| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
७२-७३. सब्बञ्ञुतञ्ञाणनिद्देसवण्णना
72-73. Sabbaññutaññāṇaniddesavaṇṇanā
११९. सब्बञ्ञुतञ्ञाणनिद्देसे कतमं तथागतस्स सब्बञ्ञुतञ्ञाणन्ति पुच्छित्वा तेन समगतिकत्ता तेनेव सह अनावरणञाणं निद्दिट्ठं। न हि अनावरणञाणं धम्मतो विसुं अत्थि, एकमेव हेतं ञाणं आकारभेदतो द्वेधा वुच्चति सद्धिन्द्रियसद्धाबलादीनि विय। सब्बञ्ञुतञ्ञाणमेव हि नत्थि एतस्स आवरणन्ति, केनचि धम्मेन, पुग्गलेन वा आवरणं कातुं असक्कुणेय्यताय अनावरणन्ति वुच्चति आवज्जनपटिबद्धत्ता सब्बधम्मानं। अञ्ञे पन आवज्जित्वापि न जानन्ति। केचि पनाहु ‘‘मनोविञ्ञाणं विय सब्बारम्मणिकत्ता सब्बञ्ञुतञ्ञाणं । तंयेव ञाणं इन्दवजिरं विय विसयेसु अप्पटिहतत्ता अनावरणञाणं। अनुपुब्बसब्बञ्ञुतापटिक्खेपो सब्बञ्ञुतञ्ञाणं, सकिंसब्बञ्ञुतापटिक्खेपो अनावरणञाणं, भगवा सब्बञ्ञुतञ्ञाणपटिलाभेनपि सब्बञ्ञूति वुच्चति, न च अनुपुब्बसब्बञ्ञू। अनावरणञाणपटिलाभेनपि सब्बञ्ञूति वुच्चति, न च सकिंसब्बञ्ञू’’ति।
119. Sabbaññutaññāṇaniddese katamaṃ tathāgatassa sabbaññutaññāṇanti pucchitvā tena samagatikattā teneva saha anāvaraṇañāṇaṃ niddiṭṭhaṃ. Na hi anāvaraṇañāṇaṃ dhammato visuṃ atthi, ekameva hetaṃ ñāṇaṃ ākārabhedato dvedhā vuccati saddhindriyasaddhābalādīni viya. Sabbaññutaññāṇameva hi natthi etassa āvaraṇanti, kenaci dhammena, puggalena vā āvaraṇaṃ kātuṃ asakkuṇeyyatāya anāvaraṇanti vuccati āvajjanapaṭibaddhattā sabbadhammānaṃ. Aññe pana āvajjitvāpi na jānanti. Keci panāhu ‘‘manoviññāṇaṃ viya sabbārammaṇikattā sabbaññutaññāṇaṃ . Taṃyeva ñāṇaṃ indavajiraṃ viya visayesu appaṭihatattā anāvaraṇañāṇaṃ. Anupubbasabbaññutāpaṭikkhepo sabbaññutaññāṇaṃ, sakiṃsabbaññutāpaṭikkhepo anāvaraṇañāṇaṃ, bhagavā sabbaññutaññāṇapaṭilābhenapi sabbaññūti vuccati, na ca anupubbasabbaññū. Anāvaraṇañāṇapaṭilābhenapi sabbaññūti vuccati, na ca sakiṃsabbaññū’’ti.
