataṃ na jāne’’ti.
तत्थ चतुप्पत्तन्ति चतूहि वाजपत्तेहि समन्नागतं। विहङ्गमन्ति आकासगामिं। तनुच्छिदन्ति सरीरछिन्दनं। ओस्सजामीति एतस्स हदये विस्सज्जेमि।
Tattha catuppattanti catūhi vājapattehi samannāgataṃ. Vihaṅgamanti ākāsagāmiṃ. Tanucchidanti sarīrachindanaṃ. Ossajāmīti etassa hadaye vissajjemi.
ततो महासत्तो ‘‘मा एस मं निस्साय नस्सतू’’ति चिन्तेत्वा एकादसमं गाथमाह –
Tato mahāsatto ‘‘mā esa maṃ nissāya nassatū’’ti cintetvā ekādasamaṃ gāthamāha –
१२७.
127.
‘‘धीरस्स बालस्स हवे जनिन्द, सन्तो वधं नप्पसंसन्ति जातु।
‘‘Dhīrassa bālassa have janinda, santo vadhaṃ nappasaṃsanti jātu;
कामं घरं गच्छतु पापधम्मो, यञ्चस्स भट्ठं तदेतस्स देहि।
Kāmaṃ gharaṃ gacchatu pāpadhammo, yañcassa bhaṭṭhaṃ tadetassa dehi;
अहञ्च ते कामकरो भवामी’’ति॥
Ahañca te kāmakaro bhavāmī’’ti.
तत्थ कामन्ति कामेन यथारुचिया अत्तनो घरं गच्छतु। यञ्चस्स भट्ठं तदेतस्स देहीति यञ्च तस्स ‘‘इदं नाम ते दस्सामी’’ति तया कथितं, तं तस्स देहि। कामकरोति इच्छाकरो, यं इच्छसि, तं करोहि, मंसं वा मे खाद, कीळामिगं वा करोहि, सब्बत्थ ते अनुकूलवत्ती भविस्सामीति अत्थो।
Tattha kāmanti kāmena yathāruciyā attano gharaṃ gacchatu. Yañcassa bhaṭṭhaṃ tadetassa dehīti yañca tassa ‘‘idaṃ nāma te dassāmī’’ti tayā kathitaṃ, taṃ tassa dehi. Kāmakaroti icchākaro, yaṃ icchasi, taṃ karohi, maṃsaṃ vā me khāda, kīḷāmigaṃ vā karohi, sabbattha te anukūlavattī bhavissāmīti attho.
तं सुत्वा राजा तुट्ठमानसो महासत्तस्स थुतिं करोन्तो अनन्तरं गाथमाह –
Taṃ sutvā rājā tuṭṭhamānaso mahāsattassa thutiṃ karonto anantaraṃ gāthamāha –
१२८.
128.
‘‘अद्धा रुरू अञ्ञतरो सतं सो, यो दुब्भतो मानुसस्स न दुब्भि।
‘‘Addhā rurū aññataro sataṃ so, yo dubbhato mānusassa na dubbhi;
कामं घरं गच्छतु पापधम्मो, यञ्चस्स भट्ठं तदेतस्स दम्मि।
Kāmaṃ gharaṃ gacchatu pāpadhammo, yañcassa bhaṭṭhaṃ tadetassa dammi;
अहञ्च ते कामचारं ददामी’’ति॥
Ahañca te kāmacāraṃ dadāmī’’ti.
तत्थ सतं सोति अद्धा त्वं सतं पण्डितानं अञ्ञतरो। कामचारन्ति अहं तव धम्मकथाय पसीदित्वा तुय्हं कामचारं अभयं ददामि, इतो पट्ठाय तुम्हे निब्भया यथारुचिया विहरथाति महासत्तस्स वरं अदासि।
Tattha sataṃ soti addhā tvaṃ sataṃ paṇḍitānaṃ aññataro. Kāmacāranti ahaṃ tava dhammakathāya pasīditvā tuyhaṃ kāmacāraṃ abhayaṃ dadāmi, ito paṭṭhāya tumhe nibbhayā yathāruciyā viharathāti mahāsattassa varaṃ adāsi.
