| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
५. सब्बमत्थीतिकथावण्णना
5. Sabbamatthītikathāvaṇṇanā
१. वादयुत्तिवण्णना
1. Vādayuttivaṇṇanā
२८२. सब्बं अत्थीति एत्थ यस्मा पच्चुप्पन्नं विय अतीतानागतम्पि धरमानसभावन्ति परवादिनो लद्धि, तस्मा सब्बन्ति कालविभागतो अतीतादिभेदं सब्बं। सो पन ‘‘यम्पि नत्थि, तम्पि अत्थी’’ति कालविमुत्तस्स वसेन अनुयोगो, तं अतिप्पसङ्गदस्सनवसेन परवादिपटिञ्ञाय दोसारोपनं। नयदस्सनं वा अतीतानागतानं नत्थिभावस्स। अत्थीति पन अयं अत्थिभावो यस्मा देसकालाकारधम्मेहि विना न होति, तस्मा तं ताव तेहि सद्धिं योजेत्वा अनुयोगं दस्सेतुं ‘‘सब्बत्थ सब्बमत्थी’’तिआदिना पाळि पवत्ता। तत्थ यदिपि सब्बत्थाति इदं सामञ्ञवचनं, तं पन यस्मा विसेसनिविट्ठं होति, परतो च सब्बेसूति धम्मा विभागतो वुच्चन्ति, तस्मा ओळारिकस्स पाकटस्स रूपधम्मसमुदायस्स वसेन अत्थं दस्सेतुं अट्ठकथायं ‘‘सब्बत्थाति सब्बस्मिं सरीरे’’ति वुत्तं, निदस्सनमत्तं वा एतं दट्ठब्बं। तथा च काणादकापिलेहि पटिञ्ञायमाना आकासकालादिसत्तपकतिपुरिसा विय परवादिना पटिञ्ञायमानं सब्बं सब्बब्यापीति आपन्नमेव होतीति। ‘‘सब्बत्थ सरीरे’’ति च ‘‘तिले तेल’’न्ति विय ब्यापने भुम्मन्ति सरीरपरियापन्नेन सब्बेन भवितब्बन्ति वुत्तं ‘‘सिरसि पादा…पे॰… अत्थो’’ति।
282. Sabbaṃatthīti ettha yasmā paccuppannaṃ viya atītānāgatampi dharamānasabhāvanti paravādino laddhi, tasmā sabbanti kālavibhāgato atītādibhedaṃ sabbaṃ. So pana ‘‘yampi natthi, tampi atthī’’ti kālavimuttassa vasena anuyogo, taṃ atippasaṅgadassanavasena paravādipaṭiññāya dosāropanaṃ. Nayadassanaṃ vā atītānāgatānaṃ natthibhāvassa. Atthīti pana ayaṃ atthibhāvo yasmā desakālākāradhammehi vinā na hoti, tasmā taṃ tāva tehi saddhiṃ yojetvā anuyogaṃ dassetuṃ ‘‘sabbattha sabbamatthī’’tiādinā pāḷi pavattā. Tattha yadipi sabbatthāti idaṃ sāmaññavacanaṃ, taṃ pana yasmā visesaniviṭṭhaṃ hoti, parato ca sabbesūti dhammā vibhāgato vuccanti, tasmā oḷārikassa pākaṭassa rūpadhammasamudāyassa vasena atthaṃ dassetuṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘sabbatthāti sabbasmiṃ sarīre’’ti vuttaṃ, nidassanamattaṃ vā etaṃ daṭṭhabbaṃ. Tathā ca kāṇādakāpilehi paṭiññāyamānā ākāsakālādisattapakatipurisā viya paravādinā paṭiññāyamānaṃ sabbaṃ sabbabyāpīti āpannameva hotīti. ‘‘Sabbattha sarīre’’ti ca ‘‘tile tela’’nti viya byāpane bhummanti sarīrapariyāpannena sabbena bhavitabbanti vuttaṃ ‘‘sirasi pādā…pe… attho’’ti.
सब्बस्मिं काले सब्बमत्थीति योजना। एतस्मिं पक्खेयेवस्स अञ्ञवादो परिदीपितो सिया ‘‘यं अत्थि, अत्थेव तं, यं नत्थि, नत्थेव तं, असतो नत्थि सम्भवो, सतो नत्थि विनासो’’ति। एवं सब्बेनाकारेन सब्बं सब्बेसु धम्मेसु सब्बं अत्थीति अत्थोति सम्बन्धो। इमेहि पन पक्खेहि ‘‘सब्बं सब्बसभावं, अनेकसत्तिनिचिताभावा असतो नत्थि सम्भवो’’ति वादो परिदीपितो सिया। योगरहितन्ति केनचि युत्तायुत्तलक्खणसंयोगरहितं। तं पन एकसभावन्ति संयोगरहितं नाम अत्थतो एकसभावं, एकधम्मोति अत्थो। एतेन देववादीनं ब्रह्मदस्सनं अत्थेवातिवादो परिदीपितो सिया। अत्थीति पुच्छतीति यदि सब्बमत्थीति तव वादो, यथावुत्ताय मम दिट्ठिया सम्मादिट्ठिभावो अत्थीति एकन्तेन तया सम्पटिच्छितब्बो, तस्मा ‘‘किं सो अत्थी’’ति पुच्छतीति अत्थो।
Sabbasmiṃ kāle sabbamatthīti yojanā. Etasmiṃ pakkheyevassa aññavādo paridīpito siyā ‘‘yaṃ atthi, attheva taṃ, yaṃ natthi, nattheva taṃ, asato natthi sambhavo, sato natthi vināso’’ti. Evaṃ sabbenākārena sabbaṃ sabbesu dhammesu sabbaṃ atthīti atthoti sambandho. Imehi pana pakkhehi ‘‘sabbaṃ sabbasabhāvaṃ, anekasattinicitābhāvā asato natthi sambhavo’’ti vādo paridīpito siyā. Yogarahitanti kenaci yuttāyuttalakkhaṇasaṃyogarahitaṃ. Taṃ pana ekasabhāvanti saṃyogarahitaṃ nāma atthato ekasabhāvaṃ, ekadhammoti attho. Etena devavādīnaṃ brahmadassanaṃ atthevātivādo paridīpito siyā. Atthīti pucchatīti yadi sabbamatthīti tava vādo, yathāvuttāya mama diṭṭhiyā sammādiṭṭhibhāvo atthīti ekantena tayā sampaṭicchitabbo, tasmā ‘‘kiṃ so atthī’’ti pucchatīti attho.
वादयुत्तिवण्णना निट्ठिता।
Vādayuttivaṇṇanā niṭṭhitā.