सब्बं सङ्खतमसङ्खतं अनवसेसं जानातीति एत्थ सब्बन्ति जातिवसेन सब्बधम्मानं निस्सेसपरियादानं। अनवसेसन्ति एकेकस्सेव धम्मस्स सब्बाकारवसेन निस्सेसपरियादानं। सङ्खतमसङ्खतन्ति द्विधा पभेददस्सनं। सङ्खतञ्हि एको पभेदो, असङ्खतं एको पभेदो। पच्चयेहि सङ्गम्म कतन्ति सङ्खतं। खन्धपञ्चकं। तथा न सङ्खतन्ति असङ्खतं। निब्बानं। सङ्खतं अनिच्चदुक्खानत्तादीहि आकारेहि अनवसेसं जानाति, असङ्खतं सुञ्ञतानिमित्तअप्पणिहितादीहि आकारेहि अनवसेसं जानाति। नत्थि एतस्स सङ्खतस्स असङ्खतस्स च अवसेसोति अनवसेसं। सङ्खतं असङ्खतञ्च। अनेकभेदापि पञ्ञत्ति पच्चयेहि अकतत्ता असङ्खतपक्खं भजति। सब्बञ्ञुतञ्ञाणञ्हि सब्बापि पञ्ञत्तियो अनेकभेदतो जानाति। अथ वा सब्बन्ति सब्बधम्मग्गहणं। अनवसेसन्ति निप्पदेसग्गहणं। तत्थ आवरणं नत्थीति तत्थ तस्मिं अनवसेसे सङ्खतासङ्खते निस्सङ्गत्ता सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्स आवरणं नत्थीति तदेव सब्बञ्ञुतञ्ञाणं अनावरणञाणं नामाति अत्थो।
Sabbaṃ saṅkhatamasaṅkhataṃ anavasesaṃ jānātīti ettha sabbanti jātivasena sabbadhammānaṃ nissesapariyādānaṃ. Anavasesanti ekekasseva dhammassa sabbākāravasena nissesapariyādānaṃ. Saṅkhatamasaṅkhatanti dvidhā pabhedadassanaṃ. Saṅkhatañhi eko pabhedo, asaṅkhataṃ eko pabhedo. Paccayehi saṅgamma katanti saṅkhataṃ. Khandhapañcakaṃ. Tathā na saṅkhatanti asaṅkhataṃ. Nibbānaṃ. Saṅkhataṃ aniccadukkhānattādīhi ākārehi anavasesaṃ jānāti, asaṅkhataṃ suññatānimittaappaṇihitādīhi ākārehi anavasesaṃ jānāti. Natthi etassa saṅkhatassa asaṅkhatassa ca avasesoti anavasesaṃ. Saṅkhataṃ asaṅkhatañca. Anekabhedāpi paññatti paccayehi akatattā asaṅkhatapakkhaṃ bhajati. Sabbaññutaññāṇañhi sabbāpi paññattiyo anekabhedato jānāti. Atha vā sabbanti sabbadhammaggahaṇaṃ. Anavasesanti nippadesaggahaṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti tattha tasmiṃ anavasese saṅkhatāsaṅkhate nissaṅgattā sabbaññutaññāṇassa āvaraṇaṃ natthīti tadeva sabbaññutaññāṇaṃ anāvaraṇañāṇaṃ nāmāti attho.
१२०. इदानि अनेकविसयभेदतो दस्सेतुं अतीतन्तिआदिमाह। तत्थ अतीतं अनागतं पच्चुप्पन्नन्ति कालभेदतो दस्सितं, चक्खु चेव रूपा चातिआदि वत्थारम्मणभेदतो। एवं तं सब्बन्ति तेसं चक्खुरूपानं अनवसेसपरियादानं। एवं सेसेसु। यावताति अनवसेसपरियादानं। अनिच्चट्ठन्तिआदि सामञ्ञलक्खणभेदतो दस्सितं। अनिच्चट्ठन्ति च अनिच्चाकारं। पच्चत्तत्थे वा उपयोगवचनं। एस नयो एदिसेसु। रूपस्सातिआदि खन्धभेदतो दस्सितं। चक्खुस्स…पे॰… जरामरणस्साति हेट्ठा वुत्तपेय्यालनयेन योजेतब्बं। अभिञ्ञायातिआदीसु हेट्ठा वुत्तञाणानेव। अभिञ्ञट्ठन्ति अभिजाननसभावं। एस नयो एदिसेसु। खन्धानं खन्धट्ठन्तिआदि हेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। कुसले धम्मेतिआदि कुसलत्तिकवसेन भेदो। कामावचरे धम्मेतिआदि चतुभूमकवसेन। उभयत्थापि ‘‘सब्बे जानाती’’ति बहुवचनपाठो सुन्दरो। एकवचनसोते पतितत्ता पन पोत्थकेसु एकवचनेन लिखितं। दुक्खस्सातिआदि चुद्दसन्नं बुद्धञाणानं विसयभेदो। इन्द्रियपरोपरियत्ते ञाणन्तिआदीनि चत्तारि ञाणानि वत्वा सब्बञ्ञुतञ्ञाणं कस्मा न वुत्तन्ति चे? वुच्चमानस्स सब्बञ्ञुतञ्ञाणत्ता। विसयभेदतो हि सब्बञ्ञुतञ्ञाणे वुच्चमाने तं ञाणं न वत्तब्बं होति, सब्बञ्ञुतञ्ञाणं पन सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्स विसयो होतियेव।
