| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सुत्तनिपात-अट्ठकथा • Suttanipāta-aṭṭhakathā |
६. सभियसुत्तवण्णना
6. Sabhiyasuttavaṇṇanā
एवं मे सुतन्ति सभियसुत्तं। का उप्पत्ति? अयमेव यास्स निदाने वुत्ता। अत्थवण्णनाक्कमेपि चस्स पुब्बसदिसं पुब्बे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। यं पन अपुब्बं, तं उत्तानत्थानि पदानि परिहरन्ता वण्णयिस्साम। वेळुवने कलन्दकनिवापेति वेळुवनन्ति तस्स उय्यानस्स नामं। तं किर वेळूहि च परिक्खित्तं अहोसि अट्ठारसहत्थेन च पाकारेन, गोपुरद्वारट्टालकयुत्तं नीलोभासं मनोरमं, तेन ‘‘वेळुवन’’न्ति वुच्चति। कलन्दकानञ्चेत्थ निवापं अदंसु, तेन ‘‘कलन्दकनिवापो’’ति वुच्चति। कलन्दका नाम काळका वुच्चन्ति। पुब्बे किर अञ्ञतरो राजा तत्थ उय्यानकीळनत्थं आगतो सुरामदेन मत्तो दिवासेय्यं सुपि। परिजनोपिस्स ‘‘सुत्तो राजा’’ति पुप्फफलादीहि पलोभियमानो इतो चितो च पक्कामि। अथ सुरागन्धेन अञ्ञतरस्मा सुसिररुक्खा कण्हसप्पो निक्खमित्वा रञ्ञो अभिमुखो आगच्छति। तं दिस्वा रुक्खदेवता ‘‘रञ्ञो जीवितं दस्सामी’’ति काळकवेसेन आगन्त्वा कण्णमूले सद्दमकासि। राजा पटिबुज्झि, कण्हसप्पो निवत्तो। सो तं दिस्वा ‘‘इमाय मम काळकाय जीवितं दिन्न’’न्ति काळकानं तत्थ निवापं पट्ठपेसि, अभयघोसनञ्च घोसापेसि। तस्मा तं ततो पभुति ‘‘कलन्दकनिवापो’’ति सङ्खं गतं।
Evaṃme sutanti sabhiyasuttaṃ. Kā uppatti? Ayameva yāssa nidāne vuttā. Atthavaṇṇanākkamepi cassa pubbasadisaṃ pubbe vuttanayeneva veditabbaṃ. Yaṃ pana apubbaṃ, taṃ uttānatthāni padāni pariharantā vaṇṇayissāma. Veḷuvane kalandakanivāpeti veḷuvananti tassa uyyānassa nāmaṃ. Taṃ kira veḷūhi ca parikkhittaṃ ahosi aṭṭhārasahatthena ca pākārena, gopuradvāraṭṭālakayuttaṃ nīlobhāsaṃ manoramaṃ, tena ‘‘veḷuvana’’nti vuccati. Kalandakānañcettha nivāpaṃ adaṃsu, tena ‘‘kalandakanivāpo’’ti vuccati. Kalandakā nāma kāḷakā vuccanti. Pubbe kira aññataro rājā tattha uyyānakīḷanatthaṃ āgato surāmadena matto divāseyyaṃ supi. Parijanopissa ‘‘sutto rājā’’ti pupphaphalādīhi palobhiyamāno ito cito ca pakkāmi. Atha surāgandhena aññatarasmā susirarukkhā kaṇhasappo nikkhamitvā rañño abhimukho āgacchati. Taṃ disvā rukkhadevatā ‘‘rañño jīvitaṃ dassāmī’’ti kāḷakavesena āgantvā kaṇṇamūle saddamakāsi. Rājā paṭibujjhi, kaṇhasappo nivatto. So taṃ disvā ‘‘imāya mama kāḷakāya jīvitaṃ dinna’’nti kāḷakānaṃ tattha nivāpaṃ paṭṭhapesi, abhayaghosanañca ghosāpesi. Tasmā taṃ tato pabhuti ‘‘kalandakanivāpo’’ti saṅkhaṃ gataṃ.
सभियस्स परिब्बाजकस्साति सभियोति तस्स नामं, परिब्बाजकोति बाहिर पब्बज्जं उपादाय वुच्चति। पुराणसालोहिताय देवतायाति न माता न पिता, अपिच खो पनस्स माता विय पिता विय च हितज्झासयत्ता सो देवपुत्तो ‘‘पुराणसालोहिता देवता’’ति वुत्तो। परिनिब्बुते किर कस्सपे भगवति पतिट्ठिते सुवण्णचेतिये तयो कुलपुत्ता सम्मुखसावकानं सन्तिके पब्बजित्वा चरियानुरूपानि कम्मट्ठानानि गहेत्वा पच्चन्तजनपदं गन्त्वा अरञ्ञायतने समणधम्मं करोन्ति, अन्तरन्तरा च चेतियवन्दनत्थाय धम्मस्सवनत्थाय च नगरं गच्छन्ति। अपरेन च समयेन तावतकम्पि अरञ्ञे विप्पवासं अरोचयमाना तत्थेव अप्पमत्ता विहरिंसु, एवं विहरन्तापि न च किञ्चि विसेसं अधिगमिंसु। ततो नेसं अहोसि – ‘‘मयं पिण्डाय गच्छन्ता जीविते सापेक्खा होम, जीविते सापेक्खेन च न सक्का लोकुत्तरधम्मो अधिगन्तुं, पुथुज्जनकालकिरियापि दुक्खा, हन्द मयं निस्सेणिं बन्धित्वा पब्बतं अभिरुय्ह काये च जीविते च अनपेक्खा समणधम्मं करोमा’’ति। ते तथा अकंसु।
Sabhiyassa paribbājakassāti sabhiyoti tassa nāmaṃ, paribbājakoti bāhira pabbajjaṃ upādāya vuccati. Purāṇasālohitāya devatāyāti na mātā na pitā, apica kho panassa mātā viya pitā viya ca hitajjhāsayattā so devaputto ‘‘purāṇasālohitā devatā’’ti vutto. Parinibbute kira kassape bhagavati patiṭṭhite suvaṇṇacetiye tayo kulaputtā sammukhasāvakānaṃ santike pabbajitvā cariyānurūpāni kammaṭṭhānāni gahetvā paccantajanapadaṃ gantvā araññāyatane samaṇadhammaṃ karonti, antarantarā ca cetiyavandanatthāya dhammassavanatthāya ca nagaraṃ gacchanti. Aparena ca samayena tāvatakampi araññe vippavāsaṃ arocayamānā tattheva appamattā vihariṃsu, evaṃ viharantāpi na ca kiñci visesaṃ adhigamiṃsu. Tato nesaṃ ahosi – ‘‘mayaṃ piṇḍāya gacchantā jīvite sāpekkhā homa, jīvite sāpekkhena ca na sakkā lokuttaradhammo adhigantuṃ, puthujjanakālakiriyāpi dukkhā, handa mayaṃ nisseṇiṃ bandhitvā pabbataṃ abhiruyha kāye ca jīvite ca anapekkhā samaṇadhammaṃ karomā’’ti. Te tathā akaṃsu.
अथ नेसं महाथेरो उपनिस्सयसम्पन्नत्ता तदहेव छळभिञ्ञापरिवारं अरहत्तं सच्छाकासि। सो इद्धिया हिमवन्तं गन्त्वा अनोतत्ते मुखं धोवित्वा उत्तरकुरूसु पिण्डाय चरित्वा कतभत्तकिच्चो पुन अञ्ञम्पि पदेसं गन्त्वा पत्तं पूरेत्वा अनोतत्तउदकञ्च नागलतादन्तपोणञ्च गहेत्वा तेसं सन्तिकं आगन्त्वा आह – ‘‘पस्सथावुसो ममानुभावं, अयं उत्तरकुरुतो पिण्डपातो, इदं हिमवन्ततो उदकदन्तपोणं आभतं, इमं भुञ्जित्वा समणधम्मं करोथ, एवाहं तुम्हे सदा उपट्ठहिस्सामी’’ति। ते तं सुत्वा आहंसु – ‘‘तुम्हे, भन्ते, कतकिच्चा, तुम्हेहि सह सल्लापमत्तम्पि अम्हाकं पपञ्चो, मा दानि तुम्हे पुन अम्हाकं सन्तिकं आगमित्था’’ति। सो केनचि परियायेन ते सम्पटिच्छापेतुं असक्कोन्तो पक्कामि।
Atha nesaṃ mahāthero upanissayasampannattā tadaheva chaḷabhiññāparivāraṃ arahattaṃ sacchākāsi. So iddhiyā himavantaṃ gantvā anotatte mukhaṃ dhovitvā uttarakurūsu piṇḍāya caritvā katabhattakicco puna aññampi padesaṃ gantvā pattaṃ pūretvā anotattaudakañca nāgalatādantapoṇañca gahetvā tesaṃ santikaṃ āgantvā āha – ‘‘passathāvuso mamānubhāvaṃ, ayaṃ uttarakuruto piṇḍapāto, idaṃ himavantato udakadantapoṇaṃ ābhataṃ, imaṃ bhuñjitvā samaṇadhammaṃ karotha, evāhaṃ tumhe sadā upaṭṭhahissāmī’’ti. Te taṃ sutvā āhaṃsu – ‘‘tumhe, bhante, katakiccā, tumhehi saha sallāpamattampi amhākaṃ papañco, mā dāni tumhe puna amhākaṃ santikaṃ āgamitthā’’ti. So kenaci pariyāyena te sampaṭicchāpetuṃ asakkonto pakkāmi.
ततो तेसं एको द्वीहतीहच्चयेन पञ्चाभिञ्ञो अनागामी अहोसि। सोपि तथेव अकासि, इतरेन च पटिक्खित्तो तथेव अगमासि। सो तं पटिक्खिपित्वा वायमन्तो पब्बतं आरुहनदिवसतो सत्तमे दिवसे किञ्चि विसेसं अनधिगन्त्वाव कालकतो देवलोके निब्बत्ति। खीणासवत्थेरोपि तं दिवसमेव परिनिब्बायि, अनागामी सुद्धावासेसु उप्पज्जि। देवपुत्तो छसु कामावचरदेवलोकेसु अनुलोमपटिलोमेन दिब्बसम्पत्तिं अनुभवित्वा अम्हाकं भगवतो काले देवलोका चवित्वा अञ्ञतरिस्सा परिब्बाजिकाय कुच्छिम्हि पटिसन्धिं अग्गहेसि। सा किर अञ्ञतरस्स खत्तियस्स धीता, तं मातापितरो ‘‘अम्हाकं धीता समयन्तरं जानातू’’ति एकस्स परिब्बाजकस्स निय्यातेसुं। तस्सेको अन्तेवासिको परिब्बाजको ताय सद्धिं विप्पटिपज्जि। सा तेन गब्भं गण्हि। तं गब्भिनिं दिस्वा परिब्बाजिका निक्कड्ढिंसु। सा अञ्ञत्थ गच्छन्ती अन्तरामग्गे सभायं विजायि, तेनस्स ‘‘सभियो’’त्वेव नामं अकासि। सोपि सभियो वड्ढित्वा परिब्बाजकपब्बज्जं पब्बजित्वा नानासत्थानि उग्गहेत्वा महावादी हुत्वा वादक्खित्तताय सकलजम्बुदीपे विचरन्तो अत्तनो सदिसं वादिं अदिस्वा नगरद्वारे अस्समं कारापेत्वा खत्तियकुमारादयो सिप्पं सिक्खापेन्तो तत्थ वसति।
Tato tesaṃ eko dvīhatīhaccayena pañcābhiñño anāgāmī ahosi. Sopi tatheva akāsi, itarena ca paṭikkhitto tatheva agamāsi. So taṃ paṭikkhipitvā vāyamanto pabbataṃ āruhanadivasato sattame divase kiñci visesaṃ anadhigantvāva kālakato devaloke nibbatti. Khīṇāsavattheropi taṃ divasameva parinibbāyi, anāgāmī suddhāvāsesu uppajji. Devaputto chasu kāmāvacaradevalokesu anulomapaṭilomena dibbasampattiṃ anubhavitvā amhākaṃ bhagavato kāle devalokā cavitvā aññatarissā paribbājikāya kucchimhi paṭisandhiṃ aggahesi. Sā kira aññatarassa khattiyassa dhītā, taṃ mātāpitaro ‘‘amhākaṃ dhītā samayantaraṃ jānātū’’ti ekassa paribbājakassa niyyātesuṃ. Tasseko antevāsiko paribbājako tāya saddhiṃ vippaṭipajji. Sā tena gabbhaṃ gaṇhi. Taṃ gabbhiniṃ disvā paribbājikā nikkaḍḍhiṃsu. Sā aññattha gacchantī antarāmagge sabhāyaṃ vijāyi, tenassa ‘‘sabhiyo’’tveva nāmaṃ akāsi. Sopi sabhiyo vaḍḍhitvā paribbājakapabbajjaṃ pabbajitvā nānāsatthāni uggahetvā mahāvādī hutvā vādakkhittatāya sakalajambudīpe vicaranto attano sadisaṃ vādiṃ adisvā nagaradvāre assamaṃ kārāpetvā khattiyakumārādayo sippaṃ sikkhāpento tattha vasati.