२. कालसंसन्दनकथावण्णना
2. Kālasaṃsandanakathāvaṇṇanā
२८५. अतीता …पे॰… करित्वाति एत्थायं सङ्खेपत्थो – अतीतं अनागतन्ति रूपस्स इमं विसेसं, एवं विसेसं वा रूपं अग्गहेत्वा पच्चुप्पन्नताविसेसविसिट्ठरूपमेव अप्पियं पच्चुप्पन्नरूपभावानं समानाधिकरणत्ता एतस्मिंयेव विसये अप्पेतब्बं, वचीगोचरं पापेतब्बं सतिपि नेसं विसेसनविसेसितब्बतासङ्खाते विभागे तथापि अविभजितब्बं कत्वाति। यस्मा पन पाळियं ‘‘पच्चुप्पन्नन्ति वा रूपन्ति वा’’ति पच्चुप्पन्नरूपसद्देहि तदत्थस्स वत्तब्बाकारो इतिसद्देहि दस्सितो, तस्मा ‘‘पच्चुप्पन्नसद्देन…पे॰… वुत्तं होती’’ति आह। रूपपञ्ञत्तीति रूपायतनपञ्ञत्ति। सा हि सभावधम्मुपादाना तज्जापञ्ञत्ति। तेनेवाह ‘‘सभावपरिच्छिन्ने पवत्ता विज्जमानपञ्ञत्ती’’ति। रूपसमूहं उपादायाति तंतंअत्तपञ्ञत्तिया उपादानभूतानं अभावविभावनाकारेन पवत्तमानानं रूपधम्मानं समूहं उपादाय। उपादानुपादानम्पि हि उपादानमेवाति। तस्माति समूहुपादायाधीनताय अविज्जमानपञ्ञत्तिभावतो। विगमावत्तब्बताति विगमस्स वत्थभावापगमस्स अवत्तब्बता। न हि ओदातताविगमेन अवत्थं होति। न पन युत्ता रूपभावस्स विगमावत्तब्बताति योजना। रूपभावोति च रूपायतनसभावो चक्खुविञ्ञाणस्स गोचरभावो। न हि तस्स पच्चुप्पन्नभावविगमे विगमावत्तब्बता युत्ता।
285. Atītā…pe… karitvāti etthāyaṃ saṅkhepattho – atītaṃ anāgatanti rūpassa imaṃ visesaṃ, evaṃ visesaṃ vā rūpaṃ aggahetvā paccuppannatāvisesavisiṭṭharūpameva appiyaṃ paccuppannarūpabhāvānaṃ samānādhikaraṇattā etasmiṃyeva visaye appetabbaṃ, vacīgocaraṃ pāpetabbaṃ satipi nesaṃ visesanavisesitabbatāsaṅkhāte vibhāge tathāpi avibhajitabbaṃ katvāti. Yasmā pana pāḷiyaṃ ‘‘paccuppannanti vā rūpanti vā’’ti paccuppannarūpasaddehi tadatthassa vattabbākāro itisaddehi dassito, tasmā ‘‘paccuppannasaddena…pe… vuttaṃ hotī’’ti āha. Rūpapaññattīti rūpāyatanapaññatti. Sā hi sabhāvadhammupādānā tajjāpaññatti. Tenevāha ‘‘sabhāvaparicchinne pavattā vijjamānapaññattī’’ti. Rūpasamūhaṃ upādāyāti taṃtaṃattapaññattiyā upādānabhūtānaṃ abhāvavibhāvanākārena pavattamānānaṃ rūpadhammānaṃ samūhaṃ upādāya. Upādānupādānampi hi upādānamevāti. Tasmāti samūhupādāyādhīnatāya avijjamānapaññattibhāvato. Vigamāvattabbatāti vigamassa vatthabhāvāpagamassa avattabbatā. Na hi odātatāvigamena avatthaṃ hoti. Na pana yuttā rūpabhāvassa vigamāvattabbatāti yojanā. Rūpabhāvoti ca rūpāyatanasabhāvo cakkhuviññāṇassa gocarabhāvo. Na hi tassa paccuppannabhāvavigame vigamāvattabbatā yuttā.
कालसंसन्दनकथावण्णना निट्ठिता।
Kālasaṃsandanakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
वचनसोधनवण्णना
Vacanasodhanavaṇṇanā
२८८. अनागतं वा पच्चुप्पन्नं वाति एत्थ वा-सद्दो अनियमत्थो यथा ‘‘खदिरे वा बन्धितब्बं पलासे वा’’ति। तस्मा ‘‘हुत्वा होती’’ति एत्थ होति-सद्दो अनागतपच्चुप्पन्नेसु यं किञ्चि पधानं कत्वा सम्बन्धं लभतीति दस्सेन्तो ‘‘अनागतं…पे॰… दट्ठब्ब’’न्ति आह। तत्थ पच्चुप्पन्नं होन्तन्ति पच्चुप्पन्नं जायमानं पच्चुप्पन्नभावं लभन्तं। तेनाह ‘‘तञ्ञेव अनागतं तं पच्चुप्पन्नन्ति लद्धिवसेना’’ति। तम्पि हुत्वा होतीति यं अनागतं हुत्वा पच्चुप्पन्नभावप्पत्तिया ‘‘हुत्वा होती’’ति वुत्तं, किं तदपि पुन हुत्वा होतीति पुच्छति। तब्भावाविगमतोति पच्चुप्पन्नभावतो हुत्वाहोतिभावानुपगमतो। पच्चुप्पन्नाभावतोति पच्चुप्पन्नताय अभावतो।
288. Anāgataṃ vā paccuppannaṃ vāti ettha vā-saddo aniyamattho yathā ‘‘khadire vā bandhitabbaṃ palāse vā’’ti. Tasmā ‘‘hutvā hotī’’ti ettha hoti-saddo anāgatapaccuppannesu yaṃ kiñci padhānaṃ katvā sambandhaṃ labhatīti dassento ‘‘anāgataṃ…pe… daṭṭhabba’’nti āha. Tattha paccuppannaṃ hontanti paccuppannaṃ jāyamānaṃ paccuppannabhāvaṃ labhantaṃ. Tenāha ‘‘taññeva anāgataṃ taṃ paccuppannanti laddhivasenā’’ti. Tampi hutvā hotīti yaṃ anāgataṃ hutvā paccuppannabhāvappattiyā ‘‘hutvā hotī’’ti vuttaṃ, kiṃ tadapi puna hutvā hotīti pucchati. Tabbhāvāvigamatoti paccuppannabhāvato hutvāhotibhāvānupagamato. Paccuppannābhāvatoti paccuppannatāya abhāvato.
वचनं अरहतीति इमिना वचनमत्ते न कोचि दोसोति दस्सेति। इदं वुत्तं होति – यदिपि तस्स पुन हुत्वा भूतस्स पुन हुत्वाहोतिभावो नत्थि, पुनप्पुनं ञापेतब्बताय पन दुतियं ततो परम्पि तथा वत्तब्बतं अरहतीति ‘‘आमन्ता’’ति पटिजानातीति। धम्मेति सभावधम्मे। तप्पटिक्खेपतो अधम्मे अभावधम्मे। तेनाह ‘‘ससविसाणे’’ति।
Vacanaṃarahatīti iminā vacanamatte na koci dosoti dasseti. Idaṃ vuttaṃ hoti – yadipi tassa puna hutvā bhūtassa puna hutvāhotibhāvo natthi, punappunaṃ ñāpetabbatāya pana dutiyaṃ tato parampi tathā vattabbataṃ arahatīti ‘‘āmantā’’ti paṭijānātīti. Dhammeti sabhāvadhamme. Tappaṭikkhepato adhamme abhāvadhamme. Tenāha ‘‘sasavisāṇe’’ti.