120. Idāni anekavisayabhedato dassetuṃ atītantiādimāha. Tattha atītaṃ anāgataṃ paccuppannanti kālabhedato dassitaṃ, cakkhu ceva rūpā cātiādi vatthārammaṇabhedato. Evaṃ taṃ sabbanti tesaṃ cakkhurūpānaṃ anavasesapariyādānaṃ. Evaṃ sesesu. Yāvatāti anavasesapariyādānaṃ. Aniccaṭṭhantiādi sāmaññalakkhaṇabhedato dassitaṃ. Aniccaṭṭhanti ca aniccākāraṃ. Paccattatthe vā upayogavacanaṃ. Esa nayo edisesu. Rūpassātiādi khandhabhedato dassitaṃ. Cakkhussa…pe… jarāmaraṇassāti heṭṭhā vuttapeyyālanayena yojetabbaṃ. Abhiññāyātiādīsu heṭṭhā vuttañāṇāneva. Abhiññaṭṭhanti abhijānanasabhāvaṃ. Esa nayo edisesu. Khandhānaṃ khandhaṭṭhantiādi heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ. Kusale dhammetiādi kusalattikavasena bhedo. Kāmāvacare dhammetiādi catubhūmakavasena. Ubhayatthāpi ‘‘sabbe jānātī’’ti bahuvacanapāṭho sundaro. Ekavacanasote patitattā pana potthakesu ekavacanena likhitaṃ. Dukkhassātiādi cuddasannaṃ buddhañāṇānaṃ visayabhedo. Indriyaparopariyatte ñāṇantiādīni cattāri ñāṇāni vatvā sabbaññutaññāṇaṃ kasmā na vuttanti ce? Vuccamānassa sabbaññutaññāṇattā. Visayabhedato hi sabbaññutaññāṇe vuccamāne taṃ ñāṇaṃ na vattabbaṃ hoti, sabbaññutaññāṇaṃ pana sabbaññutaññāṇassa visayo hotiyeva.
पुन काळकारामसुत्तन्तादीसु (अ॰ नि॰ ४.२४) वुत्तनयेन सब्बञ्ञुतञ्ञाणभूमिं दस्सेन्तो यावता सदेवकस्स लोकस्सातिआदिमाह। तत्थ सह देवेहि सदेवकस्स। सह मारेन समारकस्स । सह ब्रह्मुना सब्रह्मकस्स लोकस्स। सह समणब्राह्मणेहि सस्समणब्राह्मणिया। सह देवमनुस्सेहि सदेवमनुस्साय पजाय। पजातत्ता पजाति सत्तलोकस्स परियायवचनमेतं। तत्थ सदेवकवचनेन पञ्चकामावचरदेवग्गहणं, समारकवचनेन छट्ठकामावचरदेवग्गहणं, सब्रह्मकवचनेन ब्रह्मकायिकादिब्रह्मग्गहणं, सस्समणब्राह्मणिवचनेन सासनस्स पच्चत्थिकपच्चामित्तसमणब्राह्मणग्गहणं समितपापबाहितपापसमणब्राह्मणग्गहणञ्च, पजावचनेन सत्तलोकग्गहणं, सदेवमनुस्सवचनेन सम्मुतिदेवसेसमनुस्सग्गहणं वेदितब्बं। एवमेत्थ तीहि पदेहि ओकासलोको, द्वीहि पजावसेन सत्तलोको गहितोति वेदितब्बो।
Puna kāḷakārāmasuttantādīsu (a. ni. 4.24) vuttanayena sabbaññutaññāṇabhūmiṃ dassento yāvatā sadevakassa lokassātiādimāha. Tattha saha devehi sadevakassa. Saha mārena samārakassa. Saha brahmunā sabrahmakassa lokassa. Saha samaṇabrāhmaṇehi sassamaṇabrāhmaṇiyā. Saha devamanussehi sadevamanussāya pajāya. Pajātattā pajāti sattalokassa pariyāyavacanametaṃ. Tattha sadevakavacanena pañcakāmāvacaradevaggahaṇaṃ, samārakavacanena chaṭṭhakāmāvacaradevaggahaṇaṃ, sabrahmakavacanena brahmakāyikādibrahmaggahaṇaṃ, sassamaṇabrāhmaṇivacanena sāsanassa paccatthikapaccāmittasamaṇabrāhmaṇaggahaṇaṃ samitapāpabāhitapāpasamaṇabrāhmaṇaggahaṇañca, pajāvacanena sattalokaggahaṇaṃ, sadevamanussavacanena sammutidevasesamanussaggahaṇaṃ veditabbaṃ. Evamettha tīhi padehi okāsaloko, dvīhi pajāvasena sattaloko gahitoti veditabbo.