अथ भगवा पवत्तितवरधम्मचक्को अनुपुब्बेन राजगहं आगन्त्वा वेळुवने विहरति कलन्दकनिवापे। सभियो पन बुद्धुप्पादं न जानाति। अथ सो सुद्धावासब्रह्मा समापत्तितो वुट्ठाय ‘‘इमाहं विसेसं कस्सानुभावेन पत्तो’’ति आवज्जेन्तो कस्सपस्स भगवतो सासने समणधम्मकिरियं ते च सहाये अनुस्सरित्वा ‘‘तेसु एको परिनिब्बुतो, एको इदानि कत्था’’ति आवज्जेन्तो ‘‘देवलोका चवित्वा जम्बुदीपे उप्पन्नो बुद्धुप्पादम्पि न जानाती’’ति ञत्वा ‘‘हन्द नं बुद्धुपसेवनाय नियोजेमी’’ति वीसति पञ्हे अभिसङ्खरित्वा रत्तिभागे तस्स अस्सममागम्म आकासे ठत्वा ‘‘सभिय, सभिया’’ति पक्कोसि। सो निद्दायमानो तिक्खत्तुं तं सद्दं सुत्वा निक्खम्म ओभासं दिस्वा पञ्जलिको अट्ठासि। ततो तं ब्रह्मा आह – ‘‘अहं सभिय तवत्थाय वीसति पञ्हे आहरिं, ते त्वं उग्गण्ह। यो च ते समणो वा ब्राह्मणो वा इमे पञ्हे पुट्ठो ब्याकरोति, तस्स सन्तिके ब्रह्मचरियं चरेय्यासी’’ति। इमं देवपुत्तं सन्धायेतं वुत्तं ‘‘पुराणसालोहिताय देवताय पञ्हा उद्दिट्ठा होन्ती’’ति। उद्दिट्ठाति उद्देसमत्तेनेव वुत्ता, न विभङ्गेन।
Atha bhagavā pavattitavaradhammacakko anupubbena rājagahaṃ āgantvā veḷuvane viharati kalandakanivāpe. Sabhiyo pana buddhuppādaṃ na jānāti. Atha so suddhāvāsabrahmā samāpattito vuṭṭhāya ‘‘imāhaṃ visesaṃ kassānubhāvena patto’’ti āvajjento kassapassa bhagavato sāsane samaṇadhammakiriyaṃ te ca sahāye anussaritvā ‘‘tesu eko parinibbuto, eko idāni katthā’’ti āvajjento ‘‘devalokā cavitvā jambudīpe uppanno buddhuppādampi na jānātī’’ti ñatvā ‘‘handa naṃ buddhupasevanāya niyojemī’’ti vīsati pañhe abhisaṅkharitvā rattibhāge tassa assamamāgamma ākāse ṭhatvā ‘‘sabhiya, sabhiyā’’ti pakkosi. So niddāyamāno tikkhattuṃ taṃ saddaṃ sutvā nikkhamma obhāsaṃ disvā pañjaliko aṭṭhāsi. Tato taṃ brahmā āha – ‘‘ahaṃ sabhiya tavatthāya vīsati pañhe āhariṃ, te tvaṃ uggaṇha. Yo ca te samaṇo vā brāhmaṇo vā ime pañhe puṭṭho byākaroti, tassa santike brahmacariyaṃ careyyāsī’’ti. Imaṃ devaputtaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ ‘‘purāṇasālohitāya devatāya pañhā uddiṭṭhā hontī’’ti. Uddiṭṭhāti uddesamatteneva vuttā, na vibhaṅgena.
एवं वुत्ते च ने सभियो एकवचनेनेव पदपटिपाटिया उग्गहेसि। अथ सो ब्रह्मा जानन्तोपि तस्स बुद्धुप्पादं नाचिक्खि। ‘‘अत्थं गवेसमानो परिब्बाजको सयमेव सत्थारं ञस्सति। इतो बहिद्धा च समणब्राह्मणानं तुच्छभाव’’न्ति इमिना पनाधिप्पायेन एवमाह – ‘‘यो ते सभिय…पे॰… चरेय्यासी’’ति। थेरगाथासु पन चतुक्कनिपाते सभियत्थेरापदानं वण्णेन्ता भणन्ति ‘‘सा चस्स माता अत्तनो विप्पटिपत्तिं चिन्तेत्वा तं जिगुच्छमाना झानं उप्पादेत्वा ब्रह्मलोके उप्पन्ना, ताय ब्रह्मदेवताय ते पञ्हा उद्दिट्ठा’’ति।
Evaṃ vutte ca ne sabhiyo ekavacaneneva padapaṭipāṭiyā uggahesi. Atha so brahmā jānantopi tassa buddhuppādaṃ nācikkhi. ‘‘Atthaṃ gavesamāno paribbājako sayameva satthāraṃ ñassati. Ito bahiddhā ca samaṇabrāhmaṇānaṃ tucchabhāva’’nti iminā panādhippāyena evamāha – ‘‘yo te sabhiya…pe… careyyāsī’’ti. Theragāthāsu pana catukkanipāte sabhiyattherāpadānaṃ vaṇṇentā bhaṇanti ‘‘sā cassa mātā attano vippaṭipattiṃ cintetvā taṃ jigucchamānā jhānaṃ uppādetvā brahmaloke uppannā, tāya brahmadevatāya te pañhā uddiṭṭhā’’ti.
ये तेति इदानि वत्तब्बानं उद्देसपच्चुद्देसो। समणब्राह्मणाति पब्बज्जूपगमनेन लोकसम्मुतिया च समणा चेव ब्राह्मणा च। सङ्घिनोति गणवन्तो। गणिनोति सत्थारो, ‘‘सब्बञ्ञुनो मय’’न्ति एवं पटिञ्ञातारो। गणाचरियाति उद्देसपरिपुच्छादिवसेन पब्बजितगहट्ठगणस्स आचरिया। ञाताति अभिञ्ञाता, विस्सुता पाकटाति वुत्तं होति। यसस्सिनोति लाभपरिवारसम्पन्ना। तित्थकराति तेसं दिट्ठानुगतिं आपज्जन्तेहि ओतरितब्बानं ओगाहितब्बानं दिट्ठितित्थानं कत्तारो। साधुसम्मता बहुजनस्साति ‘‘साधवो एते सन्तो सप्पुरिसा’’ति एवं बहुजनस्स सम्मता।
Ye teti idāni vattabbānaṃ uddesapaccuddeso. Samaṇabrāhmaṇāti pabbajjūpagamanena lokasammutiyā ca samaṇā ceva brāhmaṇā ca. Saṅghinoti gaṇavanto. Gaṇinoti satthāro, ‘‘sabbaññuno maya’’nti evaṃ paṭiññātāro. Gaṇācariyāti uddesaparipucchādivasena pabbajitagahaṭṭhagaṇassa ācariyā. Ñātāti abhiññātā, vissutā pākaṭāti vuttaṃ hoti. Yasassinoti lābhaparivārasampannā. Titthakarāti tesaṃ diṭṭhānugatiṃ āpajjantehi otaritabbānaṃ ogāhitabbānaṃ diṭṭhititthānaṃ kattāro. Sādhusammatā bahujanassāti ‘‘sādhavo ete santo sappurisā’’ti evaṃ bahujanassa sammatā.
सेय्यथिदन्ति कतमे तेति चे-इच्चेतस्मिं अत्थे निपातो। पूरणोति नामं, कस्सपोति गोत्तं। सो किर जातिया दासो, दाससतं पूरेन्तो जातो। तेनस्स ‘‘पूरणो’’ति नाममकंसु। पलायित्वा पन नग्गेसु पब्बजित्वा ‘‘कस्सपो अह’’न्ति गोत्तं उद्दिसि, सब्बञ्ञुतञ्च पच्चञ्ञासि। मक्खलीति नामं, गोसालाय जातत्ता गोसालोतिपि वुच्चति। सोपि किर जातिया दासो एव, पलायित्वा पब्बजि, सब्बञ्ञुतञ्च पच्चञ्ञासि। अजितोति नामं, अप्पिच्छताय केसकम्बलं धारेति, तेन केसकम्बलोतिपि वुच्चति, सोपि सब्बञ्ञुतं पच्चञ्ञासि । पकुधोति नामं, कच्चायनोति गोत्तं। अप्पिच्छवसेन उदके जीवसञ्ञाय च न्हानमुखधोवनादि पटिक्खित्तो, सोपि सब्बञ्ञुतं पच्चञ्ञासि। सञ्चयोति नामं, बेलट्ठो पनस्स पिता, तस्मा बेलट्ठपुत्तोति वुच्चति, सोपि सब्बञ्ञुतं पच्चञ्ञासि। निगण्ठोति पब्बज्जानामेन, नाटपुत्तोति पितुनामेन वुच्चति। नाटोति किर नामस्स पिता, तस्स पुत्तोति नाटपुत्तो, सोपि सब्बञ्ञुतं पच्चञ्ञासि। सब्बेपि पञ्चसतपञ्चसतसिस्सपरिवारा अहेसुं। तेति ते छ सत्थारो। ते पञ्हेति ते वीसति पञ्हे। तेति ते छ सत्थारो। न सम्पायन्तीति न सम्पादेन्ति। कोपन्ति चित्तचेतसिकानं आविलभावं। दोसन्ति पदुट्ठचित्ततं, तदुभयम्पेतं मन्दतिक्खभेदस्स कोधस्सेवाधिवचनं। अप्पच्चयन्ति अप्पतीतता, दोमनस्सन्ति वुत्तं होति। पातुकरोन्तीति कायवचीविकारेन पकासेन्ति, पाकटं करोन्ति।
Seyyathidanti katame teti ce-iccetasmiṃ atthe nipāto. Pūraṇoti nāmaṃ, kassapoti gottaṃ. So kira jātiyā dāso, dāsasataṃ pūrento jāto. Tenassa ‘‘pūraṇo’’ti nāmamakaṃsu. Palāyitvā pana naggesu pabbajitvā ‘‘kassapo aha’’nti gottaṃ uddisi, sabbaññutañca paccaññāsi. Makkhalīti nāmaṃ, gosālāya jātattā gosālotipi vuccati. Sopi kira jātiyā dāso eva, palāyitvā pabbaji, sabbaññutañca paccaññāsi. Ajitoti nāmaṃ, appicchatāya kesakambalaṃ dhāreti, tena kesakambalotipi vuccati, sopi sabbaññutaṃ paccaññāsi . Pakudhoti nāmaṃ, kaccāyanoti gottaṃ. Appicchavasena udake jīvasaññāya ca nhānamukhadhovanādi paṭikkhitto, sopi sabbaññutaṃ paccaññāsi. Sañcayoti nāmaṃ, belaṭṭho panassa pitā, tasmā belaṭṭhaputtoti vuccati, sopi sabbaññutaṃ paccaññāsi. Nigaṇṭhoti pabbajjānāmena, nāṭaputtoti pitunāmena vuccati. Nāṭoti kira nāmassa pitā, tassa puttoti nāṭaputto, sopi sabbaññutaṃ paccaññāsi. Sabbepi pañcasatapañcasatasissaparivārā ahesuṃ. Teti te cha satthāro. Te pañheti te vīsati pañhe. Teti te cha satthāro. Na sampāyantīti na sampādenti. Kopanti cittacetasikānaṃ āvilabhāvaṃ. Dosanti paduṭṭhacittataṃ, tadubhayampetaṃ mandatikkhabhedassa kodhassevādhivacanaṃ. Appaccayanti appatītatā, domanassanti vuttaṃ hoti. Pātukarontīti kāyavacīvikārena pakāsenti, pākaṭaṃ karonti.