पटिक्खित्तनयेनाति ‘‘हुत्वा होति, हुत्वा होती’’ति एत्थ पुब्बे यदेतं तया ‘‘अनागतं हुत्वा पच्चुप्पन्नं होती’’ति वदता ‘‘तंयेव अनागतं तं पच्चुप्पन्न’’न्ति लद्धिवसेन ‘‘अनागतं वा पच्चुप्पन्नं वा हुत्वा होती’’ति वुत्तं, ‘‘किं ते तम्पि हुत्वा होती’’ति पुच्छिते यो परवादिना हुत्वा भूतस्स पुन हुत्वाअभावतो ‘‘न हेवा’’ति पटिक्खेपो कतो, तेन पटिक्खित्तनयेन। स्वायं यदेव रूपादि अनागतं, तदेव पच्चुप्पन्नन्ति सतिपि अत्थाभेदे अनागतपच्चुप्पन्नन्ति पन अत्थेव कालभेदोति तंकालभेदविरोधाय पटिक्खेपो पवत्तोति आह ‘‘पटिक्खित्तनयेनाति कालनानत्तेना’’ति। तेन हि सो अयञ्च पटिक्खेपो नीतो पवत्तितोति। पटिञ्ञातनयेनाति इदम्पि यथावुत्तपटिक्खेपानन्तरं यं पटिञ्ञातं, तं सन्धायाह। यथा हि सा पटिञ्ञा अत्थाभेदेन नीता पवत्तिता, तथायम्पि। तेनेवाह ‘‘अत्थानानत्तेना’’ति, अनागतादिप्पभेदाय कालपञ्ञत्तिया उपादानभूतस्स अत्थस्स अभेदेनाति अत्थो। यथा उपादानभूतरूपादिअत्थाभेदेपि तेसं खणत्तयानावत्ति तंसमङ्गिता अनागतपच्चुप्पन्नभावावत्तिता, तथा तत्थ वुच्चमाना हुत्वाहोतिभावा यथाक्कमं पुरिमपच्छिमेसु पवत्तिता पुरिमपच्छिमकिरियाति कत्वाति इममत्थं दस्सेन्तो ‘‘अत्थानानत्तं…पे॰… पटिजानाती’’ति वत्वा पुन ‘‘अत्थानानत्तमेव ही’’तिआदिना तमेव अत्थं समत्थेति। यथा पन ‘‘तं जीवं तं सरीर’’न्ति पटिजानन्तस्स जीवोव सरीरं, सरीरमेव जीवोति जीवसरीरानं अनञ्ञत्तं आपज्जति, एवं ‘‘तञ्ञेव अनागतं तं पच्चुप्पन्न’’न्ति च पटिजानन्तस्स अनागतपच्चुप्पन्नानं अनञ्ञत्तं आपन्नन्ति पच्चुप्पन्नानागतेसु वुत्ता होतिभावहुत्वाभावा अनागतपच्चुप्पन्नेसुपि आपज्जेय्युन्ति वुत्तं अट्ठकथायं ‘‘एवं सन्ते अनागतम्पि हुत्वाहोति नाम, पच्चुप्पन्नम्पि हुत्वाहोतियेव नामा’’ति।
Paṭikkhittanayenāti ‘‘hutvā hoti, hutvā hotī’’ti ettha pubbe yadetaṃ tayā ‘‘anāgataṃ hutvā paccuppannaṃ hotī’’ti vadatā ‘‘taṃyeva anāgataṃ taṃ paccuppanna’’nti laddhivasena ‘‘anāgataṃ vā paccuppannaṃ vā hutvā hotī’’ti vuttaṃ, ‘‘kiṃ te tampi hutvā hotī’’ti pucchite yo paravādinā hutvā bhūtassa puna hutvāabhāvato ‘‘na hevā’’ti paṭikkhepo kato, tena paṭikkhittanayena. Svāyaṃ yadeva rūpādi anāgataṃ, tadeva paccuppannanti satipi atthābhede anāgatapaccuppannanti pana attheva kālabhedoti taṃkālabhedavirodhāya paṭikkhepo pavattoti āha ‘‘paṭikkhittanayenāti kālanānattenā’’ti. Tena hi so ayañca paṭikkhepo nīto pavattitoti. Paṭiññātanayenāti idampi yathāvuttapaṭikkhepānantaraṃ yaṃ paṭiññātaṃ, taṃ sandhāyāha. Yathā hi sā paṭiññā atthābhedena nītā pavattitā, tathāyampi. Tenevāha ‘‘atthānānattenā’’ti, anāgatādippabhedāya kālapaññattiyā upādānabhūtassa atthassa abhedenāti attho. Yathā upādānabhūtarūpādiatthābhedepi tesaṃ khaṇattayānāvatti taṃsamaṅgitā anāgatapaccuppannabhāvāvattitā, tathā tattha vuccamānā hutvāhotibhāvā yathākkamaṃ purimapacchimesu pavattitā purimapacchimakiriyāti katvāti imamatthaṃ dassento ‘‘atthānānattaṃ…pe… paṭijānātī’’ti vatvā puna ‘‘atthānānattameva hī’’tiādinā tameva atthaṃ samattheti. Yathā pana ‘‘taṃ jīvaṃ taṃ sarīra’’nti paṭijānantassa jīvova sarīraṃ, sarīrameva jīvoti jīvasarīrānaṃ anaññattaṃ āpajjati, evaṃ ‘‘taññeva anāgataṃ taṃ paccuppanna’’nti ca paṭijānantassa anāgatapaccuppannānaṃ anaññattaṃ āpannanti paccuppannānāgatesu vuttā hotibhāvahutvābhāvā anāgatapaccuppannesupi āpajjeyyunti vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘evaṃ sante anāgatampi hutvāhoti nāma, paccuppannampi hutvāhotiyeva nāmā’’ti.