अपरो नयो – सदेवकग्गहणेन अरूपावचरलोको गहितो, समारकग्गहणेन छकामावचरदेवलोको, सब्रह्मकग्गहणेन रूपावचरब्रह्मलोको, सस्समणब्राह्मणादिग्गहणेन चतुपरिसवसेन, सम्मुतिदेवेहि वा सह मनुस्सलोको, अवसेससत्तलोको वा।
Aparo nayo – sadevakaggahaṇena arūpāvacaraloko gahito, samārakaggahaṇena chakāmāvacaradevaloko, sabrahmakaggahaṇena rūpāvacarabrahmaloko, sassamaṇabrāhmaṇādiggahaṇena catuparisavasena, sammutidevehi vā saha manussaloko, avasesasattaloko vā.
अपिचेत्थ सदेवकवचनेन उक्कट्ठपरिच्छेदतो सब्बस्सपि लोकस्स दिट्ठादिजाननभावं साधेति। ततो येसं सिया ‘‘मारो महानुभावो छकामावचरिस्सरो वसवत्ती, किं तस्सापि दिट्ठादिं जानाती’’ति, तेसं विमतिं विधमन्तो ‘‘समारकस्सा’’ति आह। येसं पन सिया ‘‘ब्रह्मा महानुभावो एकङ्गुलिया एकस्मिं चक्कवाळसहस्से आलोकं फरति, द्वीहि…पे॰… दसहि अङ्गुलीहि दससु चक्कवाळसहस्सेसु आलोकं फरति, अनुत्तरञ्च झानसमापत्तिसुखं पटिसंवेदेति, किं तस्सापि दिट्ठादिं जानाती’’ति, तेसं विमतिं विधमन्तो ‘‘सब्रह्मकस्सा’’ति आह। ततो येसं सिया ‘‘पुथू समणब्राह्मणा सासनस्स पच्चत्थिका, किं तेसम्पि दिट्ठादिं जानाती’’ति, तेसं विमतिं विधमन्तो ‘‘सस्समणब्राह्मणिया पजाया’’ति आह। एवं उक्कट्ठानं दिट्ठादिजाननभावं पकासेत्वा अथ सम्मुतिदेवे अवसेसमनुस्से च उपादाय उक्कट्ठपरिच्छेदवसेन सेससत्तलोकस्स दिट्ठादिजाननभावं पकासेति। अयमेत्थ अनुसन्धिक्कमो। पोराणा पनाहु – सदेवकस्साति देवताहि सद्धिं अवसेसलोकस्स । समारकस्साति मारेन सद्धिं अवसेसलोकस्स। सब्रह्मकस्साति ब्रह्मेहि सद्धिं अवसेसलोकस्स। एवं सब्बेपि तिभवूपगे सत्ते तीहाकारेहि तीसु पदेसु पक्खिपित्वा पुन द्वीहाकारेहि परियादातुं सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्सायाति वुत्तं। एवं पञ्चहि पदेहि तेन तेन आकारेन तेधातुकमेव परियादिन्नं होतीति।
Apicettha sadevakavacanena ukkaṭṭhaparicchedato sabbassapi lokassa diṭṭhādijānanabhāvaṃ sādheti. Tato yesaṃ siyā ‘‘māro mahānubhāvo chakāmāvacarissaro vasavattī, kiṃ tassāpi diṭṭhādiṃ jānātī’’ti, tesaṃ vimatiṃ vidhamanto ‘‘samārakassā’’ti āha. Yesaṃ pana siyā ‘‘brahmā mahānubhāvo ekaṅguliyā ekasmiṃ cakkavāḷasahasse ālokaṃ pharati, dvīhi…pe… dasahi aṅgulīhi dasasu cakkavāḷasahassesu ālokaṃ pharati, anuttarañca jhānasamāpattisukhaṃ paṭisaṃvedeti, kiṃ tassāpi diṭṭhādiṃ jānātī’’ti, tesaṃ vimatiṃ vidhamanto ‘‘sabrahmakassā’’ti āha. Tato yesaṃ siyā ‘‘puthū samaṇabrāhmaṇā sāsanassa paccatthikā, kiṃ tesampi diṭṭhādiṃ jānātī’’ti, tesaṃ vimatiṃ vidhamanto ‘‘sassamaṇabrāhmaṇiyā pajāyā’’ti āha. Evaṃ ukkaṭṭhānaṃ diṭṭhādijānanabhāvaṃ pakāsetvā atha sammutideve avasesamanusse ca upādāya ukkaṭṭhaparicchedavasena sesasattalokassa diṭṭhādijānanabhāvaṃ pakāseti. Ayamettha anusandhikkamo. Porāṇā panāhu – sadevakassāti devatāhi saddhiṃ avasesalokassa . Samārakassāti mārena saddhiṃ avasesalokassa. Sabrahmakassāti brahmehi saddhiṃ avasesalokassa. Evaṃ sabbepi tibhavūpage satte tīhākārehi tīsu padesu pakkhipitvā puna dvīhākārehi pariyādātuṃ sassamaṇabrāhmaṇiyā pajāya sadevamanussāyāti vuttaṃ. Evaṃ pañcahi padehi tena tena ākārena tedhātukameva pariyādinnaṃ hotīti.