हीनायाति गहट्ठभावाय। गहट्ठभावो हि पब्बज्जं उपनिधाय सीलादिगुणहीनतो हीनकामसुखपटिसेवनतो वा ‘‘हीनो’’ति वुच्चति। उच्चा पब्बज्जा। आवत्तित्वाति ओसक्कित्वा। कामे परिभुञ्जेय्यन्ति कामे पटिसेवेय्यं। इति किरस्स सब्बञ्ञुपटिञ्ञानम्पि पब्बजितानं तुच्छकत्तं दिस्वा अहोसि। उप्पन्नपरिवितक्कवसेनेव च आगन्त्वा पुनप्पुनं वीमंसमानस्स अथ खो सभियस्स परिब्बाजकस्स एतदहोसि – ‘‘अयम्पि खो समणो’’ति च ‘‘येपि खो ते भोन्तो’’ति च ‘‘समणो खो दहरोति न उञ्ञातब्बो’’ति चाति एवमादि। तत्थ जिण्णातिआदीनि पदानि वुत्तनयानेव। थेराति अत्तनो समणधम्मे थिरभावप्पत्ता। रत्तञ्ञूति रतनञ्ञू, ‘‘निब्बानरतनं जानाम मय’’न्ति एवं सकाय पटिञ्ञाय लोकेनापि सम्मता, बहुरत्तिविदू वा। चिरं पब्बजितानं एतेसन्ति चिरपब्बजिता। न उञ्ञातब्बोति न अवजानितब्बो, न नीचं कत्वा जानितब्बोति वुत्तं होति। न परिभोतब्बोति न परिभवितब्बो, ‘‘किमेस ञस्सती’’ति एवं न गहेतब्बोति वुत्तं होति।
Hīnāyāti gahaṭṭhabhāvāya. Gahaṭṭhabhāvo hi pabbajjaṃ upanidhāya sīlādiguṇahīnato hīnakāmasukhapaṭisevanato vā ‘‘hīno’’ti vuccati. Uccā pabbajjā. Āvattitvāti osakkitvā. Kāme paribhuñjeyyanti kāme paṭiseveyyaṃ. Iti kirassa sabbaññupaṭiññānampi pabbajitānaṃ tucchakattaṃ disvā ahosi. Uppannaparivitakkavaseneva ca āgantvā punappunaṃ vīmaṃsamānassa atha kho sabhiyassa paribbājakassa etadahosi – ‘‘ayampi kho samaṇo’’ti ca ‘‘yepi kho te bhonto’’ti ca ‘‘samaṇo kho daharoti na uññātabbo’’ti cāti evamādi. Tattha jiṇṇātiādīni padāni vuttanayāneva. Therāti attano samaṇadhamme thirabhāvappattā. Rattaññūti ratanaññū, ‘‘nibbānaratanaṃ jānāma maya’’nti evaṃ sakāya paṭiññāya lokenāpi sammatā, bahurattividū vā. Ciraṃ pabbajitānaṃ etesanti cirapabbajitā. Na uññātabboti na avajānitabbo, na nīcaṃ katvā jānitabboti vuttaṃ hoti. Na paribhotabboti na paribhavitabbo, ‘‘kimesa ñassatī’’ti evaṃ na gahetabboti vuttaṃ hoti.
५१६. कङ्खी वेचिकिच्छीति सभियो भगवता सद्धिं सम्मोदमानो एवं भगवतो रूपसम्पत्तिदमूपसमसूचितं सब्बञ्ञुतं सम्भावयमानो विगतुद्धच्चो हुत्वा आह – ‘‘कङ्खी वेचिकिच्छी’’ति। तत्थ ‘‘लभेय्यं नु खो इमेसं ब्याकरण’’न्ति एवं पञ्हानं ब्याकरणकङ्खाय कङ्खी। ‘‘को नु खो इमस्सिमस्स च पञ्हस्स अत्थो’’ति एवं विचिकिच्छाय वेचिकिच्छी। दुब्बलविचिकिच्छाय वा तेसं पञ्हानं अत्थे कङ्खनतो कङ्खी, बलवतिया विचिनन्तो किच्छतियेव, न सक्कोति सन्निट्ठातुन्ति वेचिकिच्छी। अभिकङ्खमानोति अतिविय पत्थयमानो। तेसन्तकरोति तेसं पञ्हानं अन्तकरो। भवन्तोव एवं भवाहीति दस्सेन्तो आह ‘‘पञ्हे मे पुट्ठो…पे॰… ब्याकरोहि मे’’ति। तत्थ पञ्हे मेति पञ्हे मया। पुट्ठोति पुच्छितो। अनुपुब्बन्ति पञ्हपटिपाटिया अनुधम्मन्ति अत्थानुरूपं पाळिं आरोपेन्तो। ब्याकरोहि मेति मय्हं ब्याकरोहि।
516.Kaṅkhī vecikicchīti sabhiyo bhagavatā saddhiṃ sammodamāno evaṃ bhagavato rūpasampattidamūpasamasūcitaṃ sabbaññutaṃ sambhāvayamāno vigatuddhacco hutvā āha – ‘‘kaṅkhī vecikicchī’’ti. Tattha ‘‘labheyyaṃ nu kho imesaṃ byākaraṇa’’nti evaṃ pañhānaṃ byākaraṇakaṅkhāya kaṅkhī. ‘‘Ko nu kho imassimassa ca pañhassa attho’’ti evaṃ vicikicchāya vecikicchī. Dubbalavicikicchāya vā tesaṃ pañhānaṃ atthe kaṅkhanato kaṅkhī, balavatiyā vicinanto kicchatiyeva, na sakkoti sanniṭṭhātunti vecikicchī. Abhikaṅkhamānoti ativiya patthayamāno. Tesantakaroti tesaṃ pañhānaṃ antakaro. Bhavantova evaṃ bhavāhīti dassento āha ‘‘pañhe me puṭṭho…pe… byākarohi me’’ti. Tattha pañhe meti pañhe mayā. Puṭṭhoti pucchito. Anupubbanti pañhapaṭipāṭiyā anudhammanti atthānurūpaṃ pāḷiṃ āropento. Byākarohi meti mayhaṃ byākarohi.
५१७. दूरतोति सो किर इतो चितो चाहिण्डन्तो सत्तयोजनसतमग्गतो आगतो। तेनाह – भगवा ‘‘दूरतो आगतोसी’’ति, कस्सपस्स भगवतो वा सासनतो आगतत्ता ‘‘दूरतो आगतोसी’’ति नं आह।
517.Dūratoti so kira ito cito cāhiṇḍanto sattayojanasatamaggato āgato. Tenāha – bhagavā ‘‘dūrato āgatosī’’ti, kassapassa bhagavato vā sāsanato āgatattā ‘‘dūrato āgatosī’’ti naṃ āha.
५१८. पुच्छ मन्ति इमाय पनस्स गाथाय सब्बञ्ञुपवारणं पवारेति। तत्थ मनसिच्छसीति मनसा इच्छसि।
518.Puccha manti imāya panassa gāthāya sabbaññupavāraṇaṃ pavāreti. Tattha manasicchasīti manasā icchasi.
यं वताहन्ति यं वत अहं। अत्तमनोति पीतिपामोज्जसोमनस्सेहि फुटचित्तो। उदग्गोति कायेन चित्तेन च अब्भुन्नतो । इदं पन पदं न सब्बपाठेसु अत्थि। इदानि येहि धम्मेहि अत्तमनो, ते दस्सेन्तो आह – ‘‘पमुदितो पीतिसोमनस्सजातो’’ति।
Yaṃ vatāhanti yaṃ vata ahaṃ. Attamanoti pītipāmojjasomanassehi phuṭacitto. Udaggoti kāyena cittena ca abbhunnato . Idaṃ pana padaṃ na sabbapāṭhesu atthi. Idāni yehi dhammehi attamano, te dassento āha – ‘‘pamudito pītisomanassajāto’’ti.
५१९. किं पत्तिनन्ति किं पत्तं किमधिगतं। सोरतन्ति सुवूपसन्तं। ‘‘सुरत’’न्तिपि पाठो, सुट्ठु उपरतन्ति अत्थो। दन्तन्ति दमितं। बुद्धोति विबुद्धो, बुद्धबोद्धब्बो वा। एवं सभियो एकेकाय गाथाय चत्तारो चत्तारो कत्वा पञ्चहि गाथाहि वीसति पञ्हे पुच्छि। भगवा पनस्स एकमेकं पञ्हं एकमेकाय गाथाय कत्वा अरहत्तनिकूटेनेव वीसतिया गाथाहि ब्याकासि।
519.Kiṃ pattinanti kiṃ pattaṃ kimadhigataṃ. Soratanti suvūpasantaṃ. ‘‘Surata’’ntipi pāṭho, suṭṭhu uparatanti attho. Dantanti damitaṃ. Buddhoti vibuddho, buddhaboddhabbo vā. Evaṃ sabhiyo ekekāya gāthāya cattāro cattāro katvā pañcahi gāthāhi vīsati pañhe pucchi. Bhagavā panassa ekamekaṃ pañhaṃ ekamekāya gāthāya katvā arahattanikūṭeneva vīsatiyā gāthāhi byākāsi.
५२०. तत्थ यस्मा भिन्नकिलेसो परमत्थभिक्खु, सो च निब्बानप्पत्तो होति, तस्मा अस्स ‘‘किं पत्तिनमाहु भिक्खुन’’न्ति इमं पञ्हं ब्याकरोन्तो ‘‘पज्जेना’’तिआदिमाह। तस्सत्थो – यो अत्तना भावितेन मग्गेन परिनिब्बानगतो किलेसपरिनिब्बानं पत्तो, परिनिब्बानगतत्ता एव च वितिण्णकङ्खो विपत्तिसम्पत्तिहानिबुद्धिउच्छेदसस्सतअपुञ्ञपुञ्ञभेदं विभवञ्च भवञ्च विप्पहाय, मग्गवासं वुसितवा खीणपुनब्भवोति च एतेसं थुतिवचनानं अरहो, सो भिक्खूति।
520. Tattha yasmā bhinnakileso paramatthabhikkhu, so ca nibbānappatto hoti, tasmā assa ‘‘kiṃ pattinamāhu bhikkhuna’’nti imaṃ pañhaṃ byākaronto ‘‘pajjenā’’tiādimāha. Tassattho – yo attanā bhāvitena maggena parinibbānagato kilesaparinibbānaṃ patto, parinibbānagatattā eva ca vitiṇṇakaṅkho vipattisampattihānibuddhiucchedasassataapuññapuññabhedaṃ vibhavañca bhavañca vippahāya, maggavāsaṃ vusitavā khīṇapunabbhavoti ca etesaṃ thutivacanānaṃ araho, so bhikkhūti.