अनुञ्ञातपञ्हस्साति ‘‘तञ्ञेव अनागतं तं पच्चुप्पन्नन्ति? आमन्ता’’ति एवं अत्थानानत्तं सन्धाय अनुञ्ञातस्स अत्थस्स। ञातुं इच्छितो हि अत्थो पञ्हो। दोसो वुत्तोति अनागतं हुत्वा पच्चुप्पन्नभूतस्स पुन अनागतं हुत्वा पच्चुप्पन्नभावापत्तिसङ्खातो दोसो वुत्तो पुरिमनये । पच्छिमनये पन अनागतपच्चुप्पन्नेसु एकेकस्स हुत्वाहोतिभावापत्तिसङ्खातो दोसो वुत्तोति अत्थो। पटिक्खित्तपञ्हन्ति ‘‘तंयेव अनागतं तं पच्चुप्पन्नन्ति? न हेवं वत्तब्बे’’ति एवं कालनानत्तं सन्धाय पटिक्खित्तपञ्हं। तेनाति अनागतपच्चुप्पन्नानं होतिहुत्वाभावपटिक्खेपेन। चोदेतीति अनागतं तेन होति नाम, पच्चुप्पन्नं तेन हुत्वा नाम, उभयम्पि अनञ्ञत्ता उभयसभावन्ति चोदेति। एत्थाति ‘‘हुत्वा होती’’ति एतस्मिं पञ्हे कथं होति दोसोति चोदेतीति। ‘‘तस्सेवा’’ति परिहरति। कथं कत्वा चोदना, कथञ्च कत्वा परिहारो? अनुजाननपटिक्खेपानं भिन्नविसयताय चोदना, अत्थाभेदकालभेदविसयत्ता अभिन्नाधारताय तेसं परिहारो। तस्सेवाति हि परवादिनो एवाति अत्थो।
Anuññātapañhassāti ‘‘taññeva anāgataṃ taṃ paccuppannanti? Āmantā’’ti evaṃ atthānānattaṃ sandhāya anuññātassa atthassa. Ñātuṃ icchito hi attho pañho. Doso vuttoti anāgataṃ hutvā paccuppannabhūtassa puna anāgataṃ hutvā paccuppannabhāvāpattisaṅkhāto doso vutto purimanaye . Pacchimanaye pana anāgatapaccuppannesu ekekassa hutvāhotibhāvāpattisaṅkhāto doso vuttoti attho. Paṭikkhittapañhanti ‘‘taṃyeva anāgataṃ taṃ paccuppannanti? Na hevaṃ vattabbe’’ti evaṃ kālanānattaṃ sandhāya paṭikkhittapañhaṃ. Tenāti anāgatapaccuppannānaṃ hotihutvābhāvapaṭikkhepena. Codetīti anāgataṃ tena hoti nāma, paccuppannaṃ tena hutvā nāma, ubhayampi anaññattā ubhayasabhāvanti codeti. Etthāti ‘‘hutvā hotī’’ti etasmiṃ pañhe kathaṃ hoti dosoti codetīti. ‘‘Tassevā’’ti pariharati. Kathaṃ katvā codanā, kathañca katvā parihāro? Anujānanapaṭikkhepānaṃ bhinnavisayatāya codanā, atthābhedakālabhedavisayattā abhinnādhāratāya tesaṃ parihāro. Tassevāti hi paravādino evāti attho.
तदुभयं गहेत्वाति ‘‘तं अनागतं तं पच्चुप्पन्न’’न्ति उभयं एकज्झं गहेत्वा। एकेकन्ति तेसु एकेकं। एकेकमेवाति उभयं एकज्झं अग्गहेत्वा एकेकमेव विसुं विसुं इमस्मिं पक्खे तथा न युत्तन्ति अत्थो। एस नयोति अतिदेसं कत्वा संखित्तत्ता तं दुब्बिञ्ञेय्यन्ति ‘‘अनागतस्स ही’’तिआदिना विवरति। पटिजानितब्बं सिया अनागतपच्चुप्पन्नानं यथाक्कमं होतिहुत्वाभावतोति अधिप्पायो। ‘‘यदेतं तया’’तिआदिना पवत्तो संवण्णनानयो पुरिमनयो, तत्थ हि ‘‘यदि ते अनागतं हुत्वा’’तिआदिना हुत्वाहोतिभावो चोदितो। ‘‘अपरो नयो’’तिआदिको दुतियनयो। तत्थ हि ‘‘अनागतस्स…पे॰… हुत्वाहोतियेव नामा’’ति अनागतादीसु एकेकस्स हुत्वाहोतिनामता चोदिता।
Tadubhayaṃ gahetvāti ‘‘taṃ anāgataṃ taṃ paccuppanna’’nti ubhayaṃ ekajjhaṃ gahetvā. Ekekanti tesu ekekaṃ. Ekekamevāti ubhayaṃ ekajjhaṃ aggahetvā ekekameva visuṃ visuṃ imasmiṃ pakkhe tathā na yuttanti attho. Esa nayoti atidesaṃ katvā saṃkhittattā taṃ dubbiññeyyanti ‘‘anāgatassa hī’’tiādinā vivarati. Paṭijānitabbaṃ siyā anāgatapaccuppannānaṃ yathākkamaṃ hotihutvābhāvatoti adhippāyo. ‘‘Yadetaṃ tayā’’tiādinā pavatto saṃvaṇṇanānayo purimanayo, tattha hi ‘‘yadi te anāgataṃ hutvā’’tiādinā hutvāhotibhāvo codito. ‘‘Aparo nayo’’tiādiko dutiyanayo. Tattha hi ‘‘anāgatassa…pe… hutvāhotiyeva nāmā’’ti anāgatādīsu ekekassa hutvāhotināmatā coditā.
वचनसोधनवण्णना निट्ठिता।
Vacanasodhanavaṇṇanā niṭṭhitā.
अतीतञाणादिकथावण्णना
Atītañāṇādikathāvaṇṇanā
२९०. कथं वुच्चतीति कस्मा वुत्तं। तेनाति हि इमिना दुतियपुच्छाय ‘‘अतीतं ञाण’’न्ति इदं पच्चामट्ठं, तञ्च पच्चुप्पन्नं ञाणं, अतीतधम्मारम्मणताय अतीतन्ति वुत्तं। तेनाह अट्ठकथायं ‘‘पुन पुट्ठो अतीतारम्मणं पच्चुप्पन्नं ञाण’’न्तिआदि।
290. Kathaṃvuccatīti kasmā vuttaṃ. Tenāti hi iminā dutiyapucchāya ‘‘atītaṃ ñāṇa’’nti idaṃ paccāmaṭṭhaṃ, tañca paccuppannaṃ ñāṇaṃ, atītadhammārammaṇatāya atītanti vuttaṃ. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘puna puṭṭho atītārammaṇaṃ paccuppannaṃ ñāṇa’’ntiādi.
अतीतञाणादिकथावण्णना निट्ठिता।
Atītañāṇādikathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
अरहन्तादिकथावण्णना
Arahantādikathāvaṇṇanā
२९१. ‘‘अरहं खीणासवो’’तिआदिना सुत्तविरोधो पाकटोति इदमेव दस्सेन्तो ‘‘युत्तिविरोधो…पे॰… दट्ठब्बो’’ति आह। तत्थ अनानत्तन्ति अविसेसो। एवमादिकोति आदि-सद्देन कतकिच्चताभावो अनोहितभारताति एवमादीनं सङ्गहो दट्ठब्बो।
291. ‘‘Arahaṃ khīṇāsavo’’tiādinā suttavirodho pākaṭoti idameva dassento ‘‘yuttivirodho…pe… daṭṭhabbo’’ti āha. Tattha anānattanti aviseso. Evamādikoti ādi-saddena katakiccatābhāvo anohitabhāratāti evamādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo.