दिट्ठन्ति रूपायतनं। सुतन्ति सद्दायतनं। मुतन्ति पत्वा गहेतब्बतो गन्धायतनं, रसायतनं, फोट्ठब्बायतनं। विञ्ञातन्ति सुखदुक्खादिधम्मारम्मणं। पत्तन्ति परियेसित्वा वा अपरियेसित्वा वा पत्तं। परियेसितन्ति पत्तं वा अप्पत्तं वा परियेसितं। अनुविचरितं मनसाति चित्तेन अनुसञ्चरितं। सब्बं जानातीति इमिना एतं दस्सेति – यं अपरिमानासु लोकधातूसु इमस्स सदेवकस्स लोकस्स ‘‘नीलं पीत’’न्तिआदि (ध॰ स॰ ६१९) रूपारम्मणं चक्खुद्वारे आपाथं आगच्छति, अयं सत्तो इमस्मिं खणे इमं नाम रूपारम्मणं दिस्वा सुमनो वा दुम्मनो वा मज्झत्तो वा जातोति तं सब्बं तथागतस्स सब्बञ्ञुतञ्ञाणं जानाति। तथा यं अपरिमाणासु लोकधातूसु इमस्स सदेवकस्स लोकस्स ‘‘भेरिसद्दो, मुदिङ्गसद्दो’’तिआदि सद्दारम्मणं सोतद्वारे आपाथं आगच्छति, ‘‘मूलगन्धो तचगन्धो’’तिआदि (ध॰ स॰ ६२४-६२७) गन्धारम्मणं घानद्वारे आपाथं आगच्छति, ‘‘मूलरसो, खन्धरसो’’तिआदि (ध॰ स॰ ६२८-६३१) रसारम्मणं जिव्हाद्वारे आपाथं आगच्छति, ‘‘कक्खळं, मुदुक’’न्तिआदि (ध॰ स॰ ६४७-६५०) पथवीधातुतेजोधातुवायोधातुभेदं फोट्ठब्बारम्मणं कायद्वारे आपाथं आगच्छति, अयं सत्तो इमस्मिं खणे इमं नाम फोट्ठब्बारम्मणं फुसित्वा सुमनो वा दुम्मनो वा मज्झत्तो वा जातोति तं सब्बं तथागतस्स सब्बञ्ञुतञ्ञाणं जानाति। तथा यं अपरिमाणासु लोकधातूसु इमस्स सदेवकस्स लोकस्स सुखदुक्खादिभेदं धम्मारम्मणं मनोद्वारे आपाथं आगच्छति, अयं सत्तो इमस्मिं खणे इमं नाम धम्मारम्मणं विजानित्वा सुमनो वा दुम्मनो वा मज्झत्तो वा जातोति तं सब्बं तथागतस्स सब्बञ्ञुतञ्ञाणं जानाति। इमस्स पन महाजनस्स परियेसित्वा अप्पत्तम्पि अत्थि, परियेसित्वा पत्तम्पि अत्थि। अपरियेसित्वा अप्पत्तम्पि अत्थि, अपरियेसित्वा पत्तम्पि अत्थि। सब्बं तथागतस्स सब्बञ्ञुतञ्ञाणेन अप्पत्तं नाम नत्थीति।
Diṭṭhanti rūpāyatanaṃ. Sutanti saddāyatanaṃ. Mutanti patvā gahetabbato gandhāyatanaṃ, rasāyatanaṃ, phoṭṭhabbāyatanaṃ. Viññātanti sukhadukkhādidhammārammaṇaṃ. Pattanti pariyesitvā vā apariyesitvā vā pattaṃ. Pariyesitanti pattaṃ vā appattaṃ vā pariyesitaṃ. Anuvicaritaṃ manasāti cittena anusañcaritaṃ. Sabbaṃ jānātīti iminā etaṃ dasseti – yaṃ aparimānāsu lokadhātūsu imassa sadevakassa lokassa ‘‘nīlaṃ pīta’’ntiādi (dha. sa. 619) rūpārammaṇaṃ cakkhudvāre āpāthaṃ āgacchati, ayaṃ satto imasmiṃ khaṇe imaṃ nāma rūpārammaṇaṃ disvā sumano vā dummano vā majjhatto vā jātoti taṃ sabbaṃ tathāgatassa sabbaññutaññāṇaṃ jānāti. Tathā yaṃ aparimāṇāsu lokadhātūsu imassa sadevakassa lokassa ‘‘bherisaddo, mudiṅgasaddo’’tiādi saddārammaṇaṃ sotadvāre āpāthaṃ āgacchati, ‘‘mūlagandho tacagandho’’tiādi (dha. sa. 624-627) gandhārammaṇaṃ ghānadvāre āpāthaṃ āgacchati, ‘‘mūlaraso, khandharaso’’tiādi (dha. sa. 628-631) rasārammaṇaṃ jivhādvāre āpāthaṃ āgacchati, ‘‘kakkhaḷaṃ, muduka’’ntiādi (dha. sa. 647-650) pathavīdhātutejodhātuvāyodhātubhedaṃ phoṭṭhabbārammaṇaṃ kāyadvāre āpāthaṃ āgacchati, ayaṃ satto imasmiṃ khaṇe imaṃ nāma phoṭṭhabbārammaṇaṃ phusitvā sumano vā dummano vā majjhatto vā jātoti taṃ sabbaṃ tathāgatassa sabbaññutaññāṇaṃ jānāti. Tathā yaṃ aparimāṇāsu lokadhātūsu imassa sadevakassa lokassa sukhadukkhādibhedaṃ dhammārammaṇaṃ manodvāre āpāthaṃ āgacchati, ayaṃ satto imasmiṃ khaṇe imaṃ nāma dhammārammaṇaṃ vijānitvā sumano vā dummano vā majjhatto vā jātoti taṃ sabbaṃ tathāgatassa sabbaññutaññāṇaṃ jānāti. Imassa pana mahājanassa pariyesitvā appattampi atthi, pariyesitvā pattampi atthi. Apariyesitvā appattampi atthi, apariyesitvā pattampi atthi. Sabbaṃ tathāgatassa sabbaññutaññāṇena appattaṃ nāma natthīti.
१२१. पुन अपरेन परियायेन सब्बञ्ञुतञ्ञाणभावसाधनत्थं न तस्साति गाथमाह। तत्थ न तस्स अद्दिट्ठमिधत्थि किञ्चीति तस्स तथागतस्स इध इमस्मिं तेधातुके लोके, इमस्मिं पच्चुप्पन्नकाले वा पञ्ञाचक्खुना अद्दिट्ठं नाम किञ्चि अप्पमत्तकम्पि न अत्थि न संविज्जति। अत्थीति इदं वत्तमानकालिकं आख्यातपदं। इमिना पच्चुप्पन्नकालिकस्स सब्बधम्मस्स ञातभावं दस्सेति। गाथाबन्धसुखत्थं पनेत्थ द-कारो संयुत्तो। अथो अविञ्ञातन्ति एत्थ अथोइति वचनोपादाने निपातो। अविञ्ञातन्ति अतीतकालिकं अविञ्ञातं नाम किञ्चि धम्मजातं। नाहोसीति पाठसेसो। अब्ययभूतस्स अत्थिसद्दस्स गहणे पाठसेसं विनापि युज्जतियेव। इमिना अतीतकालिकस्स सब्बधम्मस्स ञातभावं दस्सेति । अजानितब्बन्ति अनागतकालिकं अजानितब्बं नाम धम्मजातं न भविस्सति, नत्थि वा। इमिना अनागतकालिकस्स सब्बधम्मस्स ञातभावं दस्सेति। जाननकिरियाविसेसनमत्तमेव वा एत्थ अ-कारो। सब्बं अभिञ्ञासि यदत्थि नेय्यन्ति एत्थ यं तेकालिकं वा कालविमुत्तं वा नेय्यं जानितब्बं किञ्चि धम्मजातं अत्थि, तं सब्बं तथागतो अभिञ्ञासि अधिकेन सब्बञ्ञुतञ्ञाणेन जानि पटिविज्झि। एत्थ अत्थिसद्देन तेकालिकस्स कालविमुत्तस्स च गहणा अत्थि-सद्दो अब्ययभूतोयेव दट्ठब्बो। तथागतो तेन समन्तचक्खूति कालवसेन ओकासवसेन च निप्पदेसत्ता समन्ता सब्बतो पवत्तं ञाणचक्खु अस्साति समन्तचक्खु। तेन यथावुत्तेन कारणेन तथागतो समन्तचक्खु, सब्बञ्ञूति वुत्तं होति। इमिस्सा गाथाय पुग्गलाधिट्ठानाय देसनाय सब्बञ्ञुतञ्ञाणं साधितं।