५२१. यस्मा पन विप्पटिपत्तितो सुट्ठु उपरतभावेन नानप्पकारकिलेसवूपसमेन च सोरतो होति, तस्मा तमत्थं दस्सेन्तो ‘‘सब्बत्थ उपेक्खको’’तिआदिना नयेन दुतियपञ्हब्याकरणमाह। तस्सत्थो – यो सब्बत्थ रूपादीसु आरम्मणेसु ‘‘चक्खुना रूपं दिस्वा नेव सुमनो होति, न दुम्मनो’’ति एवं पवत्ताय छळङ्गुपेक्खाय उपेक्खको, वेपुल्लप्पत्ताय सतिया सतिमा, न सो हिंसति नेव हिंसति कञ्चि तसथावरादिभेदं सत्तं सब्बलोके सब्बस्मिम्पि लोके, तिण्णोघत्ता तिण्णो, समितपापत्ता समणो, आविलसङ्कप्पप्पहाना अनाविलो। यस्स चिमे रागदोसमोहमानदिट्ठिकिलेसदुच्चरितसङ्खाता सत्तुस्सदा केचि ओळारिका वा सुखुमा वा न सन्ति, सो इमाय उपेक्खाविहारिताय सतिवेपुल्लताय अहिंसकताय च विप्पटिपत्तितो सुट्ठु उपरतभावेन इमिना ओघादिनानप्पकारकिलेसवूपसमेन च सोरतोति।
521. Yasmā pana vippaṭipattito suṭṭhu uparatabhāvena nānappakārakilesavūpasamena ca sorato hoti, tasmā tamatthaṃ dassento ‘‘sabbattha upekkhako’’tiādinā nayena dutiyapañhabyākaraṇamāha. Tassattho – yo sabbattha rūpādīsu ārammaṇesu ‘‘cakkhunā rūpaṃ disvā neva sumano hoti, na dummano’’ti evaṃ pavattāya chaḷaṅgupekkhāya upekkhako, vepullappattāya satiyā satimā, na so hiṃsati neva hiṃsati kañci tasathāvarādibhedaṃ sattaṃ sabbaloke sabbasmimpi loke, tiṇṇoghattā tiṇṇo, samitapāpattā samaṇo, āvilasaṅkappappahānā anāvilo. Yassa cime rāgadosamohamānadiṭṭhikilesaduccaritasaṅkhātā sattussadā keci oḷārikā vā sukhumā vā na santi, so imāya upekkhāvihāritāya sativepullatāya ahiṃsakatāya ca vippaṭipattito suṭṭhu uparatabhāvena iminā oghādinānappakārakilesavūpasamena ca soratoti.
५२२. यस्मा च भावितिन्द्रियो निब्भयो निब्बिकारो दन्तो होति, तस्मा तमत्थं दस्सेन्तो ‘‘यस्सिन्द्रियानी’’ति गाथाय ततियपञ्हं ब्याकासि। तस्सत्थो – यस्स चक्खादीनि छळिन्द्रियानि गोचरभावनाय अनिच्चादितिलक्खणं आरोपेत्वा वासनाभावनाय सतिसम्पजञ्ञगन्धं गाहापेत्वा च भावितानि, तानि च खो यथा अज्झत्तं गोचरभावनाय, एवं पन बहिद्धा च सब्बलोकेति यत्थ यत्थ इन्द्रियानं वेकल्लता वेकल्लताय वा सम्भवो, तत्थ तत्थ नाभिज्झादिवसेन भावितानीति एवं निब्बिज्झ ञत्वा पटिविज्झित्वा इमं परञ्च लोकं सकसन्ततिक्खन्धलोकं परसन्ततिक्खन्धलोकञ्च अदन्धमरणं मरितुकामो कालं कङ्खति, जीवितक्खयकालं आगमेति पतिमानेति, न भायति मरणस्स। यथाह थेरो –
522. Yasmā ca bhāvitindriyo nibbhayo nibbikāro danto hoti, tasmā tamatthaṃ dassento ‘‘yassindriyānī’’ti gāthāya tatiyapañhaṃ byākāsi. Tassattho – yassa cakkhādīni chaḷindriyāni gocarabhāvanāya aniccāditilakkhaṇaṃ āropetvā vāsanābhāvanāya satisampajaññagandhaṃ gāhāpetvā ca bhāvitāni, tāni ca kho yathā ajjhattaṃ gocarabhāvanāya, evaṃ pana bahiddhā ca sabbaloketi yattha yattha indriyānaṃ vekallatā vekallatāya vā sambhavo, tattha tattha nābhijjhādivasena bhāvitānīti evaṃ nibbijjha ñatvā paṭivijjhitvā imaṃ parañca lokaṃ sakasantatikkhandhalokaṃ parasantatikkhandhalokañca adandhamaraṇaṃ maritukāmo kālaṃ kaṅkhati, jīvitakkhayakālaṃ āgameti patimāneti, na bhāyati maraṇassa. Yathāha thero –
‘‘मरणे मे भयं नत्थि, निकन्ति नत्थि जीविते’’। (थेरगा॰ २०)।
‘‘Maraṇe me bhayaṃ natthi, nikanti natthi jīvite’’; (Theragā. 20);
‘‘नाभिकङ्खामि मरणं, नाभिकङ्खामि जीवितं।
‘‘Nābhikaṅkhāmi maraṇaṃ, nābhikaṅkhāmi jīvitaṃ;
कालञ्च पटिकङ्खामि, निब्बिसं भतको यथा’’ति॥ (थेरगा॰ ६०६)।
Kālañca paṭikaṅkhāmi, nibbisaṃ bhatako yathā’’ti. (theragā. 606);
भावितो स दन्तोति एवं भावितिन्द्रियो सो दन्तोति।
Bhāvito sa dantoti evaṃ bhāvitindriyo so dantoti.
५२३. यस्मा पन बुद्धो नाम बुद्धिसम्पन्नो किलेसनिद्दा विबुद्धो च, तस्मा तमत्थं दस्सेन्तो ‘‘कप्पानी’’ति गाथाय चतुत्थपञ्हं ब्याकासि। तत्थ कप्पानीति तण्हादिट्ठियो। ता हि तथा तथा विकप्पनतो ‘‘कप्पानी’’ति वुच्चन्ति। विचेय्याति अनिच्चादिभावेन सम्मसित्वा। केवलानीति सकलानि। संसारन्ति यो चायं –
523. Yasmā pana buddho nāma buddhisampanno kilesaniddā vibuddho ca, tasmā tamatthaṃ dassento ‘‘kappānī’’ti gāthāya catutthapañhaṃ byākāsi. Tattha kappānīti taṇhādiṭṭhiyo. Tā hi tathā tathā vikappanato ‘‘kappānī’’ti vuccanti. Viceyyāti aniccādibhāvena sammasitvā. Kevalānīti sakalāni. Saṃsāranti yo cāyaṃ –
‘‘खन्धानञ्च पटिपाटि, धातुआयतनान च।
‘‘Khandhānañca paṭipāṭi, dhātuāyatanāna ca;
अब्बोच्छिन्नं वत्तमाना, संसारोति पवुच्चती’’ति॥ –
Abbocchinnaṃ vattamānā, saṃsāroti pavuccatī’’ti. –
एवं खन्धादिपटिपाटिसङ्खातो संसारो, तं संसारञ्च केवलं विचेय्य। एत्तावता खन्धानं मूलभूतेसु कम्मकिलेसेसु खन्धेसु चाति एवं तीसुपि वट्टेसु विपस्सनं आह। दुभयं चुतूपपातन्ति सत्तानं चुतिं उपपातन्ति इमञ्च उभयं विचेय्य ञत्वाति अत्थो। एतेन चुतूपपातञाणं आह। विगतरजमनङ्गणं विसुद्धन्ति रागादिरजानं विगमा अङ्गणानं अभावा मलानञ्च विगमा विगतरजमनङ्गणं विसुद्धं। पत्तं जातिखयन्ति निब्बानं पत्तं। तमाहु बुद्धन्ति तं इमाय लोकुत्तरविपस्सनाय चुतूपपातञाणभेदाय बुद्धिया सम्पन्नत्ता इमाय च विगतरजादिताय किलेसनिद्दा विबुद्धत्ता ताय पटिपदाय जातिक्खयं पत्तं बुद्धमाहु।
Evaṃ khandhādipaṭipāṭisaṅkhāto saṃsāro, taṃ saṃsārañca kevalaṃ viceyya. Ettāvatā khandhānaṃ mūlabhūtesu kammakilesesu khandhesu cāti evaṃ tīsupi vaṭṭesu vipassanaṃ āha. Dubhayaṃ cutūpapātanti sattānaṃ cutiṃ upapātanti imañca ubhayaṃ viceyya ñatvāti attho. Etena cutūpapātañāṇaṃ āha. Vigatarajamanaṅgaṇaṃ visuddhanti rāgādirajānaṃ vigamā aṅgaṇānaṃ abhāvā malānañca vigamā vigatarajamanaṅgaṇaṃ visuddhaṃ. Pattaṃ jātikhayanti nibbānaṃ pattaṃ. Tamāhu buddhanti taṃ imāya lokuttaravipassanāya cutūpapātañāṇabhedāya buddhiyā sampannattā imāya ca vigatarajāditāya kilesaniddā vibuddhattā tāya paṭipadāya jātikkhayaṃ pattaṃ buddhamāhu.
अथ वा कप्पानि विचेय्य केवलानीति ‘‘अनेकेपि संवट्टविवट्टकप्पे अमुत्रासि’’न्तिआदिना (इतिवु॰ ९९; पारा॰ १२) नयेन विचिनित्वाति अत्थो। एतेन पठमविज्जमाह। संसारं दुभयं चुतूपपातन्ति सत्तानं चुतिं उपपातन्ति इमञ्च उभयं संसारं ‘‘इमे वत भोन्तो सत्ता’’तिआदिना नयेन विचिनित्वाति अत्थो। एतेन दुतियविज्जमाह। अवसेसेन ततियविज्जमाह। आसवक्खयञाणेन हि विगतरजादिता च निब्बानप्पत्ति च होतीति। तमाहु बुद्धन्ति एवं विज्जत्तयभेदबुद्धिसम्पन्नं तं बुद्धमाहूति।
Atha vā kappāni viceyya kevalānīti ‘‘anekepi saṃvaṭṭavivaṭṭakappe amutrāsi’’ntiādinā (itivu. 99; pārā. 12) nayena vicinitvāti attho. Etena paṭhamavijjamāha. Saṃsāraṃ dubhayaṃ cutūpapātanti sattānaṃ cutiṃ upapātanti imañca ubhayaṃ saṃsāraṃ ‘‘ime vata bhonto sattā’’tiādinā nayena vicinitvāti attho. Etena dutiyavijjamāha. Avasesena tatiyavijjamāha. Āsavakkhayañāṇena hi vigatarajāditā ca nibbānappatti ca hotīti. Tamāhu buddhanti evaṃ vijjattayabhedabuddhisampannaṃ taṃ buddhamāhūti.
५२५. एवं पठमगाथाय वुत्तपञ्हे विस्सज्जेत्वा दुतियगाथाय वुत्तपञ्हेसुपि यस्मा ब्रह्मभावं सेट्ठभावं पत्तो परमत्थब्राह्मणो बाहितसब्बपापो होति, तस्मा तमत्थं दस्सेन्तो ‘‘बाहित्वा’’ति गाथाय पठमं पञ्हं ब्याकासि। तस्सत्थो – यो चतुत्थमग्गेन बाहित्वा सब्बपापकानि ठितत्तो, ठितो इच्चेव वुत्तं होति। बाहितपापत्ता एव च विमलो, विमलभावं ब्रह्मभावं सेट्ठभावं पत्तो, पटिप्पस्सद्धसमाधिविक्खेपकरकिलेसमलेन अग्गफलसमाधिना साधुसमाहितो, संसारहेतुसमतिक्कमेन संसारमतिच्च परिनिट्ठितकिच्चताय केवली, सो तण्हादिट्ठीहि अनिस्सितत्ता असितो, लोकधम्मेहि निब्बिकारत्ता ‘‘तादी’’ति च पवुच्चति। एवं थुतिरहो स ब्रह्मा सो ब्राह्मणोति।
525. Evaṃ paṭhamagāthāya vuttapañhe vissajjetvā dutiyagāthāya vuttapañhesupi yasmā brahmabhāvaṃ seṭṭhabhāvaṃ patto paramatthabrāhmaṇo bāhitasabbapāpo hoti, tasmā tamatthaṃ dassento ‘‘bāhitvā’’ti gāthāya paṭhamaṃ pañhaṃ byākāsi. Tassattho – yo catutthamaggena bāhitvā sabbapāpakāni ṭhitatto, ṭhito icceva vuttaṃ hoti. Bāhitapāpattā eva ca vimalo, vimalabhāvaṃ brahmabhāvaṃ seṭṭhabhāvaṃ patto, paṭippassaddhasamādhivikkhepakarakilesamalena aggaphalasamādhinā sādhusamāhito, saṃsārahetusamatikkamena saṃsāramaticca pariniṭṭhitakiccatāya kevalī, so taṇhādiṭṭhīhi anissitattā asito, lokadhammehi nibbikārattā ‘‘tādī’’ti ca pavuccati. Evaṃ thutiraho sa brahmā so brāhmaṇoti.