अरहन्तादिकथावण्णना निट्ठिता।
Arahantādikathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
पदसोधनकथावण्णना
Padasodhanakathāvaṇṇanā
२९५. यो अतीतसद्दाभिधेय्यो अत्थो, सो अत्थिसद्दाभिधेय्योति द्वेपि समानाधिकरणत्थाति कत्वा वुत्तं ‘‘अतीतअत्थिसद्दानं एकत्थत्ता’’ति, न, अतीतसद्दाभिधेय्यस्सेव अत्थिसद्दाभिधेय्यत्ता। तेनाह ‘‘अत्थिसद्दत्थस्स च न्वातीतभावतो’’ति। तेन किं सिद्धन्ति आह ‘‘अतीतं न्वातीतं, न्वातीतञ्च अतीतं होती’’ति। इदं वुत्तं होति – यदि तव मतेन अतीतं अत्थि, अत्थि च न्वातीतन्ति अतीतञ्च नो अतीतं सिया, तथा अत्थि नो अतीतं अतीतञ्च नो अतीतं अतीतं सियाति, यथा ‘‘अतीतं अत्थी’’ति एत्थ अतीतमेव अत्थीति नायं नियमो गहेतब्बो अनतीतस्सपि अत्थिभावस्स इच्छितत्ता। तेनेवाह ‘‘अत्थि सिया अतीतं, सिया न्वातीत’’न्ति। येन हि आकारेन अतीतस्स अत्थिभावो परवादिना इच्छितो, तेनाकारेन अनतीतस्स अनागतस्स पच्चुप्पन्नस्स च सो इच्छितो। केन पन आकारेन इच्छितोति ? सङ्खताकारेन। तेन वुत्तं ‘‘तेनातीतं न्वातीतं, न्वातीतं अतीत’’न्ति। तस्मा अतीतं अत्थियेवाति एवमेत्थ नियमो गहेतब्बो। अत्थिभावे हि अतीतं नियमितं, न अतीते अत्थिभावो नियमितो, ‘‘न पन निब्बानं अत्थी’’ति एत्थ पन निब्बानमेव अत्थीति अयम्पि नियमो सम्भवतीति सो एव गहेतब्बो। यदिपि हि निब्बानं परमत्थतो अत्थिभावं उपादाय उत्तरपदावधारणं लब्भति तदञ्ञस्सपि अभावतो, तथापि असङ्खताकारेन अञ्ञस्स अनुपलब्भनतो तथा निब्बानमेव अत्थीति पुरिमपदावधारणे अत्थे गय्हमाने ‘‘अत्थि सिया निब्बानं, सिया नो निब्बान’’न्ति चोदना अनोकासा। अतीतादीसु पन पुरिमपदावधारणं परवादिना न गहितन्ति नत्थेत्थ अतिप्पसङ्गो। अग्गहणञ्चस्स पाळितो एव विञ्ञायति। एवमेत्थ अतीतादीनं अत्थितं वदन्तस्स परवादिस्सेवायं इट्ठविघातदोसापत्ति, न पन निब्बानस्स अत्थितं वदन्तस्स सकवादिस्साति। पटिपादना पतिट्ठापना वेदितब्बा।
295. Yo atītasaddābhidheyyo attho, so atthisaddābhidheyyoti dvepi samānādhikaraṇatthāti katvā vuttaṃ ‘‘atītaatthisaddānaṃ ekatthattā’’ti, na, atītasaddābhidheyyasseva atthisaddābhidheyyattā. Tenāha ‘‘atthisaddatthassa ca nvātītabhāvato’’ti. Tena kiṃ siddhanti āha ‘‘atītaṃ nvātītaṃ, nvātītañca atītaṃ hotī’’ti. Idaṃ vuttaṃ hoti – yadi tava matena atītaṃ atthi, atthi ca nvātītanti atītañca no atītaṃ siyā, tathā atthi no atītaṃ atītañca no atītaṃ atītaṃ siyāti, yathā ‘‘atītaṃ atthī’’ti ettha atītameva atthīti nāyaṃ niyamo gahetabbo anatītassapi atthibhāvassa icchitattā. Tenevāha ‘‘atthi siyā atītaṃ, siyā nvātīta’’nti. Yena hi ākārena atītassa atthibhāvo paravādinā icchito, tenākārena anatītassa anāgatassa paccuppannassa ca so icchito. Kena pana ākārena icchitoti ? Saṅkhatākārena. Tena vuttaṃ ‘‘tenātītaṃ nvātītaṃ, nvātītaṃ atīta’’nti. Tasmā atītaṃ atthiyevāti evamettha niyamo gahetabbo. Atthibhāve hi atītaṃ niyamitaṃ, na atīte atthibhāvo niyamito, ‘‘na pana nibbānaṃ atthī’’ti ettha pana nibbānameva atthīti ayampi niyamo sambhavatīti so eva gahetabbo. Yadipi hi nibbānaṃ paramatthato atthibhāvaṃ upādāya uttarapadāvadhāraṇaṃ labbhati tadaññassapi abhāvato, tathāpi asaṅkhatākārena aññassa anupalabbhanato tathā nibbānameva atthīti purimapadāvadhāraṇe atthe gayhamāne ‘‘atthi siyā nibbānaṃ, siyā no nibbāna’’nti codanā anokāsā. Atītādīsu pana purimapadāvadhāraṇaṃ paravādinā na gahitanti natthettha atippasaṅgo. Aggahaṇañcassa pāḷito eva viññāyati. Evamettha atītādīnaṃ atthitaṃ vadantassa paravādissevāyaṃ iṭṭhavighātadosāpatti, na pana nibbānassa atthitaṃ vadantassa sakavādissāti. Paṭipādanā patiṭṭhāpanā veditabbā.
एत्थाह ‘‘अतीतं अत्थी’’तिआदिना किं पनायं अतीतानागतानं परमत्थतो अत्थिभावो अधिप्पेतो, उदाहु न परमत्थतो। किञ्चेत्थ – यदि ताव परमत्थतो, सब्बकालं अत्थिभावतो सङ्खारानं सस्सतभावो आपज्जति, न च तं युत्तं आगमविरोधतो युत्तिविरोधतो च। अथ न परमत्थतो, ‘‘सब्बमत्थी’’तिआदिका चोदना निरत्थिका सिया, न निरत्थिका। सो हि परवादी ‘‘यं किञ्चि रूपं अतीतानागत’’न्तिआदिना अतीतानागतानम्पि खन्धभावस्स वुत्तत्ता असति च अतीते कुसलाकुसलस्स कम्मस्स आयतिं फलं कथं भवेय्य, तत्थ च पुब्बेनिवासञाणादि अनागते च अनागतंसञाणादि कथं पवत्तेय्य, तस्मा अत्थेव परमत्थतो अतीतानागतन्ति यं पटिजानाति, तं सन्धाय अयं कताति। एकन्तेन चेतं सम्पटिच्छितब्बं। येपि ‘‘सब्बं अत्थी’’ति वदन्ति अतीतं अनागतं पच्चुप्पन्नञ्च, ते सब्बत्थिवादाति।
Etthāha ‘‘atītaṃ atthī’’tiādinā kiṃ panāyaṃ atītānāgatānaṃ paramatthato atthibhāvo adhippeto, udāhu na paramatthato. Kiñcettha – yadi tāva paramatthato, sabbakālaṃ atthibhāvato saṅkhārānaṃ sassatabhāvo āpajjati, na ca taṃ yuttaṃ āgamavirodhato yuttivirodhato ca. Atha na paramatthato, ‘‘sabbamatthī’’tiādikā codanā niratthikā siyā, na niratthikā. So hi paravādī ‘‘yaṃ kiñci rūpaṃ atītānāgata’’ntiādinā atītānāgatānampi khandhabhāvassa vuttattā asati ca atīte kusalākusalassa kammassa āyatiṃ phalaṃ kathaṃ bhaveyya, tattha ca pubbenivāsañāṇādi anāgate ca anāgataṃsañāṇādi kathaṃ pavatteyya, tasmā attheva paramatthato atītānāgatanti yaṃ paṭijānāti, taṃ sandhāya ayaṃ katāti. Ekantena cetaṃ sampaṭicchitabbaṃ. Yepi ‘‘sabbaṃ atthī’’ti vadanti atītaṃ anāgataṃ paccuppannañca, te sabbatthivādāti.