121. Puna aparena pariyāyena sabbaññutaññāṇabhāvasādhanatthaṃ na tassāti gāthamāha. Tattha na tassa addiṭṭhamidhatthi kiñcīti tassa tathāgatassa idha imasmiṃ tedhātuke loke, imasmiṃ paccuppannakāle vā paññācakkhunā addiṭṭhaṃ nāma kiñci appamattakampi na atthi na saṃvijjati. Atthīti idaṃ vattamānakālikaṃ ākhyātapadaṃ. Iminā paccuppannakālikassa sabbadhammassa ñātabhāvaṃ dasseti. Gāthābandhasukhatthaṃ panettha da-kāro saṃyutto. Atho aviññātanti ettha athoiti vacanopādāne nipāto. Aviññātanti atītakālikaṃ aviññātaṃ nāma kiñci dhammajātaṃ. Nāhosīti pāṭhaseso. Abyayabhūtassa atthisaddassa gahaṇe pāṭhasesaṃ vināpi yujjatiyeva. Iminā atītakālikassa sabbadhammassa ñātabhāvaṃ dasseti . Ajānitabbanti anāgatakālikaṃ ajānitabbaṃ nāma dhammajātaṃ na bhavissati, natthi vā. Iminā anāgatakālikassa sabbadhammassa ñātabhāvaṃ dasseti. Jānanakiriyāvisesanamattameva vā ettha a-kāro. Sabbaṃ abhiññāsi yadatthi neyyanti ettha yaṃ tekālikaṃ vā kālavimuttaṃ vā neyyaṃ jānitabbaṃ kiñci dhammajātaṃ atthi, taṃ sabbaṃ tathāgato abhiññāsi adhikena sabbaññutaññāṇena jāni paṭivijjhi. Ettha atthisaddena tekālikassa kālavimuttassa ca gahaṇā atthi-saddo abyayabhūtoyeva daṭṭhabbo. Tathāgato tena samantacakkhūti kālavasena okāsavasena ca nippadesattā samantā sabbato pavattaṃ ñāṇacakkhu assāti samantacakkhu. Tena yathāvuttena kāraṇena tathāgato samantacakkhu, sabbaññūti vuttaṃ hoti. Imissā gāthāya puggalādhiṭṭhānāya desanāya sabbaññutaññāṇaṃ sādhitaṃ.
पुन बुद्धञाणानं विसयवसेन सब्बञ्ञुतञ्ञाणं दस्सेतुकामो समन्तचक्खूति केनट्ठेन समन्तचक्खूतिआदिमाह। तत्थ गाथाय समन्तचक्खूति वुत्तपदे यं तं समन्तचक्खु, तं केनट्ठेन समन्तचक्खूति अत्थो। अत्थो पनस्स यावता दुक्खस्स दुक्खट्ठोतिआदीहि वुत्तोयेव होति। सब्बञ्ञुतञ्ञाणञ्हि समन्तचक्खु। यथाह – ‘‘समन्तचक्खु वुच्चति सब्बञ्ञुतञ्ञाण’’न्ति (चूळनि॰ धोतकमाणवपुच्छानिद्देस ३२)। तस्मिं सब्बञ्ञुतञ्ञाणट्ठे वुत्ते समन्तचक्खुट्ठो वुत्तोयेव होतीति। बुद्धस्सेव ञाणानीति बुद्धञाणानि। दुक्खे ञाणादीनिपि हि सब्बाकारेन बुद्धस्सेव भगवतो पवत्तन्ति, इतरेसं पन एकदेसमत्तेनेव पवत्तन्ति। सावकसाधारणानीति पन एकदेसेनापि अत्थितं सन्धाय वुत्तं। सब्बो ञातोति सब्बो ञाणेन ञातो। अञ्ञातो दुक्खट्ठो नत्थीति वुत्तमेव अत्थं पटिसेधेन विभावेति। सब्बो दिट्ठोति न केवलं ञातमत्तोयेव, अथ खो चक्खुना दिट्ठो विय कतो। सब्बो विदितोति न केवलं दिट्ठमत्तोयेव, अथ खो पाकटो। सब्बो सच्छिकतोति न केवलं विदितोयेव, अथ खो तत्थ ञाणपटिलाभवसेन पच्चक्खीकतो। सब्बो फस्सितोति न केवलं सच्छिकतोयेव, अथ खो पुनप्पुनं यथारुचि समुदाचारवसेन फुट्ठोति। अथ वा ञातो सभावलक्खणवसेन। दिट्ठो सामञ्ञलक्खणवसेन। विदितो रसवसेन। सच्छिकतो पच्चुपट्ठानवसेन । फस्सितो पदट्ठानवसेन। अथ वा ञातो ञाणुप्पादवसेन। दिट्ठो चक्खुप्पादवसेन। विदितो पञ्ञुप्पादवसेन। सच्छिकतो विज्जुप्पादवसेन। फस्सितो आलोकुप्पादवसेन। ‘‘यावता दुक्खस्स दुक्खट्ठो, सब्बो दिट्ठो, अदिट्ठो दुक्खट्ठो नत्थी’’तिआदिना नयेन च ‘‘यावता सदेवकस्स लोकस्स…पे॰… अनुविचरितं मनसा, सब्बं ञातं, अञ्ञातं नत्थी’’तिआदिना नयेन च वित्थारो वेदितब्बो। पठमं वुत्तगाथा निगमनवसेन पुन वुत्ता। तंनिगमनेयेव हि कते ञाणनिगमनम्पि कतमेव होतीति।