५२६. यस्मा पन समितपापताय समणो, न्हातपापताय न्हातको, आगूनं अकरणेन च नागोति पवुच्चति, तस्मा तमत्थं दस्सेन्तो ततो अपराहि तीहि गाथाहि तयो पञ्हे ब्याकासि। तत्थ समितावीति अरियमग्गेन किलेसे समेत्वा ठितो। समणो पवुच्चते तथत्ताति तथारूपो समणो पवुच्चतीति। एत्तावता पञ्हो ब्याकतो होति, सेसं तस्मिं समणे सभियस्स बहुमानजननत्थं थुतिवचनं। यो हि समितावी, सो पुञ्ञपापानं अपटिसन्धिकरणेन पहाय पुञ्ञपापं रजानं विगमेन विरजो, अनिच्चादिवसेन ञत्वा इमं परञ्च लोकं जातिमरणं उपातिवत्तो तादि च होति।
526. Yasmā pana samitapāpatāya samaṇo, nhātapāpatāya nhātako, āgūnaṃ akaraṇena ca nāgoti pavuccati, tasmā tamatthaṃ dassento tato aparāhi tīhi gāthāhi tayo pañhe byākāsi. Tattha samitāvīti ariyamaggena kilese sametvā ṭhito. Samaṇo pavuccate tathattāti tathārūpo samaṇo pavuccatīti. Ettāvatā pañho byākato hoti, sesaṃ tasmiṃ samaṇe sabhiyassa bahumānajananatthaṃ thutivacanaṃ. Yo hi samitāvī, so puññapāpānaṃ apaṭisandhikaraṇena pahāya puññapāpaṃ rajānaṃ vigamena virajo, aniccādivasena ñatvā imaṃ parañca lokaṃ jātimaraṇaṃ upātivatto tādi ca hoti.
५२७. निन्हाय…पे॰… न्हातकोति एत्थ पन यो अज्झत्तबहिद्धासङ्खाते सब्बस्मिम्पि आयतनलोके अज्झत्तबहिद्धारम्मणवसेन उप्पत्तिरहानि सब्बपापकानि मग्गञाणेन निन्हाय धोवित्वा ताय निन्हातपापकताय तण्हादिट्ठिकप्पेहि कप्पियेसु देवमनुस्सेसु कप्पं न एति, तं न्हातकमाहूति एवमत्थो दट्ठब्बो।
527.Ninhāya…pe… nhātakoti ettha pana yo ajjhattabahiddhāsaṅkhāte sabbasmimpi āyatanaloke ajjhattabahiddhārammaṇavasena uppattirahāni sabbapāpakāni maggañāṇena ninhāya dhovitvā tāya ninhātapāpakatāya taṇhādiṭṭhikappehi kappiyesu devamanussesu kappaṃ na eti, taṃ nhātakamāhūti evamattho daṭṭhabbo.
५२८. चतुत्थगाथायपि आगुं न करोति किञ्चि लोकेति यो लोके अप्पमत्तकम्पि पापसङ्खातं आगुं न करोति, नागो पवुच्चते तथत्ताति । एत्तावता पञ्हो ब्याकतो होति, सेसं पुब्बनयेनेव थुतिवचनं। यो हि मग्गेन पहीनआगुत्ता आगुं न करोति, सो कामयोगादिके सब्बयोगे दससञ्ञोजनभेदानि च सब्बबन्धनानि विसज्ज जहित्वा सब्बत्थ खन्धादीसु केनचि सङ्गेन न सज्जति, द्वीहि च विमुत्तीहि विमुत्तो, तादि च होतीति।
528. Catutthagāthāyapi āguṃ na karoti kiñci loketi yo loke appamattakampi pāpasaṅkhātaṃ āguṃ na karoti, nāgo pavuccate tathattāti . Ettāvatā pañho byākato hoti, sesaṃ pubbanayeneva thutivacanaṃ. Yo hi maggena pahīnaāguttā āguṃ na karoti, so kāmayogādike sabbayoge dasasaññojanabhedāni ca sabbabandhanāni visajja jahitvā sabbattha khandhādīsu kenaci saṅgena na sajjati, dvīhi ca vimuttīhi vimutto, tādi ca hotīti.
५३०. एवं दुतियगाथाय वुत्तपञ्हे विस्सज्जेत्वा ततियगाथाय वुत्तपञ्हेसुपि यस्मा ‘‘खेत्तानी’’ति आयतनानि वुच्चन्ति। यथाह – ‘‘चक्खुपेतं चक्खायतनंपेतं…पे॰… खेत्तम्पेतं वत्थुपेत’’न्ति (ध॰ स॰ ५९६-५९८)। तानि विजेय्य विजेत्वा अभिभवित्वा, विचेय्य वा अनिच्चादिभावेन विचिनित्वा उपपरिक्खित्वा केवलानि अनवसेसानि, विसेसतो पन सङ्गहेतुभूतं दिब्बं मानुसकञ्च ब्रह्मखेत्तं, यं दिब्बं द्वादसायतनभेदं तथा मानुसकञ्च, यञ्च ब्रह्मखेत्तं छळायतने चक्खायतनादिद्वादसायतनभेदं, तं सब्बम्पि विजेय्य विचेय्य वा। यतो यदेतं सब्बेसं खेत्तानं मूलबन्धनं अविज्जाभवतण्हादि, तस्मा सब्बखेत्तमूलबन्धना पमुत्तो। एवमेतेसं खेत्तानं विजितत्ता विचिनितत्ता वा खेत्तजिनो नाम होति, तस्मा ‘‘खेत्तानी’’ति इमाय गाथाय पठमपञ्हं ब्याकासि। तत्थ केचि ‘‘कम्मं खेत्तं, विञ्ञाणं बीजं, तण्हा स्नेहो’’ति (अ॰ नि॰ ३.७७) वचनतो कम्मानि खेत्तानीति वदन्ति। दिब्बं मानुसकञ्च ब्रह्मखेत्तन्ति एत्थ च देवूपगं कम्मं दिब्बं, मनुस्सूपगं कम्मं मानुसकं, ब्रह्मूपगं कम्मं ब्रह्मखेत्तन्ति वण्णयन्ति। सेसं वुत्तनयमेव।
530. Evaṃ dutiyagāthāya vuttapañhe vissajjetvā tatiyagāthāya vuttapañhesupi yasmā ‘‘khettānī’’ti āyatanāni vuccanti. Yathāha – ‘‘cakkhupetaṃ cakkhāyatanaṃpetaṃ…pe… khettampetaṃ vatthupeta’’nti (dha. sa. 596-598). Tāni vijeyya vijetvā abhibhavitvā, viceyya vā aniccādibhāvena vicinitvā upaparikkhitvā kevalāni anavasesāni, visesato pana saṅgahetubhūtaṃ dibbaṃ mānusakañca brahmakhettaṃ, yaṃ dibbaṃ dvādasāyatanabhedaṃ tathā mānusakañca, yañca brahmakhettaṃ chaḷāyatane cakkhāyatanādidvādasāyatanabhedaṃ, taṃ sabbampi vijeyya viceyya vā. Yato yadetaṃ sabbesaṃ khettānaṃ mūlabandhanaṃ avijjābhavataṇhādi, tasmā sabbakhettamūlabandhanā pamutto. Evametesaṃ khettānaṃ vijitattā vicinitattā vā khettajino nāma hoti, tasmā ‘‘khettānī’’ti imāya gāthāya paṭhamapañhaṃ byākāsi. Tattha keci ‘‘kammaṃ khettaṃ, viññāṇaṃ bījaṃ, taṇhā sneho’’ti (a. ni. 3.77) vacanato kammāni khettānīti vadanti. Dibbaṃ mānusakañca brahmakhettanti ettha ca devūpagaṃ kammaṃ dibbaṃ, manussūpagaṃ kammaṃ mānusakaṃ, brahmūpagaṃ kammaṃ brahmakhettanti vaṇṇayanti. Sesaṃ vuttanayameva.
५३१. यस्मा पन सकट्ठेन कोससदिसत्ता ‘‘कोसानी’’ति कम्मानि वुच्चन्ति, तेसञ्च लुनना समुच्छेदना कुसलो होति, तस्मा तमत्थं दस्सेन्तो ‘‘कोसानी’’ति गाथाय दुतियपञ्हं ब्याकासि। तस्सत्थो – लोकियलोकुत्तरविपस्सनाय विसयतो किच्चतो च अनिच्चादिभावेन कुसलाकुसलकम्मसङ्खातानि कोसानि विचेय्य केवलानि, विसेसतो पन सङ्गहेतुभूतं अट्ठकामावचरकुसलचेतनाभेदं दिब्बं मानुसकञ्च नवमहग्गतकुसलचेतनाभेदञ्च ब्रह्मकोसं विचेय्य। ततो इमाय मग्गभावनाय अविज्जाभवतण्हादिभेदा सब्बकोसानं मूलबन्धना पमुत्तो, एवमेतेसं कोसानं लुनना ‘‘कुसलो’’ति पवुच्चति, तथत्ता तादी च होतीति। अथ वा सत्तानं धम्मानञ्च निवासट्ठेन असिकोससदिसत्ता ‘‘कोसानी’’ति तयो भवा द्वादसायतनानि च वेदितब्बानि। एवमेत्थ योजना कातब्बा।
531. Yasmā pana sakaṭṭhena kosasadisattā ‘‘kosānī’’ti kammāni vuccanti, tesañca lunanā samucchedanā kusalo hoti, tasmā tamatthaṃ dassento ‘‘kosānī’’ti gāthāya dutiyapañhaṃ byākāsi. Tassattho – lokiyalokuttaravipassanāya visayato kiccato ca aniccādibhāvena kusalākusalakammasaṅkhātāni kosāni viceyya kevalāni, visesato pana saṅgahetubhūtaṃ aṭṭhakāmāvacarakusalacetanābhedaṃ dibbaṃ mānusakañca navamahaggatakusalacetanābhedañca brahmakosaṃ viceyya. Tato imāya maggabhāvanāya avijjābhavataṇhādibhedā sabbakosānaṃ mūlabandhanā pamutto, evametesaṃ kosānaṃ lunanā ‘‘kusalo’’ti pavuccati, tathattā tādī ca hotīti. Atha vā sattānaṃ dhammānañca nivāsaṭṭhena asikosasadisattā ‘‘kosānī’’ti tayo bhavā dvādasāyatanāni ca veditabbāni. Evamettha yojanā kātabbā.
५३२. यस्मा च न केवलं पण्डतीति इमिनाव ‘‘पण्डितो’’ति वुच्चति, अपिच खो पन पण्डरानि इतो उपगतो पविचयपञ्ञाय अल्लीनोतिपि ‘‘पण्डितो’’ति वुच्चति, तस्मा तमत्थं दस्सेन्तो ‘‘दुभयानी’’ति गाथाय ततियपञ्हं ब्याकासि । तस्सत्थो – अज्झत्तं बहिद्धा चाति एवं उभयानि अनिच्चादिभावेन विचेय्य। पण्डरानीति आयतनानि। तानि हि पकतिपरिसुद्धत्ता रुळ्हिया च एवं वुच्चन्ति, तानि विचेय्य इमाय पटिपत्तिया निद्धन्तमलत्ता सुद्धिपञ्ञो पण्डितोति पवुच्चति तथत्ता, यस्मा तानि पण्डरानि पञ्ञाय इतो होति, सेसमस्स थुतिवचनं। सो हि पापपुञ्ञसङ्खातं कण्हसुक्कं उपातिवत्तो तादी च होति, तस्मा एवं थुतो।
532. Yasmā ca na kevalaṃ paṇḍatīti imināva ‘‘paṇḍito’’ti vuccati, apica kho pana paṇḍarāni ito upagato pavicayapaññāya allīnotipi ‘‘paṇḍito’’ti vuccati, tasmā tamatthaṃ dassento ‘‘dubhayānī’’ti gāthāya tatiyapañhaṃ byākāsi . Tassattho – ajjhattaṃ bahiddhā cāti evaṃ ubhayāni aniccādibhāvena viceyya. Paṇḍarānīti āyatanāni. Tāni hi pakatiparisuddhattā ruḷhiyā ca evaṃ vuccanti, tāni viceyya imāya paṭipattiyā niddhantamalattā suddhipañño paṇḍitoti pavuccati tathattā, yasmā tāni paṇḍarāni paññāya ito hoti, sesamassa thutivacanaṃ. So hi pāpapuññasaṅkhātaṃ kaṇhasukkaṃ upātivatto tādī ca hoti, tasmā evaṃ thuto.