चतुब्बिधा चेते ते सब्बत्थिवादा। तत्थ केचि भावञ्ञत्तिका। ते हि ‘‘यथा सुवण्णभाजनस्स भिन्दित्वा अञ्ञथा करियमानस्स सण्ठानस्सेव अञ्ञथत्तं, न वण्णादीनं, यथा च खीरं दधिभावेन परिणमन्तं रसवीरियविपाके परिच्चजति, न वण्णं, एवं धम्मापि अनागतद्धुनो पच्चुप्पन्नद्धं सङ्कमन्ता अनागतभावमेव जहन्ति, न अत्तनो सभावं। तथा पच्चुप्पन्नद्धुनो अतीतद्धं सङ्कमे’’ति वदन्ति। केचि लक्खणञ्ञत्तिका, ते पन ‘‘तीसु अद्धासु पवत्तमानो धम्मो अतीतो अतीतलक्खणयुत्तो, इतरलक्खणेहि अयुत्तो। तथा अनागतो पच्चुप्पन्नो च। यथा पुरिसो एकिस्सा इत्थिया रत्तो अञ्ञासु अरत्तो’’ति वदन्ति। अञ्ञे अवत्थञ्ञत्तिका, ते ‘‘तीसु अद्धासु पवत्तमानो धम्मो तं तं अवत्थं पत्वा अञ्ञो अञ्ञं निद्दिसीयति अवत्थन्तरतो, न सभावतो। यथा एकं अक्खं एकङ्गे निक्खित्तं एकन्ति वुच्चति, सतङ्गे सतन्ति, सहस्सङ्गे सहस्सन्ति, एवंसम्पदमिद’’न्ति। अपरे अञ्ञथञ्ञत्तिका, ते पन ‘‘तीसु अद्धासु पवत्तमानो धम्मो तं तं अपेक्खित्वा तदञ्ञसभावेन वुच्चति। यथा तं एका इत्थी माताति च वुच्चति धीता’’ति च। एवमेते चत्तारो सब्बत्थिवादा।
Catubbidhā cete te sabbatthivādā. Tattha keci bhāvaññattikā. Te hi ‘‘yathā suvaṇṇabhājanassa bhinditvā aññathā kariyamānassa saṇṭhānasseva aññathattaṃ, na vaṇṇādīnaṃ, yathā ca khīraṃ dadhibhāvena pariṇamantaṃ rasavīriyavipāke pariccajati, na vaṇṇaṃ, evaṃ dhammāpi anāgataddhuno paccuppannaddhaṃ saṅkamantā anāgatabhāvameva jahanti, na attano sabhāvaṃ. Tathā paccuppannaddhuno atītaddhaṃ saṅkame’’ti vadanti. Keci lakkhaṇaññattikā, te pana ‘‘tīsu addhāsu pavattamāno dhammo atīto atītalakkhaṇayutto, itaralakkhaṇehi ayutto. Tathā anāgato paccuppanno ca. Yathā puriso ekissā itthiyā ratto aññāsu aratto’’ti vadanti. Aññe avatthaññattikā, te ‘‘tīsu addhāsu pavattamāno dhammo taṃ taṃ avatthaṃ patvā añño aññaṃ niddisīyati avatthantarato, na sabhāvato. Yathā ekaṃ akkhaṃ ekaṅge nikkhittaṃ ekanti vuccati, sataṅge satanti, sahassaṅge sahassanti, evaṃsampadamida’’nti. Apare aññathaññattikā, te pana ‘‘tīsu addhāsu pavattamāno dhammo taṃ taṃ apekkhitvā tadaññasabhāvena vuccati. Yathā taṃ ekā itthī mātāti ca vuccati dhītā’’ti ca. Evamete cattāro sabbatthivādā.
तेसु पठमो परिणामवादिताय कापिलपक्खिकेसु पक्खिपितब्बोति। दुतियस्सपि कालसङ्करो आपज्जति सब्बस्स सब्बलक्खणयोगतो। चतुत्थस्सपि सङ्करोव। एकस्सेव धम्मस्स पवत्तिक्खणे तयोपि काला समोधानं गच्छन्ति। पुरिमपच्छिमक्खणा हि अतीतानागता, मज्झिमो पच्चुप्पन्नोति। ततियस्स पन अवत्थञ्ञत्तिकस्स नत्थि सङ्करो धम्मकिच्चेन कालववत्थानतो। धम्मो हि सकिच्चक्खणे पच्चुप्पन्नो, ततो पुब्बे अनागतो, पच्छा अतीतोति।
Tesu paṭhamo pariṇāmavāditāya kāpilapakkhikesu pakkhipitabboti. Dutiyassapi kālasaṅkaro āpajjati sabbassa sabbalakkhaṇayogato. Catutthassapi saṅkarova. Ekasseva dhammassa pavattikkhaṇe tayopi kālā samodhānaṃ gacchanti. Purimapacchimakkhaṇā hi atītānāgatā, majjhimo paccuppannoti. Tatiyassa pana avatthaññattikassa natthi saṅkaro dhammakiccena kālavavatthānato. Dhammo hi sakiccakkhaṇe paccuppanno, tato pubbe anāgato, pacchā atītoti.