अथ नं महासत्तो ‘‘महाराज, मनुस्सा नाम अञ्ञं मुखेन भासन्ति, अञ्ञं कायेन करोन्ती’’ति परिग्गण्हन्तो द्वे गाथा अभासि –
Atha naṃ mahāsatto ‘‘mahārāja, manussā nāma aññaṃ mukhena bhāsanti, aññaṃ kāyena karontī’’ti pariggaṇhanto dve gāthā abhāsi –
१२९.
129.
‘‘सुविजानं सिङ्गालानं, सकुणानञ्च वस्सितं।
‘‘Suvijānaṃ siṅgālānaṃ, sakuṇānañca vassitaṃ;
मनुस्सवस्सितं राज, दुब्बिजानतरं ततो॥
Manussavassitaṃ rāja, dubbijānataraṃ tato.
१३०.
130.
‘‘अपि चे मञ्ञती पोसो, ञाति मित्तो सखाति वा।
‘‘Api ce maññatī poso, ñāti mitto sakhāti vā;
यो पुब्बे सुमनो हुत्वा, पच्छा सम्पज्जते दिसो’’ति॥
Yo pubbe sumano hutvā, pacchā sampajjate diso’’ti.
तं सुत्वा राजा ‘‘मिगराज, मा मं एवं मञ्ञि, अहञ्हि रज्जं जहन्तोपि न तुय्हं दिन्नवरं जहिस्सं, सद्दहथ, मय्ह’’न्ति वरं अदासि। महासत्तो तस्स सन्तिके वरं गण्हन्तो अत्तानं आदिं कत्वा सब्बसत्तानं अभयदानं वरं गण्हि। राजापि तं वरं दत्वा बोधिसत्तं नगरं नेत्वा महासत्तञ्च नगरञ्च अलङ्कारापेत्वा देविया धम्मं देसापेसि। महासत्तो देविं आदिं कत्वा रञ्ञो च राजपरिसाय च मधुराय मनुस्सभासाय धम्मं देसेत्वा राजानं दसहि राजधम्मेहि ओवदित्वा महाजनं अनुसासित्वा अरञ्ञं पविसित्वा मिगगणपरिवुतो वासं कप्पेसि। राजा ‘‘सब्बेसं सत्तानं अभयं दम्मी’’ति नगरे भेरिं चरापेसि। ततो पट्ठाय मिगपक्खीनं कोचि हत्थं पसारेतुं समत्थो नाम नाहोसि। मिगगणो मनुस्सानं सस्सानि खादति, कोचि वारेतुं न सक्कोति। महाजनो राजङ्गणं गन्त्वा उपक्कोसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था इमं गाथमाह –
Taṃ sutvā rājā ‘‘migarāja, mā maṃ evaṃ maññi, ahañhi rajjaṃ jahantopi na tuyhaṃ dinnavaraṃ jahissaṃ, saddahatha, mayha’’nti varaṃ adāsi. Mahāsatto tassa santike varaṃ gaṇhanto attānaṃ ādiṃ katvā sabbasattānaṃ abhayadānaṃ varaṃ gaṇhi. Rājāpi taṃ varaṃ datvā bodhisattaṃ nagaraṃ netvā mahāsattañca nagarañca alaṅkārāpetvā deviyā dhammaṃ desāpesi. Mahāsatto deviṃ ādiṃ katvā rañño ca rājaparisāya ca madhurāya manussabhāsāya dhammaṃ desetvā rājānaṃ dasahi rājadhammehi ovaditvā mahājanaṃ anusāsitvā araññaṃ pavisitvā migagaṇaparivuto vāsaṃ kappesi. Rājā ‘‘sabbesaṃ sattānaṃ abhayaṃ dammī’’ti nagare bheriṃ carāpesi. Tato paṭṭhāya migapakkhīnaṃ koci hatthaṃ pasāretuṃ samattho nāma nāhosi. Migagaṇo manussānaṃ sassāni khādati, koci vāretuṃ na sakkoti. Mahājano rājaṅgaṇaṃ gantvā upakkosi. Tamatthaṃ pakāsento satthā imaṃ gāthamāha –
१३१.