५३३. यस्मा पन ‘‘मोनं वुच्चति ञाणं, या पञ्ञा पजानना…पे॰… सम्मादिट्ठि, तेन ञाणेन समन्नागतो मुनी’’ति वुत्तं, तस्मा तमत्थं दस्सेन्तो ‘‘असतञ्चा’’ति गाथाय चतुत्थपञ्हं ब्याकासि। तस्सत्थो – य्वायं अकुसलकुसलप्पभेदो असतञ्च सतञ्च धम्मो, तं अज्झत्तं बहिद्धाति इमस्मिं सब्बलोके पविचयञाणेन असतञ्च सतञ्च ञत्वा धम्मं तस्स ञातत्ता एव रागादिभेदतो सत्तविधं सङ्गं तण्हादिट्ठिभेदतो दुविधं जालञ्च अतिच्च अतिक्कमित्वा ठितो। सो तेन मोनसङ्खातेन पविचयञाणेन समन्नागतत्ता मुनि। देवमनुस्सेहि पूजनीयोति इदं पनस्स थुतिवचनं। सो हि खीणासवमुनित्ता देवमनुस्सानं पूजारहो होति, तस्मा एवं थुतो।
533. Yasmā pana ‘‘monaṃ vuccati ñāṇaṃ, yā paññā pajānanā…pe… sammādiṭṭhi, tena ñāṇena samannāgato munī’’ti vuttaṃ, tasmā tamatthaṃ dassento ‘‘asatañcā’’ti gāthāya catutthapañhaṃ byākāsi. Tassattho – yvāyaṃ akusalakusalappabhedo asatañca satañca dhammo, taṃ ajjhattaṃ bahiddhāti imasmiṃ sabbaloke pavicayañāṇena asatañca satañca ñatvā dhammaṃ tassa ñātattā eva rāgādibhedato sattavidhaṃ saṅgaṃ taṇhādiṭṭhibhedato duvidhaṃ jālañca aticca atikkamitvā ṭhito. So tena monasaṅkhātena pavicayañāṇena samannāgatattā muni. Devamanussehi pūjanīyoti idaṃ panassa thutivacanaṃ. So hi khīṇāsavamunittā devamanussānaṃ pūjāraho hoti, tasmā evaṃ thuto.
५३५. एवं ततियगाथाय वुत्तपञ्हे विस्सज्जेत्वा चतुत्थगाथाय वुत्तपञ्हेसुपि यस्मा यो चतूहि मग्गञाणवेदेहि किलेसक्खयं करोन्तो गतो, सो परमत्थतो वेदगू नाम होति। यो च सब्बसमणब्राह्मणानं सत्थसञ्ञितानि वेदानि, तायेव मग्गभावनाय किच्चतो अनिच्चादिवसेन विचेय्य। तत्थ छन्दरागप्पहानेन तमेव सब्बं वेदमतिच्च या वेदपच्चया वा अञ्ञथा वा उप्पज्जन्ति वेदना , तासु सब्बवेदनासु वीतरागो होति, तस्मा तमत्थं दस्सेन्तो ‘‘इदं पत्तिन’’न्ति अवत्वा ‘‘वेदानी’’ति गाथाय पठमपञ्हं ब्याकासि। यस्मा वा यो पविचयपञ्ञाय वेदानि विचेय्य, तत्थ छन्दरागप्पहानेन सब्बं वेदमतिच्च वत्तति, सो सत्थसञ्ञितानि वेदानि गतो ञातो अतिक्कन्तो च होति। यो वेदनासु वीतरागो, सोपि वेदनासञ्ञितानि वेदानि गतो अतिक्कन्तो च होति। वेदानि गतोतिपि वेदगू, तस्मा तम्पि अत्थं दस्सेन्तो ‘‘इदं पत्तिन’’न्ति अवत्वा इमाय गाथाय पठमपञ्हं ब्याकासि।
535. Evaṃ tatiyagāthāya vuttapañhe vissajjetvā catutthagāthāya vuttapañhesupi yasmā yo catūhi maggañāṇavedehi kilesakkhayaṃ karonto gato, so paramatthato vedagū nāma hoti. Yo ca sabbasamaṇabrāhmaṇānaṃ satthasaññitāni vedāni, tāyeva maggabhāvanāya kiccato aniccādivasena viceyya. Tattha chandarāgappahānena tameva sabbaṃ vedamaticca yā vedapaccayā vā aññathā vā uppajjanti vedanā , tāsu sabbavedanāsu vītarāgo hoti, tasmā tamatthaṃ dassento ‘‘idaṃ pattina’’nti avatvā ‘‘vedānī’’ti gāthāya paṭhamapañhaṃ byākāsi. Yasmā vā yo pavicayapaññāya vedāni viceyya, tattha chandarāgappahānena sabbaṃ vedamaticca vattati, so satthasaññitāni vedāni gato ñāto atikkanto ca hoti. Yo vedanāsu vītarāgo, sopi vedanāsaññitāni vedāni gato atikkanto ca hoti. Vedāni gatotipi vedagū, tasmā tampi atthaṃ dassento ‘‘idaṃ pattina’’nti avatvā imāya gāthāya paṭhamapañhaṃ byākāsi.
५३६. यस्मा पन दुतियपञ्हे ‘‘अनुविदितो’’ति अनुबुद्धो वुच्चति, सो च अनुविच्च पपञ्चनामरूपं अज्झत्तं अत्तनो सन्ताने तण्हामानदिट्ठिभेदं पपञ्चं तप्पच्चया नामरूपञ्च अनिच्चानुपस्सनादीहि अनुविच्च अनुविदित्वा, न केवलञ्च अज्झत्तं, बहिद्धा च रोगमूलं, परसन्ताने च इमस्स नामरूपरोगस्स मूलं अविज्जाभवतण्हादिं, तमेव वा पपञ्चं अनुविच्च ताय भावनाय सब्बेसं रोगानं मूलबन्धना, सब्बस्मा वा रोगानं मूलबन्धना, अविज्जाभवतण्हादिभेदा, तस्मा एव वा पपञ्चा पमुत्तो होति, तस्मा तं दस्सेन्तो ‘‘अनुविच्चा’’ति गाथाय दुतियपञ्हं ब्याकासि।
536. Yasmā pana dutiyapañhe ‘‘anuvidito’’ti anubuddho vuccati, so ca anuvicca papañcanāmarūpaṃ ajjhattaṃ attano santāne taṇhāmānadiṭṭhibhedaṃ papañcaṃ tappaccayā nāmarūpañca aniccānupassanādīhi anuvicca anuviditvā, na kevalañca ajjhattaṃ, bahiddhā ca rogamūlaṃ, parasantāne ca imassa nāmarūparogassa mūlaṃ avijjābhavataṇhādiṃ, tameva vā papañcaṃ anuvicca tāya bhāvanāya sabbesaṃ rogānaṃ mūlabandhanā, sabbasmā vā rogānaṃ mūlabandhanā, avijjābhavataṇhādibhedā, tasmā eva vā papañcā pamutto hoti, tasmā taṃ dassento ‘‘anuviccā’’ti gāthāya dutiyapañhaṃ byākāsi.
५३७. ‘‘कथञ्च वीरियवा’’ति एत्थ पन यस्मा यो अरियमग्गेन सब्बपापकेहि विरतो, तथा विरतत्ता च आयतिं अपटिसन्धिताय निरयदुक्खं अतिच्च ठितो वीरियवासो वीरियनिकेतो, सो खीणासवो ‘‘वीरियवा’’ति वत्तब्बतं अरहति, तस्मा तमत्थं दस्सेन्तो ‘‘विरतो’’ति गाथाय ततियपञ्हं ब्याकासि। पधानवा धीरो तादीति इमानि पनस्स थुतिवचनानि। सो हि पधानवा मग्गझानपधानेन, धीरो किलेसारिविद्धंसनसमत्थताय, तादी निब्बिकारताय, तस्मा एवं थुतो। सेसं योजेत्वा वत्तब्बं।
537. ‘‘Kathañca vīriyavā’’ti ettha pana yasmā yo ariyamaggena sabbapāpakehi virato, tathā viratattā ca āyatiṃ apaṭisandhitāya nirayadukkhaṃ aticca ṭhito vīriyavāso vīriyaniketo, so khīṇāsavo ‘‘vīriyavā’’ti vattabbataṃ arahati, tasmā tamatthaṃ dassento ‘‘virato’’ti gāthāya tatiyapañhaṃ byākāsi. Padhānavā dhīro tādīti imāni panassa thutivacanāni. So hi padhānavā maggajhānapadhānena, dhīro kilesārividdhaṃsanasamatthatāya, tādī nibbikāratāya, tasmā evaṃ thuto. Sesaṃ yojetvā vattabbaṃ.
५३८. ‘‘आजानियो किन्ति नाम होती’’ति एत्थ पन यस्मा पहीनसब्बवङ्कदोसो कारणाकारणञ्ञू अस्सो वा हत्थी वा ‘‘आजानियो होती’’ति लोके वुच्चति, न च तस्स सब्बसो ते दोसा पहीना एव, खीणासवस्स पन ते पहीना, तस्मा सो ‘‘आजानियो’’ति परमत्थतो वत्तब्बतं अरहतीति दस्सेन्तो ‘‘यस्सा’’ति गाथाय चतुत्थपञ्हं ब्याकासि। तस्सत्थो – अज्झत्तं बहिद्धा चाति एवं अज्झत्तबहिद्धासञ्ञोजनसङ्खातानि यस्स अस्सु लुनानि बन्धनानि पञ्ञासत्थेन छिन्नानि पदालितानि। सङ्गमूलन्ति यानि तेसु तेसु वत्थूसु सङ्गस्स सज्जनाय अनतिक्कमनाय मूलं होन्ति, अथ वा यस्स अस्सु लुनानि रागादीनि बन्धनानि यानि अज्झत्तं बहिद्धा च सङ्गमूलानि होन्ति, सो सब्बस्मा सङ्गानं मूलभूता सब्बसङ्गानं वा मूलभूता बन्धना पमुत्तो ‘‘आजानियो’’ति वुच्चति, तथत्ता तादि च होतीति।
538. ‘‘Ājāniyo kinti nāma hotī’’ti ettha pana yasmā pahīnasabbavaṅkadoso kāraṇākāraṇaññū asso vā hatthī vā ‘‘ājāniyo hotī’’ti loke vuccati, na ca tassa sabbaso te dosā pahīnā eva, khīṇāsavassa pana te pahīnā, tasmā so ‘‘ājāniyo’’ti paramatthato vattabbataṃ arahatīti dassento ‘‘yassā’’ti gāthāya catutthapañhaṃ byākāsi. Tassattho – ajjhattaṃ bahiddhā cāti evaṃ ajjhattabahiddhāsaññojanasaṅkhātāni yassa assu lunāni bandhanāni paññāsatthena chinnāni padālitāni. Saṅgamūlanti yāni tesu tesu vatthūsu saṅgassa sajjanāya anatikkamanāya mūlaṃ honti, atha vā yassa assu lunāni rāgādīni bandhanāni yāni ajjhattaṃ bahiddhā ca saṅgamūlāni honti, so sabbasmā saṅgānaṃ mūlabhūtā sabbasaṅgānaṃ vā mūlabhūtā bandhanā pamutto ‘‘ājāniyo’’ti vuccati, tathattā tādi ca hotīti.