तत्थ यदि अतीतम्पि धरमानसभावताय अत्थि अनागतम्पि, कस्मा तं अतीतन्ति वुच्चति अनागतन्ति वा, ननु वुत्तं ‘‘धम्मकिच्चेन कालववत्थानतो’’ति। यदि एवं पच्चुप्पन्नस्स चक्खुस्स किं किच्चं, अनवसेसपच्चयसमवाये फलुप्पादनं। एवं सति अनागतस्सपि चस्स तेन भवितब्बं अत्थिभावतोति लक्खणसङ्करो सिया। इदञ्चेत्थ वत्तब्बं, तेनेव सभावेन सतो धम्मस्स किच्चं, किच्चकरणे को विबन्धो, येन कदाचि करोति कदाचि न करोति पच्चयसमवायभावतो, किच्चस्स समवायाभावतोति चे? तं न, निच्चं अत्थिभावस्स इच्छितत्ता। ततो एव च अद्धुनं अववत्थानं। धम्मो हि तेनेव सभावेन विज्जमानो कस्मा कदाचि अतीतोति वुच्चति कदाचि अनागतोति कालस्स ववत्थानं न सिया। यो हि धम्मो अजातो, सो अनागतो। यो जातो न च निरुद्धो, सो पच्चुप्पन्नो। यो निरुद्धो, सो अतीतो। इदमेवेत्थ वत्तब्बं। यदि यथा वत्तमानं अत्थि , तथा अतीतं अनागतञ्च अत्थि, तस्स तथा सतो अजातता निरुद्धता च केन होतीति। तेनेव हि सभावेन सतो धम्मस्स कथमिदं सिज्झति अजातोति वा निरुद्धोति वा। किं तस्स पुब्बे नाहोसि, यस्स अभावतो अजातोति वुच्चति, किञ्च पच्छा नत्थि, यस्स अभावतो निरुद्धोति वुच्चति। तस्मा सब्बथापि अद्धत्तयं न सिज्झति, यदि अहुत्वा सङ्गति हुत्वा च विनस्सतीति न सम्पटिच्छन्ति। यं पन वुत्तं ‘‘सङ्खतलक्खणयोगतो न सस्सतभावप्पसङ्गो’’ति, तयिदं केवलं वाचावत्थुमत्तं उदयवयासम्भवतो, अत्थि च नाम सब्बदा सो धम्मो, न च निच्चोति कुतोयं वाचायुत्ति।
Tattha yadi atītampi dharamānasabhāvatāya atthi anāgatampi, kasmā taṃ atītanti vuccati anāgatanti vā, nanu vuttaṃ ‘‘dhammakiccena kālavavatthānato’’ti. Yadi evaṃ paccuppannassa cakkhussa kiṃ kiccaṃ, anavasesapaccayasamavāye phaluppādanaṃ. Evaṃ sati anāgatassapi cassa tena bhavitabbaṃ atthibhāvatoti lakkhaṇasaṅkaro siyā. Idañcettha vattabbaṃ, teneva sabhāvena sato dhammassa kiccaṃ, kiccakaraṇe ko vibandho, yena kadāci karoti kadāci na karoti paccayasamavāyabhāvato, kiccassa samavāyābhāvatoti ce? Taṃ na, niccaṃ atthibhāvassa icchitattā. Tato eva ca addhunaṃ avavatthānaṃ. Dhammo hi teneva sabhāvena vijjamāno kasmā kadāci atītoti vuccati kadāci anāgatoti kālassa vavatthānaṃ na siyā. Yo hi dhammo ajāto, so anāgato. Yo jāto na ca niruddho, so paccuppanno. Yo niruddho, so atīto. Idamevettha vattabbaṃ. Yadi yathā vattamānaṃ atthi , tathā atītaṃ anāgatañca atthi, tassa tathā sato ajātatā niruddhatā ca kena hotīti. Teneva hi sabhāvena sato dhammassa kathamidaṃ sijjhati ajātoti vā niruddhoti vā. Kiṃ tassa pubbe nāhosi, yassa abhāvato ajātoti vuccati, kiñca pacchā natthi, yassa abhāvato niruddhoti vuccati. Tasmā sabbathāpi addhattayaṃ na sijjhati, yadi ahutvā saṅgati hutvā ca vinassatīti na sampaṭicchanti. Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘saṅkhatalakkhaṇayogato na sassatabhāvappasaṅgo’’ti, tayidaṃ kevalaṃ vācāvatthumattaṃ udayavayāsambhavato, atthi ca nāma sabbadā so dhammo, na ca niccoti kutoyaṃ vācāyutti.
सभावो सब्बदा अत्थि, निच्चो धम्मो न वुच्चति।
Sabhāvo sabbadā atthi, nicco dhammo na vuccati;
धम्मो सभावतो नाञ्ञो, अहो धम्मेसु कोसलं॥
Dhammo sabhāvato nāñño, aho dhammesu kosalaṃ.
यञ्च वुत्तं ‘‘यं किञ्चि रूपं अतीतानागत’’न्तिआदिना अतीतानागतानं खन्धभावस्स वुत्तत्ता अत्थेवाति, वदाम। अतीतं भूतपुब्बं, अनागतं यं सति पच्चये भविस्सति, तदुभयस्सपि रुप्पनादिसभावानातिवत्तनतो रूपक्खन्धादिभावो वुत्तो। यथाधम्मसभावानातिवत्तनतो अतीता धम्मा अनागता धम्माति, न धरमानसभावताय। को च एवमाह ‘‘पच्चुप्पन्नं विय तं अत्थी’’ति। कथं पनेतं अत्थीति? अतीतानागतसभावेन। इदं पन तवेव उपट्ठितं, कथं तं अतीतं अनागतञ्च वुच्चति, यदि निच्चकालं अत्थीति।
Yañca vuttaṃ ‘‘yaṃ kiñci rūpaṃ atītānāgata’’ntiādinā atītānāgatānaṃ khandhabhāvassa vuttattā atthevāti, vadāma. Atītaṃ bhūtapubbaṃ, anāgataṃ yaṃ sati paccaye bhavissati, tadubhayassapi ruppanādisabhāvānātivattanato rūpakkhandhādibhāvo vutto. Yathādhammasabhāvānātivattanato atītā dhammā anāgatā dhammāti, na dharamānasabhāvatāya. Ko ca evamāha ‘‘paccuppannaṃ viya taṃ atthī’’ti. Kathaṃ panetaṃ atthīti? Atītānāgatasabhāvena. Idaṃ pana taveva upaṭṭhitaṃ, kathaṃ taṃ atītaṃ anāgatañca vuccati, yadi niccakālaṃ atthīti.