Puna buddhañāṇānaṃ visayavasena sabbaññutaññāṇaṃ dassetukāmo samantacakkhūti kenaṭṭhena samantacakkhūtiādimāha. Tattha gāthāya samantacakkhūti vuttapade yaṃ taṃ samantacakkhu, taṃ kenaṭṭhena samantacakkhūti attho. Attho panassa yāvatādukkhassa dukkhaṭṭhotiādīhi vuttoyeva hoti. Sabbaññutaññāṇañhi samantacakkhu. Yathāha – ‘‘samantacakkhu vuccati sabbaññutaññāṇa’’nti (cūḷani. dhotakamāṇavapucchāniddesa 32). Tasmiṃ sabbaññutaññāṇaṭṭhe vutte samantacakkhuṭṭho vuttoyeva hotīti. Buddhasseva ñāṇānīti buddhañāṇāni. Dukkhe ñāṇādīnipi hi sabbākārena buddhasseva bhagavato pavattanti, itaresaṃ pana ekadesamatteneva pavattanti. Sāvakasādhāraṇānīti pana ekadesenāpi atthitaṃ sandhāya vuttaṃ. Sabbo ñātoti sabbo ñāṇena ñāto. Aññāto dukkhaṭṭho natthīti vuttameva atthaṃ paṭisedhena vibhāveti. Sabbo diṭṭhoti na kevalaṃ ñātamattoyeva, atha kho cakkhunā diṭṭho viya kato. Sabbo viditoti na kevalaṃ diṭṭhamattoyeva, atha kho pākaṭo. Sabbo sacchikatoti na kevalaṃ viditoyeva, atha kho tattha ñāṇapaṭilābhavasena paccakkhīkato. Sabbo phassitoti na kevalaṃ sacchikatoyeva, atha kho punappunaṃ yathāruci samudācāravasena phuṭṭhoti. Atha vā ñāto sabhāvalakkhaṇavasena. Diṭṭho sāmaññalakkhaṇavasena. Vidito rasavasena. Sacchikato paccupaṭṭhānavasena . Phassito padaṭṭhānavasena. Atha vā ñāto ñāṇuppādavasena. Diṭṭho cakkhuppādavasena. Vidito paññuppādavasena. Sacchikato vijjuppādavasena. Phassito ālokuppādavasena. ‘‘Yāvatā dukkhassa dukkhaṭṭho, sabbo diṭṭho, adiṭṭho dukkhaṭṭho natthī’’tiādinā nayena ca ‘‘yāvatā sadevakassa lokassa…pe… anuvicaritaṃ manasā, sabbaṃ ñātaṃ, aññātaṃ natthī’’tiādinā nayena ca vitthāro veditabbo. Paṭhamaṃ vuttagāthā nigamanavasena puna vuttā. Taṃnigamaneyeva hi kate ñāṇanigamanampi katameva hotīti.
सब्बञ्ञुतञ्ञाणनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Sabbaññutaññāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
सद्धम्मप्पकासिनिया पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथाय
Saddhammappakāsiniyā paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathāya
ञाणकथावण्णना निट्ठिता।
Ñāṇakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ७२-७३. सब्बञ्ञुतञाणनिद्देसो • 72-73. Sabbaññutañāṇaniddeso