५४०. एवं चतुत्थगाथाय वुत्तपञ्हे विस्सज्जेत्वा पञ्चमगाथाय वुत्तपञ्हेसुपि यस्मा यं छन्दज्झेनमत्तेन अक्खरचिन्तका सोत्तियं वण्णयन्ति, वोहारमत्तसोत्तियो सो। अरियो पन बाहुसच्चेन निस्सुतपापताय च परमत्थसोत्तियो होति, तस्मा तमत्थं दस्सेन्तो ‘‘इदं पत्तिन’’न्ति अवत्वा ‘‘सुत्वा’’ति गाथाय पठमपञ्हं ब्याकासि। तस्सत्थो – यो इमस्मिं लोके सुतमयपञ्ञाकिच्चवसेन सुत्वा कातब्बकिच्चवसेन वा सुत्वा विपस्सनूपगं सब्बधम्मं अनिच्चादिवसेन अभिञ्ञाय सावज्जानवज्जं यदत्थि किञ्चि, इमाय पटिपदाय किलेसे किलेसट्ठानिये च धम्मे अभिभवित्वा अभिभूति सङ्खं गतो, तं सुत्वा सब्बधम्मं अभिञ्ञाय लोके सावज्जानवज्जं यदत्थि किञ्चि, अभिभुं सुतवत्ता सोत्तियोति आहु। यस्मा च यो अकथंकथी किलेसबन्धनेहि विमुत्तो, रागादीहि ईघेहि अनीघो च होति सब्बधि सब्बेसु धम्मेसु खन्धायतनादीसु, तस्मा तं अकथंकथिं विमुत्तं अनीघं सब्बधि निस्सुतपापकत्तापि ‘‘सोत्तियो’’ति आहूति।
540. Evaṃ catutthagāthāya vuttapañhe vissajjetvā pañcamagāthāya vuttapañhesupi yasmā yaṃ chandajjhenamattena akkharacintakā sottiyaṃ vaṇṇayanti, vohāramattasottiyo so. Ariyo pana bāhusaccena nissutapāpatāya ca paramatthasottiyo hoti, tasmā tamatthaṃ dassento ‘‘idaṃ pattina’’nti avatvā ‘‘sutvā’’ti gāthāya paṭhamapañhaṃ byākāsi. Tassattho – yo imasmiṃ loke sutamayapaññākiccavasena sutvā kātabbakiccavasena vā sutvā vipassanūpagaṃ sabbadhammaṃ aniccādivasena abhiññāya sāvajjānavajjaṃ yadatthi kiñci, imāya paṭipadāya kilese kilesaṭṭhāniye ca dhamme abhibhavitvā abhibhūti saṅkhaṃ gato, taṃ sutvā sabbadhammaṃ abhiññāya loke sāvajjānavajjaṃ yadatthi kiñci, abhibhuṃ sutavattā sottiyoti āhu. Yasmā ca yo akathaṃkathī kilesabandhanehi vimutto, rāgādīhi īghehi anīgho ca hoti sabbadhi sabbesu dhammesu khandhāyatanādīsu, tasmā taṃ akathaṃkathiṃ vimuttaṃ anīghaṃ sabbadhi nissutapāpakattāpi ‘‘sottiyo’’ti āhūti.
५४१. यस्मा पन हितकामेन जनेन अरणीयतो अरियो होति, अभिगमनीयतोति अत्थो। तस्मा येहि गुणेहि सो अरणीयो होति, ते दस्सेन्ता ‘‘छेत्वा’’ति गाथाय दुतियपञ्हं ब्याकासि। तस्सत्थो – चत्तारि आसवानि द्वे च आलयानि पञ्ञासत्थेन छेत्वा विद्वा विञ्ञू विभावी चतुमग्गञाणी सो पुनब्भववसेन न उपेति गब्भसेय्यं, कञ्चि योनिं न उपगच्छति, कामादिभेदञ्च सञ्ञं तिविधं। कामगुणसङ्खातञ्च पङ्कं पनुज्ज पनुदित्वा तण्हादिट्ठिकप्पानं अञ्ञतरम्पि कप्पं न एति, एवं आसवच्छेदादिगुणसमन्नागतं तमाहु अरियोति। यस्मा वा पापकेहि आरकत्ता अरियो होति अनये च अनिरीयना, तस्मा तम्पि अत्थं दस्सेन्तो इमाय गाथाय दुतियपञ्हं ब्याकासि। आसवादयो हि पापका धम्मा अनयसम्मता, ते चानेन छिन्ना पनुन्ना, न च तेहि कम्पति, इच्चस्स ते आरका होन्ति, न च तेसु इरीयति तस्मा आरकास्स होन्ति पापका धम्माति इमिनापत्थेन। अनये न इरीयतीति इमिनापत्थेन तमाहु अरियोति च एवम्पेत्थ योजना वेदितब्बा। ‘‘विद्वा सो न उपेति गब्भसेय्य’’न्ति इदं पन इमस्मिं अत्थविकप्पे थुतिवचनमेव होति।
541. Yasmā pana hitakāmena janena araṇīyato ariyo hoti, abhigamanīyatoti attho. Tasmā yehi guṇehi so araṇīyo hoti, te dassentā ‘‘chetvā’’ti gāthāya dutiyapañhaṃ byākāsi. Tassattho – cattāri āsavāni dve ca ālayāni paññāsatthena chetvā vidvā viññū vibhāvī catumaggañāṇī so punabbhavavasena na upetigabbhaseyyaṃ, kañci yoniṃ na upagacchati, kāmādibhedañca saññaṃ tividhaṃ. Kāmaguṇasaṅkhātañca paṅkaṃ panujja panuditvā taṇhādiṭṭhikappānaṃ aññatarampi kappaṃ na eti, evaṃ āsavacchedādiguṇasamannāgataṃ tamāhu ariyoti. Yasmā vā pāpakehi ārakattā ariyo hoti anaye ca anirīyanā, tasmā tampi atthaṃ dassento imāya gāthāya dutiyapañhaṃ byākāsi. Āsavādayo hi pāpakā dhammā anayasammatā, te cānena chinnā panunnā, na ca tehi kampati, iccassa te ārakā honti, na ca tesu irīyati tasmā ārakāssa honti pāpakā dhammāti imināpatthena. Anaye na irīyatīti imināpatthena tamāhu ariyoti ca evampettha yojanā veditabbā. ‘‘Vidvā so na upeti gabbhaseyya’’nti idaṃ pana imasmiṃ atthavikappe thutivacanameva hoti.
५४२. ‘‘कथं चरणवा’’ति एत्थ पन यस्मा चरणेहि पत्तब्बं पत्तो ‘‘चरणवा’’ति वत्तब्बतं अरहति, तस्मा तं दस्सेन्तो ‘‘यो इधा’’ति गाथाय ततियपञ्हं ब्याकासि। तत्थ यो इधाति यो इमस्मिं सासने। चरणेसूति सीलादीसु हेमवतसुत्ते (सु॰ नि॰ १५३ आदयो) वुत्तपन्नरसधम्मेसु। निमित्तत्थे भुम्मवचनं। पत्तिपत्तोति पत्तब्बं पत्तो। यो चरणनिमित्तं चरणहेतु चरणपच्चया पत्तब्बं अरहत्तं पत्तोति वुत्तं होति। चरणवा सोति सो इमाय चरणेहि पत्तब्बपत्तिया चरणवा होतीति। एत्तावता पञ्हो ब्याकतो होति, सेसमस्स थुतिवचनं। यो हि चरणेहि पत्तिपत्तो, सो कुसलो च होति छेको, सब्बदा च आजानाति निब्बानधम्मं , निच्चं निब्बाननिन्नचित्तताय सब्बत्थ च खन्धादीसु न सज्जति। द्वीहि च विमुत्तीहि विमुत्तचित्तो होति, पटिघा यस्स न सन्तीति।
542. ‘‘Kathaṃ caraṇavā’’ti ettha pana yasmā caraṇehi pattabbaṃ patto ‘‘caraṇavā’’ti vattabbataṃ arahati, tasmā taṃ dassento ‘‘yo idhā’’ti gāthāya tatiyapañhaṃ byākāsi. Tattha yo idhāti yo imasmiṃ sāsane. Caraṇesūti sīlādīsu hemavatasutte (su. ni. 153 ādayo) vuttapannarasadhammesu. Nimittatthe bhummavacanaṃ. Pattipattoti pattabbaṃ patto. Yo caraṇanimittaṃ caraṇahetu caraṇapaccayā pattabbaṃ arahattaṃ pattoti vuttaṃ hoti. Caraṇavā soti so imāya caraṇehi pattabbapattiyā caraṇavā hotīti. Ettāvatā pañho byākato hoti, sesamassa thutivacanaṃ. Yo hi caraṇehi pattipatto, so kusalo ca hoti cheko, sabbadā ca ājānāti nibbānadhammaṃ, niccaṃ nibbānaninnacittatāya sabbattha ca khandhādīsu na sajjati. Dvīhi ca vimuttīhi vimuttacitto hoti, paṭighā yassa na santīti.
५४३. यस्मा पन कम्मादीनं परिब्बाजनेन परिब्बाजको नाम होति, तस्मा तमत्थं दस्सेन्तो ‘‘दुक्खवेपक्क’’न्ति गाथाय चतुत्थपञ्हं ब्याकासि। तत्थ विपाको एव वेपक्कं, दुक्खं वेपक्कमस्साति दुक्खवेपक्कं। पवत्तिदुक्खजननतो सब्बम्पि तेधातुककम्मं वुच्चति। उद्धन्ति अतीतं। अधोति अनागतं। तिरियं वापि मज्झेति पच्चुप्पन्नं। तञ्हि न उद्धं न अधो, तिरियं उभिन्नञ्च अन्तरा, तेन ‘‘मज्झे’’ति वुत्तं। परिब्बाजयित्वाति निक्खामेत्वा निद्धमेत्वा । परिञ्ञचारीति पञ्ञाय परिच्छिन्दित्वा चरन्तो। अयं ताव अपुब्बपदवण्णना। अयं पन अधिप्पाययोजना – यो तियद्धपरियापन्नम्पि दुक्खजनकं यदत्थि किञ्चि कम्मं, तं सब्बम्पि अरियमग्गेन तण्हाविज्जासिनेहे सोसेन्तो अपटिसन्धिजनकभावकरणेन परिब्बाजयित्वा तथा परिब्बाजितत्ता एव च तं कम्मं परिञ्ञाय चरणतो परिञ्ञचारी। न केवलञ्च कम्ममेव, मायं मानमथोपि लोभकोधं इमेपि धम्मे पहानपरिञ्ञाय परिञ्ञचारी, परियन्तमकासि नामरूपं, नामरूपस्स च परियन्तमकासि परिब्बाजेसि इच्चेवत्थो। इमेसं कम्मादीनं परिब्बाजनेन तं परिब्बाजकमाहु। पत्तिपत्तन्ति इदं पनस्स थुतिवचनं।
543. Yasmā pana kammādīnaṃ paribbājanena paribbājako nāma hoti, tasmā tamatthaṃ dassento ‘‘dukkhavepakka’’nti gāthāya catutthapañhaṃ byākāsi. Tattha vipāko eva vepakkaṃ, dukkhaṃ vepakkamassāti dukkhavepakkaṃ. Pavattidukkhajananato sabbampi tedhātukakammaṃ vuccati. Uddhanti atītaṃ. Adhoti anāgataṃ. Tiriyaṃ vāpi majjheti paccuppannaṃ. Tañhi na uddhaṃ na adho, tiriyaṃ ubhinnañca antarā, tena ‘‘majjhe’’ti vuttaṃ. Paribbājayitvāti nikkhāmetvā niddhametvā . Pariññacārīti paññāya paricchinditvā caranto. Ayaṃ tāva apubbapadavaṇṇanā. Ayaṃ pana adhippāyayojanā – yo tiyaddhapariyāpannampi dukkhajanakaṃ yadatthi kiñci kammaṃ, taṃ sabbampi ariyamaggena taṇhāvijjāsinehe sosento apaṭisandhijanakabhāvakaraṇena paribbājayitvā tathā paribbājitattā eva ca taṃ kammaṃ pariññāya caraṇato pariññacārī. Na kevalañca kammameva, māyaṃ mānamathopi lobhakodhaṃ imepi dhamme pahānapariññāya pariññacārī, pariyantamakāsi nāmarūpaṃ, nāmarūpassa ca pariyantamakāsi paribbājesi iccevattho. Imesaṃ kammādīnaṃ paribbājanena taṃ paribbājakamāhu. Pattipattanti idaṃ panassa thutivacanaṃ.