यं पन ‘‘न ताव कालं करोति, याव न तं पापं ब्यन्ती होती’’ति (म॰ नि॰ ३.२५०) सुत्ते वुत्तं, तं यस्मिञ्च सन्ताने कम्मं कतूपचितं, तत्थ तेनाहितं तंफलुप्पादनसमत्थतं सन्धाय वुत्तं, न अतीतस्स कम्मस्स धरमानसभावत्ता। तथा सति सकेन भावेन विज्जमानं कथं तं अतीतं नाम सिया। इत्थञ्चेतं एवं सम्पटिच्छितब्बं, यं सङ्खारा अहुत्वा सम्भवन्ति, हुत्वा पतिवेन्ति तेसं उदयतो पुब्बे वयतो च पच्छा न काचि ठिति नाम अत्थि, यतो अतीतानागतं अत्थीति वुच्चेय्य। तेन वुत्तं –
Yaṃ pana ‘‘na tāva kālaṃ karoti, yāva na taṃ pāpaṃ byantī hotī’’ti (ma. ni. 3.250) sutte vuttaṃ, taṃ yasmiñca santāne kammaṃ katūpacitaṃ, tattha tenāhitaṃ taṃphaluppādanasamatthataṃ sandhāya vuttaṃ, na atītassa kammassa dharamānasabhāvattā. Tathā sati sakena bhāvena vijjamānaṃ kathaṃ taṃ atītaṃ nāma siyā. Itthañcetaṃ evaṃ sampaṭicchitabbaṃ, yaṃ saṅkhārā ahutvā sambhavanti, hutvā pativenti tesaṃ udayato pubbe vayato ca pacchā na kāci ṭhiti nāma atthi, yato atītānāgataṃ atthīti vucceyya. Tena vuttaṃ –
‘‘अनिधानगता भग्गा, पुञ्जो नत्थि अनागते।
‘‘Anidhānagatā bhaggā, puñjo natthi anāgate;
उप्पन्ना येपि तिट्ठन्ति, आरग्गे सासपूपमा’’ति॥ (महानि॰ १०, ३९)।
Uppannā yepi tiṭṭhanti, āragge sāsapūpamā’’ti. (mahāni. 10, 39);
यदि चानागतं परमत्थतो सिया, अहुत्वा सम्भवन्तीति वत्तुं न सक्का। पच्चुप्पन्नकाले अहुत्वा सम्भवन्तीति चे? न, धम्मप्पवत्तिमत्तत्ता कालस्स। अथ अत्तनो सभावेन अहुत्वा सम्भवन्तीति, सिद्धमेतं अनागतं परमत्थतो नत्थीति। यञ्च वुत्तं ‘‘असति अतीते कुसलाकुसलस्स कम्मस्स आयतिं फलं कथं भवेय्या’’ति, न खो पनेत्थ अतीतकम्मतो फलुप्पत्ति इच्छिता, अथ खो तस्स कतत्ता तदाहितविसेसतो सन्तानतो। वुत्तञ्हेतं भगवता ‘‘कामावचरस्स कुसलस्स कम्मस्स कतत्ता उपचितत्ता विपाकं चक्खुविञ्ञाणं उप्पन्नं होती’’ति (ध॰ स॰ ४३१)। यस्स पन अतीतानागतं परमत्थतो अत्थि, तस्स फलं निच्चमेव अत्थीति किं तत्थ कम्मस्स सामत्थियं। उप्पादने चे, सिद्धमिदं अहुत्वा भवतीति। यं पन वुत्तं ‘‘असति अतीतानागते कथं तत्थ ञाणं पवत्तेय्या’’ति, यथा तं आलम्बणं, तं तथा अत्थि, कथञ्च तं आलम्बणं, अहोसि भविस्सति चाति। न हि कोचि अतीतं अनुस्सरन्तो अत्थीति अनुस्सरति, अथ खो अहोसीति। यथा पन वत्तमानं आरम्मणं अनुभूतं, तथा तं अतीतं अनुस्सरति। यथा च वत्तमानं भविस्सति, तथा बुद्धादीहि गय्हति। यदि च तं तथेव अत्थि, वत्तमानमेव तं सिया। अथ नत्थि, सिद्धं ‘‘असन्तं ञाणस्स आरम्मणं होती’’ति। विज्जमानं वा हि चित्तसञ्ञातं अविज्जमानं वा आरम्मणं एतेसं अत्थीति आरम्मणा, चित्तचेतसिका, न विज्जमानंयेव आरब्भ पवत्तनतो, तस्मा पच्चुप्पन्नमेव धरमानसभावं न अतीतानागतन्ति न तिट्ठति सब्बत्थिवादो। केचि पन ‘‘न अतीतादीनं अत्थितापटिञ्ञाय सब्बत्थिवादा, अथ खो आयतनसब्बस्स अत्थितापटिञ्ञाया’’ति वदन्ति, तेसं मतेन सब्बेव सासनिका सब्बत्थिवादा सियुन्ति।
Yadi cānāgataṃ paramatthato siyā, ahutvā sambhavantīti vattuṃ na sakkā. Paccuppannakāle ahutvā sambhavantīti ce? Na, dhammappavattimattattā kālassa. Atha attano sabhāvena ahutvā sambhavantīti, siddhametaṃ anāgataṃ paramatthato natthīti. Yañca vuttaṃ ‘‘asati atīte kusalākusalassa kammassa āyatiṃ phalaṃ kathaṃ bhaveyyā’’ti, na kho panettha atītakammato phaluppatti icchitā, atha kho tassa katattā tadāhitavisesato santānato. Vuttañhetaṃ bhagavatā ‘‘kāmāvacarassa kusalassa kammassa katattā upacitattā vipākaṃ cakkhuviññāṇaṃ uppannaṃ hotī’’ti (dha. sa. 431). Yassa pana atītānāgataṃ paramatthato atthi, tassa phalaṃ niccameva atthīti kiṃ tattha kammassa sāmatthiyaṃ. Uppādane ce, siddhamidaṃ ahutvā bhavatīti. Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘asati atītānāgate kathaṃ tattha ñāṇaṃ pavatteyyā’’ti, yathā taṃ ālambaṇaṃ, taṃ tathā atthi, kathañca taṃ ālambaṇaṃ, ahosi bhavissati cāti. Na hi koci atītaṃ anussaranto atthīti anussarati, atha kho ahosīti. Yathā pana vattamānaṃ ārammaṇaṃ anubhūtaṃ, tathā taṃ atītaṃ anussarati. Yathā ca vattamānaṃ bhavissati, tathā buddhādīhi gayhati. Yadi ca taṃ tatheva atthi, vattamānameva taṃ siyā. Atha natthi, siddhaṃ ‘‘asantaṃ ñāṇassa ārammaṇaṃ hotī’’ti. Vijjamānaṃ vā hi cittasaññātaṃ avijjamānaṃ vā ārammaṇaṃ etesaṃ atthīti ārammaṇā, cittacetasikā, na vijjamānaṃyeva ārabbha pavattanato, tasmā paccuppannameva dharamānasabhāvaṃ na atītānāgatanti na tiṭṭhati sabbatthivādo. Keci pana ‘‘na atītādīnaṃ atthitāpaṭiññāya sabbatthivādā, atha kho āyatanasabbassa atthitāpaṭiññāyā’’ti vadanti, tesaṃ matena sabbeva sāsanikā sabbatthivādā siyunti.
पदसोधनकथावण्णना निट्ठिता।
Padasodhanakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
सब्बमत्थीतिकथावण्णना निट्ठिता।
Sabbamatthītikathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / कथावत्थुपाळि • Kathāvatthupāḷi / ५. सब्बमत्थीतिकथा • 5. Sabbamatthītikathā
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / पञ्चपकरण-अट्ठकथा • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā / ५. सब्बमत्थीतिकथा • 5. Sabbamatthītikathā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / ५. सब्बमत्थीतिकथा • 5. Sabbamatthītikathā