131.
‘‘समागता जानपदा, नेगमा च समागता।
‘‘Samāgatā jānapadā, negamā ca samāgatā;
मिगा सस्सानि खादन्ति, तं देवो पटिसेधतू’’ति॥
Migā sassāni khādanti, taṃ devo paṭisedhatū’’ti.
तत्थ तं देवोति तं मिगगणं देवो पटिसेधतूति।
Tattha taṃ devoti taṃ migagaṇaṃ devo paṭisedhatūti.
तं सुत्वा राजा गाथाद्वयमाह –
Taṃ sutvā rājā gāthādvayamāha –
१३२.
132.
‘‘कामं जनपदो मासि, रट्ठञ्चापि विनस्सतु।
‘‘Kāmaṃ janapado māsi, raṭṭhañcāpi vinassatu;
न त्वेवाहं रुरुं दुब्भे, दत्वा अभयदक्खिणं॥
Na tvevāhaṃ ruruṃ dubbhe, datvā abhayadakkhiṇaṃ.
१३३.
133.
‘‘मा मे जनपदो आसि, रट्ठञ्चापि विनस्सतु।
‘‘Mā me janapado āsi, raṭṭhañcāpi vinassatu;
न त्वेवाहं मिगराजस्स, वरं दत्वा मुसा भणे’’ति॥
Na tvevāhaṃ migarājassa, varaṃ datvā musā bhaṇe’’ti.
तत्थ मासीति कामं मय्हं जनपदो मा होतु। रुरुन्ति न त्वेव अहं सुवण्णवण्णस्स रुरुमिगराजस्स अभयदक्खिणं दत्वा दुब्भिस्सामीति।
Tattha māsīti kāmaṃ mayhaṃ janapado mā hotu. Rurunti na tveva ahaṃ suvaṇṇavaṇṇassa rurumigarājassa abhayadakkhiṇaṃ datvā dubbhissāmīti.
महाजनो रञ्ञो वचनं सुत्वा किञ्चि वत्तुं अविसहन्तो पटिक्कमि। सा कथा वित्थारिका अहोसि। तं सुत्वा महासत्तो मिगगणं सन्निपातापेत्वा ‘‘इतो पट्ठाय मनुस्सानं सस्सानि मा खादथा’’ति ओवदित्वा ‘‘अत्तनो खेत्तेसु पण्णसञ्ञं बन्धन्तू’’ति मनुस्सानं घोसापेसि। ते तथा बन्धिंसु, ताय सञ्ञाय मिगा यावज्जतना सस्सानि न खादन्ति।
Mahājano rañño vacanaṃ sutvā kiñci vattuṃ avisahanto paṭikkami. Sā kathā vitthārikā ahosi. Taṃ sutvā mahāsatto migagaṇaṃ sannipātāpetvā ‘‘ito paṭṭhāya manussānaṃ sassāni mā khādathā’’ti ovaditvā ‘‘attano khettesu paṇṇasaññaṃ bandhantū’’ti manussānaṃ ghosāpesi. Te tathā bandhiṃsu, tāya saññāya migā yāvajjatanā sassāni na khādanti.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि देवदत्तो अकतञ्ञूयेवा’’ति वत्वा जातकं समोधानेसि ‘‘तदा सेट्ठिपुत्तो देवदत्तो अहोसि, राजा आनन्दो, रुरुमिगराजा पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi devadatto akataññūyevā’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi ‘‘tadā seṭṭhiputto devadatto ahosi, rājā ānando, rurumigarājā pana ahameva ahosi’’nti.
रुरुमिगराजजातकवण्णना नवमा।
Rurumigarājajātakavaṇṇanā navamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४८२. रुरुमिगराजजातकं • 482. Rurumigarājajātakaṃ