५४४. एवं पञ्हब्याकरणेन तुट्ठस्स पन सभियस्स ‘‘यानि च तीणी’’तिआदीसु अभित्थवनगाथासु ओसरणानीति ओगहणानि तित्थानि, दिट्ठियोति अत्थो। तानि यस्मा सक्कायदिट्ठिया सह ब्रह्मजाले वुत्तद्वासट्ठिदिट्ठिगतानि गहेत्वा तेसट्ठि होन्ति, यस्मा च तानि अञ्ञतित्थियसमणानं पवादभूतानि सत्थानि सितानि उपदिसितब्बवसेन, न उप्पत्तिवसेन। उप्पत्तिवसेन पन यदेतं ‘‘इत्थी पुरिसो’’ति सञ्ञक्खरं वोहारनामं, या चायं मिच्छापरिवितक्कानुस्सवादिवसेन ‘‘एवरूपेन अत्तना भवितब्ब’’न्ति बालानं विपरीतसञ्ञा उप्पज्जति, तदुभयनिस्सितानि तेसं वसेन उप्पज्जन्ति, न अत्तपच्चक्खानि। तानि च भगवा विनेय्य विनयित्वा ओघतमगा ओघतमं ओघन्धकारं अगा अतिक्कन्तो। ‘‘ओघन्तमगा’’तिपि पाठो, ओघानं अन्तं अगा, तस्मा आह ‘‘यानि च तीणि…पे॰… तमगा’’ति।
544. Evaṃ pañhabyākaraṇena tuṭṭhassa pana sabhiyassa ‘‘yāni ca tīṇī’’tiādīsu abhitthavanagāthāsu osaraṇānīti ogahaṇāni titthāni, diṭṭhiyoti attho. Tāni yasmā sakkāyadiṭṭhiyā saha brahmajāle vuttadvāsaṭṭhidiṭṭhigatāni gahetvā tesaṭṭhi honti, yasmā ca tāni aññatitthiyasamaṇānaṃ pavādabhūtāni satthāni sitāni upadisitabbavasena, na uppattivasena. Uppattivasena pana yadetaṃ ‘‘itthī puriso’’ti saññakkharaṃ vohāranāmaṃ, yā cāyaṃ micchāparivitakkānussavādivasena ‘‘evarūpena attanā bhavitabba’’nti bālānaṃ viparītasaññā uppajjati, tadubhayanissitāni tesaṃ vasena uppajjanti, na attapaccakkhāni. Tāni ca bhagavā vineyya vinayitvā oghatamagā oghatamaṃ oghandhakāraṃ agā atikkanto. ‘‘Oghantamagā’’tipi pāṭho, oghānaṃ antaṃ agā, tasmā āha ‘‘yāni ca tīṇi…pe… tamagā’’ti.
५४५. ततो परं वट्टदुक्खस्स अन्तं पारञ्च निब्बानं तप्पत्तिया दुक्खाभावतो तप्पटिपक्खतो च तं सन्धायाह, ‘‘अन्तगूसि पारगू दुक्खस्सा’’ति। अथ वा पारगू भगवा निब्बानं गतत्ता, तं आलपन्तो आह, ‘‘पारगू अन्तगूसि दुक्खस्सा’’ति अयमेत्थ सम्बन्धो। सम्मा च बुद्धो सामञ्च बुद्धोति सम्मासम्बुद्धो। तं मञ्ञेति तमेव मञ्ञामि, न अञ्ञन्ति अच्चादरेन भणति। जुतिमाति परेसम्पि अन्धकारविधमनेन जुतिसम्पन्नो। मुतिमाति अपरप्पच्चयञेय्यञाणसमत्थाय मुतिया पञ्ञाय सम्पन्नो। पहूतपञ्ञोति अनन्तपञ्ञो। इध सब्बञ्ञुतञ्ञाणमधिप्पेतं। दुक्खस्सन्तकराति आमन्तेन्तो आह। अतारेसि मन्ति कङ्खातो मं तारेसि।
545. Tato paraṃ vaṭṭadukkhassa antaṃ pārañca nibbānaṃ tappattiyā dukkhābhāvato tappaṭipakkhato ca taṃ sandhāyāha, ‘‘antagūsi pāragū dukkhassā’’ti. Atha vā pāragū bhagavā nibbānaṃ gatattā, taṃ ālapanto āha, ‘‘pāragū antagūsi dukkhassā’’ti ayamettha sambandho. Sammā ca buddho sāmañca buddhoti sammāsambuddho. Taṃ maññeti tameva maññāmi, na aññanti accādarena bhaṇati. Jutimāti paresampi andhakāravidhamanena jutisampanno. Mutimāti aparappaccayañeyyañāṇasamatthāya mutiyā paññāya sampanno. Pahūtapaññoti anantapañño. Idha sabbaññutaññāṇamadhippetaṃ. Dukkhassantakarāti āmantento āha. Atāresi manti kaṅkhāto maṃ tāresi.
५४६-९. यं मेतिआदिगाथाय नमक्कारकरणं भणति। तत्थ कङ्खित्तन्ति वीसतिपञ्हनिस्सितं अत्थं सन्धायाह। सो हि तेन कङ्खितो अहोसि। मोनपथेसूति ञाणपथेसु। विनळीकताति विगतनळा कता, उच्छिन्नाति वुत्तं होति। नाग नागस्साति एकं आमन्तनवचनं, एकस्स ‘‘भासतो अनुमोदन्ती’’ति इमिना सम्बन्धो। ‘‘धम्मदेसन’’न्ति पाठसेसो। सब्बे देवाति आकासट्ठा च भूमट्ठा च। नारदपब्बताति तेपि किर द्वे देवगणा पञ्ञवन्तो, तेपि अनुमोदन्तीति सब्बं पसादेन च नमक्कारकरणं भणति ।
546-9.Yaṃ metiādigāthāya namakkārakaraṇaṃ bhaṇati. Tattha kaṅkhittanti vīsatipañhanissitaṃ atthaṃ sandhāyāha. So hi tena kaṅkhito ahosi. Monapathesūti ñāṇapathesu. Vinaḷīkatāti vigatanaḷā katā, ucchinnāti vuttaṃ hoti. Nāga nāgassāti ekaṃ āmantanavacanaṃ, ekassa ‘‘bhāsato anumodantī’’ti iminā sambandho. ‘‘Dhammadesana’’nti pāṭhaseso. Sabbe devāti ākāsaṭṭhā ca bhūmaṭṭhā ca. Nāradapabbatāti tepi kira dve devagaṇā paññavanto, tepi anumodantīti sabbaṃ pasādena ca namakkārakaraṇaṃ bhaṇati .
५५०-५३. अनुमोदनारहं ब्याकरणसम्पदं सुत्वा ‘‘नमो ते’’ति अञ्जलिं पग्गहेत्वा आह। पुरिसाजञ्ञाति पुरिसेसु जातिसम्पन्नं। पटिपुग्गलोति पटिभागो पुग्गलो तुवं बुद्धो चतुसच्चपटिवेधेन, सत्था अनुसासनिया सत्थवाहताय च, माराभिभू चतुमाराभिभवेन, मुनि बुद्धमुनि। उपधीति खन्धकिलेसकामगुणाभिसङ्खारभेदा चत्तारो। वग्गूति अभिरूपं। पुञ्ञे चाति लोकिये न लिम्पसि तेसं अकरणेन, पुब्बे कतानम्पि वा आयतिं फलूपभोगाभावेन। तंनिमित्तेन वा तण्हादिट्ठिलेपेन। वन्दति सत्थुनोति एवं भणन्तो गोप्फकेसु परिग्गहेत्वा पञ्चपतिट्ठितं वन्दि।
550-53. Anumodanārahaṃ byākaraṇasampadaṃ sutvā ‘‘namo te’’ti añjaliṃ paggahetvā āha. Purisājaññāti purisesu jātisampannaṃ. Paṭipuggaloti paṭibhāgo puggalo tuvaṃ buddho catusaccapaṭivedhena, satthā anusāsaniyā satthavāhatāya ca, mārābhibhū catumārābhibhavena, muni buddhamuni. Upadhīti khandhakilesakāmaguṇābhisaṅkhārabhedā cattāro. Vaggūti abhirūpaṃ. Puññe cāti lokiye na limpasi tesaṃ akaraṇena, pubbe katānampi vā āyatiṃ phalūpabhogābhāvena. Taṃnimittena vā taṇhādiṭṭhilepena. Vandati satthunoti evaṃ bhaṇanto gopphakesu pariggahetvā pañcapatiṭṭhitaṃ vandi.
अञ्ञतित्थियपुब्बोति अञ्ञतित्थियो एव। आकङ्खतीति इच्छति। आरद्धचित्ताति अभिराधितचित्ता। अपिच मेत्थ पुग्गलवेमत्तता विदिताति अपिच मया एत्थ अञ्ञतित्थियानं परिवासे पुग्गलनानत्तं विदितं, न सब्बेनेव परिवसितब्बन्ति। केन पन न परिवसितब्बं? अग्गियेहि जटिलेहि, साकियेन जातिया, लिङ्गं विजहित्वा आगतेन। अविजहित्वा आगतोपि च यो मग्गफलपटिलाभाय हेतुसम्पन्नो होति, तादिसोव सभियो परिब्बाजको। तस्मा भगवा ‘‘तव पन, सभिय, तित्थियवत्तपूरणत्थाय परिवासकारणं नत्थि, अत्थत्थिको त्वं ‘मग्गफलपटिलाभाय हेतुसम्पन्नो’ति विदितमेतं मया’’ति तस्स पब्बज्जं अनुजानन्तो आह – ‘‘अपिच मेत्थ पुग्गलवेमत्तता विदिता’’ति। सभियो पन अत्तनो आदरं दस्सेन्तो आह ‘‘सचे भन्ते’’ति। तं सब्बं अञ्ञञ्च तथारूपं उत्तानत्थत्ता पुब्बे वुत्तनयत्ता च इध न वण्णितं, यतो पुब्बे वण्णितानुसारेन वेदितब्बन्ति।
Aññatitthiyapubboti aññatitthiyo eva. Ākaṅkhatīti icchati. Āraddhacittāti abhirādhitacittā. Apica mettha puggalavemattatā viditāti apica mayā ettha aññatitthiyānaṃ parivāse puggalanānattaṃ viditaṃ, na sabbeneva parivasitabbanti. Kena pana na parivasitabbaṃ? Aggiyehi jaṭilehi, sākiyena jātiyā, liṅgaṃ vijahitvā āgatena. Avijahitvā āgatopi ca yo maggaphalapaṭilābhāya hetusampanno hoti, tādisova sabhiyo paribbājako. Tasmā bhagavā ‘‘tava pana, sabhiya, titthiyavattapūraṇatthāya parivāsakāraṇaṃ natthi, atthatthiko tvaṃ ‘maggaphalapaṭilābhāya hetusampanno’ti viditametaṃ mayā’’ti tassa pabbajjaṃ anujānanto āha – ‘‘apica mettha puggalavemattatā viditā’’ti. Sabhiyo pana attano ādaraṃ dassento āha ‘‘sace bhante’’ti. Taṃ sabbaṃ aññañca tathārūpaṃ uttānatthattā pubbe vuttanayattā ca idha na vaṇṇitaṃ, yato pubbe vaṇṇitānusārena veditabbanti.
परमत्थजोतिकाय खुद्दक-अट्ठकथाय
Paramatthajotikāya khuddaka-aṭṭhakathāya
सुत्तनिपात-अट्ठकथाय सभियसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Suttanipāta-aṭṭhakathāya sabhiyasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / सुत्तनिपातपाळि • Suttanipātapāḷi / ६. सभियसुत्तं • 6. Sabhiyasuttaṃ
